Beschreibung des Cod. Guelf. 141 Helmst. (Helmar Härtel: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 137-142.) Katalogisiert durch Helmar Härtel Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Torsten Schaßan Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 19.12.2014 19.12.2014 Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.

urn:nbn:de:gbv:23-mss/141-helmst8

Neukatalogisiert durch Helmar Härtel.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I .

Lizenzangaben korrigiert Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt Normdaten ergänzt bzw. korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 141 Helmst. Manuscripta Mediaevalia Objektnummer 32412067,T Pontificale 12. Jh., Anfang Diözese Bremen (?) 1r Von der Hand des Matthias Flacius Illyricus: Ecclesiasticus ordo seu liber cęremoniarum. 1v–115r Pontificale 1v–41r Incipit ordo catholicorum librorum qualiter in aecclesia ponendi sunt. In vigilia natalis domini leguntur lectiones tres Primo tempore alleuiata est et salvi eritis, usque in vigiliam natalis domini PRG XCIX (Nr.1–420, 435–446, 448–456, 458–464). In den Ordo eingefügt: 36r–39r Incipit ordo ad baptizandum ac infantes ex autentico libro sacramentorum sancti Gregorii pape urbis Romę Primitus ut infantes Qui vivit et regnat deus in secula seculorum. Amen. Pax vobiscum PRG CVII (Nr. 1–41). 40r Item ordo de tempore ieiuniorum quarti mensis quando fiunt XII lectiones Mense iunio secunda sabbati hora postea missa celebratur ordine PRG VII. 40r–v Ordo qualiter in Romana ęcclesia sacri ordines fiunt Mense IIII quarta feria ieiuniorum feria conventus populi et congregatio regionum faciet eis illo die convivium Martène De ant. eccl. rit. lib. I, cap. VIII, art. XI; ordo IX, Sp. 151 Absatz 2 - 152 Absatz 2. 41r–44r Incipit ordo processionis ad ęcclesiam sive missam secundum Romanos Denuntiata statione et intrant in secretarium PRG XCII. 44r–46r Ordo processionis si quando episcopus festivis diebus missam cęlebrare voluerit, ita ut ab antiquis patribus occidentalibus est constitutum, hic adesse cernitur scriptus Postquam prima hora ad sacrarium reducant PRG XCVIII 46r Incipit ordo missę a sancto Petro institutus cum expositione sua Missa pro multis causis ab iniustis separabuntur PRG XCIII. 46r–49r Incipit expositio tocius missę ex concordia scripturarum divinarum Introitus missę cui convenit? laudantes Deum et benedicentes dominum PRG XCIV. 49v–50v Item alia expositio tocius missę ex concordia divinarum scripturarum Introitus missę quare dicitur et sanguinem Christi PRG XCV. Concilio Toletano. V.XCIII Post orationem extra chorum populus PRG XCVI. 50v–51r Incipit qualiter quędam orationes et cruces agende sint in Te igitur Te igitur remedium sempiternum. Per dominum nostrum Ihesum Christum PRG XCVI. 51r–v Decretum quod clerus et populus firmare debet de electo episcopo Dominicis patribus subscriptio manifestat PRG LVI 51v–52r Ex concilio Affricano quarto, capitulo primo Statuta ęcclesiastica constituerunt PRG LVIII. 52r Epistola vocatoria Dilectissimis fratribus ordinationis incurrat PRG LIX. Ex concilio Niceno, capitulo quarto. Qualiter episcopus debeat ordinari Episcopum convenit ordinatio celebretur PRG LX. Qua die ordinandus sit Ecclesiasticorum vero desiderium requiratur PRG LXI. 52r–v Ordinatio episcopi Primitus eligatur solio sublimetur PRG LXII. 52v Ordo qualiter episcopus in Romana ęcclesia ordinatur Episcopus cum ordinatur scrutinando alloquatur PRG LXIII. 52v–53r Incipit examinatio episcopi in ordinatione secundum Gallos Antiqua sanctorum patrum exhibendus est honor et gloria per omnia PRG LXIII, Nr. 12–16. 53r–55v Ita quoque examinato in omnibus placere valeamus. Per Vgl. PRG LXIII, Nr. 21–62. 55v Formata episcopanda Dilectissimis fratribus episcopus subscripsi PRG LXV. 55v–57v Edictum quod dat pontifex episcopo cui benedicit Dilecto nobis fratri ill. in gaudium domini tui PRG LXVI. 57v–58r Missa in ordinatione episcopi. Antiphona Elegit te dominus liberemur insidiis. Per PRG LXVII. 