de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung des Cod. Guelf. 161 Helmst.
Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 189-193.

Sermones. Henricus de Frimaria. Gerardus de Vliederhoven

Papier und Pergament — I, 403, I Bl. — 30 × 21 cm — Hamburg — 15. Jh., 3. Viertel

Pergament: 1–56, 400. Wasserzeichen: Anker Piccard II 498 (1451) Buchstabe P Piccard IX 914 (1456, 1457), 943 (1460), 1524 (1460) 1642 (1460, 1461) und 1645 (1456), Ochsenkopf Piccard VII 162 (1456), 423 (1452–1456) und IX 182 (1469–1471). Einige Wasserzeichen wie in in Cod. Guelf. 158–160. Lagen: VI+1 (11). 2 V (31). V+1 (41). VIII (56). VI (68). VIII (84). 2 VI (108). VI+1 (121). 3 VI (157). VII (171). 3 VI (207). IX (225). VI+1 (238). VI (250). VII (264). 9 VI (373). VII (387). VI+1 (400). Zwischen 57v und 362r zweifache zeitgenössische Foliierung arabisch auf der Versoseite, römisch auf der Rektoseite. Bleistiftfoliierung (19. Jh.). Vor Bl. 1 und nach Bll. 7, 37, 42, 237 ungezählte Bll., nach Bl. 302 springt die Foliierung nach 304. Reklamanten. Schriftraum: 23 × 15 cm, 43–55 Zeilen, zweispaltig, außer 227rv. Bastarda mir kursiven Zügen. Rubriziert. Ein- bis vierzeilige rote Lombarden. Dieselbe Schreiberhand und Einrichtung wie die bei Cod. Guelf. 158 Helmst. genannte Hss.-Gruppe.

Holzdeckel mit braunem Ziegenleder überzogen. Streicheisenlinien. Einzelstempel Lilie: EBDB s002090. Löwe: EBDB s002801. Rosette fünfblättrig: EBDB s006411. Schrift Marien-Anruf, Monogramm m: EBDB s008250. Der "Werkstatt M" (EBDB w000206) zugeschrieben. Spuren von 2 × 5 Schonernägeln. Reste von Schließen. Lagenverstärkungen aus Pergament (beschrieben). Auf dem Unterschnitt nicht mehr lesbare Inhaltsangabe. VD: Aufschrift M. (Signaturbestandteil?). VS: Helmstedter Signatur T. 202.

Fragmente: Auf VS und HS Reste aus einem Graduale. 12./13. Jh., Textualis, davon weitere Fragmente in Cod. Guelf. 160 und 257 Helmst. Französische Quadratnotation auf vier roten Linien, c-Schlüssel. - VS: zwei Pergamentstreifen aus einem Blatt, Tractus in Processione ad benedictionem fontis in Sabbato Sancto [Ps 41,2–4] mit Kyrie der Allerheiligenlitanei, Alleluia, Versiculus Confitemini [Ps 117,1] … und Tractus Laudate … [Ps 116,1f.]. - HS: drei Pergamentreste eines Blattes. Aus dem Offizium in festo Pentecostes: Versiculum Veni sancte …, Offertorium Confirma hoc … [Ps 67,29f.] und Communio Factus est … [Act 2,2.4.11].

Der Codex gehört zu einem Sermones-Zyklus von ehemals neun Handschriften, von denen laut der Inhaltsübersicht auf dem Vorsatzbl. (siehe unten) folgende in der ursprünglichen Reihenfolge identifiziert werden können: Cod. Guelf. 163 (= Bd. 1), 160 (= Bd. 2), 158 (= Bd. 3), 161 (= Bd. 4), 162 (=Bd. 5?), 257 (= Bd. 6), 159 (= Bd. 7), 410 (= Bd. 8), 408 (= Bd. 9?) Helmst. Die von der gleichen Hand geschriebenen Cod. Guelf. 158–163 und 257 Helmst. entstanden in Hamburg, wo ursprünglich auch Cod. Guelf. 410 Helmst. aufbewahrt wurde. Später im Augustiner-Chorfrauenstift Heiningen: Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Henigen (Vorsatz, vgl. Cod. Guelf. 158 Helmst.).

Heinemann Nr. 187. — Krämer 341.

Schreibsprachen: Latein und Ostfälisch (203r–205v).

