Christian Heitzmann: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 180-185. (Vorläufige Beschreibung)

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 159 Helmst.

Mariale

Papier und Pergament — II, 450, II Bl. — 30 × 21 cm — Hamburg — 15. Jh., 3. Viertel

Perg.: ehem. VS, Vorsatz, 363, 368f., 374f., 380f., 386f., 392f., 398f., 407f., 416f., 434f., 450, hinteres Vorsatz, ehem. HS. Wasserzeichen: Anker Piccard II 498 (1451) Buchstabe P Piccard IX 914 (1456, 1457), 943 (1460), 1524 (1460) 1642 (1460, 1461) und 1645 (1456), Ochsenkopf Piccard VII 162 (1456), 423 (1452–1456) und IX 182 (1469–1471). Diese Wasserzeichen auch in Cod. Guelf. 158–160. Lagen: VI+2 (14). 32 VI (398). 2 IX (434). VIII (450). Zweifache originale Foliierung arabisch auf der Versoseite, römisch auf der Rektoseite. Neue Bleistiftfoliierung. Reklamanten. Schriftraum: 23 × 15 cm, 43–55 Zeilen, zweispaltig. Bastarda mit kursiven Zügen. Rubriziert. Ein- bis vierzeilige rote Lombarden. Dieselbe Schreiberhand und Einrichtung wie die bei Cod. Guelf. 158 Helmst. genannte Hss.-Gruppe.

1976 restauriert. Holzdeckel mit braunem Ziegenleder überzogen. Streicheisenlinien. Einzelstempel Adler natürlich: EBDB s000006. Lilie: EBDB s002090. Löwe schreitend EBDB s002801. Menschenkopf: EBDB s003073. Menschenkopf Profil: EBDB s003074, EBDB s003075. Rosette fünfblättrig: EBDB s006411, EBDB s007652, EBDB s007687. Der "Werkstatt M" (EBDB w000206) zugeschrieben. Zwei Schließen, Spuren von 2 × 5 Schonernägeln. Auf dem VD Schriftzug Si.

Herkunft: Gehört als Bd. 7 zu dem in Hamburg geschriebenen Sermones-Zyklus (vgl. Cod. Guelf. 161 Helmst.). Später gehörten sie zum Buchbestand des Augustiner-Chorfrauenstifts Heiningen (450v): Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Henigen ordinis canonicarum regularium. – Registrirt 1602 sub Lonicero (IIr, vgl. auch Cod. Guelf. 158 Helmst.).

Heinemann Nr. 187. — Krämer 341.

IIv-2v Inhaltsverzeichnisse. ›Incipit registrum de beata virgine que habentur in contracto de sanctis et primo de festo purificacionis‹. Es folgen Assumptio, Nativitas und Annuntiatio. (1r) ›Incipit registrum thematum sermonum virginis Marie gloriose et primo de annunciacione eiusdem‹. Es folgen Visitatio, In festo nivis, Assumptio, Nativitas, Conceptio, Purificatio.

3ra213va Sermones de Beata Maria Virgine. ›De beata virgine Maria‹. Hic est filius meus … [Mc 17,5] Christus habet in celo patrem sine matre … Jacobus de Voragine, Schneyer 3, 239 Nr. 217.; Maggioni Sermones 110–112. (3va) Fili tu semper mecum es … [Lc 15,31] Quamvis ista verba pater dixerit filio suo … (4va) Ego sum lux mundi … [Io 8,12] Si secundum Augustinum tanta est unitas capitis ad membra … - (206va) ›Visitacionis‹. Exurgens Maria … [Lc 1,39] Postquam Maria concepit Ihesum … (207rb) Que est ista que ascendit … [Ct 8,5] Hec verba exponuntur de Maria virgine iuxta seriem evangelii hodierni … (208ra) Que est ista que ascendit … [Ct 8,5] Verba proposita exponi possunt mistice de qualibet fideli anima … (209vb) Ascendit de deserto … [Ct 8,5] Quando est anime fidelis in profectu spirituali continua progressio … (210vb) Innixa super … [Ct 8,5] Et innuitur in verbis istis evangelii quod Maria venit in civitatem Iuda … (212ra) Benedicta tu in mulieribus [Lc 1,42]Post eius verbi introductionem dicit Augustinus in ‚de natura et gratia' excepta sancta Maria virgine dum de peccatis agitur … — … ex ore infancium et lactencium … benedictus diceris, laudemus dominum nunc et semper in secula. Initien im Register.

