Beschreibung von Cod. Guelf. 297 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.) Beschrieben von Bertram Lesser Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Bertram Lesser Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information

Neu katalogisiert durch Bertram Lesser.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil II .

Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 297 Helmst. Heinemann-Nr. 330 Manuscripta Mediaevalia Objektnummer 32412162,T Sermones 'Parati'. Conradus Bart. Evangelium Nicodemi. Jacobus de Voragine Papier — I, 198, I Bl. — 31 x 20 cm — Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius — 14. und 15. Jh.

Papier

Aus vier Teilen zusammengesetzt: I 1ra–120vb, II 121ra–130vb, III 131ra–141vb, IV 142ra–198vb.

I, 198, I Bl. 31 20 Bl. 1–120 Tintenfoliierung römisch (15. Jh.), Bl. 121–198 Bleistiftfoliierung arabisch (modern), vorderes und hinteres Vorsatzbl. leer, ungez. 10 VI (120). V (130). VI–1 (141). 4 VI (189). VI–3 (198).

Die Außenseiten der ursprünglichen Einzelfaszikel (1r, 120v, 121r, 130v, 131r, 141v, 142r, 198v) sind stark angeschmutzt.

Zahlreiche Korrekturen, außerdem Marginalien und Notazeichen, vermutlich von einer Hand. Buch- und Schriftwesen Marginalien Buch- und Schriftwesen Nota-Vermerke

Spätgotischer Holzdeckelband, mit dunkelbraunem Kalbsleder bezogen, z. T. beschädigt. Streicheisenlinien. Einzelstempel Agnus Dei: EBDB s005494. Greif sitzend: EBDB s004881. Hund springend: EBDB s005406. Lilie, Mittelblatt rhombisch, unterer Abschluss lilienförmig: EBDB s002417. Rosette, zwei Blattkränze, sechsblättrig: EBDB s007432 Rosette, ein Blattkranz, sechsblättrig: EBDB s007873. Schrift, Maria-Monogramm: EBDB s008253. Sämtlich der Werkstatt "m gekrönt" ( EBDB w000218) aus dem Northeimer Blasiuskloster zugeschrieben. Vier Doppelbünde. Kapital an Kopf und Schwanz mit ungefärbten Lederstreifen umflochten. Eine Langriemenschließe, die um ein Scharnier bewegliche Schließöse ist als Drachen- oder Vogelkopf gestaltet, mit Zugriemen in Form einer aus zwei dünnen Lederstreifen geflochtenen Troddel. Von VD und HD wurden jeweils fünf Schonernägel entfernt, je zwei umgreifende Eck- und zwei Kantenbeschläge aus Messing sind vorhanden. Einband Schließen Langriemenschließen (mit Zugriemen) Einband Beschläge Schonernägel (entfernt) Einband Beschläge Eck- und Kantenbeschläge Einband Kapital, umflochten Einbände, bemerkenswerte gotische Stempeleinbände (Werkstatt nach EBDB) Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius m gekrönt

Aufgrund der Wasserzeichen dürften die einzelnen Teile der Handschrift im letzten Viertel des 14. Jh. im Benediktinerkloster St. Blasius in Northeim angefertigt worden sein, entsprechende Besitzvermerke jeweils gleichlautend auf dem Vorsatzbl. (Ir) Buch- und Schriftwesen Besitzvermerk (zeitgenössisch) sowie auf Bl. 1r, Buch- und Schriftwesen Besitzvermerk (zeitgenössisch) 33r, Buch- und Schriftwesen Besitzvermerk (zeitgenössisch) 56r, Buch- und Schriftwesen Besitzvermerk (zeitgenössisch) 119vb, Buch- und Schriftwesen Besitzvermerk (zeitgenössisch) 198v: Liber sancti Blasii in Northem. Buch- und Schriftwesen Besitzvermerk (zeitgenössisch) Die mehrfachen Besitzeinträge und die Verschmutzung einzelner Blätter lassen auf die zunächst separate Aufbewahrung der Einzelteile schließen, die wohl erst in der zweiten Hälfte des 15. Jh. zusammengebunden wurden, hierzu passen das Datum des letzten, nachträglichen Kolophons und das Wasserzeichen des Vorsatzbl. In Johann Letzners Northeimer Bücherverzeichnis von 1592 als Sermones Parati verzeichnet ( Herbst Bibliothek Northeim , Sp. 69 Nr. 158).

Am 3.2.1624 mit dem übrigen Buchbestand des Konvents in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt ( Germania Benedictina6, 379). 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 9v) als Sermones dominicales, quorum primus incipit Paratus est iudicare vivos et mortuos. In bretter, schwartz mit einem riemen oben unter den Theologici MSSti in folio nachgewiesen; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 19 aufgeführt.

Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen). Heinemann Nr. 330. Herbst Northeim , 616f. Krämer, 608. VS und HS Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius 11./12. Jh. VS HS Breviarium Zwei nicht zusammenhängende Stücke: Liturgische Texte Fragmente VS Proprium de tempore Enthält das Invitatorium ( CAO 1115 ), die Antiphonen ( CAO 2349, 2420, 4108 ), die Responsorien mit Versikeln ( CAO 6501 und 6501a, 6433 und 6433a ) und Lesungen zum ersten Sonntag nach Epiphanias. Breviarium unbestimmt Proprium de tempore (Fragm.) HS Commune sanctorum Enthält Antiphonen ( CAO 3448, 3080, 3685, 5492, 3911, 2470 ), Responsorien mit Versikeln ( CAO 7019 und 7019a, 6329 und 6289b ) und Lesungen zum Commune apostolorum. Breviarium unbestimmt Commune sanctorum (Fragm.)