58r Missa episcopi pro se in die ordinationis suę anniversario Deus qui non propriis referant actionem. Per PRG LXVIII. In natalicio episcopi si infirmus aut absens fuerit qualiter presbiter missas cęlebrare debeat pro eo Presta quesumus conferat sempiternam. Per PRG LXIX. 58r–v Alia missa in natale episcopi Deus qui dierum medicina sumentibus. Per PRG LXX. 58v Ordo qualiter ordinetur Romanus pontifex In ordinatione Romani pontificis in excelsis deo PRG LXXI. 58v–59r Ordo quando pallium datur archiepiscopo. Istę orationes a domno papa super archiepiscopum dicende sunt ante pallium Domine Deus pater omnipotens qui non propriis beatitudinem. Per P. Hittorp, De Divinis Catholicae Ecclesiae Officiis Et Mysteriis, Varii Vetvstorvm aliquot ecclesiæ patrum ac scriptorum ecclesiasticorum libri , Paris 1610, 118 (Bibliotheca Vetervm Patrvm Et Avctorvm Ecclesiasticorvm Stvdio Et Opera Margarini De La Bigne , Auctarium 1). 59r–62r Incipit ordo ad regem benedicendum quando novus a clero et populo sublimatur in regnum Primum enim exeunte illo plena processione PRG LXXII, Nr.1–27. Sequitur ordo missarum si in feria evenerit sed melius et honorabilius die dominica.Oratio Deus qui miro dispensatione redemptus. Per PRG LXXIII. 62r Ad aliam missam Deus cuius regnum temptatione mutari. Per PRG LXXIV. 62r–62v Incipit benedictio reginę. Hęc dicatur oratio in ingressu ęcclesię. Omnipotens sempiterne Deus, fons et origo ingredi ianuam, auxiliante PRG LXXVIII. 62v–63r Incipit Romanus ordo ad benedicendum imperatorem Promissio imperatoris. In nomine Christi coronam percipias. Qui cum Deo patre PRG LXXV. Die Ordines für die Weihe und Krönung des Kaisers und der Kaiserin, hrsg. von R. Elze, Hannover 1960, Neudr. Hannover 1995 (MGH Leges 8, Fontes iuris Germanici antiqui in usum scholarum separatim editi 9), S. 2–3. 63r Item missa pro eodem imperatore Deus regnorum omnium. Item benedictio ad ordinandum imperatorem secundum occidentales Exaudi domine preces nostras conferat premium. Qui vivit PRG LXXVI. Die Ordines (siehe oben), S. 4–5. 63r–v Missa pro imperatore Deus regnorum omnium tempestate bellorum. Per dominum nostrum Ihesum Christum PRG LXXVII. Die Ordines (siehe oben), S. 5–6. 63v–64v Ordo ad signum benedicendum ęcclesię In primis dicatur letania protectio sempiterna. Per te Ihesu Christe. Tunc sub trina infusione aquę sanctę inpone nomen ei si velis PRG LI. 64v–66r Incipit ordo Romanus qualiter concilium agatur generale Conveniente itaque universo conventus absolvitur PRG LXXIX. Schneider Konzilsordines Ordo 7, 305–315. 66r–69v Incipit ordo qualiter agatur concilium provinciale Prima die et secunda conventus concilii absolvatur PRG LXXX. Schneider Konzilsordines Ordo 15, 440–452. 69v Iste benedictiones dicendę sunt tempore sinodi ad missam Qui dispersos Israhel gaudeatis in coelo. Amen. Quod ipse prestare Martène De ant. eccl. rit. Librum III, c. I, ordo V, VI, VIII. 69v Denuntiatio mensis primi, quarti, septimi et decimi Annua nobis et futuris PRG V. Item invitatio plebis de ieiunio mensis primi, quarti, septimi et decimi Hęc ebdomada obtineat PRG VI. 69v–70r Item de quatuor temporibus primi, quarti, septimi et decimi In primo mense minime genuflectitur Hittorp a.a.O., 33–34. 70r De gradibus Romanę ęcclesię Primum in quacumque nisi in publica ordinatione Martène De ant. eccl. rit. l. I, c. VIII, art. XI; ordo IX, Sp. 151 Absatz 1. 70r Cap. de canone Calcedonense Quod non oporteat iniuriam PRG IX. Cap. sancti Gregorii papę Sicut promovetur PRG X. 70r–v Cap. Zosimi papę Hęc autem ordine esse clarificatus PRG XI. 70v Cap. Leonis papę Paulus indignum PRG XII. Cap. Clementis de oblationibus altaris Oblationes remaneat PRG XIII. De pallis Palle vergi PRG XIII. 70v Oratio ad capillaturam incidendam Manda deus concede consortium PRG I. Oratio ad puerulum tonsurandum Domine Ihesu Christe, qui es caput persistat. Per PRG II. 70v–71r Prefacio ad clericum faciendum Oremus, dilectissimi te benedicat. Qui vivit PRG III. 71r Oratio ad barbam tondendam Deus cuius providentia senectutem perveniat. Per PRG IV. 71r De officiis VII gradibus. Ysidori Hostiarium baptizare PRG XIV. 71v–72v Ordo qualiter in Romana ęcclesia sacri ordines fiunt Mensis primi, quarti pervenire mereantur. Per PRG XV. 72v–74v Ordo qualiter in Romana ęcclesia sedis apostolicę presbiteri, diaconi vel subdiaconi eligendi sunt Mensis primi, quarti commendet se eorum orationibus Weitgehend ähnlich PRG XVI. 74v Oratio pro ipsis. Ad missam Exaudi, Domine, supplicum quod frequentant. Per PRG XVII, Nr. 1–7. 