Beschreibung des Cod. Guelf. 153 Helmst. (Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 168-173.) Katalogisiert durch Dieter Merzbacher Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Torsten Schaßan Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 19.12.2014 Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Copyright Information der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.

Neukatalogisiert durch Dieter Merzbacher.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I .

Lizenzangaben korrigiert Normdaten ergänzt oder korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 153 Helmst. Johannes de Fonte. Jacobus de Paradiso. Nicolaus de Dinkelspuhel 1463 Clus 1ra–48vb Johannes de Fonte Commentarius vel compendium quatuor librorum sententiarum Petri Lombardi (1ra) Prolog. Ad preces studencium dum essem lector in Monte Pessulano a doctoribus non tenetur (1ra–48vb) Text. Distinctio prima sic inchoatur textuatur Distinctio prima. Veteris ac nove habet decem conclusiones Sed leticia saciabuntur agentes gracias de sua liberacione visa in piorum ineffabili calamitate et sic patent conclusiones etc (48vb) Additamentum Circa distinctio 9 quarti articulo v est argumentum beati Thome quod sacerdos non debet dare petenti corpus Christi medicinam esse mortiferam infirmo quam sibi si alterum oporteret etc Textgliederung durch Kolumnentitel, zahlreiche Marginalien. Auch in Cod. Guelf. 236 Helmst., 52va–114va (mit Abweichungen); 269 Helmst., 52va–53va (Auszug); 50.7 Aug. 2°, 226ra–263rb. Druck: GW 13568, 13570. Zur Überlieferung vgl. Stegmüller RS 446; Mohan 17*; 2VL 4, 595f.; V. Honemann, Petrus Lombardus in mittelhochdeutscher Sprache: Die Sentenzenabbreviation des Johannes de Fonte, in: Zeitschrift für deutsches Altertum 109 (1980) 251–275 (Textpassagen der lat. und dt. Fassung); Courtenay 118–120, 127 (Hs. genannt). Zwischen Bl. 10 und 11 eingefügtes Bl. mit Anmerkungen zum laufenden Text über die Engel und Luzifer: Nota verbum illud quod scribitur apoc 12° Apc 12,3–4 draco cecidit de celo et traxit ordinabantur ex divina providencia ad hominum vitam exercendam 49ra–101vb Jacobus de Paradiso De officiis et statu ecclesiasticorum Jacobi Carthusiensis de officiis et statu ecclesiasticorum Josias sanctus ille rex Iuda divine legis ferventissimus emulator 90ra aliis similibus in terrorem etc. Sequitur Secunda pars Hactenus stilus presignavit de hiis si vero aliquid dignum conceperit deo a quo cuncta bona procedunt una mecum glorificet. Cui laus et gloria semper sit in secula. Amen Et sic est finis Druck: J. M. F. Lydius, M. Wesseli Gansfortii opera omnia, Amsterdam 1617, Appendix. 2VL 4, 478–487 hier 482; Bloomfield 2817; Meier 37–39 Nr. 39 (Hs. genannt); Mertens 279; Tatarzyński 26. 102ra–103rb Ps.-Augustinus Sermo de decem praeceptis et de decem plagis ex Aegypto De preceptis Sermo de decem preceptis et de decem plagis ex Aegypti beati Augustini. Non est mirum dilectissimi quod preceptorum legis dei numerus numero plagarum quibus Egiptus percutitur exequare videtur liberati ad terram promissionis poteritis feliciter pervenire. Amen Druck: PL 39, 1783–1786; CC SL 103, 407–413 (zahlreiche Abweichungen). Kurz 5/2 508; CPL 368; CPPM 1, 806. (103rb) Zwei Nachträge: Secundum beatum Augustinum super psalmum 122 qui habitas in celis. Egiptus punitur Item Ps.-Augustinus libro primo de mirabilibus sacre scripture Egipciis scilicet et Hebreis in mari rubro 103va De significatione aquae in sacra scriptura Nota vario modo aqua accipitur Aqua diversimode accipitur in scriptura potest enim sumi in bono et eciam in malo Lavi te aqua et unxi te oleo et mundavi sanguinem tuum ex te 103vb leer. 104ra–156rb Nicolaus de Dinkelspuhel De vitiis et virtutibus Homo quidam fecit cenam magnam Notandum quod ut docet magister sententiarum 2° distinctione prima: Deus a principio hominem (107ra) propter parvam causam et levem ( Madre 192, 2). Notandum quod superbia (109rb) Invidia (111ra) fraterna correctio (113vb) estis a