213va224vb Bernardus Claraevallensis, Sermones in laudibus virginis matris. ›Incipit prologus beati Bernardi abbatis Clarevallensis in exposicionem evangelii Missus est angelus‹. Scribere me aliquid et devocio iubet … Sermo 1: Missus est angelus [Lc 1,26]Quid sibi voluit evangelista tot propria nomina … — … excusare peccatum cui hac [!] meam [!] qualecumque devotissime destinavi. 4 Sermones. Druck: Opera, ed. J. Leclerq, und H. Rochais, Bd. 4, Rom 1966, 13–58. Stegmüller RB 1726.

224vb233va Odo Morimundensis, Sermo super Stabat autem iuxta crucem [Io 19,25]. ›Bernardus super Stabat‹. Sicut christiane religionis defectus ex ariditate causatur cordis … — … ut illa tandem te sumat in gloriam suam, qui est super omnia benedictus deus in secula seculorum. Amen. Druck: J. M. Canal, Dos homilías de Odón de Morimond, in: Sacris Erudiri 13 (1962) 394–437. Schneyer 4, 506, Nr. 117.

233va236ra Anselmus Cantuariensis, Orationes ad sanctam Mariam. ›Meditationes Anselmi ad beatam virginem et filium eius‹. Sancta et inter sanctos post deum singulariter sancta mater admirabilis virginitatis … — … benedictus dominus in eternum, fiat, fiat. Druck: Opera, ed. F. S. Schmitt, Bd. 3, Edinburgh 1946, 13–25.

236ra237rb Bernardus Claraevallensis, Epistola 174. ›Epistola beati Bernardi ad fratres canonicos Lugdunenses de concepcione BMV‹. Inter ecclesias Gallie constat profecto … — … paratus sum iudicio emendare. Druck: Opera, ed. J. Leclerq, und H. Rochais, Bd. 7, Rom 1974, 388–392.

237rb239vb Hugo de Sancto Victore: Explanatio in canticum BMV. Ohne Prolog. ›Hugo super canticum Marie‹. Si circumstanciam rei geste perpendere velimus … — … Abraham et semini eius in secula. Druck: PL 175, 413–432. Goy 383–392.

239vb242rb Jacobus de Teramo. ›Sermo visitacionis Marie ad Elizabeth compositus per Iacobum de Teramo episcopum Monopolitanum‹. Legitur in Ieremia: Novum fecit [!] dominus super terram … [cf. Ier 31,22]. Nullus ignorat quod dei verba sunt … — … quam quidem indulgenciam sicut sumus assecuti in terris, ita per fidei misericordiam assequimur (?) in celis. Zu Jacobus de Teramo, 1391–1400 Bischof von Monopoli (†1417), vgl. 2VL 4, 441–447.

242rb243va Sermo de visitatione. In illo tempore exsurgens Maria … [Lc 1,39] Meliores ad deteriores veniunt ut in adventu suo tribuant

243va244vb Sermo de assumptione. ›Assumpcionis. Henrici epi‹. Intravit Ihesus in quoddam castellum [Lc 10,38]. Castellum enim dicitur quelibet altitudo …

244vb247va Bernardus Claraevallensis, Sermo in octava assumptionis. ›Bernardus de assumpcione‹. Signum magnum [Apc 12,1]Vehementer quidem nobis, carissimi, vir unus et mulier una nocuere … — … qui est super omnia deus benedictus in secula secolorum. Amen. Druck: Opera, ed. J. Leclerq, und H. Rochais, Bd. 5, Rom 1968, 262–274.

247va249ra Guerricus Igniacensis, Sermo II in assumptione. ›Bernardus de assumpcione‹. Filie Ierusalem … . Verba ista qualiter ad assumpcionem … — … glorificatio tue matris tibi proficiat cui est honor … Amen. Druck: Guerric d'Igny, Sermons, ed. J. Morson, T. 2, Paris 1973 (Sources Chrétiennes 202), 428–440; PL 185, 190–193.