Pergament

2 Doppelbl. 29,5 19,5

17 11 , einspaltig, noch maximal 18 blindliniierte Zeilen (beschnitten).

Schriftarten Karolingische Minuskel Späte karolingische Minuskel von einer Hand, Gesangsteile in kleinerer Schrift abgesetzt.

Notation Neumen, unliniiert Auf dem VS über den Textzeilen der Gesangsteile Notation mit adiastematischen, sog. "frühdeutschen" Neumen ( Corbin, 3.59–66).

Buchschmuck Initialmajuskeln Buchschmuck Satzmajuskeln Rubriziert, schlichte rote Initial- und Satzmajuskeln.

I Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius um 1400 1ra–119vb Sermones 'Parati' de tempore<note> cum sermonibus aliunde adscitis</note> In prima dominica adventus domini Paratus est iudicare . In verbis istis describitur ultimus adventus domini Paratus est iudicare. In verbis istis describitur ultimus adventus domini ad sanctum Paulum cum summa diligencia reponitur et veneratur etc 1467 in die Mathee apostoli. Liber sancti Blasii in Northem Kolophon von späterer Hand hinzugefügt Insgesamt 140 Sermones von prima dominica adventus domini bis dominica XXIV post Trinitatis. Nach Schneyer 4, 523–537, sind mit Initium nachweisbar: Nr. 1–14, 18, 21, 23–27, 31–58, 61–63, 66, 67, 70–72, 79–81, 84–86, 92–103, 107, 109–111, 114–116, 122, 124–170, 172. Folgende Predigten der Sammlung weisen modifizierte Initien auf: 21va–22rb Sermo in Nativitate Domini (T6) De eadem ex prophetia que legitur in gallicantu et habetur Ysaie 9 Notandum autem quod Christus dignatus est nasci sicut parvulus propter quatuor Notandum autem quod Christus dignatus est nasci sicut parvulus propter quattuor 57vb–59ra In festo pasche epistola (T28). Pascha nostrum . Christus qui immolatur in cruce est nostrum pascha Pascha nostrum. Christus qui immolatur in cruce est nostrum pascha 62ra–b Sermo in dominica in albis (T29) Evangelium Cum esset sero . Die illa qua dominus resurrexit id est prima die post sabbatum que recte dominica dicitur Cum esset sero. Die illa qua dominus resurrexit id est prima die post sabbatum quae recte dominica dicitur Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 65ra–b. 63vb–64ra Sermo in dominica II post Pascha (T30) Evangelium Dixit Ihesus discipulis suis: Ego sum pastor deinde subdit quid sit officium boni pastoris Dixit Iesus discipulis suis: Ego sum pastor deinde subdit quid sit officium boni pastoris Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 65rb–va. 65vb–67ra Sermo in dominica III post Pascha (T31) Evangelium Tristicia vestra . Philarethus in tractatu de naturis morborum: Sic despensantur sic, recte: disponuntur anni et annorum circuli Tristitia vestra. Philarethus in tractatu de naturis morborum: Sic disponuntur anni et annorum circuli Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 530 Nr. 100, vgl. Lumen anime, 108 §36. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 100va–101vb. 68vb–69vb Dominica quarta ex epistola (T32). Si quis putat . Egidius in libro de naturalibus Avicenne: In hoc veritatem et bonitatem auri dinoscimus Si quis putat. Aegidius in libro de naturalibus Avicennae: In hoc veritatem et bonitatem auri dinoscimus Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 531 Nr. 103, vgl. Lumen anime, 422 §576 mit anderer Autorität. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 103vb–105ra. 69vb–70ra In die ascensionis (T36). Ecce ascendit . Ovidius in libro sexto methorum fingit quod Gannides filius Frigii Troys puer pulcherrimus in tantum fuit a Iove dilectus Ecce ascendit. Ovidius in libro sexto Metamorphoseon fingit quod Ganymedes filius Phrygii Trois puer pulcherrimus in tantum fuit a Iove dilectus Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 531 Nr. 107. Petrus Berchorius Ovidius moralisatus (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 105ra–106ra. 70vb–71rb Sermo in dominica infra octavam Ascensionis (T37) Evangelium Cum venerit paraclitus . Suavior est plerumque in cibo et potu aqua pluvialis quam fluvialis Cum venerit. Suavior est plerumque in cibo et potu aqua pluvialis quam fluvialis Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 531 Nr. 110. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 106vb–107va. 75vb–76rb Dominica prima post octavam penthecostis ex epistola (T41). Diligamus deum . Galienus sexto naturalium: Calor accidentalis qui forinsecus fuerit Diligamus deum. Galenus sexto naturalium: Calor accidentalis qui forinsecus fuerit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 124. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 108vb–109va. 76rb–77rb Sermo in dominica I post octavam Pentecostis (T41) Evangelium Mortuus est dives . Fontinus in descripcionibus universis: Naturali quidem in virtute opes et divicie unumquemque efficiunt animosum Mortuus est. Fontinus in descriptionibus universis: Naturali quidem in virtute opes et divitiae unumquemque efficiunt animosum Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 111. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 109va–110vb. 77rb–78ra Dominica secunda ex epistola (T42). In hoc apparuit caritas . Iohannicius ysagoge inde regimine sanitatis: Fontes qui large effluunt correpcionem nullam in se habent In hoc apparuit. Iohannitius isagoge in regimine sanitatis: Fontes qui large effluunt correptionem nullam in se habent Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 126, vgl. Lumen anime, 450 §621. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 110vb–112ra. 78va–79rb Dominica tercia epistola (T43). Humiliamini sub potencia . Legitur in libro de naturis quod leena naturali indignacione superbiam in homine detestatur Humiliamini sub potentia. Legitur in libro de naturis quod leaena naturali indignatione superbiam in homine detestatur Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 128. Bei dem im Incipit fehlerhaft gelesenen Tier handelt es sich eigentlich um falena (phalaena, Wal), vgl. die zitierte Quelle: Thomas Cantimpratensis: Liber de natura rerum. Editio princeps secundum codices manuscriptos, Teil 1: Text, Berlin, New York 1973, 135, cap. 4,41. Thomas de Cantiprato Liber de naturis rerum (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 112vb–113vb. 79rb–80ra Sermo in dominica III post pentecosten (T43) Ex evangelio Gaudium est angelis . Scribit magister Dyascorides quod saphyrus habet virtutem veneni exstinctivam Gaudium est angelis. Scribit magister Dioscorides quod saphirus habet virtutem veneni exstinctivam Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 129. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 113vb–115ra. 80ra–81ra Dominica quarta epistola (T44). Non sunt condigne . Philosophus in libro elencorum dicit quod animalia possunt in melius natare in mare quam in fluminibus Non sunt condignae. Philosophus in libro elenchorum dicit quod animalia possunt melius natare in mare quam in fluminibus Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 130. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 115ra–116rb. 81ra–vb Sermo in dominica IV post pentecosten (T44) Evangelium Estote misericordes . Scribit Vincencius in speculo naturali de elephantibus quod cum unus ceciderit surgere nequit Estote misericordes. Scribit Vincentius in speculo naturali de elephantibus quod cum unus ceciderit surgere nequit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 131. Vincentius Bellovacensis Speculum naturale (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 116va–117rb. 81vb–82va Dominica quinta epistola (T44). Omnes estote unanimes . Simplicius in libro commentatorum: Ubicumque nubes vapores multum sumunt Omnes estote unanimes. Simplicius in libro commentatorum: Ubicumque nubes vapores multum sumunt Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 132. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 117rb–118rb. 82va–83rb Sermo in dominica V post pentecosten (T45) Omnes estote unanimes . Scribit Constantinus: Tanta virtus rute quod post eius esum mustela eciam basilicum secure invadit Omnes estote unanimes. Scribit Constantinus: Tanta virtus rutae quod post eius esum mustela eciam basiliscum secure invadit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 132, ähnlich Lumen anime, 346 §465 (mit anderer Autorität). Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 118rb–119ra. 83rb–84ra Sermo in dominica V post pentecosten (T45) Ex evangelio Relictis omnibus secuti sunt . Gregorius super Zechielem: Omnis qui reliquerit domum vel fratres etc. Relictis omnibus. Gregorius super Ezechielem: Omnis qui reliquerit domum Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 133. Gregorius I papa Homiliae in Evangelia (Ausz.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 119rb–120ra. 84ra–85ra T46 Dominica 6 ex epistola Scientes id est scire debetis fratres . Narrat Augustinus XVI de civitate dei capitulo XIIII et Valerius libro secundo capitulo IIII de Theodosio rege Atheniensium Scientes id est scire. Narrat Augustinus XVI de civitate dei capitulo XIIII et Valerius libro secundo capitulo IIII de Theodosio rege Atheniensium Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 533 Nr. 134. Valerius Maximus Facta et dicta memorabilia (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 120rb–121vb. 85ra–86rb T46 Evangelium Omnis qui irascitur . Philaretus de naturis morborum: In ira dormire quempiam morbosum efficit Omnis qui irascitur. Philaretus de naturis morborum: In ira dormire quempiam morbosum efficit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534 Nr. 135. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 121vb–123rb. 86rb–87ra T47 Dominica 7 ex epistola Stipendia peccati . Nota philosophus de animalibus dicit et Plinius de quodam pisce qui vocatur centipes Stipendia peccati. Nota philosophus de animalibus dicit et Plinius de quodam pisce qui vocatur centipes Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534 Nr. 136. Plinius Secundus, Gaius Historia naturalis (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 123rb–124rb. 87vb–88va T48 Dominica 8 epistola Si secundum carnem . Plinius in speculo naturali: Arbor que multo terrore in octava fructuumque floruit Si secundum. Plinius in speculo naturali: Arbor quae multo terrore in octava fructuumque floruit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534 Nr. 138. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 125va–126va. 88va–89rb T48 Ex evangelio Non potest arbor . Nota Aristoteles libro VIII de naturis animalium dicit quod in egipto arbores non habent ramos et fructus Non potest. Nota Aristoteles libro VIII de naturis animalium dicit quod in Aegypto arbores non habent ramos et fructus Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534 Nr. 139. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 126va–127vb. 89rb–90va T49 Dominica 9 epistola Non simus concupiscentes . Commentator super librum de celo et mundo dicit differenciam esse inter calorem ignis et corporum celestium Non simus concupiscentes. Commentator super librum de caelo et mundo dicit differentiam esse inter calorem ignis et corporum caelestium Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534 Nr. 140. Albertus Magnus De caelo et mundo (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 127vb–129rb. 92vb–93va T51 Dominica 11 ex epistola Christus mortuus est . Theophilus in libro diversarum arcium: In extremitate quidem ligni adusti quidam liquor exstillat Christus mortuus. Theophilus in libro diversarum artium: In extremitate quidem ligni adusti quidam liquor exstillat Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534 Nr. 144, vgl. Lumen anime, 200 §172. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 132rb–133vb. 93va–94va T51 Ex evangelio Qui se exaltat . Fontinus in descripcionibus universis: Manus dum sursum in altum extente fuerint continue expalescunt Qui se exaltat. Fontinus in descriptionibus universis: Manus dum sursum in altum extentae fuerint continue expalescunt Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 534f. Nr. 145, vgl. Lumen anime, 92 §11. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 133vb–135rb. 94va–95rb T52 Dominica 12 epistola Fiduciam habemus . In hystoria de Brytonum de Arthuro qui in interiore scuti sui ymaginem virginis Marie cum filio depictam habuit Fiduciam habemus. In historia de Britonum de Arthuro qui in interiore scuti sui imaginem virginis Mariae cum filio depictam habuit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 146. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 135rb–136va. 97va–98va T53 Ex evangelio Diliges dominum . Philosophus in XVo animalium quod si sanguis in animali fuerit sanus et clarus Diliges dominum. Philosophus in XVo animalium quod si sanguis in animali fuerit sanus et clarus Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 149. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 140va–142rb. 98va–99rb T54 Dominica 14 epistola Spiritu ambulate . Fontinus in descripcionibus universis: Corpus nostrum magis fetet serico quam lineo involutum Spiritu ambulate. Fontinus in descriptionibus universis: Corpus nostrum magis foetet serico quam lineo involutum Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 150, vgl. Lumen anime, 454 §629. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 142rb–143va. 100ra–vb T55 Dominica 15 ex epistola Dum tempus . Narrat Julius sexto et eciam de Allexandro narratur quod ad citandum populum ad bellum contra Medones usus est tanta cautela Dum tempus. Narrat Julius sexto et etiam de Alexandro narratur quod ad citandum populum ad bellum contra Medones usus est tanta cautela Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 152. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 145ra–146ra. 100vb–102ra T55 Ex evangelio Primum querite . Dicit Aristoteles quod in montibus altissimis non sunt nubes venti nec tempestates Primum quaerite. Dicit Aristoteles quod in montibus altissimis non sunt nubes venti nec tempestates Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 153. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 146ra–148rb. 102rb–vb T56 Dominica 16 epistola Obsecro vos . Nota Albertus tercio meterorum id est von der wandelbarunge der planeten quod fulmen animalia venenosa mundat a veneno Obsecro vos. Nota Albertus tertio meteorum id est von der wandelbarunge der planeten quod fulmen animalia venenosa mundat a veneno Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 154. Albertus Magnus Liber meteorum (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 148rb–149va. 104vb–105va T57 Ex evangelio Qui se exaltat . Plinius in speculo naturali: Alciora poma arboris minora ceteris semper et cicius cadunt Qui se exaltat. Plinius in speculo naturali: Altiora poma arboris minora caeteris semper et citius cadunt Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 536 Nr. 157, vgl. Lumen anime, 88 §6. Lumen animae (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 152rb–153rb. 105va–106rb T58 Dominica 18 epistola Gracias age . Solnius de mirabilibus unum quod est in Allessa regione est fons quietus semper Gratias age. Solinus de mirabilibus unum quod in Allessa regione est fons quietus semper Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 536 Nr. 158. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 153rb–154va. 110ra–vb T61 Dominica 21 ex epistola Induite vos armaturam . Nota hystoriam sive naturales: Natura unicuique de necessariis et utili sibi providit Induite vos. Nota historiam sive naturales: Natura unicuique de necessariis et utili sibi providit Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 164. Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 160ra–161rb. 111vb–112vb T62 Dominica 22 ex epistola Hoc oro . Secundum Giselbertum super cantica sermone 16: Nullus sapit sermo qui non amatoriis servet Hoc oro. Secundum Giselbertum super cantica sermone 16: Nullus sapit sermo qui non amatoriis servet Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 535 Nr. 166. Gilbertus de Hoilandia Sermones in Cantica canticorum (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 162vb–164vb. 114rb–115rb T63 Ex evangelio Magister scimus . Dicit enim Aristoteles in octavo libro quod ex vero non sequitur nisi verum Magister scimus. Dicit enim Aristoteles in octavo libro quod ex vero non sequitur nisi verum Ergänztes Incipit zu Schneyer 4, 537 Nr. 169. Aristoteles Analytica priora (zit.) Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 167vb–169va. Hinzugefügt sind außerdem: 2ra–3rb Jacobus de Voragine Sermo in dominica I adventus (T1) De eadem Schneyer 3, 221 Nr. 2. 13ra–15ra Jacobus de Voragine Sermo in dominica III adventus (T3) Ex ewangelio Schneyer 3, 221 Nr. 8. 116rb–117ra Sermo in dominica XXIV post Trinitatis (T64) Evangelium Domine filia . In verbis istis notantur duo: Primum est peccatorum dampnabilis miseria secundum est salvatoris laudabilis clemencia Domine filia. In verbis istis notantur duo: Primum est peccatorum damnabilis miseria secundum est salvatoris laudabilis clementia Auch in Cod. Guelf. 412 Helmst., 171ra–172va und in der Paratus-Sammlung Tübingen, UB, Mc 105, 407r–409r ( Tübingen 1,1, 223). 118ra–vb Sermo in festo Corporis Christi (T41/5) In die corporis Christi Caro mea . Hic probat dominus virtutem cibi spiritualem et utitur tali argumento Caro mea. Hic probat dominus virtutem cibi spiritualem et utitur tali argumento Thomas de Aquino Super evangelium sancti Johannis lectura (zit.) Mit abweichendem Explicit auch in Cod. Guelf. 395 Helmst., 60rb–vb. 119ra–vb Sermo in festo divisionis apostolorum (S97) Sollempnitatem huius diei duodenus illustrat apostolorum numerus Solemnitatem huius diei duodenus illustrat apostolorum numerus Auch in Cod. Guelf. 395 Helmst., 367ra–368ra; sonst bislang nicht nachweisbar. Die Sammlung mit z. T. abweichendem Textbestand auch in Cod. Guelf. 410 Helmst., 110ra–133rb und 140ra–168va; 412 Helmst., 1ra–176vb, dort 93ra–176vb die gleichen Predigten mit modifizierten Initien; 644 Helmst., 249ra–272vb (Textverlust, bricht ab); 771 Helmst., 1ra–92vb; 19.26.5 Aug. 4°, 136r–235v; zahlreiche Auszüge in Cod. Guelf. 158 Helmst., 160 Helmst., 161 Helmst., 163 Helmst. und 370 Helmst., 1v. Vgl. zu Predigtreihen mit ähnlichen Initien L. Thorndike, The properties of things of nature adapted to sermons, in: Medievalia et Humanistica 12 (1958), 78–83, bes. 79. Drucke GW M29354–M29392; VD16 S 60526059, ZV 14370; VD17 1:080576B; 824:752963H; Reichling8, 1019. Literatur Schneyer 4, 523–537 (537 Hs. genannt); 2VL 7, 303f.; G. de Martel, Répertoire des textes latins relatifs au livre du Ruth (VIIe–XVe siècle), Dordrecht 1990 (Instrumenta patristica 18), 162 (Hs. genannt als "Sermones in Ruth"). 120r leer. 120v Probationes pennae Von mehreren Händen lateinische Wortgruppen (Cum filo lineo. Cum filo canepie ) und Satzfragmente (Reverende magister detis propter Ihesum, Reverende magister detis ob amorem Christi modum protrahendi literas melius potestis consulo vobis). Buch- und Schriftwesen Federproben Probationes pennae dt. Satzfragmente

