Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 253-261. (Vorläufige Beschreibung)

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 203 Helmst.

Rabbi Samuel. Ps.-Hieronymus. Ps.-Bernardus Claraevallensis. Franciscus de Maironis. Honorius Augustodunensis. Iordanus de Quedlinburgo. Guigo II Carthusianus. Franciscus de Perusia. Thomas de Aquino. Geert Groote

Papier — I, 227 Bl. — 31 × 22 cm — Erfurt — 1414

Wasserzeichen: Dreiberg Piccard II 375 (1412), Ochsenkopf Piccard VI 254 (1418, 1419), XI 107 (1416–1418), 108 (1416–1424), Glocke Piccard-Online Nr. 40438 (1411), Mohr Piccard-Online Nr. 20574 (1415), Tête de bœuf Briquet 14746 (1415). Lagen: VIII (I, 15). 11 VI (146). VII (160). VI+1 (173). VII+1 (188). 2 VI (212). V (222). I+1 (225). Fol. 27 zweimal vergeben, zeitgenössische arabische Foliierung bis 136, danach fortgesetzt mit Tintenfoliierung (19. Jh.), römische Lagensignaturen, arabische Blattzählung innerhalb der Lage. Schriftraum: 23,5–25 × 16–17 cm, ca. 40–70 Zeilen, zweispaltig, außer 164r170r und 223r224r. Bastarda. Zuweilen rubriziert, zwei- bis vierzeilige rote Lombarden, vereinzelt erodierend. 1r kunstlose vier- und dreizeilige Initialen, rot und braun, Perlkettenbesatz, Ornament im Stamm. Zuweilen Kolumnentitel.

Mit braunem Kalbleder überzogene Holzdeckel. Einzelstempel Blüte: EBDB s001651. Hirsch: EBDB s00527. Lilie: EBDB s006054. Ornament Punkte: EBDB s003487, EBDB s003626. Rosette fünfblättrig: EBDB s006807. Rosette sechsblättrig: EBDB s007206. Stern: EBDB s009043. Aus der Werkstatt "Figürlich Hirsch" (EBDB w000949). Beide Langriemenschließen sind entfernt. Auf dem Vorderdeckel alte Signatur (Clus): D. 7.

Fragment: Philosophischer Text. Pergament. Ein Bl. 31 × 21 cm. 14. Jh. VS, Textualis, Schriftraum: 26 × 17,5 cm, zweispaltig, 71 Zeilen. Gleichartig beschriebene Lagenverstärkungen, gleicher Herkunft wie VS in Cod. Guelf 238 Helmst. Mehrfach zitiert Augustinus in li. de spiritu et anima.

Herkunft: In Erfurt entstanden (65ra). Vorsatzbl. r: Liber sancti Georgii in Clusa valde utilis. Vgl. Herbst Klus VI und 74. 1624 von Clus nach Helmstedt überführt (Goetting 2, 185–187). Vorsatzbl. v: Istum librum donavit et legavit dominus Johannes Roberti clericus Bremensis diocesis religiosis fratribus in Clusa ut pro eo et suis parentibus deum orarent. Roberti 1413 (Ostern) in Erfurt immatrikuliert (Matrikel Erfurt 1, 97). 1425–1430 bezeugt (Rep. Germ. IV, 963 und 2508), zu ihm F. Eisermann, ‚Stimulus amoris'. Inhalt, lateinische Überlieferung, deutsche Übersetzungen, Rezeption, Tübingen 2001 (MTU 118), 201f. Gleicher Eintrag in Cod. Guelf. 238 Helmst. VS.

Heinemann Nr. 236. — Schönemann 79 Nr. 2. — Kurz 5/1 450 und 5/2, 508. — G. Steer, Hugo Ripelin von Straßburg. Zur Rezeptions- und Wirkungsgeschichte des "Compendium theologicae veritatis" im deutschen Spätmittelalter, Tübingen 1981 (Text und Textgeschichte 2), 140 — Krämer 287. — Eisermann a.a.O., 201f.

Irv Walther II 2594 (Hs. genannt), I 13894, II 21057c, folgen Begriffserklärungen zu Unitas, angeli, quinque loci, homines. Vier Eigenschaften des eucharistischen Brotes: Panis oblivionis ut in voluptatibus … Dei disciplina in tribus consistit in preceptis in temptamentis … Quattuor sunt omnes rerum ordines … Septem sunt diete … Nota. Ad constitutionem persone requirunt tria … (Iv) Nota quod sacramenta dantur ad curationem … Inhaltsverzeichnis, reicht bis 136. Nachträge De missis votivis. Utrum una missa sit efficacior alia … habentur in fine libri

1ra13rb Alfonsus Bonihominis: Epistula rabbi Samuel de Fez de adventu messiae. Widmungsbrief. Reverendissimo in Christo patri Hugoni magistro scilicet ordinis fratrum predicatorum … 1rbIncipit epistola‹. Conservet te deus o frater … — (13rb) translata de Arabico in Latinum per fratrem Alfonsum predictum ub anno domini m. ccc. xxxix domini Benedicti pape xii anno eius quinto. Druck: PL 149, 335–368; M. Marsmann, Die Epistel des Rabbi Samuel an Rabbi Isaak, Siegen 1971, 202–438. Stegmüller RB Suppl. 1183,1; Kaeppeli Nr. 146 + Add. (Hs. genannt); CALMA 1, 183 Nr. 4; 2VL 1, 236f.; 7, 84–89.