249ra282ra Conradus de Saxonia: Speculum BMV. ›Speculum Marie‹. Quoniam, ut ait beatus Ieronimus, nulli dubium est quod totum ad gloriam laudis dei pertineat … (249vb) Ave Maria … [Lc 1,28] Audi, dulcissima virgo Maria, audi nova, audi mira … Druck: Speculum seu salutatio beatae Mariae virginis ac sermones Mariani, ed. P. de Alcantara Martinez, Grottaferrata 1975 (Bibliotheca Franciscana ascetica medii aevi 11), 141–504. Stegmüller RB 2016f.; Distelbrink Nr. 214; 2VL 5, 250; Marienlexikon, hrsg. von R. Bäumer, Bd. 3, 616–619.

282ra292ra Speculum humanae salvationis. Cap. 3–12 und 35–39. ›Concepcionis Marie ex speculo humane salvacionis‹. Qui modum nostre redempcionis scire desiderat, primo de annunciacione Marie incipiat … — … et exaudi libenter pro nobis supplicantem tuam matrem. Druck: Speculum humanae salvationis, hrsg. von J. Lutz und P. Pedrizet, Mühlhausen 1907, 8–27 und 72–81. 2VL 9, 52–65.

292ra292vb Sermo in visitatione. Exultavit spiritus … [Lc 1,47] Verba beate Marie virginis exultacionis et pro inestimabili exaltacione sua gaudentis

292vb305vb Sermones in conceptione BMV. Cum venisset archa [I Sm 4,5]Hec archa est beata virgo Maria que hodie venit … (295rb) Gloriosa dicta sunt … [Ps 86,3] Cuius totum est eius est quaelibet pars … (297va) Gloriosa dicta sunt … [Ps 86,3] Sicut dicit Bernardus super Can. civitas nihil aliud est quam concors hominum multitudo … (300ra) Plantaverat dominus deus paradisum … [Gn 2,8] Sicut contrariorum contrarii sunt effectus … (302rb) Erunt signa … [Lc 21,25] Sicut legitur Mth. 24 [Mt 23,39] in fine quod Ihesus arguens Iherosolimitas eo quod noluerunt recipere … (303va) Erunt signa … [Lc 21,25] Licet dominus noster Ihesus Christus verba proposita ad litteram dixit de adventu suo

306ra315vb Sermones in nativitate BMV. ›Nativitatis Marie‹. Quam pulcri … [Ct 7,1] Augustinus de laude Marie et Anselmus dicunt sic: Si omnium nostrum membra in linguas verterentur … Vgl. Ambrosius Autpertus, Sermo de assumptione, PL 39, 2129 und CC CM 27B, 1025. (308va) Parvus fons … [Est 10,6] Beata Maria convenienter per fontem potest figurari … (311ra) Quasi flos egreditur … [Iob 14,2] Legimus in sacra scriptura in ortu aliquorum filiorum … (313rb) Consurget virga … [Nm 24,17] Beatus Ancelmus de concepcione beate Marie dicit sic: Nichil tibi domina equale nichil comparabile

315vb321ra Sermones in purificatione BMV. ›Purificacionis‹. Ingressa est maiestas … [Ez 43,4] quod mulier que suscepto semine peperit … (318rb) Postquam impleti sunt … [Lc 2,22] Sicut dicitur vulgariter: qui vult cum lupis currere oportet eum cum lupis ululare

321ra326rb Sermones in annuntiatione BMV. ›Annunciacionis‹. Missus est angelus … [Lc 1,26] Verba proposita spiritualiter et mistice exponendo … (324ra) Ingressus angelus … [Lc 1,28] Gregorius in omilia dicit depredari desiderat qui thesauros publice portat [Gregorius I papa, Hom. in Ev. 11,1]

326ra332rb Sermones in visitatione BMV. ›Visitacionis‹. Exurgens Maria … [Lc 1,39] In omnibus perfectis que vicissitudo attenditur … Vgl. Halle, UB, Cod. 111, 269va. (328rb) Et factum est ut audivit … [Lc 1,41] Postquam archangelus Gabriel habito consensu virginis … (330rb) Magnificat anima mea … [Lc 1,46] Consueverunt mulieres in veteri testamento dicere domino canticum quando deus fecit mirabilia