74v Item missa in ordinatione diaconorum Ad preces nostras, quesumus, domine sacramenti paschalis obsequio. Per PRG XVIII. 74v–75r Item in natali consecrationis presbiteri qualiter sibi missas celebrare debeat Deus cuius arbitrio divinis affectibus semper instauret. Per PRG XIX. 75r Missa pro monachis Omnipotens sempiterne deus qui facis mirabilia redemptione concede. Per PRG XXXI. 75r–76v Consecratio sacrę virginis quę in epyphania vel in secunda feria paschę aut in apostolorum nataliciis celebratur Omnes qui ad sacros ordines ante tribunal domini nostri Ihesu Christi Weitgehend ähnlich PRG XX. 76v Missa in natali virginis Tibi dixit cor meum de tua protectione confidit. Per PRG XXI. 76v–77r Ad Ancillas dei virgines velandas, quibus conversis vestimenta mutantur Ancilla Dei virgo, cum ad consecrationem sanctę Marię matris domini nostri Ihesu Christi, qui v PRG XXIII, Nr. 2, 7, 8, 9, 10, 13. 77r Missa in natali virg Preces famulę tuę tua consolatione percipiat. Per. PRG XXIII, Nr. 14–17. 77r Ad diaconissam faciendam Episcopus cum diaconam exemplum prębere. Per PRG XXIV, Nr. 1. 77r–v Missa ad diaconam faciendam Deus in nomine tuo securitate et quiete possideat PRG XXIV, Nr. 2–9, 11–24. 77v–78r Consecratio viduę quę fuerit castitatem professa Viduę post perlectum evangelium ut supra, in consecratione diaconissę PRG XXV. 78v leer. 79r–v Ordinatio abbatissę canonicam regulam profitentis In consecratione abbatissę episcopus ut supra, Omnium, Domine, fons bonorum PRG XXII. 79v–80v Ordinatio abbatissę monasticam regulam profitentis Capitulum ex canone Theodori ut supra, Deus cui omnis potestas et dignitas famulatur PRG XXXII. 80v–81r Incipit ordinatio abbatis Capitulum ex canone Theodori. In ordinatione abbatis episcopus Et peragatur missa ordine suo PRG XXVI, Nr. 1–18. 81r Missa pro abbate Protector noster pietate conservet. Per PRG XXVII. 81r–v Incipit ordo ad monachum faciendum Conveniente universo cetu usque in finem victoriam. Per PRG XXVIII. 81v–82r Ordinatio monachi Ex canone Theodori. In ordinatione monachi abbas remuneratione ditentur. Per PRG XXIX und XXX. 82r Orationes et preces pro monachis ad missam Omnipotens sempiterne Deus qui facis mirabilia gratię salutaris Vgl. PRG XXXI, Nr. 1. 82r Oratio cum in aliquod opus ordinantur fratres Tuam, clementissime pater, omnipotentiam PRG CLXXI. 82v Oratio cum solvuntur Domine Ihesu Christe qui pie servientibus PRG CLXXII. Or ad mandatum Adesto, Domine, officio PRG CLXXIII. Oratio super eos qui ipsum mandatum adimpleverunt Respice, Domine, super hos famulos PRG CLXXIV. Oratio super ebdomadarios de coquina egredientes Deus cui humilium PRG CLXXV. Oratio pro his qui ingrediuntur Misericors ac piisime Deus PRG CLXXVI. Oratio pro ebdomedario lectore Averte quesumus, Domine PRG CLXXVII. Oratio in monasterio Deus qui renuntiantibus PRG CLXXIVIII. Oratio in atrio Suscipe, Domine, preces nostras PRG CLXXIX. 82v–83r Canon de edificanda ęcclesia Nemo ęcclesiam consequatur effectum. Per PRG XXXVI. 83r De oratorio Qui in domo sua et exclusionem PRG XXXVII. 83r In preparando se ad dedicandam ęcclesiam mentibus exequamur. Per PRG XXXIX. 83r–94r Incipit ordo qualiter dedicatio ecclesię fieri debeat Primum veniat episcopus usque ad dies octo completos PRG XL. 83v in der Litanei der Heiligen: Crisogone, Dionisi, Hemmeramme, Maurici, Gereon, Pantaleon, Nazari, Celse, Polocarpe, Victor, Goare, Lantberte, Tiburtii, Valeriane, Genesi, Abundi, Cosma, Damiane, Gorgoni, Carporfore, Theodore, Eustachi, Longine, Alexander, Ypolite, Valentine, Albane, Albine, omnes sancti martyres, Martine, Odalrice, Gregori, Galle, Magne, Othmare, Columbane, Simpliciane, Ambrosi, Willehade, Hieronime, Benedicte, Germane, Remigii, Damasi, Nicolę, Willibalde, Winnibalde, Iustine, Severine, Cuniperte, Rodulfe, Fridoline, Osvalde, Narcisse, omnes sancti confessores, Petronilla, Agatha, Agnes, Lucia, Tecla, Venera, Brigida, Susanna, Eufemia, Scolastica, Columba, omnes sanctę virgines 85r weitere Litanei: Crisogone, Dionisi, Maurici, Gereon, Kyliane, Georgii, Lantperte, Vincente , Gregori, Remigi, Ieronime, Benedicte, Susanna, Brigida, Columba 94r Missa in dedicatione ęcclesię Deus qui sacrandorum munus impende. Per PRG XLI. 94v Alia missa unde supra Deus qui invisibiliter pietatis accommodare digneris. Per PRG XLII. Missa in dedicationibus ęcclesię pro conditoribus Deus qui sacrandorum insignia maiestatis. Per PRG XLIII. 