13va15va Honorius Augustodunensis: Expositio in Cantica Canticorum. Prolog. Materia libri cantica canticorum est sponsus et sponsa id est Christus et ecclesia … (13vb) ›Triplices sunt nupcie‹. Tres nupcie leguntur in ewangelio … — … nec mille mortibus ab ea eripi potuit. Stegmüller RB 3575. Druck: PL 172, 349A-354B. (13va am Rand:) an ghesthenliken dinghen und an vtlegliken dinghen.

16ra19vbAuctoritates quedam‹. Gregorius. Perfectus amor vanitatem anime a se expellit … Genannt werden Bernardus, Gregorius, Augustinus, Alanus de Insulis, Hieronymus, Ambrosius.

20ra22va Ps.-Hieronymus: De membris domini. ›Incipit sentencia sancti Jeronimi presbyteri de essencia dei et invisibilitate atque immensitate eius‹. Omnipotens deus pater et filius … — … et ulcione inimicorum suorum se manifestum demonstare. Druck: PL 50, 729–737, auch PL 42, 1199–1206. CPL 633 (epist. 14); Kurz 5/1, 110–112, Nr. 56 (Hs. genannt); BHM 3A, Nr. 314 (Hs. genannt). Walther I 1085. Darunter: Qui timetis dominum Ecclesiasticus 2 [Sir 2, 8–10] bei gleichlautendem Anfang jeweils um weitere Bibelzitate vermehrt. Folgen Begriffserläuterungen zu qualitas und opportunitas.

22vb24ra Ps.-Ambrosius Autpertus: De conflictu vitiorum et virtutum. Exzerpt. Augustinus in libro de conflictu viciorum et virtutum … — … perditur vita futurus et certa. Wie in Cod. Guelf. 122 Helmst., 337vb.

24ra-b Quaestio de eucharistia. Queritur de causa institucionis eukaristie que est multiplex. Prima est commemoratio passionis Christi … significat animam et ex consequenti corpus

24rb27raEpistola beati Bernhardi abbatis ad Petrum episcopum de sacramento eukaristie‹. Pater sanctissime Petre audi quod loquor … — … In manibus tuis sortes mee, mi domine Petre post deum. Explicit epistola beati Bernhardi abbatis ad Petrum episcopum de sacramento altaris. Id est de corpore Christi. Amen. Mis [!] pennam palme scribendum (?) duc pater alme. L. Janauscheck, Bibliographia Bernhardina, Wien 1891, repr. Hildesheim 1959, V, Nr. 14. Nicht identisch mit PL 184, 981–990.

27rb32vb Franciscus de Maironis: De corpore Christi. ›De sacramento eukaristie et digno eius sumpcione‹. Memoriam fecit mirabilium … [Ps 110,4]. Tria sunt preconia ex quibus principes solent commendari … 32vb … — … Qui venit ad me non esuriet neque siciet umquam. Cuius sacietatis sui efficiet nos participes crucifixus qui … regnat. Amen. Verbum Francisci satagente [!] deo peregi. Sermo Francisci completus gloria Christi. Druck: GW M22448 (vergl.), M22461. Vgl. Schneyer 4, 584, Nr. 23 (Petrus Aureoli). Zumkeller 298. Zum Autor und weiteren Überlieferungen: H. Rossmann, Franz von Mayronus, Werl 1972 (Franziskanische Studien 54), 58, Anm. 169; CALMA 3, 460 Nr. 35.

33ra-va ›Tractatus de contemptu proprie imperfectionis et ascensu ad altiorem vitam‹. Quia placet mihi multum de hoc quod incepisti bone ad honorem dei … — … nec maior perfectio sunt sentimento proprie imperfectionis et annichilacionis. Et est finis istarum rationum contentarum in numero decem et quatuor. Explicit tractatus bonus de contemptu33ra Korrekturnotiz: valde incorrectum est.

33vb35vbDe celebratione missarum et vita sacerdotum in communi‹. Testante Paulo apostolo ad Galatos vi[,4] Opus autem suum probet unusquisque … — … a quibus nos custodiat qui sine fine vivit et regnat. Amen. Explicit … Genannt bei Franz, Messe 608f. mit abweichendem Schluss.