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber Krone (Bl. I, nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen und Maul, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE9075-PO-78651 , DE9075-PO-78756 (beide 1400), DE2730-PO-78759 (1401). Wappen (nicht nachweisbar). Drache (nicht nachweisbar).

I, 120 Bl. 31 20 Buch- und Schriftwesen Foliierung (original) Zeitgenössische Tintenfoliierung des 15. Jh.: I–CXIX. 10 VI (120). Mitte der ersten und zweiten Lage durch Pergamentfalze verstärkt.

22 13,5–14,5 , zweispaltig (Spalten meist 6 cm breit), 40–50 Zeilen.

Schriftarten Gotische Schriften jüngere gotische Kursive Jüngere gotische Kursive von einer Hand.

Nur einzelne Blätter rubriziert, rote und braune Lombarden. Buchschmuck Lombarden

II Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius 14. Jh., 4. Viertel 121ra–130vb Conradus Bart Aequipollarius<note> (partim)</note> Erant appropinquantes . In hoc evangelio legimus quod peccatores venerunt ad dominum Erant autem appropinquantes. In hoc evangelio legimus quod peccatores venerunt ad dominum filius matris sue. Ipsa vidua Text bricht ab. Der durch Blattverlust fragmentierte Auszug der Sammlung enthält 14 Predigten ( Schneyer/Hödl: Conradus Vatt, Nr. 39–52), die für dominica III–XVI post Pentecosten bestimmt sind. Folgende Initien weichen ab: 124vb–12rva Cum turba . Evangelium istud dicit nobis quod magna multitudo esset cum domino Cum turba. Evangelium istud dicit nobis quod magna multitudo esset 125va–126ra Attendite a falsis . Dominus noster quem nullum latet secretum Attendite a falsis. Dominus noster quem nullum latet secretum 127ra–vb Duo homines . In hoc evangelio legimus quod duo homines irent in templum Duo homines. In hoc evangelio legimus quod duo homines irent in templum Ungedruckt. Literatur Schneyer/Hödl: Conradus Vatt; 2VL 1, 606–608; CALMA 2, 671 Nr. 1.

Papier

Wasserzeichen: Mohrenkopf mit Stirnband, zwei Schlaufenenden: WZIS DE9090-PO-20517 , DE9090-PO-20525 (beide 1382).

10 Bl. 31 20 Bleistiftfoliierung modern: 121130. V (130).

22 14–15 , zweispaltig (die erste Spalte 6 cm, die zweite 7 cm breit), 32–40 Zeilen.