Vorsatz verso - Irb Inhaltsübersicht. ›Materia in isto volumine contenta est hec‹. 1. Inhalt der neun Sermoneshandschriften. ›Primo continetur una tabula communis vel registrum deserviens novem voluminibus‹. Primum [volumen] incipit ab adventu domini usque ad diem cinerum inclusive et exclusive … — … Octavum Nonum sunt sermones contracti de tempore [et] de sanctis. 2. Generalregister der neun Sermoneshandschriften. Item nota quod in isto volumine ponuntur octo sexterni qui vocantur sexterni generales … 3. Predigtthemata der vorliegenden Handschrift. Tertio continentur hic sermones de dedicacione quorum themata sunt ista … Schreibernotiz: Pauperes homines … [Is 29,19f.]. — IIv leer.

1ra–55vb Tabula alphabetica communis vel registrum deserviens novem voluminibus. (siehe oben).

56ra-vb Bertholdus Ratisbonensis: Sermo de dominica undecima post pentecosten. Duo homines ascenderunt … . In hiis duobus hominibus dicitur status … Schneyer 1, 476 Nr. 4. (abweichender Schluss).

57ra–108vb Temporale. Sermones a dominica vicesima usque ad dominicam vicesimam quintam. ›Dominica vicesima‹. Illi autem neglexerunt [Mt 22,5]Negligencia secundum Thomam in summa questio[ne] liiii articulo iii …

(65va–67vb) Parati sermones. Schneyer 4, 536 Nr. 162f.

(68ra-vb) Sensatus. Schneyer 5, 362 Nr. 5. (abweichender Schluss).

(69rb–69vb) Sermones. Schneyer 4, 536 Nr. 164 (abweichender Schluss).

(73ra–74va) Sensatus. Schneyer 5, 362 Nr. 57.

(75vb–78rb; 78va-b) Conradus de Saxonia. Schneyer 1, 763 Nr. 243. 242, 245, 244, 246; 248.

(85va-b) Sensatus. Schneyer 5, 603 Nr. 327.

(88vb–89vb) Parati sermo. Schneyer 4, 537 Nr. 168 (abweichender Schluss).

(95va–96vb) Sensatus: Sermo. Observate eos qui ita ambulant [Phil 3,17] Nos videmus quod qui vult ambulare per aliquam viam … Vgl. München, BSB, cgm 654, 1, 121ra (Sensati), Nürnberg, StB, Cent. V, App. 20, 1r.

(97ra–98ra; 103ra–105vb) Parati sermones. Schneyer 4, 537 Nr. 170. 172f. (173 abweichender Schluss).

(107vb–108vb) Conradus de Saxonia. Schneyer 1, 753 Nr. 92–94 bzw. 5, 552 Nr. 383f., 386 (Thesaurus novus).

109ra–171vb Sermones de dedicatione ecclesiae. 70 Teile. ›Dedicationis‹. Beati qui habitant … [Ps 83,5] Dicitur de consolacione philosophie

(140va–141va) Aldobrandinus de Cavalcantibus, Schneyer 1, 211 Nr. 83 und Anonymus. Schneyer 9, 689 Nr. 21.

(141va–142va) Anonymus. Schneyer 9, 689 Nr. 22.

(144rb-vb) Aldobrandinus de Cavalcantibus, Schneyer 1, 211 Nr. 83. und Anonymus. Schneyer 9, 689 Nr. 21.

172ra–179vb Henricus de Frimaria: De quattuor instinctibus. Prolog: Semen cecidit in terram [Lc 8,8]Licet verbum propositum exponari … Text: Circa primum considerandum … — … qui in cruce triumphans deo patri spiritum suum commendavit. Explicit tractatus de instinctibus editus per magistrum Henricum de Vrimaria fratrem ordinis heremitarum sancti Augustini anno domini 1459. Druck: R. G. Warnock, Der Traktat Heinrichs von Friemar über die Unterscheidung der Geister, Würzburg 1977 (Cassiciacum 32), 152–234, zur Überlieferung: 3–7 (Hs. genannt). Bloomfield 5400; Zumkeller 307 (mit Nachtrag, Hs. genannt); 2VL 3, 730–737. Zum Text vgl. Stroick 36f.

179vb–202vb Gerardus de Vliederhoven: Cordiale sive tractatus de quattuor novissimis. Memorare novissima [Sir 7,40]Sicut dicit Augustinus in libro suarum meditacionum plus vitanda est … — … Utinam saperent et intellegerent ac novissima providerent … Dieser letzte Satz wird im Folgenden schematisch ausgelegt: Utinam saperent: peccatorum commissionem … — … in eternum non peccabis Eccl 7. Explicit Cordiale sive tractatus de quatuor novissimis … Auch Henricus de Langenstein (Roth 20), Johannes Gerson, Jacobus de Gruytrode oder Dionysius Carthusiensis zugeschrieben. Druck: GW 7482. Bloomfield 3057; DSAM 6, 283. Folgen Exzerpte aus dem Vorangehenden. Homo gaudium et individue trinitatis ymago … — … Et demones qui contra nichil crudelius.

