Beschreibung des Cod. Guelf. 122 Helmst. (Christian Heitzmann: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 117-122.) Katalogisiert durch Christian Heitzmann Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Torsten Schaßan Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 19.12.2014 Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.

Neukatalogisiert durch Christian Heitzmann.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I .

Lizenzangaben korrigiert Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt Normdaten ergänzt oder korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 122 Helmst. Manuscripta Mediaevalia Objektnummer 32412059,T Theologisch-kanonistische Sammelhandschrift 1453 Raum Braunschweig 1ra–25vb Johannes Gerson De potestate ecclesiastica Incipit tractatus magistri Johannis Gerson cancellarii Parisiensis de potestate ecclesiastica Potestas ecclesiastica debet ab ecclesiasticis quid et qualis et quanta sit agnosci Ratus vero dupliciter vel de iure vel de facto. Et sic est finis Druck Glorieux Bd. 5, 210–250, Nr. 282. 24vb angefügt: Johannes Gerson De plenitudine potestatis ecclesiasticae Concordia quod plenitudo potestatis sit in summo pontifice et in ecclesia non tamen vult alicuius ecclesie privilegium infringere, supple quia nec ita velle debet 25va Tabula tractatus precedentis. 26v–27r 3 Schaubilder (Stammbäume) zur potestas ecclesiastica. Druck (ohne Schaubilder) Glorieux Bd. 5, 250f. Nr. 283. 27va–51ra Johannes Gerson De contractibus Incipit tractatus de contractibus cancellarii Parisiensis magistri Johannis Gerson. Prohemium. Qui volunt fieri divites incidunt in laqueum et in temptacionem diaboli tam divino quam humano iure dampnatam. Finis tercie partis de materia contractuum ipso die Marcelli martiris M° cccc° liij° 3a feria post Letare hora octava Druck Glorieux Bd. 9, 385–421, Nr. 452. Bloomfield 4646. 51rb–64vb Johannes Gerson De oratione Incipit tractatus eiusdem cancellarii Parisiensis de oracione et suo valore, continuacione et intencione sub pluribus consideracionibus traditus et conscriptus sub Constanciensi Concilio generali anno domini m° cccc° xvij°. De oracione Incipit prima pars et manuductio in ipsius consideraciones Oportet semper orare et non deficere Scripsit Tulius accuratissime commentarium fratri suo 54rb De valore oracionis. Multum enim valet deprecacio iusti assidua De peticione non Romani consulatus Similiter quod a passionibus sit alienus qui de moribus iudicat. Explicit tractatus de modo orandi Die Handschrift gliedert den Text in 25 considerationes mit Überschriften. Druck (aufgegliedert in 2 Briefe) Glorieux Bd. 2, 169–191, Nr. 37 und 38. 65ra–66rb Thomas de Aquino Expositio in salutationem angelicam Incipit exposicio Sancti Thome de Aquino super Ave. Ave Maria gracia plena dominus etc. In salutacione ista tria continentur. Unam partem fecit angelus Qui et nos benedicat. Amen Druck G. F. Rossi, S. Thomae Aquinatis Expositio Salutationis Angelicae. Introductio et textus, in: Divus Thomas (Piacenza) 34 (1931) 465–479; S. Thomae Aquinatis opuscula theologica, Bd. 2, De re spirituali, cur. R. M. Spiazzi Turin/Rom 21972, 239–241, zur Verfasserschaft ebd. 237. Stegmüller RB 8070, 3; Grabmann, 319–321; Marienlexikon, hrsg. von R. Bäumer, Bd. 6, 402f. Auch in Cod. Guelf. 159 Helmst., 415rb und 203 Helmst., 120vb. 66va–78vb Gerardus Senensis Quaestiones de usura An contractus usurarius sit permissibilis aliquo iure. Ista est alia questio ipsius fratris Gerhardi de Senis ordinis heremitarum et posuit eam Johannes Andreae 74rb debet ei dicta restitucio fieri usque ad quantitatem ipsius dampni 74va Utrum concedere pecuniam signatam ad ostentacionem 78vb Qualiter usurarii compellantur ad restitucionem faciendam Qualiter autem et in quantum teneantur heredes tam in hoc quam in aliis casibus vide etc. etc Druck des ersten Teils (bis 74rb): Johannes Andreae, In titulum de regulis iuris commentarii (vulgo Novella) insignes, Gerardi Senensis quaestionibus illustrati, Lyon 1550, Bl. 158ra–168rb. Die Ausgabe Gerardus de Senis, Secundum Quodlibet, quaestiones varias ex philosophia, sacra theologia ac de usuris et praescriptionibus complectens, Cesena 1630, konnte nicht eingesehen werden. Schulte 1, 204f.; Zumkeller Nr. 260; LMA 4, 1319; O. Langholm, Economics in the medieval schools. Wealth, exchange, value, money, and usury according to the Paris theological tradition, 1200–1350, Leiden 1992 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters 29), 549–560. 