36ra41vb Stimulus amoris. Bursfelder Fassung. Incipit libellus de stimulo amoris sancti Hugonis de sancto Victore. Adtendite gentes et admiramini caritatem dei … 38rb …terminet appetitum, qui cum patre et spiritu sancto etc.Oratio‹. Stabat iuxta crucem Ihesu Maria mater eius [Io 19,25]. O domina mea ubi stabas … 41vb … — … tamen semper in corde habere debes quod tu sis vilissimus et nullo modo ad hoc aptus et ipse infinitum misericors qui est benedictus in eterna secula seculorum. Amen. Explicit libellus. Zur Fassung vgl. Eisermann, a.a.O., 201f., 284f., 309 (Hs. genannt). Bloomfield 1294; Distelbrink 217; 2VL 9, 335–341. In Cod. Guelf. 552 Helmst., 224r–234v wohl Abschrift davon (Eisermann, 202).

42ra Walther I 4443, II 5653.

42ra45rbDe septem viciis capitalibus et eorum dampnis‹. Nota. Septem sunt vicia quorum duo sunt carnalia … (42rb) De superbia. (42va) De avaritia. (43ra) Luxuria. (43va) Ira. (44ra) Gula. (44va) Invidia. (45ra) Acedia.… magistro etc. Explicit tractatus de septem vitiis …

45rb65ra Honorius Augustodunensis: Elucidarius. ›Incipit prologus Anshelmi archiepiscopi libri qui Elucidarius vocatur‹. Prologus. Sepius rogatus a condiscipulis meis … Text. Gloriose magister rogo ut ad inquisita. … (65ra) … Et videas bona Iherusalem omnibus diebus vite tue. Amen. Explicit liber Elucidarii Anselmi archiepiscopi in studio Erffordensis anno Domini m. cccc. xiiii, feria quarta post festum sancti Martini confessoris. U. Ernst, D. Gottschall, Neu aufgefundene Handschriften des ‚Elucidarium' von Honorius Augustodunensis, in: Scriptorium 43 (1989) 289–312, hier 297 (Hs. genannt). Druck: PL 172, 1109–1176 und Y. Lefèvre, L'Elucidarium et les Lucidaires. Contribution par l'histoire d'un texte à l'histoire des croyances religieuses en France au Moyen Age, Paris 1954, 361–477. D. Gottschall, Das "Elucidarium" des Honorius Augustodunensis. Untersuchungen zu seiner Überlieferungs- und Rezeptionsgeschichte im deutschsprachigen Raum mit Ausgabe der niederdeutschen Übersetzung, Tübingen 1992 (Texte und Textgeschichte 33), 161–294 mit Abdruck der lateinischen Vorlage, 306 (Hs. genannt). (65ra) Nota. Angelus primus peccavit quia voluit pulchridudinem habere a se et non a deo etc. voluit esse creator

65rb-vb Iordanus de Quedlinburgo: Meditationes de passione Domini. Prolog. Inspice et fac secundum exemplar quia tibi in monte monstratum est Exod. 25[,40] Etsi Christus ubique in scriptura dicitur … Text bricht ab mit ipse in passione posuit animam suam pro amicis suis et ceteris. GW M15120, Stück 189, bis 3. Spalte, Zeile 16. Vgl. vollständiger Text 80ra109vb.

66ra69va Auctoritates. Sequuntur auctoritates diverse de passione Christi. Augustinus: O anima preciosa non auro redempta … genannt werden Gregorius, Leo papa, Origines, Beda, Ambrosius … Weitere Überlieferung Berlin, SBPK, theol. lat. quart. 372, 125vb.

68raDe spirituali martirio‹. Gregorius. Habet pax nostra martirium suum … Genannt: Crisippus, Eusebius, Bernardus, Gregorius. (68va) ›De sequela Domini‹. Beda: qui dicit se in Christo manere debet sicut ipse ambulavit … Hom. 1, 21 (CC SL 121, 150 Z. 58-67). … Weiter genannt: Bernardus, Origenes, Gregorius … – … gradientes sanctificat, egredientes glorificat. (69ra) ›De renunciatione mundi‹. Bernhardus: Ecce nos reliquimus [Mt 19,27]. Ferner genannt: Hugo, Augustinus, Philo.

69va70vaIncipit tractatus brevis de modo regendi‹. Quoniam ait apostolus primo ad Corinthios [x]iiii [,40] Omnia honeste et secundum deum servate in vobis. Quedam que a verbis virtutum in scolis Christi exercitatis audivi … — … quam dignatus pro te est sustinere. In fine enim horarum dicas Salve regina et quandocumque bibere volueris dic Ave Maria ob reverenciam beate Marie virginis matris dei. Explicit tractatusBloomfield 5042, vgl. Ebstorf, IV 12, 408v und Berlin, Theol. lat. fol. 639, 392va, dort gleicher Schluss und weitere Überlieferungen.