Bastarda von einer Hand. Schriftarten Gotische Schriften Bastarda

Keinerlei Buchschmuck, Raum für Lombarden ausgespart.

III Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius um 1400 131ra–137va Evangelium Nicodemi Factum est anno nonagesimo imperii Tyberii cesaris Herodis filli Herodis regis Galilee VIIIo kalendas Aprilis quod est XXa die mensis Marcii Factum est anno nonagesimo imperii Tiberii caesaris Herodis filii Herodis regis Galileae VIIIo kalendas Aprilis quod est XXa die mensis Marcii et hii anni simul iuncti fiunt quinque milia et semi Textversion T, cap. 1,1–2,12, mit anderem Textbestand auch in Cod. Guelf. 447 Helmst., 156v–162v, 38.8 Aug. 2°, 1ra–12ra; 83.2 Aug. 2°, 238va–246ra; 83 Gud. lat., 266va–269vb; 254 Gud. lat., 1r–23r; eine niederdeutsche Fassung in Cod. Guelf. 430 Helmst., 131va–155vb. Druck (Text der Hs. weicht erheblich ab) Evangelia apocrypha, hrsg. von C. de Tischendorf, Leipzig 21876, 333–432, hier 335–412; The Gospel of Nicodemus – Gesta Salvatoris. Edited from the Codex Einsiedlensis (Einsiedeln, Stiftsbibliothek, Ms 326) by H. C. Kim, Toronto 1973 (Toronto Medieval Latin Texts 2), 13–50; A Gospel of Nicodemus Preserved in Poland: Polish version from the Codex of Laurentius of Lask; Latin version from Kraków, Biblioteka Jagiellońska MS 1509, hrsg. von Z. Izydorczyk, Turnhout 2007 (CC SA. Instrumenta 2). Literatur Stegmüller RB 179,12; CANT 62; Z. Izydorczyk, Manuscripts of the Evangelium Nicodemi. A Census, Toronto 1993 (Subsidia Mediaevalia 21), 199 Nr. 408 (Hs. genannt); Ders., The Latin Sources of an Old French "Gospel of Nicodemus", in: Revue d'histoire des textes 25 (1995), 265–279, hier 268 (Hs. genannt); D. Bullitta, The Old Swedish Evangelium Nicodemi in the library of Vadstena Abbey. Provenance and fruition, in: Scandinavian Studies 86 (2014), 268–307, hier 282f. (283 Hs. genannt, fälschlich "279 Helmst."); D. Bullitta, Niðrstigningar saga. Sources, transmission, and theology of the Old Norse "Descent into hell", Toronto, Buffalo, London 2017, 14–17 (103 Anm. 55 Hs. genannt, fälschlich "279 Helmst."). Biblia Apocrypha Evangelium Nicodemi 137va–139rb Cura sanitatis Tiberii Factum est autem Tyberio et Vitellio consulibus eodem tempore Tyberius cesar cum gubernaret imperium Factum est autem Tiberio et Vitellio consulibus eodem tempore Tiberius caesar cum gubernaret imperium et sanus a plaga syringii defunctus est in stratu suo in pace Auch in Cod. Guelf. 38.8 Aug. 2°, 12ra–15ra. Druck E. von Dobschütz, Christusbilder. Untersuchungen zur christlichen Legende, Leipzig 1899 (Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur 18), 163**–182** Nr. V.1 B. Literatur BHL 4218; CANT 69; Z. Izydorczk, The Evangelium Nicodemi in the Latin Middle Ages, in: The Medieval "Gospel of Nicodemus" (s. oben), 43–101, hier 57–67. 139va–141vb leer. Biblia Apocrypha Cura sanitatis Tiberii

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Maul, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE1335-PO-78775 , NL0360-PO-78795 (beide 1395).

11 Bl. 31 20 Bleistiftfoliierung modern: 131141. VI–1 (141).

22 14,5 , zweispaltig (Spalten 7 cm breit), 42 Zeilen.

Bastarda von einer Hand. Schriftarten Gotische Schriften Bastarda

Keinerlei Buchschmuck, Raum für Lombarden ausgespart.

