de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 298 Helmst. (Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser. Wiesbaden 2022.)
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil II: Cod. Guelf. 277 bis 370 Helmst. Mit einem Anhang: Die mittelalterlichen Handschriften und Fragmente der Ehemaligen Universitätsbibliothek Helmstedt, beschrieben von Bertram Lesser (im Erscheinen).
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Collectio epistularum

Papier — I, 139 Bl. — 30 × 21,5 cm — Norditalien — 15. Jh., 1. Viertel

Papier, das äußerste Doppelblatt der ersten Lage Pergament. Wasserzeichen: Hirsch steigend, zweikonturiges Geweih: ≈ Briquet 3296 (1400–1418, zwei weitere Typen nicht nachweisbar). Lagen: VI (11). 8 VIII (139). Reklamanten. Lagenmitte jeweils mit Pergamentfalzen verstärkt, außerdem Pergamentfalze außen um die Lagen gelegt (mit Ausnahme der ersten und letzten Lage, wo der umgehängte HS als Schutz dient). Doppelte Blattzählung: Zeitgenössische Tintenfoliierung: ICXXXVI, Vorsatzbl. und letzte vier Bl. ungez., parallel Tintenfoliierung modern: 1–100 (Zählfehler, nach Bl. 60 ein Bl. übersprungen), 137–139. Schriftraum: 21–22 × 13–14 cm, einspaltig, 30–35 Zeilen. Bastarda von zwei Haupthänden, Hand 1: Text (Iv136r); Hand 2: Tabula (136v139v). 1r Vermerk: Epistulae papales & Imperiales editae per Petrum de Vineis von derselben Hand des 16. Jh. wie in Cod. Guelf. 277 Helmst., Ir. Zahlreiche Marginalien und Korrekturen von zeitgenössischen Händen. Außerdem in marg. jeweils die Seitenzahlen der Ausgaben von Hahn bzw. Iselius (s. unten) angegeben; auf dem VS Inhaltsangabe: Petri de Vineis epistolae. Codex in libros non distributus, cui plura sunt adjecta aliorum auctorum. Sec. XV. (19. Jh., vermutlich O. von Heinemann). Bl. 1r–123r rubriziert, rote Lombarden, vielfach in marg. noch Repräsentanten erkennbar.

Gotischer Pappdeckelband mit Bezug aus hellem Schafsleder, berieben, Rücken fehlt fast völlig. Streicheisenlinien auf dem HD. Drei Doppelbünde. Reste von zwei Schleifenschließen, auf VD und HD jeweils fünf kleine Schonernägel aus Messing in Halbkugelform. Liber catenatus, an der oberen Kante des HD Perforation und Rostspuren der Kettenöse. Reste eines Titel- bzw. Signaturschildchens erkennbar. Gleichartige Einbände auch an den ebenfalls aus Italien stammenden Cod. Guelf. 15 Aug. 4°, 17.21.4 Aug. 4° und 253 Gud. lat.

Herkunft: Inhalt, Wasserzeichen und Einbandmaterial lassen den Schluss zu, dass die Handschrift im ersten Viertel des 15. Jh. im oberitalienischen Raum angefertigt wurde. Als Vorlage diente zweifellos der inhaltlich identische Codex Florenz, BNC, Landau Finaly 17, der in der zweiten Hälfte des 13. Jh. im Kamaldulenserkloster Pieve di Santa Maria in Bagno di Romagna entstand, vgl. I manoscritti Landau Finaly della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze. Catalogo di G. Lazzi e M. Rolih Scarlino, Bd. 1: Schede 1–145, Firenze 1994 (Inventari e cataloghi toscani 46), 55–61 Nr. 17; Schaller Handschriftenverzeichnis (s. unten), 108–116 Nr. 71. Die Texte ab Bl. 64r der vorliegenden Hs. finden sich außerdem in einer weiteren Abschrift des Florentiner Codex aus dem 15. Jh., heute in Wien, ÖNB, Cod. 401 (Schaller Handschriftenverzeichnis, s. unten, 381–384 Nr. 216). Die ungeordnete Briefsammlung enthält neben verschiedenen Versen und 23 Briefen aus der Sammlung des Petrus de Vinea zahlreiche weitere kaiserliche und päpstliche Sendschreiben. Sie wurde für die Verwendung als Musterbriefkollektion angelegt und durch umfangreiche Rubriken, meist aus dem jeweiligen Dokument extrahiert, und marginal ausgeworfene Schlagwörter inhaltlich erschlossen. — Da Vorbesitzeinträge fehlen, lässt sich nur mutmaßen, wie der Codex in den den Besitz von Matthias Flacius Illyricus gelangt sein könnte; denkbar wäre der Erwerb durch den Wiener Gräzisten Georg Tanner (1515–1580), der während eines dreijährigen Aufenthalts in Padua (1553–1556) Bibliotheken in Venedig, Ancona und Rom frequentierte, oder durch den Zenturiatoren Hubert Languet (1518–1581) auf seiner Reise nach Mailand und Bologna im Sommer 1555. Außerdem verfügte Flacius seit 1554 über Kontakte zu dem flämischen Handschriftensammler und Antiquar Arnoldus Arlenius (ca. 1510–1574), der seit 1542 in Venedig und später in Ferrara tätig war. — Zusammen mit der übrigen Bibliothek des Matthias Flacius Illyricus am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius von Braunschweig-Lüneburg erworben, 1614 im Gesamtkatalog der Wolfenbütteler Hofbibliothek von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 278 [273]) als Nr. 1 der separat eingeordneten In Fasciculo colligati libri (Briefsammlungsbände aus der Bibliotheca Flaciana) folgendermaßen verzeichnet: Epistolae Papales et Imperiales editae per Petrum de Vineis manuscriptae. — 1618 aus Wolfenbüttel in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 2v) als Epistolae Papales et Imperiales editae per Petrum de Vineis, Secretarium Imperialem unter den Theologici [MSSti] in folio nachgewiesen, auf dem VS die zugehörige Helmstedter Signatur T. F. 27. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 87 genannt, außerdem in Friedrich Adolf Ebert: Notitia codicum praestantiorum bibliothecae Guelferbytanae (Cod. Guelf. 496.11 Novi, 187v–188r und 208r–209r), wo der Codex als Nr. 226 der Gruppe Codices latini patrum ecclesiae et recentiorum auctorum detailliert beschrieben wird.

G. H. Pertz, Die italiänische Reise vom November 1821 bis August 1823, in: Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtkunde 5 (1824), 1–514, hier 386–388 Nr. 5. — Ebert Handschriften, 30. — W. Wattenbach, Reise nach Österreich in den Jahren 1847, 1848, 1849, in: Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtkunde 10 (1851), 426–709, hier 662. — J. L. A. Huillard-Bréholles, Vie et correspondance de Pierre de la Vigne, ministre de l’empereur Frédéric II. Avec une étude sur le mouvement réformiste au XIIIe siècle, Paris 1865, ND Aalen 1966, 275.Heinemann Nr. 331. — K. G. Hugelmann, Die Wahl Konrads IV. zu Wien im Jahre 1237, Weimar 1914, 19–21.H. M. Schaller, Zur Entstehung der sogenannten Briefsammlung des Petrus de Vinea, in: DA 12 (1956), 114–159, hier 154; ND in Ders., Stauferzeit. Ausgewählte Aufsätze, Hannover 1993 (MGH Schriften 38), 225–270, hier 265. — H. M. Schaller, Unbekannte Briefe Kaiser Friedrichs II aus Vat. lat. 14204, in: DA 19 (1963), 397–433, hier 414 und 416; ND in Ders. Stauferzeit (s. oben), 329–368, hier 347f. — Hartmann, 228. — H. M. Schaller, B. Vogel, Handschriftenverzeichnis zur Briefsammlung des Petrus de Vinea, Hannover 2002 (MGH Hilfsmittel 18), 431–437 Nr. 235.B. Vogel, Die Briefsammlung des Petrus de Vinea und ihre handschriftliche Überlieferung – Bestandsaufnahme und Perspektiven, in: Quellenvielfalt und editorische Methoden, hrsg. von M. Thumser und J. Tandecki, Toruń 2003 (Publikationen des deutsch-polnischen Gesprächskreises für Quelleneditionen 2), 249–269, hier 268.M. Thumser, Briefe in loser Ordnung. Über Mischsammlungen des späteren Mittelalters, in: Päpste, Privilegien, Provinzen. Beiträge zur Kirchen-, Rechts- und Landesgeschichte. Festschrift für Werner Maleczek zum 65. Geburtstag, hrsg. von J. Gießauf, R. Murauer und M. P. Schennach, Wien, München 2010 (MIÖG Ergänzungsband 55), 449–460, hier 450. — Polak Treatises 3, 566. — Handschriftenverzeichnis zur Briefsammlung des Thomas von Capua. Auf Grundlage der Vorarbeiten von Hans Martin Schaller bearbeitet von K. Stöbener und M. Thumser, Wiesbaden 2017 (MGH Hilfsmittel 30), 174.

Ir leer, Iv von anlegender Hand Inhaltsangabe: In nomine domini amen. Iste liber continet capitula diversarum epistolarum papalium imperialium et aliarum et inter ceteras sunt plures super discensione paparum et Frederici ac successorum suorum que imperiales edite creduntur per Petrum de Vineis secretarium imperialem et eciam continet plura alia que continentur in sui [!] tabula.

Iv1v Guilelmus Romanorum rex: Epistula 'Postquam summae considerationis' ad civitatem Mediolanensem missa (Aachen, Mai/Okt. 1248). ›Et primo rex Romanorum scribit Mediolanensibus quod cum ipse nequiens ad eos ire propter obsidionem Aquensem constituisset certum vicarium et iste vicarius sibi sit necessarius disposuit alium substituere vicarium usque ad eius adventum‹. Wilhelmus dei gracia inregem [!] Romanorum electus semper Augustus nobilibus et prudentibus viris potestati consilio et universo populo Mediolanensi dilectis fidelibus suis graciam suam et bonam voluntatem. Postquam summe consideracionis disposicio ineffabilis que provide statuit ab eterno … — … beneficiis et dignis honoribus attollamus. Datum in castris etc. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 255–257 Nr. XXXI; MGH Const. 2, 462f. Nr. 356; MGH DD 18/1, 71f. Nr. 39. Literatur: RI 5/1,2 Nr. 4926.

1v2r Gregorius IX papa: Epistula 'Nuper considerantes' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, 15.10.1240). ›Scribit papa ut Mediolanenses suos nuncios solempnes transmittant ad eum pro concilio celebrando‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et populo Mediolanensi Nuper considerantes quod instantis malitia temporis negotiis diversis et arduis … — … universalis ecclesie salutem propriam et populi christiani. Datum Laterani etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 144f. Nr. XXI. Literatur: Potthast Regesta 10950; RI 5/2,3 Nr. 7333; CALMA 4, 430–432 Nr. 2 (auch zu allen anderen hier zitierten Briefen dieses Papstes).

2rv Innocentius IV papa: Epistula 'Laude dignum' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, nach 01.10.1243). ›Scribit papa Mediolanensibus quod benigne recepit eorum ambaxiatorem et in hiis que proposuit favorem adhibuit graciosum‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et populo Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Laude dignum et gracia dilectum filium Guifredum de Habiate ambaxiatorem vestrum … — … cum aliis ipsius ecclesie devotis intendimus reformare. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 176f. Nr. XLI. Literatur: Potthast Regesta 11210; RI 5/2,3 Nr. 7403; R. Davidsohn, Ein Briefkodex des XIII. und ein Urkundenbuch des XV. Jahrhunderts, in: Quellen und Forschungen aus italienischen Bibliotheken und Archiven 19 (1927), 373–388, hier 381 Nr. 19.

2v3r Innocentius IV papa: Epistula 'Quia nostrum est' ad episcopum Novariensem missa (Rom, 01.01.1253). ›Scribit papa episcopo Novariensi ut recipiat ad misericordiam quoscumque reverti volentes ad mandatum ecclesie‹. Innocentius episcopus servus servorum dei venerabili fratri episcopo Novariensi salutem et apostolicam benedictionem. Quia nostrum est requirere oves perditas … — … sicut expedire videtur compescendo. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 170–172 Nr. XXXVII; MGH Epp. saec. XIII /3, 149f. Nr. 177. Literatur: Potthast Regesta 15591; RI 5/2,3 Nr. 8555.

3rv Innocentius IV papa: Epistula 'Devotionis vestrae' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, nach 01.10.1243). ›Scribit papa Mediolanensibus quod recepit eorum literas et commendat eos de constancia fidei quam habent ad ecclesiam rogando eos ut perseverant firmi et stabiles in devocione eorum matri ecclesie prout inceperunt‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Devocionis vestre literas que per dilectum filium Guifredum de Habiate ambaxiatorem vestrum fuerunt … — … tamquam caros ecclesie romane filios et devotos favore multiplicis gracie prosequimur. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 174f. Nr. XXXIX. Literatur: RI 5/2,3 Nr. 7404.

3v4r Innocentius IV papa: Epistula 'Sincerae devotionis' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, 18.11.1243). ›Scribit papa Mediolanensibus commendans eos de devocione et constancia quam habuerunt erga Romanam ecclesiam quod eos recipit sub sua protectione et cassat et revocat omnes processus et concessiones factas de eorum bonis per principem Romanum quibuscumque personis‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et populo Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Sincere devocionis fervor et constancie firmitas inconcusse … — … acceptare presumpserit indignacionem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum etc. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 175f. Nr. XL; MGH Epp. saec. XIII /2, 30 Nr. 38 (identische Ausfertigung für Brixen). Literatur: Potthast Regesta 15593; RI 5/2,3 Nr. 7419.

4rv Gregorius IX papa: Epistula 'Vereri et verceundari' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, 1239–1241). ›Scribit papa Mediolanensibus ut cum intellexerit ipsos contra eorum honorem cepisse nepotes episcopi Sabinensis et quosdam alios eius consanguineos ipsos instanter debeant relaxare sub obtentu gracie sue‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Vereri et verecundari universi et singuli deberetis … — … ad id per censuram ecclesiasticam appellacione remota compellat. Datum. Ungedruckt. Zum Text vgl.: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 381 Nr. 18.

4v5v Gregorius IX papa: Epistula 'Existens in mari' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, 18.05.1241). ›Scribit papa Mediolanensibus quod cum idem direxisset literas suas universis prelatis et principibus orbis terre pro concilio convocando quod imperator ipsis venientibus per mare fecit eos detineri unde exortatur [!] eos ut non propter hoc expavescant ymmo resistant viriliter dicto imperatori et cunctis eius sequacibus qui ecclesiam impugnant‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et populo Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Existens in mari huius mundi Petri navicula … — … et ecclesiastice libertati augmentum provenient ad nostra et aliorum fidelium utilitas subsequatur. Datum. 4v in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Extat apud Raynaldum T. XIII p. 510, sed ad Venetiam data (s. Raynaldus Annales 13, 511, § 64–66 ad ann. 1241, identische Ausfertigung für Venedig). Druck: Mansi 23, 98A–99B Nr. XVII; Baumgartenberger Formelbuch, 184f. Nr. 43; MGH Epp. saec. XIII /1, 716f. Nr. 815 (identische Ausfertigung für Bologna). Literatur: Potthast Regesta 11015; RI 5/2,3 Nr. 7361; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 380 Nr. 12.

5v6v Petrus de Vinea: Epistula I 35. ›Scribit rex Francie universis cardinalibus ecclesie Romane quod cum Romana ecclesia multo tempore pastore vacavit loco Petri talem pontificem eligere procurent qui merito Petri vicarius dici possit‹. Philipus [!] dei gracia rex Francorum universis ecclesie Romane cardinalibus dilectis amicis suis salutem et plenitudinem summi boni. Cum papalis sit dignitas orbis caput orbis regimen orbisque maiestas admirari compellimur … — … exurgat leo dormiens de cubili rugitu cuius mundi principes contremiscunt. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 5v in marg.: Epistule XXXV Petri de Vin. p. 217, licet tunc in Gallia Philippus non regnavit, inde mendum subesse puto. Druck: Petri de Vineis Epistolarum quibus res gestae ejusdem imperatoris aliaque ad historiam … spectantia continentur libri VI. Novam hanc editionem … curavit J. R. Iselius, Bd. 1, Basel 1740, 213–216; Historia diplomatica Friderici Secundi…, collegit… et notis illustravit J.-L.-A. Huillard-Bréholles, Bd. 6/1, Paris 1860, 68–70 (mit anderem Absender). Die Zugehörigkeit des Briefes zur Sammlung ist nicht gesichert; er fehlt daher in der kritischen Neuausgabe (s. unten). Literatur: RI 5/2,4 Nr. 11401.

6v7v Petrus de Vinea: Epistula II 34. ›Scribit potestati et communi Bononiensi intellexisse quod in victoria eis data elevati sunt in magna superbia contra eum et nisi cito ad mansuetudinem convertantur gaudium eorum convertetur in tristiciam nec velint credere adulacionibus et suggestionibus illorum qui eos sue dampna communi cupiunt saciare precipiens eis ut relaxent filium suum Henricum regem Sardanie et alios fideles suos quos detinent carceratos‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex potestati et communi Bononiensi graciam quam meruerunt. Varios eventus esse fortune diversis legitur in scripturis … — … fabula eritis et opprobrium omnium nacionum ac excedencie vestre improperabitur in eternum. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die fehlerhafte Editionsnotiz (18. Jh.) 6v in marg.: Petri de Vin. L. 2 n. XXXV p. 307. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 299–301. L'epistolario di Pier della Vigna, coordinamento di E. d'Angelo, edizioni critiche, introduzioni, note, traduzione a cura di A. Boccia u. a., Soveria Mannelli 2014 (Centro Europeo di Studi Normanni. Collana di fonti e studi N.S. 1), 353f. Nr. 2.34 (abweichend). Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3777.

7v8v Innocentius IV papa: Epistula 'Super petram' ad civitatem Mediolanensem missa (Lyon, nach 27.03.1247). ›Scribit papa Mediolanensibus ut ex morte clare memorie H[enrici] regis nulla depressione remissi causam fidei et ecclesie ac tocius populi christiani prosequentes contra Fredericum olim imperatorem et eius sequaces fidei et ecclesie inimicos exurgant [!] continue fortiores‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et populo Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Super petram fidei stabilita mater ecclesia … — … baculo adversitatis percutiat subsequenter ipsos prosperitatis dextera consolatur. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 172–174 Nr. XXXVIII. Literatur: Potthast Regesta 12466; RI 5/2,3 Nr. 7751.