70va72vbTractatus de die iudicii et penitentia et de triplici tabernaculo‹. Fratres karissimi quia timendum est illa dies iudicii … — … et sine fine clamore cordis laudabunt deum omnipotentem benignum et misericordem cui honor … Amen. Explicit … Bloomfield 2176.

73ra74va Ps.-Augustinus: Manuale. Lib. I, cap. I-X. ›Incipit speculum beati Augustini‹. Quoniam in medio laqueorum … — … ex omnibus viribus meis et ex omni intencione mea. Explicit … Text bricht ab. Kurz 5/1 155–158, Nr. 50 (Hs. genannt). Druck: PL 40, 951–968, hier 951–956, Z. 33, auch PL 177, 171–190 hier 171–176C (Hugo de Sancto Victore: De anima, lib. 4). Zu Nachweisen und Literatur vgl. Cod. Guelf. 122 Helmst., 262ra.

74va77va Ps.-Origenes: Sermo de S. Maria Magdalena. ›Lectio sancti ewangelii secundum Johannem‹. In illo tempore stabat Maria … [Io 20,11] et reliqua. De presentibus sollempnitatibus locuturus … — (77rb) vidi dominum et hec dixit mihi cui est honor … Amen. Explicit omelya Origenis … Druck: J. Merlin, Operum Origenis Adamantii tertius tomus, Paris 1512, 129rb–131vb (u. ö.). CPG 1523; J. P. McCall, Chaucer and the Pseudo Origen De Maria Magdalena. A Preliminary Study, in: Speculum 46 (1971) 491–509 (506 Hs. genannt).

77va79vb Guigo II Carthusianus, Epistola de vita contemplativa. Cap. 2f. ›Incipit tractatus beati Bernhardi de quatuor gradibus spiritualis exercicii. Primo‹. Descriptiones illorum quatuor graduum. Folgt Inhaltsübersicht, danach: Cum die quadam corporali manuum labore occupatus … — … quanto a primo gradu est remocior etc. finis. Explicit … Druck: PL 40, 997–1003 (Ps.-Augustinus: Scala Paradisi); PL 184, 475C-483C; E. Colledge, et J. Walsh, Guiges II. Le Chartreux, Lettre sur la vie contemplative, Paris 1970 (Sources Chrétiennes 163), 82–114 hier 82, 116, 395. Bloomfield 1082; Distelbrink Nr. 230. In der Hs. Auslassungen und Umstellungen, wohl identisch mit München, BSB, clm 4619, 136v; weitere Überlieferungen vgl. Köln, HA, GB 4° 54, 125v und Basel, UB, B XI 12, 17r. Auch in Cod. Guelf. 272 Helmst. 25vb.

79vbNota quod mors quinque dicit‹. Separacio a corpore … vgl. den Sermo in Klosterneuburg, CCI 172, 43v. Zwei Notae nach Petrus Lombardus, Sententiae III 20 Cap. 5.2 und III 19 Cap. 1.2 zur Passion Christi.

80ra109vb Iordanus de Quedlinburgo: Meditationes de passione Domini. ›Incipit passio domini nostri Iesu Christi‹. Prolog: Inspice et fac secundum exemplar. … (81rb) Erste Oratio: Domine Ihesu Christe fili dei vivi qui hora matutinali pro me misero peccatore … Hauptext: Primus articulus dominice passionis est pavoris et tristicie assumpcio nam ut dicit Augustinus. Cena domini facta et pedum locione … Egressus Ihesus cum discipulis [Io 18,1] … (109vb) … Consepeliat eciam seipsum in eodem sepulchro cum Ihesum et ruminet theorama (Korrektur: theorema) in sensu documentorum iiii primorum vel aliter sicud [!] deus dabit. Explicit passio … Laus deo pax vivis requies sit eterna defunctis. Druck in Iordanus de Quedlinburgo, ‚Opus Postillarum et Sermonum': GW M15120, Stücke 189–254 (verglichen). Stegmüller RB 5141; Zumkeller 646 (Hs. genannt); 2VL 4, 857. Vgl. oben 65rb. Vgl. Cod. Guelf. 160 Helmst., 221vb, gleiche Reihe der Orationes, diese jedoch hier den Tractatus vorangestellt.

110ra115va Franciscus de Perusia: Tractatus bonus de septem vitiis capitalibus. In nomine domini. Amen. In Christo sibi dilecto Pyrio de Bunis de Cremonia [!] viro utique nobili … — … Ita quod ultimus modus est gravius peccatum omnibus aliis predictis modis etc. Est finis. Explicit tractatus … Bloomfield 189 bzw. 2523; CALMA 3, 476 (Hs. genannt).