203ra–205rb Pestregimen. ›Incipit regimen contra pestilestiam [!] in lagica ligua‹. [sc. laica lingua]. Tho dem ersten mach een vraghen wo dat zy dat een mynsche steruet vnd de andere nicht … — … vor middest deme aderlatende. (203r) am unteren Rand Rezept: Nym entieghen de pestilencien dirakel vnd metridatum …

205rb–205vb Rezepte. Lateinisch und ostfälisch. Nota extra ordinarie pro curacione apostematum … (205va) ›Jeghen den blotghank‹. Nym an det erste quedencrud zundercrud dat vinstu vp der appoteken …

205vb–207vb Sermo in taxillatores. Penitentiam agite [Mt 4,17]Videndum ergo qualiter penitere debent taxillatores qui quia gravissime peccant … — … a qua nos custodiat pius pater et misericors dominus.

207vb Quaestio de festo angelorum. Queritur ex quo istud festum comune est omnium angelorum.

208ra–361ra Sermones diversi. De angelis. Angeli preliabantur cum dracone septem capita habenti [Apc 12,7] per quem septem vicia mortalia designantur … (226ra) De sancto Johanne Baptista, (239ra) Sermones de sanctis. (260ra) ›Omnium sanctorum‹, (277ra) ›Matthiae‹, (284rb) Adventsonntage, (298ra) Fastensonntage, (306rb) ›Nativitatis Christi idem unius predicatoris‹. (309va) Dedicacionis, (310vb) Martini ep., (312ra) Epiphanie, (313rb) Omnium sanctorum, (316vb) De passione domini, (318ra) Omnium sanctorum, (319vb) Corporis Christi, (334vb) Palmarum, (347ra) Dedicacionis, (348va) De destrucione Ierusalem, (351vb) Ascensio. Relinquo mundum [Io 16,28]Laudabilis consuetudo quod rex magnus volens abire in regionem longinquam barones, milites et amicos …Ascensionis‹. Ascendit sicut virgula fumi … [Ct 3,6] Absque perseverantia nec qui pugnat … (358ra) ›In die pasche‹. Maria Magdalena et Maria Iacobi … [Mc 16,1] Videlicet utrum dominus … (360va) ›Leonis virtus‹. Ascendit leo [Ier 4,7]Leo sicut patet in prima dra (?) Alkibicii est signum igneum et domus solis

(213vb–215ra) Parati sermones. Schneyer 4, 543 Nr. 238 (abweichender Schluss).

(215ra–216ra) Jacobus de Voragine. Schneyer 3, 263 Nr. 550.

(216ra–217vb) Iordanus de Quedlinburgo. Schneyer 3, 856 Nr. 493f.

(217vb) Jacobus de Voragine. Schneyer 3, 262 Nr. 547 (bricht ab).

(217vb–219vb) Eberhardus de Valle scholarum. Schneyer 2, 12 Nr. 136f.

(221va-b) Gilbertus Tornacensis. Schneyer 2, 294 Nr. 14. (bricht ab).

(222va–226ra) Jacobus de Voragine. Schneyer 3, 262f. Nr. 544–549.

(230ra–231va) Petrus Aureoli. Schneyer 4, 596 Nr. 172.

(239ra-vb) Conradus de Saxonia. Schneyer 1, 770 Nr. 349.

(239vb–240vb) Bertholdus Ratisbonensis. Schneyer 1, 490 Nr. 24. (abweichender Schluss).

(240vb–244ra) Nicolaus de Byarto. Schneyer 4, 244 Nr. 194. 192 (abweichender Schluss), 193.

(247va–250vb) Jacobus de Voragine. Schneyer 3, 264 Nr. 568. 570–572.

[Einschub:] 264va-vb Jacobus de Voragine: Legenda aurea. Aus Cap. CLXXVII, Fortsetzung von 361vb (siehe dort): Omnia domum dicunt Adam construxisse … — … Et tamen post plures annos veneno sibi dato interiit … Druck: Maggioni LA 2, 1264, Z. 5 von unten - 1266, Z. 16 von oben. [Einschub:] 265ra–277ra Traktate zu Messe und Kommunionempfang. Consuetudo mala facit hominem ponderosum … — … cum in profundum malorum venerit.

(278va–279va) Nicolaus de Byarto. Schneyer 4, 242 Nr. 170a.