8v10r Petrus de Vinea: Epistula I 2. ›Scribit imperator universis principibus orbis terre ut fidem credulam adhibeant ambaxiatoribus suis in hiis que volunt proponere pro parte ipsius‹. Fredericus Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex etc. Illos felices describit antiquitas quibus ex alieno prestatur cautela periculo … — … modicis rebus contenti deo serviant omnem debetis diligenciam adhibere. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 8v in marg.: Extra. L. 1 ep. 2 apud Petr. de Vineis. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 80–84; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 88–90 Nr. 1.2. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3541.

10r12r Petrus de Vinea: Epistula III 1. ›Scribit imperator episcopo Cumano quod cum pro reformacione iurium ecclesie et imperii in Ytalia et statu pacifico regionis ipsius apud Placentiam solempnem curiam duxerit indicendam ad quam ab urbe citra omnium universitatum Ytalie nuncios invitat se honorifice preparet ad veniendum ad curiam supradictam‹. Fredericus Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex venerabili Cumarum episcopo dilecto fideli suo graciam suam et bonam voluntatem. Dum debitorum nostrorum cirographa legimus … — … dirigente iter prosperum faciente qui potest. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 10r in marg.: Ep. 1 Lib. tertii P. de Vin. Druck (abweichend): Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 373–380; MGH Const. 2, 266269 Nr. 200; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 449–452 Nr. 3.1. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2156.

12r Ventura de Asola: Epistula ad quendam magistrum sive professorem liberalium artium. ›Regraciatur quidam scolaris sive notarius cuidam magistro qui ipsum valde commendaverat‹. Liberalium arcium dotibus prefulgenti magistro S. eminenti facultatis grammatice professoris Ventura de Asola humilis notarius prompti servicii sponsionem. Si cervus quem molestia sitis urget impellente natura quam non est facile coerceri fontes querat … — … que dinoscantur alterius in volatu. Druck (fehlerhaft, nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 261f. Nr. XXXVI. Literatur: E. Winkelmann, Acta imperii inedita saeculi XIII et XIV. Urkunden und Briefe zur Geschichte des Kaiserreichs und des Königreichs Sizilien in den Jahren 1198 bis 1273, Innsbruck 1880, 542f. Nr. 687 Anm.; RI 5/2,4, Nr. 13398.

12r13r Innocentius IV papa: Epistula 'Admirandum divinae' ad civitatem Brixiensem missa (Lyon, nach 17.02.1248). ›Exortatur [!] papa Brixienses ut viriliter assurgant in defensionem civium Parmensium contra imperatorem cum ibi pendeat potissime relevacio status Ytalie‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Brixiensi salutem et apostolicam benedictionem. Admirandum divine virtutis auxilium quo nuper caterva fidelium apud civitatem Parmensem de Friderico quondam imperatore magnifice triumphavit … — … nunc potius cum maiori noscitur robore opus esse. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 160–162 Nr. XXXI. Literatur: Potthast Regesta 12883; RI 5/2,3 Nr. 7952.

13r14r Gregorius IX papa: Epistula 'Rationalis spiritus' ad universos praelatos et potentates saeculares Italiae septentrionalis missa (Rom, 24.11.1239). ›Scribit papa universis prelatis marchionibus comitibus baronibus ac potestatibus et populis per Aquilegiam Lombardiam Marchiam Tervisianam Romaniolam et Tusciam constitutis quatenus imperatori conscilium [!] vel iuvamen opem vel operam nullatenus impendant tamquam inimico ecclesie Romane et impugnatori catholice fidei‹. Gregorius episcopus servus servorum dei venerabilibis fratribus patriarche Aquilegensi archiepiscopis et episcopis … ad quos litere iste pervenerint salutem et apostolicam benedictionem. Racionalis spiritus exulanti extra suos terminos nature compatitur … — … sublato appellacionis obstaculo ab huiusmodi presumpcione compescat. Datum etc. Druck (zuletzt): Albert von Beham und Regesten Pabst Innocenz IV., hrsg. von C. Höfler, Stuttgart 1847 (Bibliothek des Literarischen Vereins in Stuttgart 16b), 6–8 (an deutsche Adressaten, Datum fehlerhaft). Literatur: Potthast Regesta 10814 (deutsche Adressaten); Davidsohn Briefkodex (s. oben), 378f. Nr. 9.

14r15r Epistula 'Dudum in partibus' omnium principum imperii tam ecclesiasticorum quam saecularium ad civitatem Brixiensem missa (20.08.1236). ›Scribunt universi principes imperii tam ecclesiastici quam seculares potestati consilio et communi Brixie quatenus sine difficultate more ad dominum imperatorem eorum verum et naturalem dominum se convertant‹. Universi principes imperii tam ecclesiastici quam seculares cum victorioso exercitu cesario [!] venientes potestati consilio totique communi Brisie … dilectionis affectum. Dudum in partibus Lombardie intra imperii viscera … — … presenti pagina continentur propter pagine brevitatem. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 229–232 Nr. XIX. Literatur: RI 5/1,1, Nr. 2191.

15rvScribunt quidam parentes cuiusdam defuncti de morte ipsius cuidam fratri suo‹. Honorabili militi domino G. de Soretina Maxilie et Avignoni potestati tales dicti de Soretina et amici eorum salutem et cum gaudio repatriare. Doloris anxietate preventi mestos cogimur inire … — … ipsum vero Terdonenses in civitate sepulture honorifice tradiderunt. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 260 Nr. XXXIV.

15v Innocentius IV papa: Epistula 'Sincerae dilectionis affectum' ad civitatem Brixiensem missa (Perugia, 1251–1253). ›Exhortatur papa Brixienses ut Placentinis fidelibus ecclesie Romane pro statu provincie Lombardie et libertate sua pugnantibus assistentes defensionis subsidio eisdem cum opus fuerit viriliter succurrant‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Brixiensi salutem et apostolicam benedictionem. Sincere dilectionis affectum quem ad dilectos milites Placentinos obtentu devocionis ipsorum habemus … — … ad quam obligastis eosdem solidius permanere. Datum Perusii etc. Druck (nach dieser Hs., fehlerhaftes Initium): Hahn Collectio, 162f. Nr. XXXII. Literatur: Potthast Regesta 14949; RI 5/2,3 Nr. 8444.

15v16v Petrus de Vinea: Epistula II 10 (mutata breviataque). ›Scribit imperator filio suo Hencio illustri regi Sardine [!] et sacri imperii legato in Ytalia generali nefariam coniuracionem factam contra eum per quosdam proditores suos et qualiter dominus vitam suam ex ipsorum impiorum manibus mirabiliter reservavit‹. Fredericus Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex dilecto filio suo Hencio illustri regi Sardinie et sacri imperii legato in Italia generali graciam suam et omnium incrementa bonorum. Ne fama preambula que multorum variata relatibus dum narras invenit … — … salubriter et celeriter ordinatis potenter et feliciter repromittens. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 16r in marg.: Ep. 10 Lib. 2 P. de Vin. Der Text ist dem veränderten Adressaten (bei Petrus sind unspezifisch Könige und Fürsten als Adressaten genannt) gemäß modifiziert und in der ersten Hälfte stark gekürzt. Der Schlussteil hat mit dem gedruckt vorliegenden Brief nichts mehr gemeinsam. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 258–265, hier bis 261; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 292–295 Nr. 2.10, hier bis 293. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3551.

16v17r Gregorius IX papa: Epistula 'Audivimus et dolemus' ad civitatem Bononiensem missa (1227–1241). ›Scribit papa Bononiensibus ut cum pro sedanda discordia inter eos suborta et reformanda pacis concordia inter eos quendam suum legatum ad eos duxerit destinandum ea que super hiis idem legatus eisdem pro parte sua duxerit iniungenda recipiant humiliter et observent‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Audivimus et dolemus quod inebriati dulcedine libertatis in qua vos studet et studuit mater vestra sedes apostolica conservare … — … gratam habebimus sentenciam atque ratam quam spiritualiter vel temporaliter dictaverit in rebelles. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 136f. Nr. XIII. Literatur: Potthast Regesta 11057; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 380 Nr. 15.

17rv Epistula communis Bononiensis 'Vox amaritudinis' ad Gregorium IX papam missa (1229). ›Scribit commune Bononiense summo pontifici ad hoc ne idem summus pontifex et pia mater ecclesia super desolacione ipsorum anxietatem aliquam pateretur rei certitudinem veritatis super hiis que intellexerat‹. Universali christianorum patri et domino domino G. sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici A. consilium et commune Bononie se totos cum unanimi promptitudine perpetui famulatus. Vox amaritudinis et doloris corda fidelium vestrorum nuper gravissime conturbavit … — … semper studebimus in melius proficisci invocato nomine Ihesu Christi. Datum etc. Das Namenskürzel A. ist wahrscheinlich mit dem Podestà von Bologna, Aliprandus Fava, zu identifizieren. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 237–239 Nr. XXII. Literatur: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 378 Nr. 5.

17v19r Fridericus II imperator: Epistula 'Si litteras' ad civitatem Cesenensem missa (April 1228). ›Scribit imperator communi Cossenensi [!] quatenus non attendentes indebito processui facto per ecclesiam contra imperium eidem expectata subsidia tribuant circa negocium terre sancte in favorem populi christiani‹. Fredericus Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex potestati consilio et communi Cesenensi fidelibus suis graciam suam et bonam voluntatem. Si litteras litteris inculcamus … — … cuius obsequium agitur et nostra diligencia procurante. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 211–214 Nr. XII. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 1724.

19rv Gregorius IX papa: Epistula 'Alto divinae dispensationis' ad omnes christifideles missa (1227–1241). ›Scribit papa in generali universis christianis qui transf[r]etare non possunt in subsidium terre sancte ut sibi mutuum conferant auxilium contra barbaras naciones‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Alto divine dispensacionis conscilio [!] agitur ut conversi ad dominum persecutores sustineant … — … opportunitatibus suis nos inveniant favorabiles et benignos. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 127f. Nr. VIII. Literatur: Potthast Regesta 11053.

19v20r Innocentius IV papa: Epistula 'Etsi culpae sunt' ad universum clerum civitatis dioecesisque Brixiensis missa (Genua, 05.09.1243). ›Scribit papa universo clero civitatis Brixiensis ut revocatis gravaminibus per eos illatis episcopo Brixiensi eundem episcopum tamquam patrem eorum et pastorem animarum reverentes ut tenentur impendant eidem reverenciam debitam et devotam si indignacionem ecclesie cupiunt evitare‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis universo clero civitatis et diocesis Brixie salutem et apostolicam benedictionem. Etsi culpe sunt regulariter puniende … — … ad satisfactionem condignam inviolabiliter observari. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 156f. Nr. XXVIII. Literatur: Potthast Regesta 11454; RI 5/2,3 Nr. 7391.

20r21r Fridericus II imperator: Epistula ad omnes fideles imperii missa (Juni 1228). ›Scribit imperator universis fidelibus suis quod quamquam summus Antistes iniuste prolatu excommunicacionis sentencie processerit contra eum et indebite imperialem mansuetudinem exasperare conetur non tamen ipsum a Christi servicio revocavit qui cum galeis et navigiis et strenua militum comitiva et multitudine bellatorum Christo duce cuius res agitur moverit de Brunduxio [!] versus terram sanctam cum celeritate et aura prospera proficiscens. Quare exortatur [!] eos ut ad succursum ipsius et servicium terre sancte pro viribus intendant‹. Fredericus dei gracia imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex etc. Si sollicitudine cordis et labore corporis indefessi pro servicio Ihesu Christi et auxilio terre sancte cuius onus suscepimus hactenus nostra providencia vigilaret … — … pocius paterna compassione nostris laboribus providere. Datum etc. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 214–217 Nr. XIII; MGH Const. 2, 158f. Nr. 119. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 1731.

21r22r Innocentius IV papa: Epistula 'Dilectum filium Johannem' ad civitatem Bononiensem missa (1243–1254). ›Scribit papa Bononiensibus quod eorum ambaxiatorem cum litteris eorum universitatis sibi directum benigne recepit et intellexit diligenter rogans universitatem predictam ut in devocione sedis apostolice vel in solita constancia permanere‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Brixiensi salutem et apostolicam benedictionem. Dilectum filium Iohannem de Cerudoldis concivem vestrum quem cum literis universitatis vestre ad nostram presenciam destinastis benigne recepimus … — … honoris et glorie suscipere debeat incrementa. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 163f. Nr. XXXIII. Literatur: Potthast Regesta 15588; RI 5/2,3 Nr. 8762.

22rv Gregorius IX papa: Epistula 'Si enormitas sceleris' ad quosdam ignotos missa (1227–1241). ›Scribit papa quibusdam quod cum intellexerit quendam laicum gladio vulnerasse quendam abbatem et tantum crimen gravem penam requirat et episcopus in civitate et diocesi sua eundem tamquam excommunicatum et sacrilegum mandarit arcius evitari evitent ipsum nec recipiant in eorum hospiciis aut quomodolibet cum eo communicent seu participent‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Si enormitas sceleris vagari permitteretur impune si culpe crudelitas cruciatus aculeos non haberet … — … bibendo vel comedendo seu eciam matrimonium contrahendo. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 128f. Nr. IX. Literatur: Potthast Regesta 11054.

22v23r Gregorius IX papa: Epistula 'Mirari possumus' ad Gregorium de Monte Longo legatum missa (Rom, Juni 1240). ›Scribit papa cuidam legato suo quod moneat quasdam communitates ut intra certum tempus debeantur deposuisse pecuniam quam promisera[n]t‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio G. de Monte Longo subdiacono et notario nostro apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem. Mirari possumus et non iniuste … — … ex hoc tua possit diligencia commendari. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 142f. Nr. XIX. Literatur: Potthast Regesta 10903; RI 5/2,3 Nr. 7281.

23r Innocentius IV papa: Epistula 'Etsi doleamus' ad Gregorium de Montelongo legatum missa (Genua, 05.09.1243). ›Scribit papa legato suo ut a molestacione episcopi Brixiensis consistat omnino ac ut possit in spiritualibus et temporalibus officii sui debitum exercere et ut G. sicut episcopo ab universi civitate et diocesi obediencia debita impendatur consilium auxilium et favorem‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio G. de Monte Longo subdiacono et notario nostro apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem. Etsi doleamus de pressuris et molestiis … — … nec ipse de te iustam habeat ulterius materiam conquerendi. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 155f. Nr. XXVII. Literatur: Potthast Regesta 11453; RI 5/2,3 Nr. 7390.

23rv Gregorius IX papa: Epistula 'Ita nos iugiter' ad civitatem Bononiensem missa (Rom, 17.06.1240). ›Scribit papa Bononiensibus quod confirmat electionem episcopi factam per capitulum ecclesie Bononiensis eidem episcopo in temporalibus et spiritualibus plenam administracionem committens‹. Gregorius episcopus servus servorum dei potestati consilio et populo Bononiensi. Ita nos iugiter plene devocionis odore reficitis ut sit nobis in gaudium et literas sinceritatis vestre recipere … — … nobis exinde favoris oportuni graciam cumulemus. Datum etc. Direkt angeschlossen ist das Zitat: In lucrum cedunt que bene meritis conferuntur [Cassiod. var. 4,24,1]. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 139f. Nr. XVI. Literatur: Potthast Regesta 10895; RI 5/2,3 Nr. 7299.

23v24r Innocentius IV papa: Epistula 'Quod de promotione' ad civitatem Ianuensem missa (1243). ›Scribit papa Ianuensibus multum eis regraciatur de bona affectione quam ad personam ipsius habere vide[n]tur et quod prius quam eorum nuncius se suo conspectui presentasset eis direxerat litteras de promocione sua‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Ianuensi salutem et apostolicam benedictionem. Quod de promocione nostra in qua dextera domini fecit nobiscum sua miseracione virtutem … — … quantum cum deo poterimus in omnibus honorare. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 145f. Nr. XXII. Literatur: Potthast Regesta 11105a; RI 5/2,3 Nr. 7387.

24r28v Gregorius IX papa: Epistula 'Si memoriam beneficiorum' ad Fridericum II imperatorem missa (Rieti, 23.10.1236). ›Scribit papa …‹ (Text bricht ab). Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio Romanorum imperatori semper Augusto etc. Si memoriam beneficiorum conditoris eterni que per ministrum sponse sue in sublimes personas et humiles largiter emanarunt … — … nosque de imperialibus profectibus possimus non immerito in domino gratulari. Datum etc. 24r in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Extat apud Raynaldum T. XIII ad ann. 1236 n. 17 sq. p. 435sq. (s. Raynaldus Annales 13, 435–437, § 17–25 ad ann. 1236). Letzte Ausgabe: MGH Epp. saec. XIII /1, 599605 Nr. 703. Literatur: Potthast Regesta 10255; RI 5/2,3 Nr. 7154.

28v29r Innocentius IV papa: Epistula 'Dei virtus' ad generalem ministrum OFM missa (Lyon, 03.01.1245). ›Scribit papa generali ministro fratrum minorum quod cum reges terre prelatos ecclesiarum et alios mundi principes pro reformacione sancte matris ecclesie ad concilium duxerit evocandos ad dictum concilium personaliter venire procuret‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio N. generali ministro de ordine fratrum Minorum salutem et apostolicam benedictionem. Dei virtus et dei sapiencia dominus Ihesus Christus cuius ineffabili subiecta sunt omnia maiestati a fundacionis inicio splendore virtutum suam illustravit ecclesiam … — … fratribus tui ordinis quos ad hoc tua discrecio viderit oportunos. Datum etc. 28v in marg. Editionsangabe (Bleistift, 19. Jh.): apud Raynaldum ann. eccles. ad annum 1245 no. 1 (s. Raynaldus Annales 13, 533 § 1 ad ann. 1245). Ausgaben: MGH Epp. saec. XIII /2, 5658 Nr. 78 (abweichender Adressat und modifizierter Schluss); M. Roncaglia, Les frères mineurs et l'église grecque orthodoxe au XIIIe siècle (1231–1274), Le Caire (Kairo) 1954 (Biblioteca bio-bibliografica della Terra Santa e dell'Oriente francescano 4), 103f. Anm. 3 (nach der Parallelüberlieferung Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 11v). Literatur: Potthast Regesta 11493; RI 5/2,3 Nr. 7497; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 381 Nr. 21.