115va120rb Notae de passione domini. Nota in passione Christi cuius thema est: mortuus est Elymelech [Rt 1,3] quam fecit magister frater Jacobus Thelosanus (wohl Iacobus Tolosanus OP gemeint, zu ihm und seinen ‚Distinctiones' vgl. Stegmüller RB 3994, Kaeppeli 2151). Quod non tunc Judas … — … domins suo intuitu Petrum ad lacrimas provocavit … (118rb) Ecce morior cum nichil horum fecerim … [Dn 13,43]. Verba ista dixit Susanna de illis … — … in corpore sine in suis bonis periculo ut bonum comune conservatur. Schneyer 3, 436 (Johannes Contractus OFM); vgl. Uppsala, UB, C 181, 35r.

120rb-va Dicta Bernardi Claraevallensis. ›Sequuntur dicta beati Bernhardi‹. Videatis et tamen consideret … — … cogitationes sibi succedentes exterminant dulce Amen pure oracionis etc.

120vb121vb Thomas de Aquino: Expositio in salutationem angelicam. ›Sermo beati Thome super Ave Maria‹. Ave Maria gracia plena … [Lc 1,28]. In salutatione ista continentur tria. Unam partem fecit angelus … — … sed fructus eius magis benedictus qui nos benedicat. Register (siehe oben): Summa beati Thome … Stegmüller RB 8070. Wie Cod. Guelf. 122 Helmst., 65ra.

122ra125rbSuper psalmum beatus qui intelligit‹. Beatus qui … [Ps 40,2]. Hic psalmus est de Christi et suorum fidelium paupertate passione et resurrectione … glosula que dicitur glosa pauperum … — … quinta ibi omnis spiritus.

125va130vb Stella clericorum. Quasi stella matutina in medio nebule [Sir 50,6] id est peccatorum. Proprietates huius stelle matutine … — … vobis stare periculose [se]dere peremptorium iacere etc. Explicit stella clericorum. Nachtrag: Formavit igitur dominus hominem … tandem legem canonicam. Druck: GW M43869–M43952, verglichen mit GW M43894. In der Hs. fehlt das ganze Kapitel: "Venit filius hominis … ve vobis ve et super ve" im Druck [bv] v Z. 10 - [bvi] r Z. 27; Stella clericorum, ed. E. H. Reiter, Toronto 1997 (Toronto medieval Latin texts 23). Bloomfield 4435. Zur Verfasserdiskussion vgl. O. Bonmann, Marquard von Lindau und sein literarischer Nachlaß, in: Franziskanische Studien 21 (1934) 315–343, hier 333–335 und Basel, UB, B IV 28, 45r (Hs. genannt). Zur Textfassung vgl. Berlin, Theol. fol. 157,4 (Rose 518).

131ra–rb Nota. Ausschlussgründe von Eucharistie. Fovens domum aut larem accuset non confitentes et non communicantes in die pasche …Quibus est inhibita communicacio eukaristie‹. Dei gracia episcopus … — … pro quo prescriptus est. Auf dem unteren Steg reservierte bischöfliche Absolutionen: Nota mortuo amputans manum quodammodo … non possunt absolvi nisi ab episcopo.131v134v leer.

135ra136ra Hugo Argentinensis: Compendium theologicae veritatis. Nur die Titel. ›Tytuli compendii …‹ ›Tituli primi libri‹. Quod deus est … — … De ennumeracione celestium gaudiorum. Kaeppeli 1982. 135ra unterer Steg: Walther I 16101 (auch Bloomfield 4849), II 25431, II 25432. (136ra) ebd. Walther I 10358, II 1389, darunter Schema vom vierfachen Schriftsinn. Vgl. Cod. Guelf. 138 Helmst., 1ra.