IV Northeim, Benediktinerkloster St. Blasius um 1400 142ra Probationes pennae Enthält lateinische Einzelwörter und Satzfragmente, z. B.: domine Ihesu Christe vera enim illa necessitas , darunter das mnd. Satzfragment: allen vromen luden, u. a. Buch- und Schriftwesen Federproben Probationes pennae lat. Einzelworte Probationes pennae dt. Satzfragmente Deutsche Texte Federproben Schreibsprachen Federproben Mittelniederdeutsch 142rb–vb leer. 143ra–196ra Jacobus de Voragine Legenda aurea<note> multis capitulis sive mutata sive breviata et interpolata legendis aliunde adscitis</note> Universum tempus presentis vite in quatuor distinguitur Universum tempus praesentis vitae in quattuor distinguitur scilicet in tempus deviationis eorumque corpora nec sepultura separarent Der Auszug enthält den Prolog sowie die Legenden Maggioni LA 1–28, 30–39 in z. T. abgewandelter Form sowie drei zusätzliche Legenden. Druck Maggioni LA, 3–200, 209–261. Parallelüberlieferung und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 289 Helmst., 1ra-250vb. Gegenüber Maggioni LA abweichende Legenden: (154vb–155ra) De sancto Nicolao (Maggioni LA 3), abweichender Schluss: oculos aperuit et surrexit. In Affrice partibus hoc accidit miraculum. Quidam gentilis negociator Wandalice insigne miraculum sanctus in affectu cepit magnus haberi. (174va) De sancto Paulo primo heremita (Maggioni LA 15), abweichender Schluss: postmodum in solempnitatibus utebatur. (175ra) De sancto Remigio (Maggioni LA 16), abweichender Schluss: multis claris virtutibus in pace quievit. (175vb) De sancto Hilario (Maggioni LA 17), abweichender Schluss: recedente lumine ad dominum migravit. (176va–b) De sancto Marcello (Maggioni LA 20), gekürzter Namensteil ( percuciens et conculcans) und abweichender Schluss: recedente lumine ad dominum migravit. (177vb) De sancto Antonio (Maggioni LA 21), abweichender Schluss: fratres deosculans in pace quievit. (177vb) De sancto Fabiano (Maggioni LA 22), gekürzter Namensteil: Fabianus quasi fabricans beatitudinem supernam id est eam sibi acquirens. (178ra) De sancto Sebastiano (Maggioni LA 23), Namensteil fehlt. (179va–180va) De sancta Agnete (Maggioni LA 24), gekürzter Namensteil: quia viam unitatis agnovit und abweichender Schluss: gradu festina virgo processit. (187va) De Septuagesima (Maggioni LA 31), abweichender Schluss: currenti bravium pugnanti corona sequitur. – Gegenüber Maggioni LA zusätzliche Legenden: 149rb–151va Vita et passio sanctae Barbarae Christus assistens pontifex futurorum bonorum ut felicitatis perituri mundi redimeret absencias Christus assistens ut felicitatis perituri mundi redimeret absentias quo passa est et alibi signa per ipsam facta sunt prestante domino Ihesu Christo qui vivit et regnat deus per omnia secula seculorum Amen Bislang noch bekannt aus der Hs. Köln, HA, GB 4° 253, 92r–96v ( Köln HA 6, 194). Der eigentliche Vitentext (ab Bl. 149va: Fuit itaque temporibus Maximiani imperatoris in civitate Solis vir quidam Dydascorus nomine dives valde gloria militum circumfultus ) entspricht BHL Novum Suppl. 921g, die Vorrede weicht allerdings ab. Hagiographica einzelne(r) Heilige(r) Barbara v. m. 151vb–153rb Collectio miraculorum sanctae Barbarae Visa sunt de beata virgine Barbara signa miraculorum quam plurima que in prolata laterent inconvenienter Visa sunt de beata virgine Barbara signa miraculorum quam plurima quae in prolata laterent inconvenienter et aliis virtutibus et signis coruscat beata martir Christi prestante domino cui honor et gloria in secula seculorum Amen Enthalten sind nach einem als Prolog dienenden Einleitungssatz im einzelnen folgende Stücke: 151vb–152ra Inventio reliquiarum Legitur quod christiani quidam propugnatores fidei viri industres civitatem quamdam solis superius annotatam Legitur quod christiani quidam propugnatores fidei viri industres civitatem quamdam solis superius annotatam per ordinem indicavit illis et qualiter passionem et predicacionem eius multos convertisset ad dominum BHL 929. Collectio miraculorum sanctae Barbarae Inventio reliquiarum 152ra Miraculum in Prussia anno M CCCC XV factum Aliud quoque satis mirabile subiunxit dicens: Terram istam nunquam pluvia contigit Aliud quoque satis mirabile subiunxit dicens: Terram istam nunquam pluvia contigit laus illi qui regnat trinus et unus Es handelt sich dabei um die lateinische Fassung des volkssprachigen Wunderberichts des Johannes de Posilge: Chronik des Landes Preußen (ad ann. 1415). Druck: Scriptores rerum Prussicarum: Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft, hrsg. von T. Hirsch, M. Toeppen und E. Strehlke, Bd. 3, Leipzig 1866, 79–388, hier 357. Die vorliegende lat. Fassung ist ungedruckt. Vgl. zur Chronik Rep. font. 6, 395. Collectio miraculorum sanctae Barbarae Miraculum in Prussia anno M CCCC XV factum Johannes de Posilge Chronik des Landes Preußen (übers. Ausz.) 152ra–b Translatio capitis in Pomeraniam Est et aliud miraculum digne referendum: Fuit in Prussia marscalcus quidam Thyodericus nomine ordinis domus fratrum Teutunicorum Est et aliud miraculum digne referendum: Fuit in Prussia marscalcus quidam Theodericus nomine ordinis domus fratrum