(279va–284rb) Bertholdus Ratisbonensis. Schneyer 1, 487 Nr. 19. (abweichender Schluss).

(284rb–288va) Nicolaus de Byarto. Schneyer 4, 229 Nr. 1f., 7.

(288va–289ra) Hugo a Sancto Caro, Schneyer 2, 758 Nr. 1. Anonymus. Schneyer 7, 621 Nr. 75.

(290rb–291rb) Nicolaus de Byarto. Schneyer 4, 229 Nr. 4.

(291rb–292va) Hugo a Sancto Caro. Schneyer 2, 758 Nr. 3 (abweichender Schluss), 6 (bricht ab).

(295vb–306rb) Nicolaus de Byarto. Schneyer 4, 230–234 Nr. 14, 17, 49, 54, 58, 65, 70.

(307va–309va) Johannes Aurellianus. Schneyer 3, 332 Nr. 25.

(309va–310vb) Eustachius Atrebatensis. Schneyer 2, 43 Nr. 2. (abweichender Schluss).

(312ra–314va) Jacobus de Voragine, Schneyer 3, 250 Nr. 35. bzw. Parati sermones. Schneyer 4, 539 Nr. 191; Jacobus de Voragine. Schneyer 3, 250 Nr. 355; 264 Nr. 573.

(314va–315rb) Iordanus de Quedlinburgo. Schneyer 3, 830 Nr. 184.

[Einschub:] 325vb–327vb Speculum humanae salvationis. Cap. 40–42. ›De iudicio extremo ex speculo humane salvacionis capituli‹. Christus nunc non cessat pro nobis orare … (327vb) … salvatori nostro corde et ore et opere gracias agamus. (327vb–328rb) Prolog. ›Historie quomodo sint applicande‹. Abbacia quedam quercum valde magnam in se stantem habebat … — … nisi ad suum propositum pertinere videtur. Vgl. Halle, ULB, Qu. Cod. 215, 266ra. Druck: ed. J. Lutz und P. Perdrizet, Bd. 1, Mühlhausen 1907, 82–88 Z. 25, 2 Z. 23-3 Z. 100 (Schluss weicht ab).

(328rb–330ra) Servasanctus de Faventia. Schneyer 5, 389 Nr. 197.

(330ra–332vb) Iordanus de Quedlinburgo. Schneyer 3, 817 Nr. 96.

(345rb–347ra) Bertrandus de Turre. Schneyer 1, 541 Nr. 48. (abweichender Schluss 161.

[Einschub:] 348va–351va Tractatus. ›De destructione Iherosolime‹. Scribit Hugo in glossa super illud psalmum Benigne fac [Ps 50,20] … — … donec comparum fuit hic esse figmentum.

361ra-vb Jacobus de Voragine: Legenda aurea. Cap. CLXXVII (De sancto Pelagio papa), Auszug über Mohammed. ›Magumeti deceptio‹. [Huius Bonifacii tempore] mortuo Phoca et regnante Eraclio circa annos domini DCX Magumeth pseudopropheta et magus Agarenos … — … pro dyabolo lapidando iactare. Quam domum dicunt etc. Residuum quere super 213. [siehe oben 264va]. Druck: Maggioni LA 2, 1261, Z. 10 von unten - 1264, Z. 5 von unten.

362ra–399va Stephanus Langton (?): Interpretationes nominum Hebraicorum. Aab.[!] Apprehendens vel apprehensio … — … Zuzim consiliantes eas vel consiliatores eorum. Vgl. Cod. Guelf. 22 Helmst., 355va.

399va–400v Erläuterungen und Notanda zum kanonischen Recht. Avisamentum absolutionis a sententia excommunicationis. Si quis suadente dyabolo etc. XVII q. iiii …

400v Glosse zu Mt 19,21. Vade et vende omnia que habes …


Abgekürzt zitierte Literatur

Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Piccard G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Bd. 1–17, Stuttgart 1961–1997 (Veröffentlichungen der Staatlichen Archivverwaltung Baden-Württemberg. Sonderreihe Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart 1–17)
Roth F. W. E. Roth, Zur Bibliographie des Henricus Hembuche de Hassia dictus de Langenstein, in: Centralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 2 (1888), 93–118
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Stroick C. Stroick, Heinrich von Friemar. Leben und Werke, philosophisch-theologische Stellung in der Scholastik, Freiburg 1954 (Freiburger theologische Studien 68)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)

Revisions:
  • Lizenzangaben korrigiert (schassan, 2020-04-17)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I.
  • Search the OPAC for further literature.
  • Search for further entries in the research documentation.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Copyright Information der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.