78vb–93va Hieronymus de Praga OSBCam Tractatus improbans quattuor articulos Bohemorum Sequitur tractatus improbans quatuor articulos Bohemorum scriptus ad dominum priorem domus Carthusiensis Basilee etc. Amantissimo et merito venerabili in Christo domino Alberto, priori domus Carthusie civitatis Basiliensis, frater Iheronimus de Praga reclusus heremita sacre heremi Camaldulensis. Exegisti a me, pater optime atque suavissime super omnia est deus benedictus in secula. Amen. Amen. Explicit tractatus improbans iiii articulos Bohemorum quem edidit et compilavit frater Ieronimus de Praga sacre pagine professor anno domini M° cccc° xxx° iii° Zur Parallelüberlieferung vgl. Mainz, StB, I 164, 63v. 93va–95rb Thomas de Aquino Epistola de regimine Iudaeorum ad ducissam Brabantiae Epistola sancti Thome de Aquino ad duxcissam Lothoryngie. Illustri domine frater Thomas de Aquino salutem etc. Excellencie vestre recepi litteras magis suadeam peritorum sentenciam magis esse tenendam. Valeat dominatio vestra etc Druck Opera omnia (editio Leonina), Bd. 42, Rom 1979, 375–378; diese Hs. unter der Sigle Wb5 genannt ebda. 311 und 367f. S. Thomae Aquinatis opera omnia, cur. R. Busa, Bd. 3, Stuttgart 1980, 594f. Grabmann, 336–338; J.-P. Torrell, Saint Thomas Aquinas, Bd. 1, Washington D.C. 1996, 218–220. 95va–120vb Fridericus Petruccius de Senis Quaestiones et consilia de usuris 95va Überschrift von späterer Hand Concilia quedam Vhederici de Seniß Questio vertitur inter cives super tali casu. Communitas indigens pecuniam velud hereticus puniendus Expliciunt disputaciones, questiones et consilia eximii doctorum doctoris domini Frederici de Senis Quaestio CCCIII im Druck Rom 1479 ( GW M31802) 103va Questio talis est an usurario sufficiat in foro consciencie in mente non restituere remissione non facta. Amen Ebda., Quaestio XVIII. 105ra Quidam usurarius manifestus cautionem prestitit modificatur et informatur ex illo etc Ebda., Quaestio VII. 106rb Queritur utrum heres extraneus qui non fecit inventarium c. ult. li. vi in novella etc Ebda., Quaestio XXI. 108vb Numquid ille qui extorsis sc. extorsit usuras in alienis partibus sic videtur michi et vidi observari. Fredericus Ebda., Quaestio XXXIII. 110vb Apparet quedam lex seu statutum factum per commune Perusii vidit consilium et sibi placuit Ebda., Quaestio XCVI. 111vb Responsio domini Frederici super pluribus dubiis. Casus talis est: Quidam volens providere anime sue asseruit, dixit et confessus fuit istud patet verum per se etc Ebda., Quaestio CVI. 114ra Responsio domini Fre. ad thema. In questione domini Scruthe (?) nota eligere quod verius est conferendo tamen dicsit Certum est quod sive usura sit sive incerta restitui debet 115rb Secundum est tale: communiter tenetur per doctores tunc nil redderetur heredibus Ebda., Quaestio CLXXXIV. 116ra Questionis per vos proposite declaracio pocius pertinet ad legistam Ebda., Quaestio CCXXI. Nachträge von 2 späteren Händen: (116rb) Utrum in aliquo casu ultra sortem quidquid licite exigatur und weitere Quästionen. 119va Nos Jesco de gezer sc. Grecz, Johannes de Ach, Procopius Bohuslay et ceteri consules et iurati cives maioris civitatis Pragensis tenore presenti recognoscimus universis quod 119vb in quorum omnium testimonium sigillum nostre civitatis Pragensis est appensum. Anno etc. Datum fehlt Bezieht sich auf ein Consilium de contractibus, vgl. Halle, ULB, Ye 2° 60, 2r. Magna et litigiosa dissencio est de isto contractu, utrum sit licitus et absque peccato 120rb Nota secundum Johannem de Capistrano 1386–1456 quandocumque qui incipit Nolite thesaurizare 120va Queritur utrum pecunia Die Nachträge zu Fragen des Geldverkehrs erstrecken sich weiter auf die Ränder von 121r–122r, 123v–124r und 125v–129v. Zum Autor vgl. Cod. Guelf. 