Christo. Hec ille ( Madre 193f., 8–11). Sequitur de humilitate. Dictum est prius de superbia et aliquibus viciis (121vb) Discite a me Jhesus Christus dominus noster Amen ( Madre 192f., 6 und 7, Varianten, von Madre nicht erfasst, endet wie Madre 193, 7). De ira. Sequitur de ira. Notandum quod quando homo scit vel estimat (125r Kolumnentitel:) Avaricia - (151ra) prevalente ad perfectionem nemo attingere potest ( Madre 194f., 12–17, Einschub nach Sermo 16, 146rv–147vb: Sequitur de viduitate. De viduis tria sunt consideranda et dicenda donum est). Nachtrag (151ra) Sequitur de accidia. Post ea que dicta sunt prius de aliis peccatis capitalibus (156rb) ex hoc aliis qui talia ignorant. Et sic est finis illius tratatus deo gracias Et sic est finis ( Madre 165, 12a aus ‚De dilectione Dei proximi'; vom Incipit ‚Ex caritate causatur' abweichend). Druck: VD 16 N 1531 und 1532, 1ra–22va, 110ra–146ra. 2VL 6, 1054; Bloomfield 2409. 156v leer. 157va–164ra Nicolaus de Dinkelspuhel De septem peccatis capitalibus (Confessionale) Incipit brevis tractatus de vitiis capitalibus summatim recolligens que dicta sunt in tractatu precedenti Secundum magistrum et doctores in quarto distinctione 16a. Tres sunt partes vere penitentie et aliis benefactoribus vivis et defunctis preces fundere neglexerit etc. Et sic est finis Druck: wie bei 104ra, 110ra–146rb. 2VL 6, 1054; Bloomfield 5379; Madre 199–202; Tatarzyński Dzieła , 221f. 164rb–196va Nicolaus de Dinkelspuhel De tribus partibus poenitentiae Divine sacramentum et actus penitendi aut quomodo sunt necessaria ad dimissionem peccati mortalis Ecce nunc tempus acceptabile 2o Corinthos vio,2. Duo sunt tempora hominis contra triplex ius naturale ecclesiasticum et divinum. A quo nos custodiat qui sine fine vivit et regnat. Amen Druck: wie 104ra, 68ra–92rb. 2VL 6, 1053f.; Bloomfield 1864; Madre 180–187, 1–15. 196va–203ra Nicolaus de Dinkelspuhel De praeparatione ad missam De pollucione Secundum sanctorum patrum sompnia vigilanti circumspectione cavendum est et saciabor cum apparuit gracia tua ad quam nos perducat ipse deus qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen Et sic est finis Madre 268. Folgt kurze Notiz: Utrum post hanc vitam in aliquo possit esse contricio quod contricio non est in aliquo post mortem203rb–204v leer. 205ra–215rb Jacobus de Paradiso De arte bene moriendi Tractatus doctoris Jacobi Carthusiensis de arte bene moriendi (in O-Lombarde:) Prologus. Text: Omnes morimur et quasi aque dilabimur in terram II Sm 14,14. Cum igitur condicio humane nature Quod nobis concedere dignetur ille qui est via veritas et vita Christus Ihesus per secula benedictus. Amen. Lectus est collatio (siehe oben). Et sic est finis Bloomfield 3623; Tatarzyński 26. Zum Text vgl. Cod. Guelf. 152 Helmst., 116rb. Folgt kurze Notiz: Nota quod eukaristie sacramentum ante incarnationem non debuit institum ut dicit beatus Augustinus cibus sum gradium cresce et manduca etc Aug. conf. 7,10,16. 215va–217ra De trinitate Quedam sunt unum sed tres esse dicuntur trinitas autem filius nullo modo potest dici Vgl. Uppsala, UB, C 231, 165r–167v. 217ra–222vb Tractatus de usura Incipit tractatus perutilis de usura ex diversis codicibus collectus hoc modo Ut autem in foro hostis possit eripere et deo omnipotenti reddere Finitur brevis tractatus de usura per me Hinricum N. conscriptus Vgl. Kassel, UB, 2° Ms. iurid. 26 I, 24r. 223ra–228vb Conradus Koler de Susato Quaestio de usura circa quartum ethicorum Questio de usura circa quartum ethycorum determinata per magistrum Conradum de Zozato Queritur utrum usura sit de se prava eciam per venerabilem magistrum Conradi de Zuzato cuius anima requiescat in pace Zu Conradus de Susato (Soest) vgl. NDB 12, 523f.; 2VL 11, 860–864, hier 862 Hs. genannt; CALMA 3, 10 Nr. 3 (Hs. genannt); M. Nuding, Geschäft und Moral: Schriften 'De contractibus' an mitteleuropäischen Universitäten im späten 14. und frühen 15. Jahrhundert, in: Schriften im Umkreis mitteleuropäischer Universitäten um 1400. Lateinische und volkssprachige Texte aus Prag, Wien und Heidelberg: Unterschiede, Gemeinsamkeiten, Wechselbeziehungen, hrsg. von F. P. Knapp, Leiden/Boston 2004 (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 20), 40–62, 56f. Hs. genannt. – Folgt Verkaufsformular: In contractu reempcionis erit talis forma: Ego Johannes vendo libere et spontane in ista domo ac solvendo singulis annis. 