29rv Henricus Rasponis Romanorum rex: Epistula 'Antequam essemus assumpti' ad civitatem Mediolanensem missa (22.05.1246). ›Notificat H[enricus] Romanorum rex M[ediolanensibus] promocionem honoris sui imperii monens eos ut in solitam constanciam et in devocionem Romane ecclesie et imperii materialiter [!] persistant Fr[edericum] quondam imperatorem et fidei inimicum more solito impugnantes‹. Henricus dei gracia Romanorum rex semper Augustus dilectis fidelibus suis karissimis advocato potestati Mediolanensi consilio et communi civitatis eiusdem graciam suam et bonam voluntatem. Antequam essemus assumpti ad illius quem deus nobis contulit apicem dignitatis … — … favente divina gratia cum maioribus et melioribus remittemus vobis instructum. Datum etc. 29r in marg. Inhaltsangabe (18. Jh.): Litterae Henrici Rasponis Landgravii Thuringiae in Romanorum Regem electi de creatione sua ad Mediolan. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 247–249 Nr. XXVII. MGH Const. 2, 456f. Nr. 349; MGH DD 18/1, 3f. Nr. 1; Die Urkunden der Markgrafen von Meißen und Landgrafen von Thüringen, Bd. 4: 1235–1247, bearb. von T. Graber und M. Kälble, Peine 2014 (Codex diplomaticus Saxoniae I–A–4), 255–257 Nr. 176. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3555a und 5/1,2 Nr. 4866; Regesta diplomatica necnon epistolaria historiae Thuringiae, hrsg. von O. Dobenecker, Bd. 3 (1228–1266), Jena 1925, Nr. 1308.

29v31r Epistula gratulatoria communis Brixiensis 'Sublimitatis vestrae' ad Henricum antiregem missa (Brescia, nach 05.08.1246). ›Notificat universitas Brixie imperatori H[enrico] leticiam quam habuerunt de promocione honoris sui et victoria per eum habita contra Friderici quondam imperatoris filium. Regraciantes sibi quod eos dignatus est suis litteris visitare et quod velit ipsos commendatos habere‹. Gloriosissimo domino suo H[enrico] dei gracia serenissimo Romanorum regi semper Augusto C. de Axandris potestas consilium et universa communitas Brisiensis fidelissimi sui se promptissimos ad perpetuum reverencie famulatum. Sublimitatis vestre graciosa promocio famelicis dudum pectoribus expectatas … — … cernatur operante celesti misericordia pertransire. Datum etc. 29v in marg. Inhaltsangabe (18. Jh.): Litterae Brixiensium ad eundem gratulatoriae tum de regia dignitate tum de clade Conrado IV illata. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 249–253 Nr. XXVIII; Die Urkunden der Markgrafen von Meißen (s. oben), 278–281 Nr. 192. Literatur: RI 5/2,4 Nr. 13582; Dobenecker Regesta diplomatica Bd. 3 (s. oben) Nr. 1366.

31r32r Fridericus II imperator: Epistula ad legatum eius in Lombardia missa (Catania, März 1224). ›Scribit imperator legato suo in Lombardia ut per totam Lombardiam faciat publicari constitucionem per eum factam contra hereticos‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex venerabili Madeburgensi [!] archiepiscopo comiti Romaniole et tocius Lombardie legato … omne bonum. Cum ad conservandum pariter et fovendum ecclesiastice tranquilitatis statum … — … banni censuram ab omnibus universaliter observandam. Datum. 31r in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Extat apud Raynaldum ad annum 1231 n. XVIII p. 378 (s. Raynaldus Annales 13, 378f. § 18 ad ann. 1231). Druck (zuletzt): MGH Const. 2, 126f. Nr. 100. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 1523.

32r Innocentius IV papa: Epistula 'Licet priusquam' ad civitatem Brixiensem missa (Genua, Juli 1244). ›Scribit papa Brixiensibus se cum tota comitiva fratrum suorum applicuisse Ianuam et cum iam sit in loco ubi de ipsorum consilio quos spirituales inter alios devotos sedis apostolice reputat ea que ad tranquilitatem populi christiani pertinent possit tractare [h]ortatur eos quatenus taliter in apostolice sedis solita devocione persistant quod idem ad procuranda ipsorum commoda strictius obligetur‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Brisie salutem et apostolicam benedictionem. Licet priusquam fuimus ad curam universalis regiminis quamvis inmeriti domino disponente vocati … — … et quietem ad procuranda vestra commoda strictius obligemur. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 159f. Nr. XXX. Literatur: Potthast Regesta 11446; RI 5/2,3 Nr. 7481.

32rv Gregorius IX papa: Epistula 'Sitis et simus' ad civitatem Brixiensem missa (Viterbo, 23.05.1237). ›Scribit papa Brixiensibus ut transmittant eorum solemnes ambaxiatores matura pro reformanda pace inter eos et imperatorem super predictis taliter instructos et pro parte ipsorum plenum mandatum habentes ut omni occasione et necessitate postpositis mandatis venerabilium legatorum ecclesie Romane quos ibidem propter hoc destinavit reverenter valeant obedire‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Brixiensi salutem et apostolicam benedictionem. Sitis et simus quod nos super hiis que inter imperialem excellenciam et vos ac Lombardos vertuntur … — … quod vix in posteris multis laboribus poterit aboleri. 32r in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Extat apud Raynaldum sed non integrum T. XIII ad annum 1237 n. III, IV p. 447 (s. Raynaldus Annales 13, 447 § 3–4 ad ann. 1237). Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 135f. Nr. XII. Literatur: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 378 Nr. 8; RI 5/2,3 Nr. 7169.

32v33r Gregorius IX papa: Epistula 'Exultamus pro vobis' ad civitatem Bononiensem missa (1240). ›Scribit papa Bononiensibus ut inducere debeant ducem et populum Venecie ad succurrendum illis de Marchia Anconitana regracians deo quod nomen dictorum Bononiensium ad sui gloriam nominis exaltacionem ecclesie et confusionem rebellium tam mirifice dilatavit‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Bononiensi salutem et apostolicam benedictionem. Exultamus pro vobis in domino et ei graciarum exolvimus [!] actiones quod vobis per misericordiam suam feliciter astitit … — … sinceritatis vestre zelum possimus in domino commendare. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 140f. Nr. XVII. Literatur: Potthast Regesta 10920; RI 5/2,3 Nr. 7302.

33rv Gregorius IX papa: Epistula 'Cum propter guerrarum' ad civitatem Bononiensem missa (1239). ›Scribit papa Bononiensibus quatenus cum rex Francie propter custodiam civitatis ipsius importabilia que si subire cogantur honera [!] expensarum predicte custodie sumptus sic temperare procurent quod propter necessitatem non inducantur ad id ad quod hactenus nunquam induci voluntarii potuerunt‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Bononiensi salutem et apostolicam benedictionem. Cum propter guerrarum discrimina que imminent provincie Lombardie … — … ad quod [h]actenus nequaquam induci voluntarii potuerunt. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 138f. Nr. XV. Literatur: Potthast Regesta 11059; RI 5/2,3 Nr. 7233.

33v De luxuria versus IV. Luxus corpus opes animam vim lumina vocem | Polluit annichilat necat eripit orbat acerbat … — … Femina vitalem dedit ortum femina mortem. Vier Verse, Beginn ähnlich dem Distichon Walther II 14170, die aus dem Versmaß fallende Zeile 3 ist (ab femina) ähnlich der letzten Zeile aus Walther I 14193, die vierte Zeile stammt aus Marbodus Redonensis: Libellus de ornamentis verborum I Repetitio, Z. 4, vgl. Marbodo di Rennes, De ornamentis verborum. Liber decem capitulorum. Retorica, mitologia e moralità di un vescovo poeta (secc. XI–XII), a cura di R. Leotta, Florenz 1998 (Per verba 10), 4.

33v34r Gregorius IX papa: Epistula 'Nimis iniqua vicissitudine' ad Fridericum II imperatorem missa (Perugia, 08.12.1234). ›Scribit papa imperatori quod nimis iniqua vicissitudine videtur altissimo respondere quia cum ipsum magnificet et exaltet … nec attemptet ulterius alia gravia contra eos‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Nimis iniqua vicissitudine videmini altissimo respondere quia cum nos magnificet et exaltet … — … et iniuriis irrogatis nec attemptis de cetero alia gravia contra eos. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 133–135 Nr. XI. Literatur: Potthast Regesta 11056; RI 5/2,3 Nr. 7056.

34rv Fridericus II imperator: Epistula 'Imperii Romani' ad omnes scholares universitatis Bononiensis missa (1234). ›Invitat imperator universos scolares ut veniant ad studium civitatis Neapoli ipsos in sua protectione recipiens eisque suam graciam repromittens‹. Fredericus Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex universis scolaribus Bononie commorantibus dilectis filiis graciam suam et bonam voluntatem. Imperii Romani solio dispensante domino presidentes … — … nec inquietari poterit nostra tranquilitas favoris nostri robore premunita. Datum etc. Die Editionsnotiz (18. Jh.) 34r in marg.: Petr. de Vineis L. III Ep. XI bezieht sich auf ein inhaltlich ähnliches, jedoch wesentlich längeres Schreiben des Kaisers, vgl. Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 402–406. Drucke (jeweils mit bzw. nach dieser Hs.): Historia diplomatica Friderici Secundi…, collegit… et notis illustravit J.-L.-A. Huillard-Bréholles, Bd. 4/1, Paris 1854, 496–498; F. delle Donne, Per scientiarum haustum et seminarium doctrinarum. Edizione e studio dei documenti relativi allo Studium di Napoli in età sveva, in: Bullettino dell’Istituto storico italiano per il medioevo 111 (2009), 101–225, hier 173–175 Nr. 4 (143 Hs. genannt, Sigle H). Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2044.

34v36v Gregorius IX papa: Epistula 'Per usum gratiae' ad civitatem Perusiensem missa (1227–1251). ›Scribit papa Perusiensibus redarguendo eos de quodam edificio per eos incepto contra mandatum ecclesie ut cuidam legato suo efficaciter pareant et demoliri debeant omnino edificium per eos iam inceptum. Alioquin sciant se dedisse prefato legato firmiter in mandatis ut in rebelles ferant sentenciam excommunicacionis‹. Gregorius episcopus servus servorum dei consulibus et populo Perusiensi spiritum consilii sanioris. Per usum gracie afectionis [!] instanciam et beneficiorum sequenciam que de matris ecclesie liberali dextra dudum recipit civitas Perusina … — … terram vestram appellacione remota per eum supponi volumus ecclesiastico interdicto. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 129–133 Nr. X. Literatur: Potthast Regesta 11055.

36v Epistula gratulatoria communis Ianuensis 'Altissimo conditori' ad Innocentium IV papam missa (Genua, Juli 1243). ›Regraciantur Ianuenses deo de promocione cuiusdam civis eorum creati in summum pontificem et recommendant se et civitatem Ianuensem illi‹. Sanctissimo patri et domino S[inibaldo] sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici potestas consilium et commune Ianuensis sui per omnia subiectionem et devocionem famulatum omnimodum et devotissima pedum oscula beatorum. Altissimo conditori qui salutare curacionis remedium in vestra promocione sollemniti mundo contulit … — … si facultas perficiendi materiam exhibebit. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 243f. Nr. XXV. Literatur: RI 5/2,4 Nr. 13461.

36v37r Fridericus II imperator: Epistula 'Litteras fidelitatis' ad quendam civem Brixiensem missa (1236). ›Rescribit imperator cuidam consanguineo suo commendans devocionem et fidelitatem suam ut sibi conveniencia exercitus et totam voluntatem ac propositum rebellium imperialis maiestatis sibi instanter studeat intimare‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex G. confanonerio civi Brixie dilecto consanguineo et fideli suo graciam suam et bonam voluntatem. Litteras fidelitatis tue solita benignitate recepimus … — … ut devocionem tuam proinde de bono in melius commendemus. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 243f. Nr. XXV. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2195.

37r40r Gregorius IX papa: Epistula 'In amplitudine maris' de excommunicatione Friderici II imperatoris ad archiepiscopum Mediolanensem missa (Anagni, 10.10.1227). ›Scribit papa archiepiscopo Mediolanensi et suffraganeis eius quatenus exponentes clero et populo sibi commissis iniuriam quam procuravit in dei populo imperator Fredericus qui transfretare noluit ultra mare … et inducat ad exequendum passagium memoratum et vindicandam iniuriam Ihesu Christi‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis fratribus suis archiepiscopo Mediolanensis et suffraganeis eius etc. In amplitudine maris spaciosa navicula Petri posita vel exposita potius turbinibus tempestatum sic iugiter procellis quatitur … — … ab omnibus artius evitari per vos et aliarum ecclesiarum prelatos. Datum etc. 37r in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Extat apud Matthaeum Parisinum p. 238 sq. bezieht sich auf: Matthaei Parisiensis Monachi Albanensis Angli, Historia Maior…, iuxta Exemplar Londinense 1571 verbatìm recusa…, Parisiis 1644, 238f. (identische Ausfertigung für den Erzbischof von Canterbury). Druck: MGH Epp. saec. XIII /1, 281285 Nr. 368 (andere Adressaten). Literatur: Potthast Regesta 8044; RI 5/2,3 Nr. 6711; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 378 Nr. 3.

40r41v Petrus de Vinea: Epistula II 35. ›Describit imperator universis cardinalibus ecclesie Romane victoriam per eum habitam contra Mediolanenses et Brixienses‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex universis venerabilius sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus etc. Communem omnium principum omnis terre leticiam sed matris ecclesie specialem vestram ulterius latere noticiam non volentes … — … prosequendo negocium sacrum imperium victoriose sublimat. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 40r in marg.: Petr. de Vineis l. 2 ep. 35. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 302–307; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 356–258 Nr. 2.35. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2290. – Direkt an den Text anschließend das Distichon Walther I 18625.

41v43r Innocentius III papa: Epistula 'Quamvis ad regimen' ad Ottonem IV imperatorem missa (Nov. 1210). ›Scribit papa increpando imperatori super eo quod non contentus finibus quibus contenti fuerunt hii qui ipsum in imperio precesserunt patrimonium beati Petri invadere presumpsit quare monet eum sub pena excommunicacionis quatenus apostolice sedis iura de cetero per se vel per alium nullatenus inquietet et que sibi iuravit servare studeat sine fraude‹. Innocentius episcopus servus servorum dei F. [!] dei gracia Romanorum imperatori semper Augusto salutem et apostolicam benedictionem. Quamvis ad regimen apostolice sedis que domino disponente mater omnium dinoscitur et magistra … — … duraveris pravitate quin te sentenciam anathematis feriamus. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 148–152 Nr. XXV. Literatur: Potthast Regesta 4133; RI 5/2,3 Nr. 6093.

43v44r Fridericus II imperator: Epistula 'Instantia sollicitudinis' Romam missa (1236). ›Scribit imperator Romanis ut ad eum suos sollempnes ambasiatores et nuncios dirigant pro decore imperialis consistorii et robore sui consilii ut postquam prepedientibus aliis negociis Rome presenciam habere non potest saltem consilium habeat romanorum‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Scicilie [!] rex senatori senatui populoque Romano graciam suam et omne bonum. Instancia sollicitudinis nostre qua nos inter domesticas curas et molles delicias dormientes ad dignitatis antique fastigiam cupimus excitare … — … nobis ex parte nostra dixerit indubitanter credatis. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 223–225 Nr. XVI. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2192. – Direkt an den Text anschließend die Merksätze: Exhibicione premiorum homines aliciuntur ad bona et irrigacione penarum a pravitatibus coercentur. Nulla voluptas oritur ubi molestia non precessit. Nemo delectatur bibendo nisi molestiam prehabuerit siciendo.

44r45v Innocentius IV papa: Epistula 'Summus orbis' ad suffraganeos archiepiscopi Mediolanensis missa (Anagni, 02.07.1243). ›Scribit papa suffraganeis ecclesie Mediolanensis qualiter creatus fuit in summum pontificem ecclesie Romane rogans eos ut pro eo effundant preces ad dominum ut sua clemencia de celis sibi mittat sapienciam per quam possit regere populos sibi commissos‹. Innocentius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus suffraganeis ecclesie Mediolanensis salutem et apostolicam benedictionem. Summus orbis opifex fabricator celorum et universe conditor creature qui sapiencia fundavit terram et firmavit celos prudencia … — … et alias pro labore et expensis sibi congrue satisfiat. Datum etc. 44v in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Differt non nihil ab ea, quae legitur apud Raynaldum T. XIII ad annum 1243 no. VII–IX p. 523. Ibi enim introitus usque ad verba 'Felicis recordationis' desideratur (s. Raynaldus Annales 13, 518f. § 7–9 ad ann. 1243). Letzte Ausgabe: MGH Epp. saec. XIII /2, 13 Nr. 1 (abweichender Adressat und ergänzter Schluss). Literatur: Potthast Regesta 11079; RI 5/2,3 Nr. 7383.

45v Gregorius IX papa: Epistula 'Constans fides' ad Lombardos et Romaniolos missa (1235 oder 1240?). ›Scribit papa Lombardis et Romaniolis quod ob devocionem quam habent erga Romanam ecclesiam ipsos recepit sub protectione sedis apostolice‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis societatis Lombardie et Marchie Romaniole salutem et apostolicam benedictionem. Constans fides et universitatis vestre constancia laudabiliter promeretur et suis videtur eciam meritis comparare … — … et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 141f. Nr. XVIII. Literatur: Potthast Regesta 10921; RI 5/2,3 Nr. 7115.

46rv Innocentius IV papa: Epistula 'De supremis caelorum' ad omnes praelatos Lombardiae et Romaniolae missa (Lyon, 13.04.1247). ›Scribit papa universis prelatis Lombardie et Romaniole ut cuidam legato suo quem ad partes illas transmittendum decrevit tamquam apostolice sedis legato pareant humiliter et devote ipsius mandata efficaciter adimplendo‹. Innocentius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus Aquiligensi et Gradensi patriarchis … et aliis ecclesiarum prelatis tam exemptis quam non exemptis per Lombardiam et Romaniolam constitutis salutem et apostolicam benedictionem. De supremis celorum ad yma mundi descendens unigenitus dei filius ut hominem de laqueo servitutis eriperet … — … in rebelles ratam habebimus et faciemus auctore domino inviolabiliter observari. Datum etc. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 178–180 Nr. XLII; MGH Epp. saec. XIII /2, 239f. Nr. 318 (gekürzt). Literatur: Potthast Regesta 12473; RI 5/2,3 Nr. 7768.

46v47r Innocentius IV papa: Epistula 'Gaudet in domino' ad civitatem Anconitanensem missa (Sept. 1250). ›Commendat papa Anconitanos quod sincere devocionis apice radicati … ut in devocione sedis apostolice constantes perseverent et immobiles ut ceperunt‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et populo Anconitanensi salutem et apostolicam benedictionem. Gaudet in domino mater ecclesia sacra Petri sedes exultat quod civitas vestra filialis affectionis ardore succensa … — … quod nos devocionem vestram possimus exinde merito commendare. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 169f. Nr. XXXVI. Literatur: Potthast Regesta 15590; RI 5/2,3 Nr. 8258.