332rb336vb Sermones in assumptione BMV. ›Assumpcionis‹. Elevata est nubes … [Nm 10,11] Sicut dicit Augustinus super Iohannem … nichil in hac vite peregrinatione meditemur nisi quod hic semper non erimus … (334va) Veni de Libano … [Ct 4,8] Solent virgines et honeste mulieres ad mensas principum et magnatum invitari

336vb360vb Augustinus Triumphus: Tractatus super Magnificat. ›Super Magnificat et precepta domini‹. Deus canticum novum cantabo [Ps 143,9]Beatus Augustinus dicit quod virginis gloriose canticum … — … ad filii virginis amorem potenter inducat et per ipsum ad vitam eternam perducat. Amen. Auch in Cod. Guelf. 300 Helmst., 71ra82vb. Druck: Augustinus Triumphus, In canticum deiparae virginis Mariae commentarius, ed. A. Rocca, Rom 1603. Stegmüller RB 1548; Zumkeller 131; CALMA 1, 548 (Nr. 39).

360vb365rb Sermones in annuntiatione BMV. ›Annunciacionis‹. Hec dies boni nuncii est [IV Rg 7,9]Hiis verbis commendatur festum annunciacionis … — … tocius universitatis. Auch in Windsheim, Cod. 70, 114ra. (363ra) Gaudeamus et exultemus … [Apc 19,7] In verbis propositis misterium incarnacionis dominice … (364rb) Ortus conclusus [Ct 4,12] Salomon (?) considerans in spiritu prophetico excellenciam virginis Marie

365rb388ra Sermones in assumptione BMV. ›Assumpcionis Marie‹. Intravit Ihesus … [Lc 10,38] Istud evangelium legitur in assumpcione virginis gloriose licet ut quidam dixerunt modicum factum ad propositum huius festi … In drei Teile untergliedert. (369va) Signum magnum apparuit … [Apc 12,1] Gloriam istius mulieris tam admirabilis … (371vb) Multiplicate sunt … [Gn 7,17] Sicut dicit Bernardus in sermone de assumpcione beate virginis … (373ra) Assumpsit me spiritus … [Ez 3,12] Hec sunt Ezechielis prophete dicta ad commendacionem istius benedicte assumpcionis … (376rb) Que est ista que progreditur … [Ct 6,9] In verbis propositis gloriosa virgo Maria celestibus spiritibus … (378va) Astitit regina … [Ps 44,10] In hac cantilena davitica introducitur mundi domina quadriformiter … Vgl. Graz, UB, Ms. 985, 250. (380va) Tota pulcra es … [Ct 4,7] Sponsus celestis volens sponse pulcritudinem et dignitatem … (381rb) Que est ista que progreditur … [Ct 6,9] Celestes spiritus claritatem et gloriam virginis ammirantes inter se … (382ra) Que est ista que ascendit … [Ct 8,5] Si aliquis rusticus vel inexpertus lapidem preciosum laudaret … (383ra) Quasi cedrus exaltatus … [Sir 24,17] Ecce sex posuit differencias arborum … Vgl. München, UB, 2° Cod. ms. 64, 264rb. (384va) Sicut cinamonum … [Sir 24,20] Ecce novem posuit species aromatum … (386rb) In habitacione sancta … [Sir 24,14] In verbis premissis beata Maria commendatur a duobus … (387ra) Maria optimam … [Lc 10,42] Istud verbum proprie nulli competit nisi virgini Marie

388ra389ra Jacobus de Voragine: Sermones in annuntiatione BMV. Rorate celi … [Is 45,8] Possunt esse verba antiquorum patrum desiderancium Christi nativitatem … (389ra) Visitasti terram … [Ps 64,10] Genus humanum per Christi incarnacionem redemptum recolens sue redempcionis beneficium … (390ra) Egredietur virga … [Is 11,1] Olim terra nostre nature maledicta erat … (390vb) Missus est angelus … [Lc 1,26] Olim missus fuit dyabolus ad Evam inferens pravam suggescionem … (391vb) Ave Maria … [Lc 1,28] Nullus sufficienter laudare vel salutare potest illam quam salutavit angelus … Endet mit Verweis: De quibus supra xxvi. (392ra) Ave Maria … [Lc 1,28] Solent mulieres sex gracias affectare … (392vb) Ave Maria … [Lc 1,28] In ista salutacione angelica ponuntur sex causeSchneyer 3, 253 Nr. 392–398. Druck: GW M11654.