136rb160va Summarium Bibliae Latinae. Tituli vel capitellula Bibliae. Die Inhaltsverzeichnisse entsprechen großenteils Varianten von D. de Bruyne, Sommaires, Divisions et Rubriques de la Bible Latine, Namur 1914. ›Tituli Genesis‹. De die primo in quo lux facta est … nach ›Judicum‹. folgen (140ra) ›Ruth‹. (140rb) ›Primi regum‹. … (141va) … ›Secundi paralipomenon‹. (141vb) Sämtliche identisch mit de Bruyne (Überlieferungen Fr). ›Secundi Esdre‹. bis (142va) ›Quarti Esdre‹. Fehlen de Bruyne. (142vb) ›Tobie‹. bis ›Esther‹. de Bruyne Am (Überl. Fr). (143vb) ›Job‹. de Bruyne (Überl. A). (144rb) ›Proverborum‹. und (145ra) ›Ecclesiastes‹. de Bruyne (Überl. Antipel.). ›Cantica canticorum‹. Fehlt de Bruyne. ›Libri sapientie‹. bis (151ra) ›Secundi Machabeorum‹. de Bruyne (Überl. A). Zwölf kleine Propheten fehlen hier. (151va) ›Mathei ewangeliste‹. bis (154vb) ›Actuum apostolorum‹. de Bruyne (Überl. A). (155va) ›Epistole Pauli ad Romanos‹. bis (158va) ›Ad Hebreaos‹. de Bruyne (Üb. Sp). (159ra) ›Epistole Jacobi‹. bis (159vb) ›Epistole Jude‹. Fehlen de Bruyne (160ra) ›Apokalypsis‹. de Bruyne (Überl. B). (160rb) … - Ego Ihesus misi angelum meum testificari nobis in ecclesia. Explicunt tituli biblie. Prophetische Bücher und Evangelien mit Kapitelzahlen. - (160va) Schema: alttestamentliche Bücher. - Nachträge: Hugo de sancto Victore li. vi de claustro anime xii ponit abusiones claustri et habentur recitative … Hugo de Folieto, De claustro animae. Lib. 3, cap. 11. Druck: PL 185, 1058. Notizen zu Ps.-Cyprianus: Duodecim abusiva. Item Cyprianus … Vgl. PL 4, 947–959 sowie PL 40, 1079f. und CPL 1106 (Ps.-Patricius: De xii abusiuis saeculi).

161rv–163vb Quaestio. Quare Christus magis David filius quam Abrahe vocetur … — … si fideles invenirentur laboratores. (163ra oberer Steg) Ut clavus clavo sic aliquando dolor dolore pellitur. Vgl. TPMA 8, 333f.

164r166r Ps.-Augustinus: Sermo de annuntiatione dominica. ›Sermo sancti Augustini episcopi de concepcione [Korrektur: conceptu] sancte Marie virginis‹. Castissimum Marie virginis uterum sponse virginis clausum ventris cubiculum … — … ut pater dicaris salvatoris. Tu autem. (Text bricht ab). Druck: PL 39, 2107–2110. CPPM 1, 167 (Ps.-Ambrosius), 980 (Ps.-Augustinus), 5014 (Ps.-Hieronymus).

166r168r Anselmus Laudunensis (?): Sermo de assumptione BMV. ›Sequitur omelia Anshelmi de assumpcione beate Marie virginis‹. Intravit Ihesus in quoddam castellum … [Lc 10,38]. In scriptura sacra res una et eadem locucionis invenitur … Druck: PL 158, 644–649 (Anselmus Cantuariensis: Homiliae et exhortationes, Homilia IX). Schneyer 1, 289 Nr. 3; CALMA 1, 294 Nr. 9.

168v170r Passio sanctae Catharinae. In urbe Alexandrinorum erat quedam puella … — … qui quondam a discipulo suo traditus et morti adiudicatus. Text bricht ab. Vgl. BHL 1675 und Köln, HA, GB 4° 253, 100r. 170v leer.

171ra173rb Gerardus Magnus: Sermo contra focaristas. (Auszug, Recommendatio bonorum presbyterorum). Commendacio bonorum presbiterorum et reprobacio malorum seu fornicariorum clericorum. Recedite, recedite, exite [Is 52,11]Hec exhortacio et iussio est … — … stelle in eternitates perpetuas permansere ut exemplum de magistris super specula. Auch in Cod. Guelf. 122 Helmst., 351ra–384vb (dort zum Text); 396 Helmst., 60ra94vb; 419 Helmst., 270vb–301rb. — 173v leer.