47rv Innocentius IV papa: Epistula 'Officii nostri debitum' ad civitatem Tudertinensem missa (1243–1254). ›Scribit papa quibusdam civibus se decrevisse destinandam [!] quendam legatum suum ad eos pro reformanda pace inter eos et quosdam cives et quod dicto legato tamquam sibi reverenter super premissis debeant obedire‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis N. potestati consilio et populo Tudetirorum [!] salutem et apostolicam benedictionem. Officii nostri debitum exigit generalis suadet utilitas et salus flagitat animarum … — … sine difficultate qualibet parituri. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 147f. Nr. XXIV. Eine nähere Datierung und Lokalisierung des Dokuments ist nicht möglich, vgl. Potthast Regesta 15586.

47v48v Innocentius IV papa: Epistula 'Impleverat cor nostrum' ad civitatem Parmensem missa (Assisi, 18.05.1253). ›Notificat papa Parmensibus leticiam quam habuit super reformacione pacis habite inter se invicem monens eos ut in omnibus processibus eorum dei omnipotentis reverenciam et apostolice sedis benivolentiam pre oculis habeant ut ex hoc deum propicium homines benivolos et sedem apostolicam se reddant in opportunitatibus prompciores‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Parmensi salutem et apostolicam benedictionem. Impleverat cor nostrum multo gaudio ad aures nostras rumoribus baiulis fama perveniens qua impositum esse finem bellorum calamitatibus … — … iuxta formam ecclesie beneficium absolucionis impendat. Datum Assisii XV kalendas Junii pontificatus nostri anno decimo. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 183–186 Nr. XLIV. Literatur: Potthast Regesta 14976; RI 5/2,3 Nr. 8601.

48v50v Epistula ad quendam Sigebaldum. ›Transcursus litterarum qui fiebat de quodam amico ad amicum‹. Melliflue dulcedinis et oracionis tue verba rethorica egregiis stellata sentenciis aureata coloribus et Tul[l]iane tube sonoritatibus purpurata manu avida et corde quam plurimum exultanti amicorum precipue Sigibalde recepi … — … Phynea cella volant Hierusalem gradiat implati. Das offenbar als Stilübung abgefasste Schreiben ist ungedruckt; der Adressat ist nicht näher identifizierbar und der Sinn des Textschlusses bleibt in dieser Form unklar.

50v Carmen de episcopo Lexoviensi. ›Versus in laudem Lexoviensis episcopi‹. Dum prope naufragium miserandus fluctuat exul | Orta salus rutilat Lexoviensis apex … — … Hos michi dimisit qui cetera sustulit hostis | Hos precor eradies Lexoviensis apex. Sieben elegische Distichen, wohl dedizierende Einleitung zum folgenden Gedicht. Druck (nach der Parallelüberlieferung in der Hs. Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 54r): Davidsohn Briefkodex (s. oben), 375f. Vgl.: Walther I 21042.

50v54v Carmen de destructione civitatis Mediolanensis. ›Versus ad Mediolanum lamentantem et sunt eciam … usque paginam primam folii …O dolor o dampnum cadis inclita Mediolanum | Sedicione fame septenni traderis hosti … — … Versiculum cecinit quem montibus indicat ara | Quem promissa cibant quem gracior induat aura. 262 Hexameter. Druck (nach der Parallelüberlieferung in der Hs. Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 54r–55v): E. Dümmler, Mittheilungen aus Handschriften III: Gedicht auf die Zerstörung Mailands, in: NA 11 (1886), 455–474, hier 466–474. Literatur: Walther I 12605; M. R. Matrella, Note sul De destructione Mediolani: Struttura, stile, lingua, in: Rivista di cultura classica e medioevale 22 (1980), 115–133 (115 die Florentiner Abschrift als "unico testimone" bezeichnet).

55r Henricus Rasponis Romanorum rex: Epistula 'Cum vestrae fidei' ad civitatem Mediolanensem missa (nach 05.08.1246). ›Notificat imperator H[enricus] devotus ecclesie Romane filius Mediolanensibus fidelibus suis victoriam per eum habitam contra Conradinum filium Fr[ederici] quondam imperatoris exortans [!] eos ut … impugnare procurent‹. Henricus dei gracia Romanorum rex semper Augustus Henrico advocato potestati consilio et communi Mediolanensi fidelibus suis gratiam suam et omne bonum. Cum vestre fidei sinceritas et plena devocio inter ceteros fideles nostros circa personam nostram et sacri imperii culmen tamquam matutinale sydus irradiet … — … eo more quo triumphare solent principes Romanorum. Datum. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 253f. Nr. XXIX; MGH DD 18/1, 9f. Nr. 6 (mit dieser Hs., 9 genannt); Die Urkunden der Markgrafen von Meißen (s. oben), 273–275 Nr. 188. Literatur: RI 5/1,2 Nr. 4510a und 4870; Dobenecker Regesta diplomatica Bd. 3 (s. oben) Nr. 1363.

55r56r Innocentius IV papa: Epistula 'Tranquilla dispositio' ad civitatem Mediolanensem missa (Lyon, 20.08.1246). ›Notificat papa Mediolanensibus victoriam quam habuit imperator H[enricus] karissimus in Christo fili [!] ecclesie Romane contra Conradinum filium Fr[ederici] quondam imperatoris hostis sacrosancte Romane ecclesie‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Tranquilla disposicio eterni consilii que singulorum opera equa ponderat libra iusticie nonnumquam superborum humiliat seviciam … — … optimis temporibus ab exercituum celestium domino conferenda. Datum Lugduni XIII kalendas Septembris pontificatus nostri anno IIII. Druck: E. Winkelmann, Acta imperii inedita saeculi XIII et XIV. Urkunden und Briefe zur Geschichte des Kaiserreichs und des Königreichs Sizilien in den Jahren 1200 bis 1400, Innsbruck 1885, 721f. Nr. 1038 (ohne Datum). Literatur: RI 5/2,3 Nr. 7692; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 378 Nr. 22.

56rv Henricus Rasponis Romanorum rex: Epistula 'Gloriam et triumphum' ad civitatem Mediolanensem missa (nach 05.08.1246). ›Notificat imperator H[enricus] Mediolanensibus fidelibus suis victoriam quam habuit contra Conradinum filium Fr[ederici] quondam imperatoris‹. Henricus dei gracia Romanorum rex semper Augustus Henrico potestati consilio et communi Mediolanensi fidelibus suis plenitudinem gracie sue cum salute. Gloriam et triumphum quem dominus nobis contulit contra adversarios sancte matris ecclesie et imperii … — … poterimus sollicite cogitare quod est precipue nobis cordi. Datum. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 254f. Nr. XXX; MGH DD 18/1, 10f. Nr. 7; Die Urkunden der Markgrafen von Meißen (s. oben), 275–277 Nr. 189. Literatur: RI 5/1,2 Nr. 4871; Dobenecker Regesta diplomatica Bd. 3 (s. oben) Nr. 1364.

56v59v Innocentius IV papa: Epistula 'Magnis et crebris' de canonisatione Petri Martyris OP (Perugia, 24.03.1253). ›Notificat papa passionem et vitam beati Petri Martiris et et [!] miracula que faciebat in vita sua et eciam post mortem suam unde ascribit ipsum sanctorum martirum cathalogo et iubet celebrari festum ipsius tercio kalendas Maii‹. Innocentius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratris universis archiepiscopis et episcopis ac dilectis filiis abbatibus … ad quos littere iste pervenirent salutem et apostolicam benedictionem. Magnis et crebris declarata prodigiis christiane fidei rectitudo iam novo novi sancti decorata martirio signorum recencium fulgore coruscat … — … iniuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus. Datum Perusii nono kalendis Aprilis pontificatus nostri anno decimo. Die Editionsangabe (18. Jh., 56v in marg.: Est in Bullario magno) bezieht sich auf: Bullarium magnum romanum ab Leone Magno usque ad S. D. N. Clementem X, Vol. 1: Ab Leone Magno ad Paulum IV., Luxemburg 1727, 120–122. Weitere Drucke: Bremond/Ripoll Bullarium 1, 228–230 Nr. 297; Una silloge epistolare della seconda metà del secolo XIII. I "Dictamina" provenienti dall’Italia meridionale del ms. Paris, Bibl. Nat. lat. 8567, hrsg. von F. delle Donne, Florenz 2007 (Ediziona nazionale dei testi mediolatini 19. Serie I.11), 211–218 Nr. 182 (Hs. LXIII genannt). Literatur: Potthast Regesta 14926; BHL 6722; A. Dondaine, Saint Pierre Martyr, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 23 (1953), 66–162, hier 112f.

59v60r Innocentius IV papa: Epistula 'Fundator et conservator' ad civitatem Ianuensem missa (Anagni, 30.09.1254?). ›Significat ad gaudium papa Ianuensibus qualiter Maynfredus princeps Tarentinus et alii qui hostilitatis grandissime signis extorrere Romanam ecclesiam conabatur conversi sunt in devocionis filios et se in conspectu sedis apostolice reddere vigilant placidos et acceptos‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et populo Ianuensi salutem et apostolicam benedictionem. Fundator et conservator ecclesie dominus Ihesus Christus in cuius potestate sunt omnia per suam ineffabilem pietatem finem dedit tempestati … — … et quod habeatis exinde affluenciam gaudiorum. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 186f. Nr. XLV. Literatur: Potthast Regesta 15571; RI 5/2,3 Nr. 8819; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 385 Nr. 30.

60r61v Innocentius IV papa: Epistula 'Malitia huius temporis' ad inquisitoribus OP missa (Anagni, 30.05.1254). ›Scribit papa fratribus ordinis Predicatorum inquisitoribus heretice pravitatis in provincia Lombardie quod cum letifera pestis heretice pravitatis in provincia Lombardia habundancius solito pullulasse noscatur ad expugnacionem eiusdem pestis exanimo intendentes inquirere debeant contra hereticos nominatos‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis fratribus ordinis Predicatorum inquisitoribus heretice pravitatis … salutem et apostolicam benedictionem. Malicia huius temporis in diversis mundi partibus maxime in provincia Lombardie perversorum morum peperit coruptelam [!] … — … nobis et singulis nostrum auctoritate presencium concedimus facultatem. Datum. Druck: Bremond/Ripoll Bullarium 1, 247f. Nr. 332 (mit abweichenden Adressaten und Ausstellungsort); Sbaralea Bullarium 1, 740–742 Nr. 555. Literatur: Potthast Regesta 15711; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 384f. Nr. 29.

61v62v Innocentius IV papa: Epistula 'Tenera matris' ad civitatem Papiensem missa (Lyon, 27.01.1251). ›Scribit papa Papiensibus quod quamquam diu extra suave ac salubre gremium sancte matris ecclesie tamquam exteri et degeneres evagantes … et cum convicinis et conpatriotis suis solidam pacem reforment‹. Innocentius episcopus servus servorum dei potestati consilio et populo Papiensi spiritum consilii sanioris. Tenera matris affectio de duris eciam filiis quasi ipsa nativi federis unione constricta de illis semper velut timens et pervigil meditetur … — … salus pax honor et utilitas valeant pariter pervenire. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 180–183 Nr. XLIII. Literatur: Potthast Regesta 15595; RI 5/2,3 Nr. 8293; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 383 Nr. 26.

62vSentencia lata contra imperatorem per summum pontificem in qua describit papa nefanda scelera et excessus imperatoris contra ecclesiam propter quod ostendit ipsum omni dignitate et honore privatum inhibendo ne quisquam de cetero sibi tamquam imperatori vel regi pareat vel intendat‹. Versa est in luctum cithara nostra et organum nostrum in vocem flentium [Iob 30,31] (Text bricht ab). Der nicht näher datier- und lokalisierbare Text ist aus unbekannten Gründen nicht vollständig ausgeführt. Einen identischen Textanfang bietet ein u.a. Kaiser Friedrich II. zugeschriebener Trostbrief, den er an einem Adligen zum Tod von dessen Sohn richtete; abgedruckt bei Winkelmann Acta imperii inedita 1200–1400 (s. oben), 61f. Nr. 62, vgl. dazu RI 5/2,4 Nr. 14765. Diesen Brief nahm auch Thomas von Capua in seine "Summa dictaminis" auf, vgl. Die Briefsammlung des Thomas von Capua. Aus den nachgelassenen Unterlagen von Emmy Heller und Hans-Martin Schaller hrsg. von M. Thumser und J. Frohmann, MGH 2011 (Online-Ausgabe der MGH), 130f. Nr. IV 14. Im Codex Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 20v, ist ebenfalls nur das Initium erhalten. – 63rv leer.

64r67r Innocentius IV papa: Bulla 'Ad apostolicae dignitatis' de depositione Friderici II imperatoris (Lyon, 17.07.1245, acephala). (Text setzt ein) … omnium aliorum quos detinebat captivos et omnium tam clericorum quam laicorum quos ceperat in galeis restitucio namque horum poterat esse pacis plurimum inductiva … — … providere curabimus cum eorundem fratrum nostrorum consilio sicut viderimus expedire. Datum. Drucke (zuletzt): MGH Const. 2, 508512 Nr. 400 (hier ab 509 Z. 3); MGH Epp. saec. XIII /2, 8894 Nr. 124 (hier ab 89 Z. 11). Literatur: Potthast Regesta 11733; RI 5/2,3 Nr. 7552.

67rv Gregorius IX papa: Epistula 'Vestris nuper litteris' ad civitatem Mediolanensem missa (1239). ›Scribit papa Mediolanensibus se eorum literas recepisse … et pro posse conatur‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati et populo Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Vestris nuper literis presentatis eas prompta manu recepimus visu perlegimus diligenti et fideliter retinuimus … — … hactenus ordinata fuere opitulante deo in felici prosecucione consistunt. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 143f. Nr. XX. Literatur: Potthast Regesta 10950; RI 5/2,3 Nr. 7333.

67vScribit potestas Brixie potestati Mediolanensi ut fidem credulam adhibeant eorum ambaxiatori ad eos venienti cum eorum litteris‹. Tali et tali N. potestati consilio et communi Mediolanensi potestas consilium et commune Brixie salutem et labores aggredi profuturos. Venturam de Asola presencium portatorem ad vos pro negociis arduis dirigentes rogamus … — … quas vice nostra fecit favorabiliter impleturi. Datum etc. Das Schreiben ist ungedruckt und bislang nur hier und in der Hs. Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 23r, nachgewiesen, vgl. Davidsohn Briefkodex (s. oben), 382 Nr. 23. Der im Text genannte Ventura de Asola stand mindestens 1247 im Dienst des Podestà von Brescia, vgl. oben, 12r.

68rv Petrus de Vinea: Epistula I 11. ›Scribit imperator Romanis se intellexisse summum pontificem esse defunctum qui pacem recipere denegabat cum ipso et quod dummodo in ecclesia dei talis substituatur qui predecessoris sui errata corrigat malefacta corrigat mundi paci provideat et ipsum in maternam dilectionem ecclesie vivat et conformet paratus est reverenter assurgere tamquam devotus filius ad honorificentiam novi patris dummodo predecessoris sui crimen et odium non sequatur‹. Victorioso exercitu nostro Romanis finibus insidente … — … ad conterendam una nobiscum adveniencium superbia tartarorum. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 68r in marg.: Ep. XI lib. 1 Petri de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 111–114; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 126f. Nr. 1.11. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3225. – Dem Text vorangestellt ist das Distichon Walther I 13856.

68v69r Innocentius IV papa: Epistula 'Civitatem Bononiae' ad civitatem Bononiensem missa (Aug. 1240). ›Exortatur [!] papa Bononienses ut cum quidam nobiles cives Ravenne potenter insurrexerint adversus naciones que disperdere satagebant populum Lombardorum eidem ad manutenendum dictam civitatem Ravenne iuxta posse subsidium impendant regratiando eis pro eo quod in defensione civitatis ipsius eidem adiutricem manum hactenus porrexerunt‹. Innocentius episcopus servus servorum dei etc. Civitatem Bononie inter alias civitates Lombardie specialis prerogatam dilectionis et gracie amplexantes que status sui augmenta respiciunt … — … ad graciarum vobis multimodas asurgimus [!] actiones. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 168f. Nr. XXXV. Literatur: Potthast Regesta 10785; RI 5/2,3 Nr. 7317.

69r Gregorius IX papa: Epistula 'Miramur non modicum' ad civitatem Bononiensem missa (1239). ›Scribit papa Bononiensibus quod cum semel et iterum eis scipserit pro quodam nobili petendo ipsum pro speciali gracia ab eorum carceribus liberari quod facere noluerunt ipsius mandatis et precibus obauditis iterato rogat et monet eos ut ipsum nobilem competentibus saltem receptis obsidibus sine more dispendio libere[n]tur‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati et populo Bononiensi salutem et apostolicam benedictionem. Miramur non modicum quod cum semel et iterum vobis pro nobili viro comite Aginulfo direximus scripta nostra … — … precum instanciam in hac parte proficere non possemus. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 137f. Nr. XIV. Literatur: Potthast Regesta 11058; RI 5/2,3 Nr. 7234.

69r71r Petrus de Vinea: Epistula I 1. ›Littera reprehensoria de imperatore ad summum pontificem‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator etc. Collegerunt pontifices et pharisei et populi concilium [Io 11,47] in unum adversus principem et Christum dominum convenerunt … — … plantando iusticiam ecclesiam diriget evellens prorsus ac destruens cornua superborum. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 69r in marg.: Ep. I lib. 1 Petri de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 73–80; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 79–82 Nr. 1.1. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2434.

71r73r Gregorius IX papa: Epistula nuncupatoria de imperatore (Juni 1240). ›Littera reprehensoria de summo pontifice ad imperatorem‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Convenerunt in unum adversus Christum dominum principes [Ps 2,2] et tyranni iniquas fabulas inhiantes quomodo Petri vicarium perderent et regnarent … — … donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum [Ps 109,1]. Datum. Druck: H. M. Schaller, Die Antwort Gregors IX. auf Petrus de Vinea I,1 "Collegerunt pontifices", in: DA 11 (1953/54), 140–165, hier 160–165 (mit dieser Hs., 159 genannt, Sigle H); ND in Ders. Stauferzeit (s. oben), 197–222, hier 218–222 (mit dieser Hs., 216 genannt, Sigle H).

73r74r Fridericus II imperator: Epistula 'Tunc apud deum' ad civitatem Ianuensem missa (Juni 1238?). ›Scribit imperator Ianuensibus quod attendens grata servicia per eos in necessitatis articulo sibi impensa … in plenitudine gracie sue recepit volens eos deinceps inter fideles et devotos imperii numerari‹. Fredericus Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex consilio et communi Ianue fidelibus suis graciam suam et bonam voluntatem. Tunc apud deum et homines felices et inolitos processuum nostrorum eventus periculi et invidie minimum credimus … — … credatis et efficaciter adimplere curetis. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 235–237 Nr. XXI. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2354.