229ra–260ra Hieronymiana (229ra–244ra) Ps.-Eusebius Cremonensis De morte Hieronymi Incipit epistola beati Eusebii ad sanctum Damasium Portuensem episcopum Patri reverendissimo Damasio Multifarie multisque modis olim deus in futuro gaudia que iam possides adipisci. Amen Druck: PL 22, 239–282. BHL 3866; BHM 3, Nr. 903 (Hs. genannt). Notiz: Sanctus Jeronimus scribitur centum minus duobus annis vixisse. (244ra–246vb) Ps.-Augustinus De magnificentiis Hieronymi Incipit epistola beati Augustini doctoris eximii ad beatum Cyrillum Gloriosissimi christiane fidei athlete (246vb) obtinere non enim suo aliqualiter defraudatur desiderio. Druck: PL 22, 281–289; PL 33,1120–1126. CPL 367. CPPM 2, 145 (18); Kurz 5/2 508; BHL 3867; BHM 3, Nr. 903 (Hs. genannt). (246vb–260ra) Ps.-Cyrillus Epistola de miraculis Hieronymi Incipit epistola sancti Cyrilli Iherosolmitani episcopi ad beatum Augustinum Venerabili viro episcoporum eximio Augustino Yponensi Illius sequi vestigia (260ra) Mei Augustine karissime in tuis orationibus memor esto etc. Druck: PL 22, 289–326; PL 33,1126–1153. CPL 367; CPPM 2, 145 (19); BHL 3868; BHM 3, Nr. 903 (Hs. genannt). (260ra) Walther I 9804. BHM 3, Nr. 933. Vale Jeronime gloriose, nostri semper apud deum faciens memoriam Oratio: Deus qui beatum Jeronimum hereticorum maleum Chevalier 23517; AH 15 Nr. 186; BHM 3, Nr. 912; Walther I 1918. (260rb) Oratio: Ora pro nobis, beate Jeronime doctor egregie. Gleiche Anordnung wie Cod. Guelf. 887 Helmst., 1r–64v. Zu Textgeschichte und lat. Überlieferung der Hieronymusbriefe vgl. E. Bauer, Heinrich Hallers Übersetzung der "Hieronymus-Briefe", Heidelberg 1984 (Germanische Bibliothek 4, N.F., 2),13*- 32*. 260rb–267va Jacobus de Paradiso De apparitionibus animarum Rogamus vos ne terreamini per spiritum. Verba apostolica ad plebem Thessalonicam missa II Th 2,2. Eandem consolancia caritate ad hoc instigante quam nobis donare dignetur benedictus eterni patris filius Ihesus Christus dominus noster qui vivit et regnat cum eodem in unitate Spiritus Sancti deus per infinita secula seculorum Amen. Deo grates amplissime immenseque referuntur Druck: Fasbender 32–100 (Ende Kap. VI und Anfang Kap. VII abweichend). Meier 58f. Nr. 70 (Hs. genannt); Mertens 282f.; Fasbender 120 (Hs. genannt); Tatarzyński 26f.267vb leer. 268ra–278va Quaestiones (268ra–271vb) Quaestio de horis canonicis dicendis Utrum sacre hore ex constitutione ecclesie canonice censende (271vb–275va) Quaestio de sacramento eucharistiae Utrum in eucharistie sacramento quod varie reperitur 275vb leer. (276ra–278va) Quaestio de custodia angelorum Circa distinctionem undecimam Queritur an cuilibet homini lapso merito angelus ad custodiam debuerit 278vb–279v leer. 280ra–288ra Eberhardus Waltmannus Determinatio de cruoribus in Wilsnack Contra cruores. In nomine domini nostri Ihesu Christi amen. Ad tangendum cultum Deo debitum nobis pro salute necessarium (287rb) sed potius convenientia continuandi huiusmodi ne questus quottidianus minuatur. Nachtrag: Notanda de adoracione. Invaluit periculosa consuetudo in pluribus locis quod pro Christi sanguine naturali adorentur cruores miraculosi (288ra) unde prelati et docti occasionem dantes seu pro posse non retrahentes luent simplicium errorem etc. Druck (ohne den Nachtrag): R. Damerau, Das Gutachten der theologischen Fakultät Erfurt 1452 über "Das heilige Blut von Wilsnack", Marburg 1976 (Studien zu den Grundlagen der Reformation 13), 14–30. Zumkeller 484; Ziesak Bestandsaufnahme 243f.; Tatarzyński Dzieła , 223f. Auch in Cod. Guelf. 630b Helmst., 14r und 17.20 Aug. 4°, 219rv. – 288rb–291v leer.