174ra221vb Traktate zum Matthäusevangelium (Katenenkommentar). 1) (174ra184vb) Convocatis xii discipulis suis … [Mt 10,1] in quo ostendit ewangelista quomodo potestas Christi faciendi miracula. (174va-vb) Innocentius [III] in sermone de apostolis … umfassend zitiert (PL 217, 599D-600B). (176ra) Duodecim autem nomina apostolorum … Auslegungen zu den zwölf Apostelnamen. … (178v) und (184r) leer. … - (184vb) … ut habitet in me virtus Christi [II Cor 12,9, hier fälschlich Col]. (185va188vb) Einschub. (185va-b) De predestinacione. Nota Bonaventura super primum librorum suorum de predestinacione sic loquitur. Multi insipientes dicunt qui ad vitam eternam predestinatus est peccare non potest … — … qui deum diligit hec fugit. Vgl. Köln, HA, GB, 4° 218, (146v) abweichender Schluss. - (186r) Begriffserklärung und Notae zu De voluntate dei. - (186rb) Quaestiones. Utrum deus voluit Christum pati … Utrum beata virgo voluit Christum pati … (186va) De assumptione beate virginis questio. Sed hic triplex occurit questio prima quid post ascensionem egerit … 2) (189ra191ra) Circa Mattheum. Tunc accedentes discipuli dixerunt ei scis quia pharisei audito hoc verbo [Mt 15,12] Post descriptam variam Judeorum confutacionem … — … in Petro scandalum actum etc. Darin Petrus Blesensis, Epistolae, ep. 66. PL 207, 202A–208A. 3) (191ra196ra) Respondens autem Petrus dixit ei edisse … [Mt 15,15]. Eliminato Iudayco errore … — … homines. 4) (196ra198va) Et egressus inde Ihesus secessit in partes Tyri et Sydonis etc. [Mt 15,21]. Eliminatio errore Judayco … — … interim fiat tibi sicut vis. Vgl. Incipit in Krakau, BJ, cod. 1183, 284v, dort abweichender Schluss. 5) (198va200vb) Et egressus inde Ihesus. [Mt 15,21]. Circa tercium presentis loci huius evangelii … — … miserere ergo mei. Darin Anselmus Laudunensis, Enarrationes in Mattheum cap. 15, PL 162, 1390. Augustinus, Sermones ad populum, sermo 77, cap. II-VI, Abschnitte 2–11. PL 38, 483–487. CPL 284, S. 112. Auctor incertus (Hugo de S. Victore), Miscellanea, lib. III, cap. LVIII, PL 177, 621A-622B. 6) (200vb) Et cum transisset inde Jhesus venit secus [Mt 15,29]. Superius ponita est … — … ad effectum predicationis quod est. Text bricht ab. 7) (201ra205ra) Tunc precepit discipulis suis [Mt 16, 20]. Postquam fundationem ewangelice veritatis … — … quod dolor Christi fuit maximus. Darin Petrus Blesensis, Epistolae, ep. 15. PL 207, 57A-58B. 8) (205ra207va) Tunc Ihesus dixit etc [Mt 16,24] Post passionis pronunciacionem hic … — … de tercio dicam in sequentem locucionem. Darin Autor incertus (Bernardus Claraevallensis), Meditationes de humana conditione, cap. 15. PL 184, 506B-508A; CPPM 2, 3072k. 9) (207va210ra) Filius autem hominis [Mt 16,27]. Superius perorata est fundatio … virtutis … — … animam suam dedit. Darin Ps.-Augustinus, Sermo 304, cap. II-IV, PL 38, 1396f. Augustinus, Sermo 72, cap. III und IV, CPL 284. 10) (210ra212va) Et post dies sec[undum] Capitulum [Mt] xvii [,1]. Superius ponita est tum figurationis promissio … - qui docti sunt fulgebunt sicud splendor firmamenti et qui ad iusticiam erudiunt etc. [Dn 12,3]. 11) (212va214rb) Respondens autem Petrus [Mt 14,28]. Postquam descripta sunt … — … ad inventiones suas pessimas vadunt ad eterna tormenta etc. 12) (214rb215vb) Et audientes discipuli ceciderunt in faciem [Mt 17,6]. Unde 2 Petr 1[,18] d. Hanc vocem … — … de assumptione Petri. Darin Innocentius III papa, Sermones de tempore, Sermo 14. PL 217, 380D-382A. 13) (215vb217va) Assumpsit Ihesus Petrum et Jacobum [Mt 17,1]. Habito de exercitio spirituali … (216ra) … materia breviter comprehenditur in hoc metro …: Walther. I 20826, vgl. Bloomfield 6544. … - Et ne nos inducas in temptacionem. Am Rand Tugenden und Laster gereiht. Darin Alanus ab Insulis, De arte praedicatoria, cap. II. PL 210, 114D-115D. 14) (217va219rb) Duxit illos in montem et cetera [Mt 17,1]. Postquam habitum est de hiis quibus disponuntur ad videndum Ihesu transfigurationem … — … in solitudine corruerunt.… (217vb) … dictum Augustini in libro de spiritu et anima … Darin Augustinus: Liber de spiritu et anima, PL 40, 804. Anselmus Cantuariensis, Meditationes et orationes, Meditatio IX. PL 158, 751A-B … (218rb. 9. Zeile v. u.) De qua re Franciscus poeta laureatus longum fecit tractatum verbi inter cetera commendans vitam solitariam dicit … O vere vita pacifica celestique … (218va, 8. Z. v. u.) … per colende solitudinis et declinandarum urbium causa sit. Franciscus Petrarca, De vita solitaria, lib. 2, cap. 3. Druck: Francesco Petrarca, De vita solitaria, ed. M. Noce , Mailand 1992, 164–168. … - quidam in solitudine corruerunt 15) (219rb221vb) Et interrogaverunt eum discipuli [Mt 22,23]. Primus fidei resurrectionis … — … et in celum ascendent et regnabunt in secula seculorum. Amen. Den Haupttexten der Auslegungen folgen jeweils drei documenta. 191ra, 198va und 200vb am Rand Nummern: 209, 212, 213, wohl Verweis auf Vorlage. Genannt Gregorius, Remigius, Anselmus, Bonaventura, Hugo de Sancto Victore (De arra animae), Augustinus, Benedictus, Bernardus, Ambrosius, Cicero, opinio Machammeti (212rb), Gylibertus (213vb), Methodius (221ra).

