Beschreibung des Cod. Guelf. 22 Helmst. (Christian Heitzmann: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 39-42.) Katalogisiert durch Christian Heitzmann Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Torsten Schaßan Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 21.09.2014 Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.

Neukatalogisiert durch Christian Heitzmann.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I .

Lizenzangaben korrigiert Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt Normdaten ergänzt oder korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 22 Helmst. Manuscripta Mediaevalia Objektnummer 32412022,T Biblia sacra (Is-Apc). Moses de Bergamo 1474 Norddeutschland 1r–35v 52r–343v Biblia sacra<note>, prologis aucta</note> Bestand: I-II Mcc, Is-Mal, Mt-Io, Rm-Hbr, Act, Iac-Apc. (1r) I Mcc (das erste Blatt fehlt, Text setzt mit I Mcc 1,41 ein). (21r) II Mcc. 36r–51v Moses de Bergamo (?) Glossarium in libros Est-II Mcc cum prologis 36r Prologus in Hester De architus sc. archivis: de armariis ubi De libro Hester Prefecti qui et pretores dicti Prologus in librum Iob Astericus apponitur his que omissa sunt ut illucescant 36v Iob Terra Hus vel Chus in finibus est Ydumee et Arabie 39v In psalmos. Beatus dicitur quasi bene auctus, cui omnia desiderata succedunt 46r Incipit prologus in proverbiorum sive parabolas Valitudo: infirmitas. Inter valitudinem et infirmitatem hoc est 48r Ecclesisastes Lustrans: circuiens illuminans Canticorum Ubera dicta vel quia lacte ubera vel quia humida humore 49r Tobie Impertiret: tribueret. Cyrographum caucio manus scriptio Judith Depositis: seorsum positis. Artabar: angustabar 49v Sapiencie Exsors: sine sorte. Thorum: lectum 50r Ecclesiastici Execracio: detestacio, abhominacio 51r Machabeorum primus De terra Cethim: Cethim fuit unus de filiis Noe 51v Machabeorum secundus Similago: genus frumenti Stegmüller RB 5654. 52r–343v Is-Apc. 52v Is. 80v Ier. 118r Lam. 121v Bar. 126r Ez. 162v Dn. 179r Os. 184r Ioel. 186v Am. 191r Abd. 192r Ion. 193v Mi. 197r Na. 198v Hab. 200v So. 202v Agg. 204r Za. 210r Mal. 214v Mt. 232r Mc. 242r Lc. 258v Io. 272v Rm. 282v I Cor. 289r II Cor. 293r Gal. 295v Eph. 297v Phil. 299v Col. 301r I Th. 302v II Th. 303r I Tim. 305r II Tim. 306r Tit. 307r Phlm. 307v Hbr. 312v Act. 329r Iac. 330v I Pt. 332r II Pt. 333r I Io. 334v II Io. 335r III Io, Iud. 336r Apc. Prologe Verzeichnet nach Stegmüller RB : 52r Is: RB 482 und 480. 80v Ier: RB 487. 121v Bar: RB 491. 126r Ez: RB 492. 162v Dn: RB 494. 179r Os: RB 500. 184r Ioel: RB 511. 186v Am: RB 515. 191r Abd: RB 519. 192r Ion: RB 524 und 521. 193v Mi: RB 526. 197r Na: RB 528. 198v Hab: RB 530. 200v So: RB 534. 202v Agg: RB 538 und 535. 204r Za: RB 539 und 540. 210r Mal: RB 543. 212r Mt: RB 595 und 601. 213r RB 596. 214r RB 581 und 590. 232r Mc: RB 607. 242r Lc: RB 620. 258v Io: RB 624, 630 und 627. 272v Rm: RB 670, 674, 651, 677, 676, 654, 672, 656, 661 und ein nicht identifizierter Prolog: Queritur a quibusdam quare epistola ad Romanos prima ponatur in ordine cum non prima scripta sit. Apostolus enim testatur se hanc scripsisse cum iam Corinthos et alios de collectis in Iherusalem mittendis adhortatus fuerat. Unde fundamentum omnium virtutum sincere non observabant Vgl. PL 134, 125 (RB 3126). 282r I Cor: Cur apostolus nomina discipulorum in singulis epistolis ponat quia quandam partem ibi habebant (aus <rs type="person" role="author">Ps.-Haymo Halberstadensis</rs>, Expositio in Pauli epistolas PL 117, 509; vgl. RB 3102) und ein nicht identifizierter Prolog: Quamvis in evangelio et correpcio morum et vite humane doctrina sufficienter contineatur, tamen epistole apostolorum necessarie sunt, quia commendando suam personam et negocium suum et auctorem negocii Iesum Christum secundum utramque naturam Dann: RB 685. 288v II Cor: RB 696 und 699. 293r Gal: RB 707. 295v Eph: RB 715. 297v Phil: RB 726 und 728. 299r Col: RB 737 und 736. 300v I Th: RB 6362 und 752. 302r II Th: RB 752. 303r I Tim: RB 760 und 765. 305r II Tim: RB 770 und 772. 306r Tit: RB 6366 und 780. 