Papier

Vorsatzbl. Pergament, Lagenmitte durch Pergamentfalze verstärkt. Wasserzeichen: Dreiberg, Piccard VII 1879 (1454), 2195 (1448–1451), Ochsenkopf Piccard XI 316 (1452–1456), 318 (1452–1456), XII 482 (1453), XIII 247 (1452–1459).

III, 293 Bl. 31 21 Zeitgen. Foliierung bis Bl. 205, Rest Tintenfoliierung (19. Jh.). Reklamant (144v). I+1 (ungez.). VI+I (12). 20 VI (252). IV+1 (261). III (267). 2 VI (291). Zwischen Bl. 2 und 3 sowie Bl. 10 und 11 ein Doppelbl. ( 22 15 ) eingeheftet, ungez.
22,5–25 14–15 , zweispaltig, 43–60 Zeilen.

Bastarda. Mehrere Hände.

Wellenlinien als Zeilenfüller. Zeigehände. Rubriziert (außer 244r–247a blau, im folgenden außer 268v–278v äußerst rar). Lombarden (zwei- und dreizeilig, 244ra vierzeilig). Initiale (bis fünfzeilig), im Binnenfeld schlicht gefüllt: 49ra O, 164rb E, 166va T, 241va H (blau/grün, mit Vogeldarstellung auf blattbesetztem Ausläufer). 240va Kleine Randzeichnung (Männerkopf mit Zeigehand). Zuweilen Marginalien und Kolumnentitel.