94v–95r Missa in anniversario dedicationis ęcclesię Deus qui nobis per singulos amplificetur augmentis. Per PRG XLIII. 95r Missa in dedicatione basilicę quam conditor non dedicatam dereliquit Deus qui loca nomini tuo PRG XLIV. Missa in dedicatione loci illius ubi prius fuerat synagoga Deus qui absque ulla PRG XLV. 95r–v Missa in agenda conditoris ęcclesię Deus fidelium receptor animarum PRG XLVI. 95v In dedicatione altaris Dicit dominus: Sermones meos procurent substantiam. Per PRG XLVII. 95v–96r Missa in dedicatione baptisterii Omnipotens sempiterne Deus, hoc baptisterium in resurrectione tradendos. Per PRG LIII. 96r–v Reconciliatio violatę ęcclesię Primum veniat episcopus vota in illa sanctifica. Per PRG L. 96v Benedictio super munus quod quis ęcclesię offert honori Deus cuius verbo et potentia perpetuum regnum. Per PRG XLVIII. 96v–97r Consecratio cimiterii In consecratione eiusdem canantur VII psalmi gaudiorum sempiterna percipiant. Per PRG LIV. 97r Benedictio sepulchri vel loculi Rogamus te largitas invicta donorum. Per PRG LV. 97r–98r Ordo Romanus ad dedicandam ęcclesiam Primitus vadat episcopus usquedum octo dies completi sunt PRG XXIII. 98r–v Quando aliquis ex nobilibus se ipsum in congregatione canonicorum pro Dei amore mittere vult cum omni fraternitate reputabitur in congregatione 98v Benedictio super capsellas et fustes et super illos qui cum his limina ac suffragia sanctorum apostolorum petituri sunt Domine Ihesu Christe, mundi redemptor ad nos iterum redire prevaleant. Per PRG CCXII. 98v–99r Benedictio aquę cum ligno sanctę crucis Domine Ihesu Christe fili Dei vivi, qui secundum magnam dispensationem absolvantur. Per. te Ihesu PRG CLXXXVIII. 99r Oratio pro antidoto sumendo Deus infirmitatis humanę PRG CCXXXV. Oratio pro imminutione sanguinis Mediator Dei et hominum homo voluptatis luxus. Per PRG CCXXXVI. Oratio ad lavachrum Omnipotens sempiterne deus, qui pro salute humani generis PRG CCXXXVII. 99v Excommunicatio Leonis papę Leo episcopus, servus in fetore inferni. Amen PRG XC. 99v–100r Qualiter excommunicare infideles christianos debeat Episcopus cum excommunicare debet nota fieri PRG LXXXV. 100r–v Item excommunicatio Audistis, dilectissimi radicitus evellitur. PRG LXXXVI. 100v Excommunicatio CCCXII Dominicis igitur humiliter satisfecerit PRG LXXXVII. Alia excommunicatio terribilior Canonica instituta penitentiam satisfecerint PRG LXXXVIII. Excommunicatio brevis Canonica instituta Dei satisfaciant PRG LXXXIX. 101r Qualiter episcopus reconciliet vel recipiat excommunicatum Cum aliquis excommunicatus vel anathematizatus penitentia ductus vel consensu proprii episcopi PRG XCI, Nr. 15. 101r–108r Incipit expositio dedicationis ęcclesię. Quid significent XII candelę, et reliqua Morem quem sancta leticia sempiterna erit eis PRG XXXV. 108r–v De verbis Grecis baptisterii quomodo vertantur in Latinum Baptizo te, hoc est intingo te gratiam vitę donatus eternę Item de sancta trinitate Item quomodo credis Credo in patrem et filium semper filius, semper spiritus sanctus PRG CXI. Druck: S. A. Keefe, Water and the Word. Baptism and the Education of the Clergy in the Carolingian Empire, Notre Dame 2002, Bd. 2, 250–259 (Text 11 und 12). 108v–110v Exposicio sancti Anathasii Alexandrini episcopi de fide catholica Quicumque vult salvus esse salvus esse non poterit PRG CXII. 110v–111v Incipit simbolum apostolorum Credo in deum Hęc doctrina apostolica symbolum dicitur sive fideliter, sive fiat PRG CXIII. 112r–113v Exposicio octo vestium Aaron primi pontificis Locutus est Dominus Deo sacras hostias offert PRG LXXXI. 113v–114r Iam quia canonice, fratres karissimi huc convenistis. Qui v PRG LXXXII. 114r–115r Nam Iam omnibus notum est rationale linguas infantium facit dissertas. Qui v PRG LXXXIII. 115r Audistis, fratres karissimi, misterium et summa felicitas permanet per infinita secula PRG LXXXIV. 115v leer. Die Handschrift ist nach Andrieu (siehe oben), 543f. weitgehend identisch mit London, Brit. Lib., Add. 17004; ihre Übereinstimmung mit Monte Cassino 451 und Wien 701 ist deutlich, auch wenn die Reihenfolge der Ordines differiert.