74rv Innocentius IV papa: Epistula 'Quam sincerae dilectionis' ad civitatem Brixiensem missa (Anagni, 23.08.1243). ›Hortatur papa Brixienses ut assurgant in subsidium N electi Ferrariensis et nobilium virorum NN marchionis Ostensis [!] et comitis Veronensis devotorum filiorum ecclesie Romane‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio communi Brixie salutem et apostolicam benedictionem. Quam sincere dilectionis affectu civitatem vestram dileximus … — … admittere possimus exinde merito commendaris. Datum etc. Drucke: Hahn Collectio, 157–159 Nr. XXIX (nach dieser Hs.); Winkelmann Acta imperii inedita 1198–1273 (s. oben), 544f. Nr. 690. Literatur: Potthast Regesta 15587; RI 5/2,3 Nr. 7392.

74v75r Petrus de Vinea: Epistula I 6. ›Scribit imperator universis cardinalibus ecclesie Romane quod vehementer dolet pro eo quod pater apostolicus ipsum tam graviter offendere conatur exer[c]endo minus iuste spirituale gladium contra eum propter quod rogat venerabilem cetum ipsorum ut compescant illicitos motus summi pontificis quos ex causis evidentibus non tam iustos quam voluntarios mundus agnoscit‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex universis sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus dilectis filiis salutem et sincere dilectionis affectum. Cum sit Christus caput ecclesie et in Petri vocabulo suam fundaret ecclesiam … — … obstare principiis non possimus iniuriis propulsemus. Datum Padue X die Mar… (Datum unvollständig nachgetragen). Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 74v in marg.: Ep. 6 lib. 1 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 97–100; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 107f. Nr. 1.6. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2427.

75v76r Innocentius IV papa: Epistula 'Antiqui hostis' ad quosdam canonicos ecclesiae Bergamensis missa (1243). ›Scribit papa quibusdam canonicis Pergami quatenus moneant cives Brixie ut rancorem quem conceperunt adversus eorum episcopum deponentes … compellentes eos ad premissa omnia per censuram ecclesiasticam omni appellacione remota‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis preposito Guifredo et Grimando canonicis Pergamensibus salutem et apostolicam benedictionem. Antiqui hostis astucia pacis emula discordie seminatrix inter illos petram scandali erigere nititur … — … hiis exequendum poteritis interesse duo vestrum ea nichilominus exequantur. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 152–155 Nr. XXVI. Literatur: Potthast Regesta 11452; RI 5/2,3 Nr. 7389.

76r77r Petrus de Vinea: Epistula I 26. ›Hec est sentencia quam profert imperator contra quoscumque hereticos quocumque nomine censeantur et iubet inquiri contra eos per officiales suos‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator etc. Indisutibilem [sic, recte: Inconsutilem] tunicam dei nostri dis[s]uere conantur heretici et vocabuli vicio sevientes … — … in ipsum nostre indignacionis aculeos non inmerito convertemus. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 76r in marg.: Petr. de Vineis L. 1 ep. 26. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 174–177; MGH Const. 2, 282f. Nr. 210; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 199f. Nr. 1.26. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2421.

77r78r Petrus de Vinea: Epistula I 25. ›Hec sunt edicta promulgata per imperialem excellenciam contra hereticos universos‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus etc. Commissi nobis celitus cura regiminis et imperialis cui dante domino presidemus … — … inutilis coram deo et in conspectu nostro poterit merito culpabilis apparere. Datum Padue etc. Eine leicht abweichende Fassung auch in Cod. Guelf. 315 Helmst., 220vb–223rb. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 77r in marg.: Petr. de Vineis ep. 25 L. 1. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 170–174; MGH Const. 2, 280282 Nr. 209; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 195f. Nr. 1.25. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2420.

78rv Ventura de Asola: Epistula ad socios suos. ›Regraciatur quidam notarius quibusdam sociis suis pro eo quod sibi astiterunt favorabiles penes potestatem Brixie et eius iudices‹. Amicis immo fratribus intime predilectis Ol. et St. dictatoribus communis Mediolanensis cultu morum et sciencie decoratis Ventura de Asula notarius salutem et obsequii quidquid potest. Ad mee prosperitatis limitem ordinandam opem favorosam et gratam instanciam penes potestatem Brixie suosque iudices impedistis … — … curam auxiliarem de me gerite cari fratres. Datum etc. Zum Absender vgl. oben, 12r. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 261 Nr. XXXV. Literatur: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 382 Nr. 23.

78v De pigritia versus XV. ›Versus descriptorii pigri secundum Gaufridum in sui poetria‹. Scis ne moram pigri cum mane vocetur obaudit | Si citetur adhuc iterata voce sonora … — … Non pede sic veniens nunquam venit ipse coactus | Forte movens gressum trahit a testudine motum. 15 häufig separat überlieferte Verse aus der "Poetria nova" des Galfredus de Vinosalvo. Druck: Godofredo de Vinsauf, Poetria nova. Edición crítica y traducción de A. M. Calvo Revilla, Madrid 2008 (Colleccion perspectivas. Textos), 132–235, hier 198 Z. 1370–1384. Literatur (mit dieser Hs.): Walther I 17345.

78v80r Innocentius IV papa: Epistula 'De civium iactura' ad civitatem Bononiensem missa (nach 19.08.1250). ›Exortatur [!] papa Bononienses quatenus ad subvencionem et conservacionem civitatis Parmensis attente vigilent curis et sedulis studiis intendere procurent … quod prefati Parmenses captivi possint per eorum concambium liberari‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et populo Bononiensi salutem et apostolicam benedictionem. De civium iactura Parmensium quam nuper intulit vis hostilis non possumus pre compassione nimia sedulo non pensare … — … propter hoc alias inculcare preces vel litteras destinare. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 165–168 Nr. XXXIV. Literatur: Potthast Regesta 12282; RI 5/2,3 Nr. 8239.

80rv Gregorius IX papa: Epistula 'Petri navicula' ad episcopum Pictaviensem missa (Rom, 15.10.1240). ›Scribit papa episcopo Pictaviensi ut cum reges prelatos et principes ad concilium duxerit evocandos inter quos ut ad apostolicam sedem veniat eum recolit evocasse iterato cum sibi mandat quatenus in termino sibi prefixo ad sedem apostolicam venire personaliter non omittat mandatis eius humiliter paraturus‹. Gregorius episcopus servus servorum dei episcopo Pictaviensi spiritum consilii sanioris. Petri navicula matris ecclesie sinus quasi negociorum operta fluctibus et quescionum urgencium angustata procellis dexteram Ihesu sublevantis implorat … — … providere curabimus prout ter ex parte nostra plenius exponetur. Datum etc. 80r in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Mutatis mutandis Epistolam ad archiepiscopum Senonensem scriptam Raynaldus habet T. XIII 1240 no. 57 p. 500 Parisium p. 379 (s. Raynaldus Annales 13, 500 § 57–58 ad ann. 1240). Letzte Ausgaben: MGH Epp. saec. XIII /1, 688692 Nr. 785 (mit Formularen anderer Adressaten); MGH SS 28, 202f. Literatur: Potthast Regesta 10945–10947 (diverse Adressaten); RI 5/2,3 Nr. 7330; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 379 Nr. 11.

80v81v Epistula de pace inter ecclesiam imperiumque. ›Inducunt quidam prelati ecclesie Romane et imperii princeps [!] summum pontificem ad reformandum pacem inter ecclesiam et imperatorem‹ (1239). Sanctissimo patri et domino etc. Fundatam ecclesiam militantem duplici robore providencia divina firmavit … — … reverencia matris ecclesie et honore sacri imperii possumus libenter offerimus nos paratos. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 232–235 Nr. XX. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2433.

81v82r Epistula ironica de beneficiis. ›Scribit quidam cuidam domino suo yronice cum nullum bonum sibi faciat et tamen regratiatur sibi quod nimia beneficia in eum conferat‹. Domino Benno cuiusque merita cognoscenti Bucetus pro collatis sibi liberaliter ad quas sufficit graciarum actiones assurgit se ipsi perpetuo constituens debitorem. Et quoniam non tamen in unum sunt beneficia conferenda … — … aliud et aliud sentencia deiurantur. Ungedruckt.

82r83r Innocentius IV papa: Epistula 'Graviter cor nostrum' ad civitatem Mediolanensem missa (Aug. 1251). ›Deplorat papa dolendam stragem in qua corruerunt Parmenses qui contriti fuerunt in gladio inimicorum suorum et increpando Mediolanenses de nimia negligencia ortatur [!] eos ut in subsidium dictorum Parmensium assurgant‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati consilio et communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Graviter cor nostrum percutit dolor dirus quo ille omni pietate deflendus … — … asperitate verborum que dulciora esse debent cum amarius inferuntur. Datum etc. Druck: Winkelmann Acta imperii inedita 1198–1273 (s. oben), 573f. Nr. 728 (gekürzt). Literatur: RI 5/2,3 Nr. 8366; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 382 Nr. 24.

83v84r Fridericus II imperator: Epistula 'Gloria genitoris' ad filium suum Conradum missa (1244). ›Littera admonitoria N imperatoris ad N filium suum‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex dilecto suo filio Conrado regi etc. Gloria genitoris est filius sapiens et obediencia filii paterna cotidie benedictione beatur … — … leticie cumulus et glorie proveniat incrementum de filio sapiente. Datum. Drucke: Hahn Collectio, 228f. Nr. XVIII (nach dieser Hs.); Winkelmann Acta imperii inedita 1200–1400 (s. oben), 43 Nr. 40 (gekürzt). Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3453.

84r85v Gregorius IX papa: Epistula 'Vox in Rama' ad quendam archiepiscopum de Friderico II imperatore missa (Juli/Aug. 1241). ›Deplorando papa iniurias et dampna per imperatorem illata dilectis filiis ecclesie describit crudelitatem quam exercet contra Romanam ecclesiam et filios devotos ipsius et mandat cuidam archiepiscopo ut super hiis suum salutare consilium dirigat‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Vox in Rama vox Rachelis filios lugubri lamentacione deflentis tristi rumore concuciat auris intelligentis auditum … — … quod in huiusmodi necessitatis articulo duxeris faciendum. Datum etc. Druck: H. M. Schaller, Das letzte Rundschreiben Gregors IX. gegen Friedrich II., in: Festschrift Percy Ernst Schramm. Zu seinem siebzigsten Geburtstag von Schülern und Freunden zugeeignet, hrsg. von P. Classen, und P. Scheibert, Bd. 1, Wiesbaden 1964, 309–321, hier 318–321 (317 Hs. genannt), ND in Schaller Stauferzeit (s. oben), 369–385, hier 381–385 (mit dieser Hs., Sigle W, 380 genannt).

85v86r Innocentius IV papa. ›Prohemium sentencie late per summum pontificem contra imperatorem‹. Innocentius episcopus servus servorum dei etc. Iniuriatur memorie frequenter oblivio et longinquitate sepe fit temporis quod res clara presentibus redditur obscura futuris … — … quam contra Fredericum tulimus fidei scripture commisimus eandem an[n]otari presenti pagina facientes et sigilli nostri impressione muniri. Ein Brief mit identischer Einleitung, aber zu einem anderen Thema findet sich in der "Summa dictaminis" des Thomas von Capua, Druck: Die Briefsammlung des Thomas von Capua (s. oben, Online-Ausgabe der MGH), 218 Nr. IX 12.

86rv Gregorius IX papa: Epistula 'Visibilium et invisibilium' ad quosdam clericos Bononienses de praeparanda canonisatione beati Dominici fundatoris OP missa (Rom, 13.07.1233). ›Scribit papa quibusdam prelatis quod recolende memorie frater Dominicus plantator predicatorum ordinis et magister divina misericordia favente sicut nuper gaudenter accepit aggregatus est collegio supernorum gloriam concesse beatitudinis signis exprimens gloriosis propter quod mandat eis ut vitam et conversacionem predicti fratris … que in scriptis redacta sub sigillis suis fideliter conservent per fideles et solempnes nuncios sedi apostolice transmittenda‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis archidiacono Bononiensi et priori sancte Marie de Reno et fratri Palmerio de Campaniuolis ordinis sancti Augustini Bononiensis et Reginensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Visibilium et invisibilium conditor cunctipotens eternus et si grata multorum perpetuitate bonorum populum reficiat … — … hiis exequendis potueritis interesse duo nostrum nichilominus exequantur. Datum etc. Drucke: Bremond/Ripoll Bullarium 1, 57f. Nr. 89; M. Sarti, M. Fattorini, De claris Archigymnasii Bononiensis Professoribus a saeculo XI usque ad saeculum XIV, iterum ediderunt C. Albicinius et C. Malagola, Bononiae 1772, rist. anast. Bononiae 1888–1896, 267 Nr. XXVI. Literatur: Potthast Regesta 9259.

86v87r Innocentius IV papa: Epistula 'Grande scelus' ad quendam clericum missa (1243–1254). ›Scribit papa cuidam prelato quod cum ad audienciam pervenerit quod quidam [!] moniales sue diocesis vitam ducant adeo inhonestam quod ipsorum [!] vulgaris infamia et acciones profane universam regionem circumpositam infecerunt personaliter ad locum ipsum accedens eidem monasterio tam in capite quam in membris secundum deum et beati Benedicti regulam officium correctionis impendat‹. Innocentius episcopus servus servorum dei. Grande scelus et inane flagicium nuper vestris auribus est relatum quod moniales monasterii sancte Agate tue diocesis in iniuriam trinitatis dei vivi non formidant iugum monastice professionis … — … per censuram ecclesiasticam appellacione postposita firmiter observari. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 146f. Nr. XXIII. Literatur: Potthast Regesta 15585.

87r88r Gregorius de Montelongo: Epistula 'In tempore nubilo' de morte Friderici II imperatoris ad civitatem Mediolanensem missa (Jan. 1251). ›Notificat legatus apostolicus M[ediolanensibus] mortem Friderici imperatoris et hortatur eos ut regi regum laudes et gracias referentes ad contricionem continuam suorum hostium forcius animentur‹. Nobili viro Iohanni de Ripa Mediolanensi honorabili potestati et consilio et communi civitatis eiusdem G[regorius] de Monte Longo Tripolitanus electus apostolice sedis legatus salutem et prosperos ad vota successus. In tempore nubilo diem lucidum virgo Lucia nobis noviter obtulit in quo quietem nunciavit ecclesie … — … fidei et devocionis viam redire vestris repercussi conantibus compellantur. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 257–259 Nr. XXXII. Literatur: RI 5/2,4 Nr. 13783; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 382f. Nr. 25.

88rv Innocentius III papa: Epistula 'Inter opes terrenas' ad Richardum regem Angliae missa (Rom, 29.05.1198). ›Transmittit quidam cuidam regi in signum dilectionis et gracie quatuor anulos aureos cum diversis lapidibus preciosis in quibus quatuor sibi describit videlicet formam numerum materiam et colorem‹. Inter opes terrenas quas mortalis oculus conspicit quasi cariora desiderat aurum obrisum et lapides preciosos … — … ut de virtute in virtutem ascendas donec videas deum deorum in Syon. Datum etc. Drucke: PL 215, 1327A–C Nr. CCXVIII; Baumgartenberger Formelbuch, 164f. Nr. 31. Literatur: Potthast Regesta 225; RI 5/1,1 Nr. 5638.

88v Aenigma de cortice nucis. ›Versus divinatorii‹. Drei Verse mit dem Distichon Walther I 10317 = Schaller/Könsgen 8917, Druck bei E. Dümmler, Briefe und Verse des 9. Jahrhunderts, in: NA 13 (1888), 343–364, hier 358, vgl. auch H. SIlvestre, Une énigme mal résolue par Rupert de Deutz, in: Revue bénédictine 82 (1972), 310f. (sämtlich ohne diese Hs., aber mit der Hs. Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 33r), sowie dem inhaltlich passenden Zusatzvers Walther I 6651.

88v89r Gregorius IX papa: Epistula 'Speravimus quod sublimatus' ad quendam praelatum (sc. archiepiscopum Coloniensem) missa (Rieti, 12.12.1231). ›Scribit papa cuidam prelato redarguendo eum quod cum speraret quod idem sublimatus dignitatis honore honoris agnosceret gravitatem ut eius relacione sufficienter instructus procedat exinde prout secundum deum viderit expedire‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Speravimus quod sublimatus dignitatis honore honoris agnoscens gravitatem … — … sufficienter instructi procedamus exinde prout secundum deum viderimus expedire. Datum. Druck: MGH Epp. saec. XIII /1, 369f. Nr. 459. Literatur: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 380 Nr. 14. – Direkt anschließend ein Distichon ›Pecunia versus‹ aus zwei Horazversen: Et genus et formam regina pecunia donat [Hor. ep. 1,6,37] | Et genus et virtus nisi cum re vilior alga [Hor. s. 2,5,8].

89r Innocentius IV papa: Epistula 'Invidens more solito' ad abbatem Claraevallensem OCist missa (1243–1254). ›Scribit papa Abbati monasterii Clarevallis Cisterciensis ordinis Mediolanensis diocesis quod cum intellexerit quod moniales sancte Redegende [!] Mediolanensis adipisci temporales delicias aspirantes monachali abiecta modestia vitam ducant adeo dissolutam ut in nullo dissimiles a secularibus videantur ipsas corrigat prout viderit expedire‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio N abbati monasterii Clarevallensis Cisterciensis ordinis Mediolanensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Invidens more solito bonis actibus inimicus libenter in agro domini superseminat zizaniam … — … Quocirca etc. prout finitur in quinta epistola proxime precedenti que loquitur de monialibus sancte Agate vel prout placuerit dictatori. Der Schlussatz verweist auf den oben, 86v87r, eingefügten Brief und zeigt deutlich den Charakter der Sammlung als Briefsteller. Ungedruckt. Ausführliches Regest: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 385 Nr. 32.

89rv Gregorius IX papa: Epistula 'Verendum tibi est' ad quendam abbatem missa (1227–1241). ›Scribit papa cuidam abbati qui abbaciam relinquerat [!] et abierat in solitudinem pro vita contemplativa ducenda ut ad monasterium suum rediens curam taliter sui gregis exerceat ut coronam mereri valeat vigilantibus repromissam‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Verendum tibi est si oves tibi commissas quas proprio diceris arbitrio reliquisse lupus rapiat et dispergat … — … ut coronam mereri valeas vigilantibus repromissam. Datum. Ungedruckt.