Teutonicorum caput beate Barbare virginis in Culmen domino prestante duxerunt Eine stark gekürzte und modifizierte Fassung des legendarischen Berichts über die Translation des Barbarahauptes nach Kulm. Druck der Originalfassung Scriptores rerum Prussicarum: Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft, hrsg. von T. Hirsch, M. Toeppen und E. Strehlke, Bd. 2, Leipzig 1863, 399–408. BHL 930. Collectio miraculorum sanctae Barbarae Translatio capitis in Pomeraniam 152rb–va Miraculum de infantulo resuscitato in Prussia Aliud quoque si audire delectat de beata virgine Barbara referre non piget virtutis misterium signorum quoddam insigne miraculum quod a fratre Hermanno de Martburg fratrum ordinis domus Teutunice viro religioso percepimus Aliud quoque si audire delectat de beata virgine Barbara referre non piget virtutis mysterium signorum quoddam insigne miraculum quod a fratre Hermanno de Martburg fratrum ordinis domus Teutonicae viro religioso percepimus reversa est ad domum suam cum puero suo in exaltacione et gaudio benedicens domino cui laus est per infinita seculorum secula Druck der Originalfassung Scriptores rerum Prussicarum Bd. 2 (siehe oben), 411. BHL 960. Collectio miraculorum sanctae Barbarae Miraculum de infantulo resuscitato in Prussia 152va–153ra Miraculum de tribus abbatibus ordinis Cisterciensis Meminimus et meminisse delectamur aliud insigne miraculum: Fuit quidam frater nomine Hermannus abbas in Kassen qui se ista audisse pariter et vidisse que legimus asseruit et hic unus erat inter abbates tres ordinis sancti Bernhardi qui veluti moris est ad generale capitulum erant ituri Meminimus et meminisse delectamur aliud insigne miraculum: Fuit quidam frater nomine Hermannus abbas in Kassen qui se ista audisse pariter et vidisse quae legimus asseruit et hic unus erat inter abbates tres ordinis sancti Bernhardi qui veluti moris est ad generale capitulum erant ituri ibi corpus eius cum reverencia sepelierunt benedicentes deo qui cuncta in sua ordinacione et prudencia disponit Druck der Originalfassung Scriptores rerum Prussicarum Bd. 2 (siehe oben), 408–410. BHL 940. Collectio miraculorum sanctae Barbarae Miraculum de tribus abbatibus ordinis Cisterciensis 153ra–b Miraculum de fratre ordinis Teutonicorum in oratione rapto Restat aliud adhuc si audire delectat de beata virgine admirande virtutis insignium quod a christianissimo fratre Hermanno de Martburg cum ab huius ergastulo carnis transitus erat multis ydoneis auditum: Fuit quidam ordinis domus Teutunice frater etatis adulte semper in oracionibus vacans Restat aliud adhuc si audire delectat de beata virgine admirandae virtutis insignium quod a christianissimo fratre Hermanno de Martburg cum ab huius ergastulo carnis transitus erat multis idoneis auditum: Fuit quidam ordinis domus Teutonice frater aetatis adultae semper in orationibus vacans prestante domino cui honor et gloria in secula seculorum. Amen. Das Mirakel fehlt in der BHL und ist ungedruckt. Collectio miraculorum sanctae Barbarae Miraculum de fratre ordinis Teutonicorum in oratione rapto Die Sammlung findet sich wiederum in der Hs. Köln, HA, GB 4° 253, 87r–92r (s. oben); teilweise auch in Darmstadt, ULB, Hs. 786, 118v–123r (vgl. die unten gen. Literatur). Literatur BHL Novum Suppl. 971m; U. Rautenberg, Überlieferung und Druck. Heiligenlegenden aus frühen Kölner Offizinen, Tübingen 1996 (Frühe Neuzeit 30), 143f. Hagiographica einzelne(r) Heilige(r) Barbara v. m. 195vb–196ra De sancta Scholastica Scolastica fuit soror beati Benedicti et omnipotenti deo ab ipso infancie tempore dicata Scholastica fuit soror beati Benedicti et omnipotenti deo ab ipso infantiae tempore dicata eorumque corpora nec sepultura separarent Auszug aus Greg. M. dial. 2,33–34, vgl. dazu BHL 7514. Druck Gregorius Dialogi 2, 230–234. Hagiographica einzelne(r) Heilige(r) Scholastica v. Gregorius I papa Dialogi (Ausz.) 196rb–198rb leer. 198v Probationes pennae Neben dem oben zitierten Besitzvermerk findet sich zweimal das marianische Offertorium CANTUS 502003 : Recordare virgo mater dum steteris in conspectu dei und Recordare mater dum steteris in conspectu dei ut loquaris pro nobis bona et ut avertat indignacionem suam a nobis. Buch- und Schriftwesen Federproben Probationes pennae lat. Offertorium (einzeln) Liturgische Texte Offertorium (einzeln)

Papier

Wasserzeichen: Blüte, ohne Stängel, Blütenblätter übereinander: WZIS DE2730-PO-126803 (1398), DE6405-PO-126804 , DE4500-PO-126807 (beide 1397).

57, I Bl. 31 20 Bleistiftfoliierung modern: 142–198. 4 VI (189). VI–3 (198). Mitte der letzten Lage durch Pergamentfalze verstärkt. Auf dem Fußsteg der ersten Rectoseite jeder Lage mit Ausnahme der ersten und letzten Kustoden in arabischen Zahlen 2a4a.

23 14,5 , zweispaltig (Spalten ca. 7 cm breit), 38–44 Zeilen.

Bastarda von einer Hand. Schriftarten Gotische Schriften Bastarda

143ra Fleuronnéeinitiale V in brauner Federzeichnung über 5 Zeilen mit variantenreich gestaltetem Knospenfleuronnée im Binnenfeld und geometrischen Ornamenten im Buchstabenstamm, am Beginn der einzelnen Kapitel Raum für Lombarden ausgespart. Buchschmuck Initialen Fleuronnée-Initiale