307r Phlm: RB 783. 307v Hbr: RB 793 und ein nicht identifizierter Prolog: Epistola que fertur apud Hebreos non eiusdem apostoli creditur propter stili sermonisque dissonanciam, sed vel Barnabe iuxta Tertullianum vel Luce evangeliste iuxta quosdam vel Clementis Romane postea ecclesie episcopi, quem aiunt sentencias Pauli proprio ordinasse sermone Ea que eloquenter scripta fuerant in Hebreo, Lucas dicitur eloquencius vertisse in Grecum, et hanc esse causam, quod a ceteris Pauli epistolis discrepare videatur. Interim apud ecclesias orientis apostolice doctrine auctoritate habetur Vgl. zum Anfang RB 663, Schluss jedoch abweichend. 312v Act: RB 640 und 631. 328v Iac: RB 809 und 806. 330v I Pt: RB 816. 332r II Pt: RB 818. 333r I Io: RB 822. 334v II Io: RB 823. III Io: RB 824. 335r Iud: RB 825. 335v Apc: RB 829 und 835. Zu den neutestamentlichen Texten einige Marginalien von einer Hand des späten 15. Jh. mit Hinweisen auf abweichende Lesarten und auf Erklärungen der Glossa ordinaria. 343v Kolophon: Explicit novum testamentum. Anno domini Millesimo quadringentesimo septuagesimoquarto ipso die Juliane virginis 344r–348v Moses de Bergamo Expositio in Graecas dictiones quae inveniuntur in prologis sancti Hieronymi Incipit nobile opusculum magistri Moysi de Grecia Preteriere iam plures anni Explicit prefaciuncula. Incipit commentum Constat apud Grecos Homerum virtute sufficienter respondisse me arbitror Explicit commentulum magistri Moysi de Grecia. Incipiunt glose de prologo. Zum Incipit vgl. Cod. Guelf. 21 Helmst., 136r. Druck F. Gustafsson, Acta Societatis Scientiarum Fennicae 22, 3 (1887) 13–29. G. Cremaschi, Mosè del Brolo e la cultura a Bergamo nei secoli XI-XII, Bergamo 1945 (Collezione storica bergamasca 3), 163–195. Stegmüller RB 5653. Manitius 3, 684. 348v–355r Moses de Bergamo (?) Glossae in libros octateuchi Gn-Ios. Glose de prologo Prologus prelocucio. Prohemium inicium dicendi. Sunt enim prohemia inicia librorum 349v De genesi Presith hebraice, genesis grece, generatio latine 351r De exodo Allesmoth hebraice, exodus grece, exitus latine 352v De levitico Vaiecra hebraice, leviticus grece, ministerialis latine 353v De numero Vaiedaber hebraice, rithmos grece, numerus latine 354r In deutronomium Elleabdaber hebraice, deutronomium grece, secunda lex latine 354v De prologo Iesu Nave Exaplois exemplaribus De libro Iesu Nave Polenta farina subtilissima De libro Judicum Satrape dicuntur apud Persas Vgl. Stegmüller RB 5654. 355va–402va Stephanus Langton (?) Interpretationes nominum hebraicorum Aaz apprehendens vel apprehensio Zusim consiliantes eos vel consiliatores eorum Druck Biblia latina, Rom 1470 (GW 4210) u.ö. Stegmüller RB 7192,1; 7708/09. Sharpe 628. vgl. A. d'Esneval, Le perfectionnement d'un instrument de travail au début du XIIIe siècle: Les trois glossaires bibliques d'Étienne Langton, in: Culture et travail intellectuel dans l'occident médiéval, hrsg. von G. Hasenohr und J. Longère, Paris 1981, 163–175. R. Quinto, Doctor nominatissimus. Stefano Langton e la tradizione delle sue opere, Münster 1994 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters N. F. 39), 33f. Auch in Cod. Guelf. 161 Helmst., 362ra. 402va-409vc Moses de Bergamo (?) Glossae in libros Novi Testamenti Incipiunt de prefacione et IIII ewangeliorum libri Cogis compellis, arbiter iudex, edita exposita 402vb Expliciunt glose de prologo et IIII ew. Incipiunt de Matheo ewangelista Traducere accipere quasi transducere publicare vel detegere 404rc Explicit glose de Matheo, incipiunt de Marco ewangelista 404va de Luca 405ra de Johanne ewangelista 405va de actibus apostolorum 407vc de VII canonicis epistolis, de epistola Iacobi Hesitans dubitans 408rb de epistolis Pauli, de epistola ad Romanos Preedestinatus prescitus preordinatus 409rc de apocalypsi Apocalypsis revelacio quasi opus lapidis saphyri et quasi celum cum serenum est hic in mari rubeo reperiri fertur. Teraus calcidonius Text bricht ab. Autorschaft des Moses de Bergamo fraglich. Vgl. Stegmüller RB 5654 (Initien nur zum Teil übereinstimmend); 3LThK 7, 493.