89v Epistula 'Iniuriae quae nobis' ad Ricardum de Villa potestatem civitatis Bononiensis missa (Mailand, 15.06.1255). ›Scribit cuidam per aliquos parentes suos quod ipsi fecerunt capi et decapitari illum qui filium ipsius occiderat‹. Sapienti viro domino R. de Villa Bononiensi potestati R. Mediolanensis Sobal. et Jo. dicti de Villa salutem et omnibus desideratos eventus. Iniurie que nobis per necem quondam Summaripe filii vestri nobis illata fuit immensitas … — … ut super custodia vestri corporis caute sitis intenti. Datum Mediolani die mercurii XV Iunii Anno nativitatis domini M CC LV. Der im Text abgekürzt genannte Adressat ist der aus Mailand gebürtige Ricardus de Villa, der erstmals 1250 und nochmals 1255 zum Podestà von Bologna und 1269 capitaneus populi ernannt wurde, vgl. zu ihm die Notizen in: Petri Cantinelli Chronicon annorum 11228–1308, a cura di F. Torraca, Cittá di Castello 1902 (Rerum italicarum scriptores 28/2), 6f., 10. Vgl. auch unten, 107v108r. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 263f. Nr. XXXVIII.

90rv Honorius III papa (?): Epistula 'Dum hominis merita' de Terra Sancta. Honorius episcopus servus servorum dei etc. Dum hominis merita et eterni beneficia conditoris in libra racionis appendimus dum maiorem inter ipsa distanciam quam gutte roris ad oceanum invenimus … — … sibi quasi faretram circa femur noster redemptor accinxerit a qua sagittas electas extrahens … (Text bricht ab). Die vermutlich in dieser Form nicht ausgestellte und in den Registern nicht nachweisbare Urkunde kombiniert zwei Formulare: 1. als Arenga den Beginn der vom Kardinallegaten Hugo für das Bistum Lüttich im Dezember 1246 ausgestellten Bulle zur Einführung des Fronleichnamsfestes (Dum hominis merita et eterni beneficia conditoris … servitutis diabolice nexibus compeditum; Druck u.a.: J. C. Lünig, Spicilegium ecclesiasticum des Teutschen Reichs-Archivs oder Germania sacra diplomatica, Leipzig 1716, 611f. Nr. CCCLII). 2. als Narratio die bis auf den letzten Satz und die Datumszeile vollständige Epistel Papst Gregors IX. vom 25.05.1237, worin er König Ludwig IX. von Frankreich zum Kreuzzug ermahnt (Ergo cum sit homo pulvis et cinis quid suo creatori retribuet … accinxerit a qua sagittas electas extrahens; Druck: Sbaralea Bullarium 1, 224f. Nr. 235, dazu Potthast Regesta 10381). Vgl. zur Überlieferung in der Florentiner Parallelüberlieferung des Textes (Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 34r–v) Davidsohn Briefkodex (s. oben), 377 Nr. 1.

91rv Gregorius IX papa: Epistula 'Considerare te karissimam' ad reginam Franciae missa (Juli–Dez. 1227?). ›Sollicitat papa reginam Francie ut quo inter alias reginas solio alciori preficitur quo in terris maiori gloria sublimatur eo magis in conspectu dei humiliare se studeat et matris pietatis magisterium eiusque quantum gracia divina ministraverit imitetur exemplum referens sibi gracias quod eum regalibus muneribus visitare curavit‹. Gregorius episcopus servus servorum dei etc. Considerare te karissimam in Christo filiam cupimus quod regina celi in cuius se clausit viscera dei filius homo factus velut ancilla humilis ex eo nequaquam extollitur … — … excellencie tue duximus propensius commendandum. Datum etc. Die Authentizität des ungedruckten Dokuments ist nicht gesichert, vgl. Davidsohn Briefkodex (s. oben), 377f. Nr. 2.

91v92r Petrus de Vinea: Epistula III 72. ›Scribit imperator Romanis quod cum civitatem Romanam reformare intendat in statum dignitaits antique et cives ipsius multipliciter honorare sibi transmittant quosdam nobiles quos promovere intendit ad certos honores‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex Senatori alme urbis senatui populoque Romano dilectis suis graciam suam et omne bonum. Ardens fuit semper cor nostrum ab etatis nostre principio postquam regalem indolem illustris natura de Cesarum virtute contingens prevenit … — … fidelis noster vobis ex parte nostra dixerit credere debeatis. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 91v in marg.: Ep. 72 lib. 3 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 506–508; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 658f. Nr. 3.72. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2199.

92r Epistula leonis regis animalium ad asinum et leporem. ›Mandat leo rex animalium asino et lepori fidelibus suis ut citent personaliter peremptorie vulpem quod pro sibi obiectis septimo kalendas Aprilis coram ipso se debeat presentari gallis et gallinis legitime responsura‹. Rex leo fortissimus animalium asino et lepori fidelibus suis graciam suam et bonam voluntatem. Cum omne genus ferarum et omnium bestiarum terrestrium multitudo tam micium quam immicium nostre iurisdictionis subsit imperio … — … nobis postmodum per vestras litteras transmissuri. Datum etc. Zu Ausgaben und Literatur vgl. den folgenden Text.

92r93r Epistula leporis ad leonem regem animalium. ›Rescribit lepus domino leoni qualiter asinus et ipse adimpleverunt officium legacionis per eum ipsis commissum super citacionem vulpis et qualiter asinus in ipsorum regressu fuit commestus [!] a lupo‹. Fortissimo regi regum dominatori omnis generis ferarum et bestiarum que sub celo sunt magnifico et excellenti domino leoni lepus suus humilis et devotus cum recommendacione sui ipsius. Regalis magnificencie summos apices et reverendos ego et asinus fidelis vester pronis vultibus et osculo suscipientes ad prosequendum vestre iussionis officium … — … quin aliis peiora fiant vestre magnificencie non est aliquatenus dubitandum. Datum. Drucke der beiden Briefe (mit dieser Hs.): J. Zacher, Reinhart Fuchs im Kanzleibriefsteller, in: Zeitschrift für deutsche Philologie 6 (1875), 3–12, hier 9–12 (4f. Hs. genannt, Sigle W); J.W. Muller, Reinaert in de kanselarij, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 29 (1910), 207–228, hier 212–217 (210 Hs. genannt, Sigle W). Literatur: J. Flinn, Le Roman de Renart dans la littérature française et dans les littératures étrangères du Moyen Age, Toronto 1963 (University of Toronto romance series 4), 542–548 und 693–695 (Abdruck des Textes von Muller, Hs. genannt, Sigle W); B. Grévin, Lire et «latiniser» la littérature de langue d’oïl dans le royaume de Sicile au XIIIe siècle (1240–1285), in: Brathair 14 (2014), 118–139, hier 128f.; F. delle Donne, Narrativa zoologica, letteratura romanza ed epistolografia cancelleresca latina in epoca sveva, in: Il miglior fabbro. Studi offeri a Giovanni Polara, a cura di A. De Vivo e R. Perrelli, Amsterdam 2014 (Supplementi di Lexis 69), 323–338 (325 Hs. genannt).

93rv Alexander IV papa: Epistula 'Quod divini nominis' ad civitatem Mediolanensem missa (1255). ›Regraciatur papa Mediolanensibus pro eo quod fuerunt favorabiles fratribus minoribus super concessione loci et ecclesie sancti Naboris eis facta et rogat ut ipsos fratres habeant commendatos‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro N potestati communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Quod divini nominis et apostolice sedis attenti sitis ac solliciti amatores et precipue diebus istis cognovimus argumento … — … id gratum habere possumus et ad vestros et civitatis vestre profectus propter hoc specialiter obligemur. Datum etc. Zur Übergabe der Mailänder Kirche S. Nabor an die Franziskaner vgl. auch Potthast Regesta 15672 und 15947, wo das vorliegende, bislang ungedruckte Dokument allerdings fehlt, vgl. Davidsohn Briefkodex (s. oben), 386 Nr. 38.

93v95v Fridericus II imperator: Epistula 'Si multorum exempla' ad Gregorium IX papam missa (Cremona, 1236). ›Scribit imperator summo pontifici excusando se quod non debet sibi indignatori ascribere sibi pontificale auxilium et consilium exhiberi. Datum etc.Sanctissimo in Christo patri domino G[regorio] dei gracia sancte Romane ecclesie summo pontifici Fr[edericus] dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex salutem et reverenciam filialem. Si multorum exempla potentum sequeremur et mores quos preter solitum blandientis fortune prosperitas efficit … — … ex parte nostra dixerit in predictis indubitanter paternitas vestra credat. Datum Cremone. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 218–223 Nr. XV. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2198.

95v96v Fridericus II imperator: Epistula 'Nuntios vestros' ad civitatem Bergamensem missa (1244). ›Scribit imperator Pergamensibus se eorum ambasiatores hilari animo recepisse qui exquirebant adventum ipsius imperatoris ad partes Lombardie prepotenti manu militum premittendum decrevit ad conservacionem ipsorum‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex potestati consilio et communi Pergamensi fidelibus suis graciam suam et bonam voluntatem. Nuncios vestros latores presencium fideles nostros quos ad nostram presenciam destinatis tanto iocundius excellencia nostra vidit … — … sic disponimus exaudire quod honorem nostrum deceat et vobis merito valeat esse gratum. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 244–247 Nr. XXVI. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3431; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 381 Nr. 20.

96v98r Alexander IV papa: Epistula 'Cathedra praeeminentiae' ad civitatem Mediolanensem missa (Neapel, 22.12.1254). ›Notificat A[lexander] papa Mediolanensibus mortem I[nnocentii] pape predecessoris sui et qualiter eius corpore tumulato cardinales Romane ecclesie fratres sui missarum solempniis in honore Sancti Spiritus devote ac humiliter celebratis de futuri pastoris substitucione tractantes ipsum licet invitum in apostolatus officio eligerunt‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis N potestati et communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Cathedra preeminencie pastoralis in hac militanti ecclesia per plurimos pontifices frequentis successionis vicissitudine variatur … — … quoniam vos tamquam devotos filios intendimus prosequi gracia et favore. Datum etc. Drucke: Hahn Collectio, 187–190 Nr. XLVI (nach dieser Hs.); MGH Epp. saec. XIII /3, 315f. Nr. 347. Literatur: Potthast Regesta 15599; RI 5/2,3 Nr. 8894.

98rv Philippus de Asenellis: Epistula 'Fama quae iocundissimae' ad Alexandrum IV papam missa (Mailand, nach 22.12.1254). ›Responsiva precedenti in qua notificant Mediolanenses dolorem quem habuerunt de morte I[nnocentii] pape deinde notificant A[lexandro] pape gaudium quem habuerunt de creacione ipsius se et civitatem suam recommendantes eidem‹. Sanctissimo patri et domino A[lexandro] divina providencia summo et glorioso pontifici Philippus de Asenellis potestas consilium et commune Mediolanense sui per omnia subiectam devocionem et devotam reverenciam et pedum oscula beatorum. Fama que iocundissime memorie domini Innocencii predecessoris vestri retulit obitum … — … per effectum operis si casus et possibilitas extiterint cogitura. Datum etc. Vgl. zum Absender auch unten, 107v108r. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 190–192 Nr. XLVII.

98v99r Carmen de adulterio monachi. ›De adulterio monachi ere redempto a fatuo prodigo‹. Institor unus erat Pisanus mare per altum | Equor ad Arthoas appar[e]at ire plagas … — … Sic res occulta presumitur edita signis | Sub labio stulti nulla silenda sedent. 20 elegische Distichen, vgl. dazu Davidsohn Briefkodex (s. oben), 376; Walther I 9416.

99rv Exhortatio ad iuvenes de desiderio patriae deponendo. ›Exortacio generalis et precipue ad iuvenes degentes in regionibus alienis in qua suggeritur quod puerili pusilla[ni]mitate deposita fortitudinis clipeum et virile robur assumant ut spiculum meroris effugiant ne sauciat curam ipsorum‹. Solet interdum contingere in regione degentibus aliena puerili precipue teneritate florentibus ut patrie dulcedinis delicias imaginando suspirent … — … tempora gravitatis et in statu tue condicionis viriliter comforteris. Ungedruckt.

99v Epistula Theologiae ad Neptunum. ›Scribit Theologia Neptuno ut eius alumpno in transferendo sit grata etc.Theologia Neptuno tranquille quietis solacio recreari. Lator presencium uteri nostri benedicta fecunditas maritime regionis ambigua peregrinacionis in baculo transire … — … ut personaliter et realiter incolimis [sic, recte: incolumis] loca destinacionis attingat. Datum etc. Ungedruckt.

99v Recommendatio Thaliae musae. ›Recommendat Talia suum vatem universis laureandis‹. Universis Talia musarum non minima suum recommendat alumpnum. Curialis institucionis processum perhenni poemate naciones in posteras propagandum relaturus aggreditur … — … primam dedit Bononia lauream per usum tribuant et secundam. Datum. Ungedruckt.

100r Epistula ad amicum. ›Scribit quidam cuidam amico suo quod multum doluit de morte patris ipsius tamen ortatur [!] eum ut super ipsius morte remedium consolacionis assumat‹. Audito quod mortis inique severitas vos genitore privavit debito vobis compassionis animus noster obnoxius doluit … — … lavacro pec[c]amine quolibet expiatur celestis efficitur incola regionis. Ungedruckt.

100r Epistula famuli ad dominum suum. ›Scribit quidam famulus domino suo ut ipsum recommendatum habeat et quod sibi rescribat statum suum si placet‹. Domino famulus redemptori redemptus se. Ne memoria famuli dominice magnitudinis inserta cathalogo per oblivionis alluvium transeat … — … quam incolumem libenter accipio nuntietis. Ungedruckt.

100rv Epistula exhortatoria ad amicos. ›Scribit quidam quibusdam amicis suis ut ipsorum statum quem incolumem fore desiderat sibi studeant intimare exponens se ad omnia ipsorum servicia quantum potest‹. Sciencia genere more conspicuis dominis A. de Savere B. de Mixigia et Matheo de Melzo Bernardus se et si qua sibi successus obtulit libertatis. Vestre curialitatis immensitas que dudum peregrino compatiens gremium liberalitatis aperuit … — … curie vos faciam non expertes. Druck (nur der Beginn nach dieser Hs.): Hahn Collectio, Praefatio (ungez.) Anm. q.

100v Recommendatio amici. ›Recommendat se quidam cuidam amico suo et rogat ut continenciam status sui et prosperitatis obventus continue se rescribat‹. [S]ciencia genere more conspicuo N. Bernardus se et felicitatis augmentum. Ne forte scribentis memoria paciatur exilium … — … nostris obsequiis perhenniter obligato. Ungedruckt.

100v101r Epistula cuiusdam exulis ad rectorem patriae suae. ›Commendat quidam exul quendam rectorem patrie sue multis virtutibus et rogat ut sibi impendatur liber regressus ad civitatem et patriam suam‹. Domino potestati Mediolanensi etc. Eliguntur ad regiminum solia potestates ut sibi subiectos iusticie favore confoveant … — … impetraret ingressum quem suppliciter orat squalore diutini carceris maceratus. Ungedruckt.

101r Carmen paraeneticum cuiusdam exulis. ›Nota Carmina rithmica super hiis sed incompleta‹. O lucerna patrie flos nobilitatis | Regula iusticie dos civilitatis … — … Leo valitudinis et vigor Sampsonis | Crede magnitudinis lingua Ciceronis. Drei Vagantenstrophen mit auctoritas (je drei rhythmische trochäische Septenare und ein Hexameter), der letzte Hexameter fehlt (s. Rubrik, insgesamt nur 11 statt 12 Verse). Walther I 12724a. Die rhythmischen Langzeilen sind im Gegensatz zur Parallelüberlieferung in Wien, ÖNB, Cod. 401, 40v, an der Zäsur getrennt geschrieben, nachträglich eingefügte Verbindungsstriche suggerieren alternative Kombinationen der An- und Abverse einer Strophe.

101r102r Alexander IV papa: Epistula 'Mirandum forsitan creditis' ad generalem fratresque OFM in Lombardia et Tuscia degentes missa (Neapel, nach 22.12.1254?). ›Scribit papa ministris custodibus guardianis et aliis fratribus Minoribus per Lombardiam et Tusciam constitutis ut non mirentur eo quod postquam assumptus fuit ad fastigium apostolice dignitiatis animos eorum suspendit vobis prospere successerat‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis ministris custodibus guardianis et aliis fratribus minoribus per Lombardiam et Tusciam constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Mirandum forsitan creditis quod postquam ad istud apostolici culminis penale fastigium … — … cum in ministerio domini negocium nostrum vestro senserimus ocio relevari. Eine Urkunde mit diesem Initium, diesen Adressaten und dem Ausstellungsort Neapel ist in den Registern bzw. den entsprechenden Regestensammlungen Papst Alexanders IV. nicht nachweisbar. Dagegen existiert ein im Wortlaut des Formulars vollkommen identisches Schreiben seines Nachfolgers Urban IV. an eine Ordensschwester aus Perugia, ausgestellt im September 1261 in Viterbo, das seinerseits Aufnahme in das 'Formularium' des Ps.-Marinus de Ebulo gefunden hat. Druck nach der Formularsammlung u.a. in: Sbaralea Bullarium 2, 422f. Nr. 1, dazu Potthast Regesta 18136; F. Schillmann, Die Formularsammlung des Marinus von Eboli, Bd. 1: Entstehung und Inhalt, Rom 1929, ND Turin 1971, 101 Nr. 196. Es ist nicht mehr zu entscheiden, ob der Florentiner, Wiener und Wolfenbütteler Codex hier eine sonst nicht mehr erhaltene Urkunde Alexanders IV. tradieren, ob das Dokument Urbans seinerseits aus dieser umgestaltet wurde oder ob der anonyme Kompilator der Florentiner Sammlung einen authentischen Brief Urbans IV. in diese Form modifiziert hat. Ein Regest des hier vorliegenden Textes s. bei Davidsohn Briefkodex (s. oben), 386 Nr. 35.

102r103r Epistula de morte sanctae Clarae Assisiensis a quadam sorore conventus Sancti Damiani scripta (Assisi, Aug. 1253). ›Notificacio mortis sancte Clare‹. Universis sororibus de ordine sancti Damiani per orbem constitutis sorores degentes Asisii [!] in salutis actore salutem. Lugubris exurgente meroris aculeo non sine fletibus seriem meste relacionis agredimur [!] … — … reverendi corporis machina conditoris operante potencia miraculorum pluralitatibus circumfulget. Der erste Abschnitt findet sich, zu einem allgemeinen Klagebrief von Nonnen über den Tod einer Äbtissin umgestaltet, auch im sog. Baumgartenberger Formelbuch, vgl. Baumgartenberger Formelbuch, 313 Nr. 14. Druck (nach der textidentischen Hs. Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 40v–41r): Santa Chiara di Assisi. I primi documenti ufficiali: Lettera di annunzio della sua morte, Processo e Bolla di canonizzazione, hrsg. von G. Boccali, Santa Maria degli Angeli (Perugia), 2003 (Pubblicazioni della Biblioteca Francescana 10), 25–33. Literatur: Z. Lazzeri, La lettera di partecipazione della morte di S. Chiara, in: Archivum Franciscanum Historicum 20 (1927), 494–499; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 384 Nr. 28.