Pergament

115 Bl. 31,3 23,5 9 IV(72). III (78). IV(86). II+2 (92). IV (100). I (102). IV(110). II+1 (115). Römische Lagenzahlen jeweils auf dem letzten Blatt der Lage: I (8v) bis XVI (114v).
Schriftraum: 26,5 17 , 34 Zeilen. Händewechsel nach 78r.
Späte karolingische Minuskel. Adiastematische Neumen. Text durch rote Rubriken und verschiedene Schriftgrade gegliedert. Ein- bis vierzeilige rote Lombarden, die am rechten Textrand stehenden aus dem Schriftraum herausgerückt. Überschriften und Textinitien bisweilen in Unzialis. 92r Ornament.

Moderner Einband aus grünem Ziegenleder.

Vielleicht für den Gebrauch der Diözese Bremen geschrieben (Erwähnung von Willehad in der Litanei, vgl. 83v).

Der Eintrag Liber sancti Michaelis in Luneborch auf 1v verbürgt den Besitz der Handschrift an der Wende vom 14. zum 15. Jahrhundert für das Benediktinerkloster St. Michael in Lüneburg.

Im 16. Jahrhundert im Besitz des Matthias Flacius Illyricus.

Am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius für die Bibliotheca Julia erworben. 1618 in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt.

Helmar Härtel: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 137-142. Heinemann Nr. 164. Andrieu 419–429. Hartmann 226f. Krämer 510.