27 Helmst. 121ra–129va Johannes Duns Scotus Lectura in librum IV sententiarum. Opus Oxoniense sive Ordinatio Dist. 15, Quaest. 2–4 (De restitutionibus). Überschrift von späterer Hand: Scotus super 4 s. d. xvi. Sequitur de restitucionibus. Text: Queritur primo utrum quicumque abstulit iniuste vel detinet rem alienam teneatur illam restituere 124ra Quaestio 2 De commutacione negociativa 126vb Quaestio 3 Item quero utrum dampnificans alium in bonis persone 128va Quaestio 4 Tercio queritur utrum dampnificans aliquem in bono fame ideo debet secundum iusticiam sibi reddi Druck Opera omnia, editio minor, Bd. 3/2, Alberobello (Bari) 2001, 892–919. L. Meier, The Manuscripts of Duns Scotus in German and Austrian Libraries, in: Mediaeval and Renaissance Studies 3 (1954) 239–248, hier: 243 (Hs. genannt); Stegmüller RS 421–423; TRE 9, 219. 129vb–250ra Reymarus clericus Epistola ad Ludolfum de Schobe, capellanum ducissae Luneburgensis, de septem quae prae oculis semper habere debemus Dilectissimo in Christo Ihesu domino fautori, amico suo singularissimo, honorabili et virtuoso domino Ludolfo de Schobe, cappellano nobilissime principis et virtuose domine ducisse Luneborgensis, Reymarus clericorum minimus fidelis obsequium devocionis. Gratia dei et virtutes sunt schala et via ascendendi in celum, vicia vero et peccata sunt via de schala descendendi in infernum ut ayt frater Egidius socius sancti Francisci (Verba aurea, Anfang) (130ra) Septem sunt que pre oculis semper 130rb habere debemus: primum multiplicitas peccatorum 2m brevitas nostre vite, 3m incertitudo hore mortis, 4m instabilitas hominis, 5m iudicium altissimi, 6m amaritudo tormentorum, 7m perdicionem eterne glorie De his legitur in miraculis quod quidam rex fuit in Grecia, qui semper tristis fuit 131rb Est ergo primum quod semper pre oculis habere debemus multiplicitas peccatorum 135ra brevitas vite 138vb incertitudo hore mortis 146vb instabilitas hominis 154va iudicium altissimi 170rb amaritudo tormentorum infernalium 201vb perdicio eterne glorie 235va Circa predicta dubitatur utrum quis certitudinaliter poterit cognoscere se esse in gracia et heredem regni celestis 243vb Queritur utrum homo adiutus gracia posset merere vitam eternam ex condigno et videtur quod non, per apostolum ad Romanos viii non sunt condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam' 250ra ipse sit laudatus et benedictus in sempiterna secula seculorum. Amen. Et sic est finis huius materie Ungedruckt. 250ra–262ra Ps.-Augustinus (Alcherus Claraevallensis) De spiritu et anima Augustinus de spiritu et anima. Quoniam dictum est mihi ut cognoscam me ipsum et quo esset redeundum Druck PL 40, 779–800 (Cap. 1–31). Bloomfield 4935; Kurz 5/1 231–234; CPPM 2, 153; CALMA 1, 144 Nr. 2. 262ra–267va Ps.-Augustinus Manuale (Zeile 9) Et in ea vidi te, et dum invenio reminiscor exercitus martirum et choros virginum speculando Ende der Praefatio bis Cap. 24. Druck PL 40, 951–962. Glorieux Pour revaloriser Migne , 28; Bloomfield, 4957; Kurz 5/1, 155–158; CPPM 2, 3074. 267va–270ra Ps.-Bernardus Claraevallensis De interiori domo Anima mea si vis amari a deo reforma in te ymaginem suam celestium pocius contemplacione quam terrestrium occupacione, preeunte et conducente atque subsequente gracia domini nostri Iesu Christi. Amen Druck PL 184, 546D-552C (Cap. 38–41). Bloomfield, 419; Kurz 5/1, 158–160 und 5/2, 507f.; CPPM 2, 3090. Von wenig späterer Hand einige knappe Marginalien und zu einzelnen Kapiteln kurze Summarien auf dem Fußsteg nachgetragen. Weitere Überlieferungen: Cod. Guelf. 272 Helmst., 118ra und 234vb; Kurz 5/2, 507–509. 270rb–329ra Hugo de Folieto De claustro animae Rogasti me, frater amantissime, quatenus aliqua exempla temptacionum vindictam committentes. Explicit liber I Hugonis de Sancto Victore qui intitulatur de pugna anime et pocius de claustro anime (lib. I in der Reihenfolge: cap. 1–10, 12, 11, 13–18). 287ra lib. II mit Capitulatio. 