103r104r Fridericus II imperator: Epistula 'Orbis orbitas' ad quendam regem missa (1243). ›Scribit imperator se magistrum O[ttonem] diaconum cardinalem et alios ecclesie prelatos decrevisse lubardos [sic, recte: liberandos] ad hoc ut per reverendum collegium cardinalium una cum dicto magistro O[ttone] possit de Romano pontifice viduate ecclesie providere‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex etc. Orbis orbitas et turbacio generalis per viduitatem ecclesie superfuso veneno veteris serpentis inducta per substitucionem summi pontificis tam salubriter quam celeriter faciendam … — … nec integritas fidei quam de tantorum patrum gravitate concepimus violenter. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 241–243 Nr. XXIV. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3363.

104rv Petrus de Vinea: Epistula I 13. ›Rescribit imperator regi Francie se eius litteras recepisse et quod non miretur si prelatos Francie hostes et adversarios suos detinet carceratos‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex illustri regi Francorum salutem et integre dilectionis affectum. Regie serenitatis litteras imperialis excellencia intellexit … — … in angusto tenet Augustus qui a d cesaris angustias nitebantur. Datum etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 103r in marg.: Petri de Vin. lib. 1 ep. 13. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 116f.; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 132f. Nr. 1.13. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3218.

104v105r Alexander IV papa: Epistula 'Turbari non debet' ad civitatem Mediolanensem missa (Neapel ?, 1255). ›Scribit papa communi Mediolanensi quod non debet mirari si ipse audito a pluribus quod Marchio Lancea cum armata militum comitiva in auxilium Manfredi olim principis Tarentini venire in regnum Sicilie disponebat quod negocium dicti regni quod tamen est procuratum sudoribus turbaretur‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis consilio et communi Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Turbari non debet vestra filialis dilectio devocio vel mirari … — … intendimus personam eius congruis efferre honoribus favoribus prosequi et beneficiis confovere. Datum. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 195f. Nr. L. Literatur: Potthast Regesta 15709; RI 5/2,3 Nr. 8932.

105r107r Innocentius III papa: Epistula 'Cum illam recolimus' ad civitatem Mediolanensem missa (Rom, 21.10.1212). ›Increpando scribit papa Mediolanensibus pro eo quod pro quodam qui vocabatur reprobus opposuerunt se eorum matris ecclesie ac redeuntes ad eorum matrem sacrosanctam Romanam ecclesiam memorantes cives Papienses restituant et dimittant‹. Innocentius episcopus servus servorum dei consilio et populo Mediolanensi spiritum consilii sanioris. Cum illam recolimus exuberanciam caritatis et gracie specialis qua sedes apostolica Mediolanensem ab antiquo dilexit … — … exaudire denique non possimus et sic sera penitencia post ruinam. Datum Laterani. Druck: PL 216, 710D–714C Nr. CLXXXIX. Literatur: Potthast Regesta 4611; RI 5/2,3 Nr. 6135.

107v108r Philippus de Asenellis: Epistula 'Angustiae graves' ad potestatem Bononiensem missa (Mailand, 1255). ›Scribit quidam nobilis de Bononia qui accesserat ad regimen civitatis Mediolanensis potestati et communi Bononiensi quatenus ex captivis quos tenent tales scontros dare velint pro quibus illi nobiles familiares sui qui capti fuerunt dum cum ipso accedebant ad prefatum regimen Mediolanense valeant a carceribus liberari‹. Sapienti viro domino R. de Villa Bononiensi honorabili potestati consilio communi civitatis eiusdem firmissime spei sui Phylippus de Asenellis Mediolanensis potestas suus per omnia cum toto posse se ipsum. Angustie graves et angustie gravedines que viris nobilibus iudicibus et militibus et aliis familiaribus vestris … — … spe iniqua decepti quod pro meritis sue nequicie dante domino confundentur. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 239f. Nr. XXII. Literatur: RI 5/2,4 Nr. 13955.

108rv Epistula recommendatoria. ›Littera quorundam recommendatoria qui decorari volebant cingulo militari‹. Viro magnifico domino Baralo dominatorii Baucii nobilitate conspicuo magno potentia sapientia circumspecto V. G. Lam. H. ceteri dicti de Landriano cives Mediolani ad eius beneplacita quidquid possunt. Magnum concipimus gaudium et in grandem nobis reputamus honorem quod viri providi Iohannes et Beltramus dicti de Landriano … — … sic communiter scribimus ita communitatis nostre domus sigillum duximus imprimendum. Datum etc. Adressat des Schreibens war Barral des Baux († 1268 oder 1270), Großjustitiar von Neapel und seit 1265 Podestà von Mailand. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 265f. Nr. XXXVII.

108v109v Hugo de Sancto Caro: Epistula 'Noveritis dominum' ad episcopum Constantiensem missa (1251–1253). ›Scribit frater Hugo tituli sancte Sabine presbiter cardinalis apostolice sedis legatus Constantinensi [!] episcopo de annunciacione cuiusdam barbare nacionis conculcantis omnem populum christianum‹. Frater Hugo miseracione divina tituli sancte Sabine presbiter cardinalis apostolice sedis legatus dilecto fratri suo Constantinensi [!] episcopo salutem et amorem. Noveritis dominum apostolicum nostrum A. patriarcha Ierusalem in hunc modum literas recepisse … — … preces autem quas a vobis exigimus pro nobis ab omnibus fidelibus erogatis. Datum. Sofern die erschlossene Datierung zutrifft, dürfte es sich bei dem Adressaten um Bischof Eberhard II. von Konstanz (1248–1274) handeln. Druck (nach der textidentischen Hs. Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 43v–44r): Davidsohn Briefkodex (s. oben), 383f. Nr. 27.

109v110r Gregorius IX papa: Bulla 'Rex pacificus' de promulgatione decretalium ad scholares universitatum Bononiensis Parisiensisque missa (Spoleto, 05.09.1234). ›Promulgat papa universis Scolaribus quandam compilacionem constitucionum decretalium factarum per eum iubens ut hac tantummodo universi compilacione utantur in iudiciis et in scolis‹. Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis doctoribus et scolaribus universis salutem et apostolicam benedictionem. Rex pacificus pia miseracione disposuit sibi subditos fore pudicos pacificos et modestos … — … ne quis presumat aliam facere absque auctoritate sedis apostolice speciali. Datum etc. 109v in marg. Editionsangabe (18. Jh.): Apud Boulai Hist. Arch. Paris. T. III p. 153 (s. Boulay 3, 153). Druck (zuletzt): Friedberg 2, 2f. Literatur: Potthast Regesta 9694.

110rv Innocentius IV papa: Epistula 'Civitatem vestram' ad civitatem Spoletanensem missa (1243–1254). ›Scribit papa Spoletanensibus quod licet pro defensione civitatis ipsorum eis de pecunia ecclesie providerit hactenus liberaliter et gratanter adhuc est in eodem proposito ut aliam summam pro eodem subsidio in congrua quantitate transmittat. Quare rogat eos ut in fide et devocione sedis apostolice sicut laudabiliter inceperunt firmi ac immobiles perseverent‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et communi Spoletanensi salutem et apostolicam benedictionem. Civitatem vestram devocionis et fidei zelo succensam gerentes in visceribus caritatis … — … merito fideliores ex fidelibus et devociores eritis ex devotis. Datum etc. Ungedruckt, vgl. Davidsohn Briefkodex (s. oben), 383f. Nr. 27.

110v Innocentius IV papa: Epistula 'Post illos tristes' ad civitatem Sutrinensem missa (1243–1254). ›Commendat papa Sutrinos de sinceritate fidei pro eo quod cum quidam concives eorum voluerunt divertisse a devocione et fidelitate sancte matris ecclesie ipsa tamen universitas non promisit ab ipsis impiis seductoribus se seduci et exortatur [!] eos ut in fidelitate et devocione apostolice sedis eorum corda sicut filii benedictionis et gracie debeant roborare‹. Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro potestati consilio et communi Sutrino salutem et apostolicam benedictionem. Post illos tristes quos de civitate vestra nuper accepimus fama referente rumores … — … benedictionis sue dexteram in vos libere possit extendere si fuerit oportunum. Ungedruckt, vgl. Davidsohn Briefkodex (s. oben), 385 Nr. 34.

111r Versus. Zwischen den beiden Briefen ist das Distichon Walther I 12912a eingeschoben.

111r112r Alexander IV papa: Epistula 'Nimis amarae' ad civitatem Mediolanensem missa (Ende 1255). ›Scribit papa Mediolanensibus quatenus provide attendentes quod iniurie illate comiti Subaudie [!] principaliter ipsum attingunt sic intendat ut idem comes ipsorum interveniente potestate a predictorum manibus eruatur‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis potestati et populo Mediolanensi salutem et apostolicam benedictionem. Nimis amare nimiumque moleste sunt nobis iniurie que devotis ecclesie filiis irrogantur … — … ex parte nostra dixerit firmiter credere illaque diligenter adimplere curetis. Datum. Ausführliches Regest und Teildruck: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 385 Nr. 34.

112rv Philippus de Asenellis: Epistula 'Si universale bonum' ad Alexandrum IV papam missa (Mailand, 1255). ›Exponunt [Mediolanenses] summo pontifici puritatem fidei quam habuit marchio Lancea erga fideles ecclesie et rogant ut eidem in hiis que petierit benignum assensum prebere dignetur‹. Sanctissimo patri et domino A[lexandro] dei gracia sacrosancte Romane ecclesie summo et glorioso pontifici Philippus de Asenellis potestas consilium et commune Mediolanense sui per omnia se ipsos ad queque mandata et devotissima pedum oscula beatorum. Si universale bonum quod de potencia viri nobilis Manfredi clarissimi marchionis Lancie fideles habuerunt Lombardi explicare per singula conaremur … — … fervor dicti nobilis propensius augeatur et que expectant honorem et utilitatem ecclesie posset plenius exercere. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 193–195 Nr. XLIX.

112v114v Innocentius IV papa: Epistula 'Truculentam unius' de excommunicatione principis Ezzelini de Romano (Rom, 09.04.1254). ›Hec est sentencia lata per summum episcopum contra dominum Ezelinum de Romano‹. Innocentius episcopus servus servorum dei. Ad memoriam rei geste in perpetuum. Truculentam unius inhumani hominis rabiem sevamque barbariem edomandam Ezelini videlicet de Romano quem digne malignitatis enormitas fecit insignem … — … quod de habundantissima predicte sedis clemencia duximus adiungendum. Datum. Druck (zuletzt): MGH Epp. saec. XIII /3, 242244 Nr. 278. Literatur: Potthast Regesta 12899 und 15331; RI 5/2,3 Nr. 8711.

114v115r Excerpta IV e variis fontibus hausta. Die vier Stücke enthalten folgende kurze Schreiben, z. T. auf einen einzigen Satz reduziert: (114v): Ein ungenannter Sultan an Kaiser Friedrich II. = Petrus de Vinea: Epistula II 19, vollständig, Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1, s. oben, 276; L'epistolario di Pier della Vigna, s. oben, 319 Nr. 2.19. (114v): Kaiser Friedrich II. an den Sultan = Petrus de Vinea: Epistula II 18, nur der letzte Halbsatz, Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1, s. oben, 276; L'epistolario di Pier della Vigna, s. oben, 318 Nr. 2.18, vgl. Davidsohn Briefkodex, s. oben, 378 Nr. 4. (115r): Kardinal Thomas von Capua sendet Kaiser Friedrich II. ein Pferd = Thomas de Capua: Epistula VIII 50, nur der erste Halbsatz, Druck: Die Briefsammlung des Thomas von Capua, s. oben, Online-Ausgabe der MGH, 209 Nr. VIII 50. (115r): Kaiser Friedrich II. dankt Kardinal Thomas von Capua für das Pferd, Druck nach dieser Hs.: Hahn Collectio, Praefatio (ungez.) Anm. o, der Text weicht von dem bei Petrus de Vinea überlieferten Dankschreiben ab (Epistula III 19, Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1, s. oben, 417; L'epistolario di Pier della Vigna, s. oben, 511 Nr. 3.19; dazu RI 5/1,1 Nr. 2271). In der Parallelüberlieferung (Florenz, BNC, Landau Finaly 17, 46v–47r; Wien, ÖNB, Cod. 401, 55r–56v) ist vor diesen Stücken thematisch passend eine "Descriptio boni equi" zu finden, die hier ausgelassen wurde, sich aber z. B. in Cod. Guelf. 876 Helmst., 55r–v, findet.

115r Fridericus II imperator: Epistula 'In recuperatione' ad Rofredum Beneventanum iurisperitum missa (1241). ›Scribit imperator cuidam legum professori ut revertatur ad caulam propriam‹. Fredericus dei gracia etc. suo fideli Rofredo Beneventano iuris civilis professori suam graciam et bonam voluntatem. In recuperacione tui qui velut ovis ex gregibus ad ferarum antra digrediens videbaris … — … ne velut in contactu redibeas [sic, recte: redoleas] mores et habitum sacerdotum. Druck: Historia diplomatica Friderici Secundi…, collegit… et notis illustravit J.-L.-A. Huillard-Bréholles, Bd. 5/2, Paris 1869, 1115. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3199.

115rvAltercatio impudice monialis et pudici juvenis‹. Me tibi teque michi genus etas et decor equant | Cur ergo non sumus sic in amore pares … — … Gaudeo quod nostrum vincis racione furorem | Iam video vere quod meliora canis. Neun elegische Distichen, in zahlreichen Handschriften variant überliefert, darunter auch in Cod. Guelf. 789.1 Novi, 18r–19r. Die Sprecherrollen sind in marg. nachgetragen. Vgl.: Walther I 10852.

115v116r Fridericus II imperator: Epistula 'Ab aquilone' ad universos reges principesque orbis terrarum missa (1241). ›Conqueritur pupillus et innocens rex Sicilie coram universis mundi regibus et principibus de servis suis qui ipsum tenent subiugatum et detinent hereditarium regnum ipsius‹. Universis mundi regibus et orbis terre principibus quocumque fidei caractere insignitis pupillus et innocens rex Sicilie solo nomine Fr[idericus] salutem in domino si quam potest. Ab aquilone et mari naciones concurrite accedite properanter … — … simili iudicio vel discrimine nosipsos puniendos poteritis formidare. Bei diesem Brief handelt es sich vermutlich um eine reine Stilübung. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 209f. Nr. XLIX. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 560; K. Hampe, R. Hennesthal, Die Reimser Briefsammlung in Cod. 1275 der Reimser Stadtbibliothek, in: NA 47 (1928), 518–550, hier 520 Nr. 1.

116r117r Fridericus II imperator: Encyclica 'Qualiter ad instantiam' contra convocationem concilii (Faenza, 13.09.1240). ›Describit imperator qualiter summus pontifex ad depressionem iusticie imperii simulabat se pacem habere velle cum ipso ut Lombardos ad tempus treguarum [sic, recte: treugarum] suffragio respirantes contra ipsum postmodum in rebellionem fortius confirmaret‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator etc. Qualiter ad instanciam Lombardorum Romane sedis antistes contra nos inconsulto calce processerit … — … nullus sic per securitatis nostre fiduciam ad synodum ipsam accedit. Datum. Der Schreibfehler treguarum (statt treugarum) findet sich auch in der Parallelüberlieferung, vgl. Wien, ÖNB, Cod. 401, 58v. Der Text ist in mehreren Fassungen überliefert, für die vorliegende s. MGH Const. 2, 317321 Nr. 233B. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3139; Hampe/Hennesthal Die Reimser Briefsammlung (s. oben), 520 Nr. 2; Davidsohn Briefkodex (s. oben), 379 Nr. 10.

117rv Petrus de Vinea: Epistula II 13. ›Scribit imperator subditis suis quod cum Lucani hostiliter invaserint terram imperii et idem pluries monuerit in spiritu lenitatis eosdem ne tantam eidem iniuriam molirentur inferre eisdem. In eorum terris faciant commercia interdici‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator etc. Furiosam et superbam furiam Lucanorum qua succensi frementes se contra deum et Romanum imperium erexerunt … — … alias contra ipsos procedatis sicut videritis expedire. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 117r in marg.: Ep. 13 lib. 2 Petri de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 268f.; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 305 Nr. 2.13. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3558.

117v118v Fridericus II imperator: Epistula 'Ecce facimus' ad archiepiscopum Treverensem missa (Barolo, 29.01.1235). ›Describit imperator cuidam principi suo qualiter filius suus quem tam ipse quam alii sui principes in regem elegerant transgrediendo ipsius mandatum cepit imperii principes molestare‹. Fredericus dei gracia etc. Ecce facimus universale verbum ad principes velut ad imperii nostri membra … — … cognoscantur ab omnibus et per universum orbem fidei nostre titulus extollatur. Datum. Neben der Wiener und Florentiner Parallelüberlieferung auch in Cod. Guelf. 13.3 Aug. 4°, 123rb–124ra. Drucke (jeweils nach bzw. mit dieser Hs.): Hahn Collectio, 225–228 Nr. XVII. MGH Const. 2, 236238 Nr. 193. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2075; Hampe/Hennesthal Die Reimser Briefsammlung (s. oben), 520 Nr. 4.

118v119r Petrus de Vinea: Epistula IV 1. ›Deplorando imperator mortem filii sui scribit cuidam principi suo quatenus per totam iurisdictionem imperii cunctis prelatis et ceteris fidelibus suis iniungat ut cum omni devocione solempni eius exequias celebrantes animam ipsius cum decantacione missarum et aliis ecclesiasticis sacramentis divine misericordie recommendent‹. Fredericus dei gracia etc. Misericordia pii patris severi iudicis exsuperante iudicium Henrici filii nostri primogeniti fatum lugere compellimur … — … in gaudiorum nostrorum tripudiis exultarint sic in doloribus nostris dolere fideliter videantur. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 118v in marg.: Ep. 1 lib. 4 Pet. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum quibus res gestae ejusdem imperatoris aliaque ad historiam … spectantia continentur libri VI. Novam hanc editionem adjectis variis lectionibus curavit J. R. Iselius, Bd. 2, Basel 1740, 5f.; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 722 Nr. 4.1. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3268.

119r Epistula Anacharsis. ›Significacio victus religiosi et abiectio per alium‹. Anacarsis Annoni salutem. Michi amictui est scilicinum [!] tegmen calciamentum solarum calicum [!] cubile terra pulmentum fames … — … delectatus es vel civibus tuis vel diis immortalibus dona. Der von Cicero aus dem Griechischen übersetzte fünfte Brief des skythischen Weisen Anacharsis ist in Cic. Tusc. 5,32,90 enthalten. Druck: M. Tullius Cicero: Tusculanae disputationes, ed. M. Giusta, Turin u.a. 1984 (Corpus scriptorum latinorum Paravianum), 320.