222ra224r Kanonistische Notizen. De absolutionibus presbiterorum. Aliud iterum occurit quod animum monet ad speculandum … De casibus episcopo reservatis. Secundo iterum considero quod per indiscretos … (222rb) Casus autem episcopo reservati ponuntur in glossam … (222va) De anniversariis tricennariis. Quid sit ullum … An sacerdos missas potest tractare (222vb223v) Jacobus de Paradiso: De missis votivis pro defunctis. ›De missis votivis sequuntur dubia‹. Filia cuiusdam layci nuper defuncta in vita disposuit sibi redimi gratas missas speciales satisfactorias sub ista restrictione qua videlicet nulla … — … suffragium fuisse devolutum quia etiam hoc in vita facere potuit. (223v) Jacobus de Paradiso: Quaestio. Utrum una missa sit efficacior ad divinam placandum iusticiam … — … quanto de satisfactione penarum animabus per missas dimittitur … ›Hinricus de Hassia in quarto sentenciarum‹. Misse psalmi exequie electione … — … missa per modum satisfactionis distribuitur secundum porciones et numerum personarum. Vgl. zu beiden Texten Cod. Guelf. 152 Helmst., 133vb136ra. Hier noch ein Zitat aus dem Sentenzenkommentar des Heinrich von Langenstein angehängt, der auch in den Inkunabeldrucken hinzugefügt ist. (224r) ›De penis symoni[a]corum religiosorum‹. De penis et penitentiis eorum qui ad religionem recepti sunt … — … ego vero incunctanter assero tales laborare in statu dampnacionis de quorum numero non paucos fore presumo et sic est finis huius.


Abgekürzt zitierte Literatur

BHM B. Lambert, Bibliotheca Hieronymiana Manuscripta. La tradition manuscrite des oeuvres de Saint Jérôme, Bd. 1A–4B, Steenbrugge 1969–1972 (Instrumenta patristica 4)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Briquet C. M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, Bd. 1–4, Leipzig 21923
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CPG Clavis patrum Graecorum, Bd. 1–6, hrsg. von M. Geerard und J. Noret, Turnhout 1974–2003 (Corpus Christianorum. Series Graeca)
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Eisermann F. Eisermann, 'Stimulus amoris'. Inhalt, lateinische Überlieferung, deutsche Übersetzungen, Rezeption, Tübingen 2001 (MTU 118)
Franz, Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
Goetting 2 H. Goetting, Das Bistum Hildesheim, Bd. 2: Das Benediktiner(innen)kloster Brunshausen. Das Benediktinerinnenkloster St. Marien vor Gandersheim. Das Benediktinerkloster Clus. Das Franziskanerkloster Gandersheim, Berlin, New York 1974 (Germania Sacra N.F. 8)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Herbst Klus H. Herbst, Das Benediktinerkloster Klus bei Gandersheim und die Bursfelder Reform, Leipzig, Berlin 1932 (Beiträge zur Kulturgeschichte des Mittelalters und der Renaissance 50)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Matrikel Erfurt 1 Acten der Erfurter Universität, Bd. 1: 1. Päpstliche Stiftungsbullen, 2. Statuten von 1447, 3. Allgemeine Studentenmatrikel, 1. Hälfte (1392–1492), bearbeitet von J. C. H. Weissenborn, Halle 1881 (Geschichtsquellen der Provinz Sachsen und angrenzender Gebiete 8/1)
MTU Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters, München 1961–, Tübingen 1994–
Piccard G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Bd. 1–17, Stuttgart 1961–1997 (Veröffentlichungen der Staatlichen Archivverwaltung Baden-Württemberg. Sonderreihe Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart 1–17)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Rep. Germ. Repertorium Germanicum. Verzeichnis der in den päpstlichen Registern … vorkommenden Personen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches …, Bd. 1–, Berlin 1916–
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schönemann K. P. C. Schönemann, Zur Geschichte und Beschreibung der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, in: Serapeum 18 (1857), 65–91, 97–107
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
TPMA Thesaurus proverborum medii aevi = Lexikon der Sprichwörter des romanisch-germanischen Mittelalters, Bd. 1–13, hrsg. vom Kuratorium Singer der Schweizerischen Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften, Berlin u.a., 1996–2002
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)