305vb lib. III (cap. 1–2 und 4–9) mit Capitulatio; Text endet (316ra) Samuel in templo ( PL 176, 1106D). Es folgt eine Capitulatio und die Fortsetzung des Texts von lib. III cap. 9: Quatuor modis proficiunt homines (cap. 9–10), Text endet (319vb) misericordiam divine pietatis vel mayestatis ( PL 176, 1113B); unmittelbar anschließend lib. V (De hypocrita): Quia ergo vidimus qualiter Christus in casu fulcimentum quasi labiis murmurationis deum laudat. Finitus est liber quartus Hugonis de claustro anime ipso die sancti Dyonisii Lib. III, 11–29 und lib. IV fehlen. Druck VD 16 H 5839; PL 176, 1017–1113 (ohne lib. V). Bloomfield 5211; DHGE 17, 1271–1278 und 25, 230; DSAM 7, 880–886; LMA 5, 171f. Zu De hypocrita vgl. M. Sanson, "Pictura" e "Scriptura". La simbologia della colomba nel "De avibus" di Ugo di Fouilloy, in: Rivista di storia e letteratura religiosa 23 (1987) 39 Anm. 12. 329ra–337va Bonaventura De triplici via Ecce descripsi eam tripliciter korrigiert aus triplex Proverbiorum xxii Cum omnis sciencia gerat trinitatis insignia Nota diligenter predicta, quoniam in hiis est fons vite Amen Druck Bonaventura 8, 3–18 (Hs. genannt auf S. XXIV, Nr. 280). Distelbrink Nr. 18; Bloomfield 1856; CALMA 2, 454 Nr. 21. 337vb–343vb Ps.-Ambrosius Autpertus De conflictu vitiorum et virtutum Apostolica vox clamat per orbem atque in precinctu fidei cupio dissolvi et esse cum Christo, qui vivit Amen Endet in Kapitel 26, die beiden letzten Kapitel fehlen. Druck CC CM 27B, 909–928; PL 40, 1091–1103. Bloomfield 455 bzw. 554; CALMA 1, 202 Nr. 3; vgl. CPPM 2, 3009, 3068, 3345, 3432, 3466; Kurz 5/1, 67–71. Auch in Cod. Guelf. 203, 22vb; 237 Helmst., 102ra; 272 Helmst., 133va und 369 Helmst., 222r. 343vb–350vb Tractatus de origine, progressione et conservatione peccatorum Quoniam intonante terribiliter salvatore ‚Multi sunt vocati, pauci vero electi' et iterum ‚Regnum celorum vim patitur et violenti rapiunt illud' et ‚Nisi efficiamini sicut parvuli non intrabitis regnum celorum', constat non aliquibus sed universaliter omnibus exstirpatis viciis quemlibet ad gaudia eterna non aliter pertingere posse. Unde celum non aliter scandes omnia ex dictis Hugonis sunt collecta pro edificacione exc erpta Zitiert werden Hieronymus, Petrus Lombardus, Thomas de Aquino. Parallelüberlieferung (mit abweichendem Explicit) in Berlin, SBBPK, Ms. lat. oct. 241, 98r–103r ( V. Rose, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliotheken zu Berlin Bd. 14: Verzeichnis der lateinischen Handschriften, Bd. 3, Berlin 1919, 224). 351ra–384vb Gerardus Magnus Sermo contra focaristas Recedite, recedite, exite inde, pollutum nolite tangere, exite de medio eorum. Ysa. lii° Patres ac domini venerabiles, hec exortacio et iussio est principaliter omnipotentis dei fugam malorum suo populo iubentis longius et diffusius quam credidissem propter parvulos hec conscripsi. In nomine domini, qui sit benedictus in secula seculorum. Amen Druck CC CM 235, 297–464 (194f. Hs. genannt, jedoch nicht benutzt). 2VL 3, 266; J. G. J. Tiecke, De werken van Geert Groote, Utrecht 1941, 97–103, 135–140, 144–152; R. T. M. van Dijk, Prolegomena, a.a.O., 447–451 (danach stellt der Text eine Abschrift nach der aus Erfurt stammenden Hs. Berlin, SBBPK, theol. lat. qu. 240 dar). 385ra–392vb Alvarus Pelagius Errores beghardorum cum reprobationibus eorundem (= De planctu ecclesiae II 52). Incipiunt errores baghardorum cum reprobacionibus eorundem secundum fratrem Alvarum iuris peritissimum, ordinis minorum, Hispanum. Primus error baghardorum est, quod homo in presenti vita tantum et talem gradum extra de hereticis ut officium inquisicionis § si vero. Et hoc de erroribus beghardorum dicta sufficiant 392va-b Nachtrag: Hic nota quoddam obmissum de spiritu libertatis (Error 3, gegen Ende, im Druck Venedig 1560 auf Bl. 114v): Tempore meo in provincia beati Francisci opera carnis. Gala. v. Hec est una appostilla in margine libri inventa (Die Stelle gehört zu den Ausführungen über die dritte Irrlehre). Druck Venedig 1560, Bl. 110r–118r . CALMA 1, 195 Nr. 6; R. E. Lerner, The Heresy of the Free Spirit in the Later Middle Ages, Berkeley/Los Angeles/London 1972, 230f. und 246 (Hs. genannt).