393vb399rb Sermones in annuntiatione BMV. Qui creavit me … [Sir 24,12] In quo secundum eius intellectum generaliter describitur … Vgl. Trier, StB, Hs. 322/1994 4°, f. 88rb. (395rb) Ne timeas Maria … [Lc 1,30] In verbis premissis exordium nostre redempcionis tangitur … (396ra) Missus est angelus … [Lc 1,26] In hoc evangelio in quo continentur primordia nostre redempcionis quatuor … Vgl. Schneyer 1, 241 Nr. 23. (Aldobrandinus de Tuscanella). (396vb) Solem nube tegam … [Ez 32,7] Videamus quod iste sol mirabilis humanis oculis in puritate sue claritatisSchneyer 2, 7 Nr. 6. (Eberhardus de Valle scholarum). (399ra) Missus est angelus … Legitur Gen. 24 quod cum Abraham esset senex

399rb407va Sermones in purificatione BMV. ›Purificacionis‹. Statim veniet … [Mal 3,1] Spiritus sanctus qui et paraclitus dicitur qui iustos semper consolatur … (401rb) Quis mihi det … [Iob 6,8] Ex quo desiderium est appetitus rei delectabilis … (403rb) Postquam impleti … [Lc 2,22] Quoniam spes que differtur affligit animam … (405rb) Accipe puerum … [Ex 2,9] Verba ultima sunt Mardochei qui interpretatur

407va415rb Sermones in visitatione BMV. ›Visitacionis‹. Exultavit spiritus [Lc 1,47]Ex quo dixit angelus ad Mariam ‚Ecce Elizabeth cognata tua' non potuit Maria amicam fideliorem recipere … (409va) Transibo in locum … [Ps 41,5] In verbo proposito duo notantur a quibus gloriosa virgo commendaturSchneyer 2, 11 Nr. 12. (Eberhardus de Valle scholarum). (411va) Astitit regina [Ps 44,10]Legitur [III Rg 10,2] quod regina Saba ingressa est Ierusalem … (415ra) Lux orta est eis [Is 9,2; Ps 96,11]. Nota: Maria tribus modis dicitur lux quia tribus modis celestes illuminaciones … — … quia ad omnem visionem corporalem necessaria est lux sicut Maria.

415rb416rb Thomas de Aquino: Expositio in salutationem angelicam. Ave Maria gracia plena … In salutacione ista continentur tria. Unam partem fecit angelus … — … Sic ergo et virgo benedicta est, sed fructus eius magis benedictus. Ausgaben und Literatur wie bei Cod. Guelf. 122 Helmst., 65ra. — 416v leer.

417ra450ra Henricus de Langenstein: Sermones in festivitatibus BMV. ›Sermo Hassonis de assumpcione Marie‹. Quasi cedrus [Sir 24,17]et legitur in ecclesia ad laudem gloriose, in hac utique celebritate … Hohmann Nr. 170. (434va) ›Sermo Hassionis [!] de nativitate Marie‹. Ipse fundavit eam [Ps 86,5]Patres et domini venerabiles, magne utique et gloriose festivitatis diem primordia humane salutis … Hohmann Nr. 112. (443vb) ›Hassio de annunciacione Marie‹. Dixit Maria ad angelum [Lc 1,34]Patres et domini venerandi, si magna et mirabilia huius festivitatis volumus attente pensare … Hohmann Nr. 50; vgl. 2VL 3, 766. – 437v Besitzvermerk (siehe oben).


Abgekürzt zitierte Literatur

CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Hohmann T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Maggioni Sermones Iacopo da Varazze, Sermones quadragesimales, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 2005 (Edizione nazionale dei testi mediolatini 13. Serie 1, 8)
Piccard G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Bd. 1–17, Stuttgart 1961–1997 (Veröffentlichungen der Staatlichen Archivverwaltung Baden-Württemberg. Sonderreihe Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart 1–17)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)