Lederschnittband aus der Werkstatt "Lederschnitt" des Klosters Clus ( EBDB w000235 ). Abbildung von VD und HD in: F. A. Schmidt-Künsemüller, Corpus der gotischen Lederschnitteinbände aus dem deutschen Sprachgebiet, Stuttgart 1980, Nr. 357. Einzelstempel Adler natürlich: EBDB s000046. Blüte Vierblatt: EBDB s001823 , EBDB s001824. Fabelwesen: EBDB s004638. Harpye: EBDB s000224. Lilie: EBDB s002289. Löwe: EBDB s002835. Mensch: EBDB s003052 , EBDB s003053. Rosette sechsblättrig: EBDB s007825. Siegel EBDB s009268. Rollenstempel Flechtwerk: EBDB r000539. Spuren von 2 × 5 Beschlägen. Zwei Messingschließen. 17 kleine lederne, mit beschriebenen Pergamentresten gehaltene Blattweiser, drei weitere abgerissen. Zwei Eckbeschläge erhalten. Bl. 258 eingeschnitten. VD alte Klostersignatur rot: B 20.

215rb Schreibervermerke: Lectus est collatio ! in Clusa et finitus in die Abdon et Sennes 30.7. anno domini 1463 per Thilomanum Botonum (vgl. Herbst Klus 85; Colophons 18054f., 18060) und 222vb: Hinricus N. Im Besitz des Benediktinerklosters Clus: D (von Quadrat umrahmt) Liber beati Georgii martiris in Clusa prope Gandersem (Vorsatz). 1624 an die Universität Helmstedt überführt ( Goetting 2, 187).

Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 168-173. Heinemann Nr. 178. Herbst Klus 85. Kurz 5/2 508. Krämer 286. Fasbender 123f., 196f. u.ö. Tatarzyński 25–27. Fragmente: VS und HS mit Teilen von Pergamentblättern und -bogen (Innenseite jeweils von VD und HD) aus zwei Hss. 1

VS innere Hälfte quer eingeklebt, obere Hälfte eines Quartbogens, Carolino- Gothica, 12. Jh., rubriziert, auf linker Textseite zwei braune Initialen mit einfach ausgeführtem Binnenfeld-Motiv (Knospenfleuronnée, Ähre). Fortsetzung im Falz. Links: Sermo prophetam suum in Salomonem dicit Ego flos campi totus mundus debet salvari et a potestate diaboli eius auxilio et intercessione quod corporeis oculis Rechts: Sermo ad festum S. Laurentii Mart (10.8.): Hodierna festivitas beati Laurentii et ignea pena multi qui tunc deo ministr eum quia in illo ministerio Istum solum hominem

2

VS (oben) und HS jeweils äußere Hälfte, HS zwei Teile, Kursive, 15. Jh. Adamus Goddamus Lectura super I-IV libros Sententiarum Petri Lombardi a Henrico de Oyta abbreviata Text beginnt HS oben: Questio prima. Utrum studium sacre theologie sit meritum vite eterne. Quod non quia finis istius studii immediatus non est credere vel scire Stegmüller RS 40; vgl. Kat. Krakau Bd. 6, 1176; 7, 1195 und 1197. Sharpe 45; CALMA 1, 36.

3

Auf eingeklebtem Abschnitt des VS, Außenseite, unten, von zeitgen. Hand unvollständiges Inhaltsverzeichnis der Hs: Iste liber pertinet ad Clusam et habentur in eo (neben Schweifklammer Verzeichnis: Ista), Verzeichnis: Quatuor libri sententiarum abbreviati summarie Tractatus de cruore in Wilsnack (20 Einträge).

4

HS Innenseite, unterer Teil eines Quartbogens (wie VS). Sermones (Fragmente). Links: videtis exterius. Vos satis videtis quoniam et anima mortuus erit quasi postea Rechts: ad exemplum vobis propositi in illud et sic ille subditos suos