Papier

Wasserzeichen: Piccard Ochsenkopf XI 81 (1447–1453), 316 (1452–1456) und 369 (1449–1452) sowie 4 ähnliche, nicht bei Piccard nachgewiesene Ochsenkopf-Wz.

I, 373, I Bl. 32 21,5 Die Foliierung (19. Jh.) springt im 18. Sexternio von 205 auf 226, auf 228 folgt 228a. Reklamanten. Vorsatz (Pergament, ungez.). 30 VI (379!). VI+1 (392). Nachsatz (Pergament, ungez.). Lagenmitte durch Pergamentstreifen verstärkt.
Schriftraum: 25 14,5 , zweispaltig, 41–52 Zeilen.
Bastarda von mehreren Händen. Schreibervermerk auf f. 51ra mit Datierung auf das Jahr 1453. Rubriziert.

Holzdeckel mit Schweinslederbezug. Einzelstempel Blatt: EBDB s000438. Rosette sechsblättrig: EBDB s0007409. Rollenstempel Flechtwerk: EBDB r000610. Aus der Werkstatt Braunschweig, Webmuster-Meister ( EBDB w000338 ). 2 × 2 Eckbeschläge und 2 Bügelschließen. Auf dem VD Pergamentstreifen ( 1,5 9,5 ) mit der Aufschrift Hugo de claustro anime. 14 Blattweiser (Pergamentstreifen). Auf dem VS ein Papierblatt ( 13 11 ) mit Inhaltsverzeichnis (15. Jh.): In presenti libro continentur infrascripti tractatus

In der zweiten Hälfte des 15. Jh. im östlichen Niedersachsen, vermutlich im Braunschweiger Raum, geschrieben.

Einband und Inhaltsverzeichnis lassen vermuten, dass der Codex durch Kauf, Schenkung oder Legat ebenso wie die in der gleichen Werkstatt gebundenen und mit analogen Inhaltsverzeichnissen versehenen Bände Cod. Guelf. 18.1 Aug. 2°, 33.11 Aug. 2°, 33.13 Aug. 2°, 42.2 Aug. 2° in den Besitz des Braunschweiger Franziskanerklosters gelangte.

Wann der Codex in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt wurde, ist unbekannt; er wird erstmals 1797 von Paul Jakob Bruns in seinem Katalog der Helmstedter Handschriften (HAB, BA III 52) unter Nr. 303 ausführlich beschrieben.

Christian Heitzmann: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 117-122. Heinemann Nr. 143. R. T. M. van Dijk, Prolegomena ad Gerardi Magni opera omnia, Turnhout 2003 (CC CM 192), 381f.