Papier

Wasserzeichen wie bei Cod. Guelf. 21 Helmst.

409 Bl. 40 28 Moderne Bleistiftfoliierung. VI-1 (11). 3 VI (47). VI-8 (51). 12 VI (195). V (205). V-4 (211). 16 VI (403). II + 2 (409). Mit Ausnahme der letzten Lage sind alle Lagen mit Pergamentfalz verstärkt (zweispaltig beschrieben in zierlicher Textualis, 13./14. Jh.). Hinten ein leeres Pergamentblatt (ehemals Spiegel, jetzt abgelöst).
27 17,5 , 1r–51v: 36–41 Zeilen, 52r–343v und 355v–409v: 47 Zeilen, 355v–409v dreispaltig, 344r–355r: 41–46 Zeilen.
Bastarda von mehreren Händen. Hand 1: 1r–51v (große Nähe zur Schrift in Cod. Guelf. 21 Helmst.), Hand 2: 52r–211v, Hand 3: 212r–355r, Hand 4: 355v–409v. Rubriziert. Kunstlose Initialen, bisweilen mehrfarbig (blau, rot, grün, gelb); 212r–v, 213r, 214r–v, 232r, 242v Raum für Initialen ausgespart.

Holzdeckelband mit dunkelbraunem Rindlederbezug. Streicheisenlinien. Einzelstempel Schriftband mit dem Namen Ulricus Frenckel: EBDB s008419. Adler: EBDB s000054. Blüte: EBDB s001868. Fabelwesen: EBDB s004665. Herz: EBDB s005091 , EBDB s005215 und EBDB s005070. Hirsch: EBDB s005265. Hund: EBDB s005295. Rosette: EBDB s007030 , EBDB s007036 , EBDB s007641 , EBDB s007619 , EBDB s006673. Aus der Werkstatt von Ulrich Frenckel in Erfurt ( EBDB w000242; vgl. D.-E. Petersen, Mittelalterliche Bucheinbände der Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel 1975, 59–61 mit Abb. XXXII). Messingbeschläge: 2 × 5 Schonernägel (wovon der mittlere vorn und hinten verloren), 2 × 4 Schienen in Trapezform (hinten fehlt die untere Schiene), 2 × 4 Eckbeschläge (hinten fehlt der Beschlag oben links), 2 Schließen (restauriert). Rindlederrücken modern (wohl gleichzeitig mit Cod. Guelf. 21 Helmst. im Jahr 1930 vom Braunschweiger Kunstbuchbinder Stein restauriert; in separater Mappe Reste des blindgeprägten Originalrückens und ebenda 2 herausgelöste Pergamentfälze mit Bruchstücken aus einem im 14. Jh. geschriebenen Glossar Unter anderem zu den Lemmata capio zu intercapedo Zitat aus Aug. civ. 9,12, color, faber, flaveo, gradior. Titel auf dem Unterschnitt: pars. II. XI (Rest unleserlich).

Laut Kolophon (343v) wurde die Abschrift des NT am 16. Feb. 1474 beendet.

Christian Heitzmann: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 39-42. Heinemann Nr. 25.