119v120r Petrus de Vinea: Epistula II 5. ›Describit imperator qualiter Parmenses sibi dederunt conflictum apud Victoriam‹. Fredericus dei gracia etc. Ne fama sub incerto discurrens animum nostrum sub contrario eventu nostra relacione veritati contraria valeat perturbare … — … salutare non potuit in captivitatem deductis et per manus hostium trucidatis. Datum. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 119v in marg.: Ep. 5 lib. 2 Petri de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 250–252; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 278f. Nr. 2.5. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3668.

120rv Conradus IV Romanorum rex: Epistula 'Gaudere vos volumus' ad quosdam fideles missa (1253). ›Notificat Conradus rex fidelibus suis qualiter civitas Neapolitana conversa est ad devocionem et fidelitatem ipsius et qualiter recepit eos ad misericordiam‹. Conradus etc. Gaudere vos volumus quod nostre paterna iusticie manus altissimi causam nostram continuis promovet incrementis … — … et curialitas dormitet ubi vigilat strepitus preliorum. Der Text entspricht, insbesondere zu Beginn, dem inhaltlich identischen Brief des Königs bei Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 293f. Nr. II 30 (RI 5/1,2 Nr. 4611). Druck (weitgehend übereinstimmende Fassung an die Bürger von Speyer adressiert): Acta imperii selecta. Urkunden deutscher Könige und Kaiser mit einem Anhang von Reichssachen, gesammelt von J. F. Böhmer und hrsg. von J. Ficker, Innsbruck 1870, 294f. Nr. 350. Literatur: RI 5/1,2 Nr. 4611.

121r Epistula Vitae ad Mortem. ›Epistola de vita ad mortem‹. Vita regina gencium et omnium hominum gubernatrix gracia superne virtutis morti ancille pessime et omni crudelitate replete pro salute odium et pro dilectione pessimam voluntatem. Naturale vicium et antiqua severitas aliquibus nequivit eventibus … — … ad summum opificem qui est iudex miserrimus appellabo. Ungedruckt, vgl. auch zum folgenden Text.

121r121v Epistula Mortis ad Vitam. ›Epistola de morte ad vitam‹. Sue tamquam domine et plurimum ad omnia metuende tocius mundi vite piissime omnium gencium amatrici mors infelix et misera et omni solacione penitus aliena pro salute suspiria et gemitus infinitos. Angustie michi sunt undique et duplici contricione perturbor … — … ut possim ante finem mundi vobiscum gaudiis et solempnitatis interesse. Ungedruckt. Vgl. zu beiden Briefen: H. Walther, Das Streitgedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters, München 1920 (Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 5,2), 83 und 221 (die dort angekündigte Edition von L. Bertalot ist nicht erschienen); H. M. Schaller, Scherz und Ernst in erfundenen Briefen des Mittelalters, in: Fälschungen im Mittelalter, Bd. 5: Fingierte Briefe, Hannover 1988 (MGH Schriften 33/5), 79–94, hier 82; ND in Ders. Stauferzeit (s. oben), 129–144 (132 Hs. genannt).

121v122r Increpatio cuiusdam advocati. ›Increpacio cuiusdam pessimi advocati loquacis et nota vituperacionis‹. Aqua sancti Germani que cum aquis Stiloe [!] transire solet cum silencio versa est in grandinem … — … utpute cornutus intrabit prelia tutus. Zum Text vgl.: Hampe/Hennesthal Die Reimser Briefsammlung (s. oben), 521 Nr. 29 und 535–537 (Abdruck).

122v123r Petrus de Vinea: Epistula II 8. ›Minatur imperator Romanis pro eo quod maiestatem imperii contra eos ad iram noviter incitarunt‹. Fredericus etc. Preterite culpe materiam que ante presumpcionis obstinatam perfidiam traxit exordium … — … et ad nutum omnia desiderata succedunt. Datum etc. Der Text ist vielfach modifiziert; darauf bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 122v in marg.: Fere eadem cum [ep.] 8 lib. 2 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 255f.; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 286f. Nr. 2.8. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3301.

123rv Petrus de Vinea: Epistula II 4. ›Significat ad gaudium imperator cuidam principi suo qualiter civitas Favencie se convertit ad fidelitatem et devocionem ipsius‹. Fredericus dei gracia etc. Licet pro suis diffisa meritis et consciencia gravium quas in nos commiserat offensarum … — … constanciam nobis victorie titulum iudicasti. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 123r in marg.: Ep. 4 lib. 2 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 247–250; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 275f. Nr. 2.4. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3197. – Direkt an den Text anschließend das Distichon Walther I 4500.

123v124r Petrus de Vinea: Epistula I 7 (partim). Fredericus dei gracia Romanorum imperator etc. senatori populoque Romani etc. Cum Roma sit nostri caput et auctrix imperii et Romanus imperator a Romanii [!] vocabulo nuncupetur ut sibi nostri nominis et honoris processus et auspicia debeamus … — … populum Romanum quibus specialiter et communiter studuimus liberali et spontanea munificencia providere ac eorum … (Text bricht ab). Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 123r in marg.: Ep. 7 lib. 1 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 100–102, hier nur bis 101 Z. 4; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 111f. Nr. 1.7, hier nur bis 111. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2430. – 124v leer.

125r126r Decretum electionis Conradi IV regis (Febr. 1237, partim). (Text setzt ein) … eventus enterpres [!] cuiuslibet et probacio certa presagii dum nedum imperio paciente naufragium … — … Interfuerunt similiter patriarcha Aquilegensis et quam plures alii. Drucke (jeweils nach dieser Hs.): MGH Const. 2, 439441 Nr. 329; Una silloge epistolare della seconda metà del secolo XIII (s. oben), 185–191 Nr. 166 (LXIII Hs. genannt). Literatur: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 378 Nr. 7; RI 5/1, Nr. 4386.

126rv Petrus de Vinea: Versus de seipso incarcerato. ›Queritur captivus super compedibus ferreis sibi datis etc.Cum satis affligat ferri me maxima moles | Quid michi donasti cape ferrum regia proles … — … Fortune cum sicut alii terrore fugati | Tu lacere remanes anchora sola rati. Zehn Verse, davon acht paarweise endgereimte leoninische Hexameter, die beiden letzten Verse endgereimte Pentameter. Druck: Huillard-Bréholles Pierre de la Vigne (s. oben), 86; F. delle Donne, Una perduta raffigurazione federiciana descritta da Francesco Pipino e la sede della cancelleria imperiale, in: Studi medievali 3. serie 38 (1997) 737–749, hier 742. Vgl. dazu: Walther I 3750.

126v127v Petrus de Vinea: Epistula V 1. ›Scribit imperator universis prelatis ecclesiarum marchionibus comitibus quod nobiles intendere so[l]licite provisionis instanciam ad statum pacificum regionis ipsius cum personaliter ibi semper esse non possit Fredericus dilectum filium suum in provincia illa generalem vicarium duxit stauendum cui devote intendere ac respondere procurent‹. Fredericus dei gracia Romanorum imperator semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex prelatis ecclesiarum marchionibus comitibus ca[pi]taneis valvasoribus potestatibus consulibus rectoribus consiliis et comitatibus universis per Tusciam et ab Amelia usque Cornetum ac per maritimam constitutis fidelibus suis graciam suam et bonam voluntatem. Ad extollenda iustorum preconia et reprimendas insolencias transgressorum prospiciens e celo iustitia … — … ut devocionem vestram exinde commendare possumus. Datum Croseti [!] etc. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 126v in marg.: Ep. 1 lib. 5 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 2 (s. oben), 39–42; MGH Const. 2, 372374 Nr. 266 (mit dieser Hs.); L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 776f. Nr. 5.1. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 3538.

127v128r Carmen paraeneticum de pace. ›Versus ortanti [!] in bonum ad electos super pace tractanda‹. O vos electi componere federa nostre | Pacis ad hec aures que dicam vertite vestras … — … Sicut feceritis patere solacia pacis | Sic et non aliter possitis habere cupita. 31 Hexameter, ungedruckt. Vgl. dazu mit dieser Hs.: Walther I 13061.

128rv Carmen de laude cuiusdam Martini. ›Versus aliqualiter laudativi unius Martini‹. Dormitis vel negligitis loquor ista magistri | Vobis verba loquor dum vos preconia laudum … — … Nomen et optatam patrie curare salutem | Conventur [!] faciatque sibi Martinus alumpnos. 20 Hexameter, ungedruckt. Dazu: Walther I 4741.

128v De laude cuiusdam Martini versus XX. ›Versus laudativi multipliciter eiusdem Martini‹. Non possum Martine tuos equare loquendo | Iocundos actus cedit arena maris … — … Ut dixi 'Non sufficio te pungere versu | Doctores digno te precor ore canant'. 10 elegische Distichen, ungedruckt. Dazu mit dieser Hs.: Walther I 12137a.

128v129v Gutetus de Mixigia: Carmina et littera de electionis dissidio inter Alfonsum regem Aragoniae et Richardum ducem Cornubiensem. Zum Textkonvolut gehören folgende Stücke: (128v129r) ›Versus comminatorii imperatoris ad ducem‹. Milve licet placeas tibi penna forte decora | Dignum teque putesne venereris ea … — … Rex regum comiti preferri debet aperte | Qui nisi distiterit rex superabit eum. Fünf elegische Distichen. Vgl. dazu: Walther I 11064. (129r) ›Versus super eadem materia‹. Nigredo plumbi fulvo nunc nititur auro | Preferri cursu temptat precedere cervum … — … Vincetur potius vates optare videtur | Qui cecinit rectore bono superabit Hyberus. 11 Hexameter. Vgl. dazu mit dieser Hs.: Walther I 11771. (129rv) ›Prosa sequens dirigitur super materia precedentium versuum‹. Otto[ni] capitum [domino] et novum nobilius quod iam obtinet racione victo celeriter emulo feliciter possessuro Gutetus de Mixigia Mediolanensis notarius se cum parva suppellectile sed cum inextinguibili desiderio serviendi. Testimonium dei quem non ambigo cuncta stare secreta … — … colligat ex eiusdem nam ipsa sicut spero probabit effectus. Dazu: Davidsohn Briefkodex (s. oben), 386 Nr. 37. (129v) ›Versus‹. Gratulor eximias digne laudes tibi magno | Quid geris officio dulcis amice cani … — … Gaudeat ut socius vobis sub duce claro | Et videatur amor trinus honore trium. Sieben elegische Distichen. Vgl. dazu: Walther I 21103 (129v130r) ›Versus‹. Ni data materies esset quam vincere igni | Hac experta foret vis sua vota minus … — … Emulus Alfonsi gladio et racione subactus | Invicto regi gloria maior erit. Vier elegische Distichen. Vgl. dazu: Walther I 11755b. Zum Verfasser des Briefs und der Gedichte, einem Notar der Stadt Mailand, vgl. J. A. Fabricius, Bibliotheca Latina mediae et infimae aetatis…, editio italiana, Bd. 2, Florenz 1858/1859, 164; RI 5/1,2 Nr. 5504; P. Linehan, The Spanish church and the papacy in the thirteenth century, Cambridge 1971 (Cambridge Studies in medieval life and thought), 155. Druck aller Texte nach dieser Hs.: Hahn Collectio, 394–396.

130rv Alexander IV papa: Epistula 'Post multiplices' ad civitatem Florentiam missa (1254/1255). ›Scribit papa communi Florencie quatenus marchiam Lancie in regnum pro subsidio regis Manfredi cum armata militum comitiva accedere disponendi cum modum [!] transitum per terras iurisdictionis ipsorum ita quod procedere nequeat debeant protinus denegare‹. Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis nobili viro N potestati consilio et communi Florencie salutem et apostolicam benedictionem. Post multiplices ecclesie labores celesti favore promotos circa sedandas motuum tempestates quibus christianum populum tiranica dudum vexavit iniquitas … — … specialiter nos et Romanam ecclesiam ad gratam vobis vicissitudiinem obligetis. Datum etc. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 192f. Nr. XLVIII. Literatur: Potthast Regesta 15710; RI 5/2,3 Nr. 8904.

130v Epistula consolatoria cuiusdam religiosae mulieris. ›Consolatur quedam religiosa mulier quendam sanctum et religiosum virum et ortatur [!] eum ut tribulationibus suis velit paciencie statum opponere‹. Reverendo in Christo fratri N Mediolanensi soror in domino consolari. Non doloris assiduitas nec tribulacionum turbo vos virum constantem in dolorem deberent adducere … — … et ad invicem nobis oracionum suffragiis suffragemur. Vale ut opto per tempora longiora. Datum Cremone. Der Trostbrief ist ungedruckt.

131r134v Petrus de Vinea: Epistula I 21. Fredericus dei gracia Romanorum imperator et semper Augustus Ierusalem et Sicilie rex senatoribus et Romano populo dilectis fidelibus suis suam graciam et bonam voluntatem. Levate in circuitu oculos vestros erigite filii hominum aures vestras … — … quod honor omnium tangitur quicumque de corpore principum secularium offendatur. Auf die nachfolgend genannte Ausgabe bezieht sich die Editionsnotiz (18. Jh.) 131r in marg.: Lib. 1 ep. 21 P. de Vin. Druck: Petri de Vineis Epistolarum Bd. 1 (s. oben), 139–159; MGH Const. 2, 290299 Nr. 215; L'epistolario di Pier della Vigna (s. oben), 163–171 Nr. 1.21. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 2431.

134v135r Otto IV imperator: Epistula 'Quia saepe' ad Innocentium III papam missa (1210). ›Conquerendo scribit imperator pape quod multum miratur et eciam movetur quod ad indignam sui reprehensionem in tanta verborum multitudine laboravit asserens se nichil fecisse propter quod sit spirituali et humano gladio feriendus‹. Otto dei gracia Romanorum imperator etc. Clementissimo patri I[nnocentio] divina etc. sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici reverenciam etc. Quia sepe dictorum virtus perditur cum apud audiencium corda minus cauta oportunitate loquacitas levigatur mirari possumus … — … quod temporalia tamquam imperator per totum imperium intendimus iudicare. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 208f. Nr. X. Literatur: RI 5/1,1 Nr. 440.

135rv Fridericus II imperator: Epistula 'Utinam audiantur' ad civitatem Fermanam missa. ›Admonendo scribit imperator civibus civitatis Fermane ut sibi debeant precavere ab indignacione sua et quod instanter relaxent a carceribus quendam fidelem suum quem detinent‹. Fredericus dei gracia etc. Utinam audiantur verba mea et eloquium meum illis tribuat intellectum … — … Que nocitura tenes quamvis sint cara relinque. Aussteller des Schreibens war vermutlich Petrus de Vinea, in dessen Sammlung der Brief allerdings fehlt. Druck: Winkelmann Acta imperii inedita 1198–1273 (s. oben), 577f. Nr. 731. Literatur: RI 5/3,4 Nr. 13296.

135v Robertus I Siciliae rex: Epistula de salvoconducto Gualteri de Sancto Laurentio iurisperiti (Acqui, 08.03.1323). Robertus dei gracia rex Ierusalem et Sicilie ducatus Apulie et principatus Capue provincie et Forcalquerii ac Pedimontis comes universis presentes literas inspecturis tam fidelibus quam amicis suis graciam et salutem. Cum Galterius de sancto Laurencio iurisperitus familiaris et fidelis noster ostensor presencium ad certas partes Lombardie pro quibusdam negociis suis habeat se transferre … — … et fideles de obediencia commendemus. Datum Aquis Anno domini Mo CCC XXIIIo die VIII Marcii VI indictione regnorum nostrorum anno XIIII. Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 267 Nr. XLII.

135v136r Robertus I Siciliae rex: Epistula 'Viros morum gravitate' ad Ubertum episcopum Vercellensem missa (1311/1312–1328). Robertus etc. venerabili viro V[berto] episcopo Vercellensi et comiti Cambellano consiliario familiari et fideli suo dilecto suam graciam et salutem. Viros morum gravitate conspicuos et elegancia virtutum preclaros nobis collaterali societate iungendos solicite nos decet exquirere … — … tamquam familiarem nostrum graciosa prosecucione foveri et condignis favoribus honorari. In cuius rei testimonium etc. Datum etc. Bei dem Adressaten handelt es sich um Ubertus Avogadro, 1310–1328 Bischof von Vercelli (Eubel 1, 521), der sich während des Italienzuges Heinrichs VII. zunächst auf die Seite des römischen Königs gestellt hatte (vgl. MGH Const. 4, 444447 Nr. 488–490, 485f. Nr. 526), dann jedoch zu König Robert wechselte (vgl. Fontes rerum Germanicarum, hrsg. von J. F. Böhmer, Bd. 1: Johannes Victoriensis und andere Geschichtsquellen Deutschlands im vierzehnten Jahrhundert, Stuttgart 1843, 75). Druck (nach dieser Hs.): Hahn Collectio, 266f. Nr. XLI.

136v139v Tabula. Abiectio timoris dei etc. folio 38. Accepcio personarum folio 43. Aer malus folio 85 … — … Ulcio folio 4, 33, 122. Unio in caritate folio 130. Universa. Zizaniam evellere 73. Ungedruckt.


Abgekürzt zitierte Literatur

Baumgartenberger Formelbuch Das Baumgartenberger Formelbuch. Eine Quelle zur Geschichte des XIII. Jahrhunderts vornehmlich der Zeiten Rudolfs von Habsburg, hrsg. und erl. von H. Baerwald, Wien 1866 (Fontes rerum Austriacarum, Abt. 2: Diplomataria et acta 25)
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
Boulay Caesarii Egassii Bulaei Historia universitatis Parisiensis…, Bd. 1–6, Paris 1665–1673, ND Frankfurt/M. 1966
Bremond/Ripoll Bullarium Bullarium Ordinis Fratrum Prædicatorum opera Thomæ Ripoll editum et ad autographam fidem recognitum, variis appendicibus, notis, dissertationibus ac tractatu de consensu bullarum illustratum a P. F. Antonino Bremond, Bd. 1–8, Rom 1729–1740
Briquet C. M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, Bd. 1–4, Leipzig 21923
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
DA Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters namens der Monumenta Germaniae Historica 1 (1937) –
Ebert Handschriften F. A. Ebert, Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel zur älteren deutschen Geschichte, in: Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde 6 (1838), 1–34
Eubel C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi sive summorum pontificum, S. R. E. cardinalium, ecclesiarum antistitum series…, Bd. 1: Ab anno 1198 usque ad annum 1431; Bd. 2: Ab anno 1431 usque ad annum 1503, Münster/Westf. 1898–1914
Friedberg E. Friedberg, Corpus iuris canonici, 2 Bde., Leipzig 1879 und 1881
Hahn Collectio D. Simonis Friderici Hahnii, Historiarum in Academia Julia professoris publici ordinarii Collectio monumentorum veterum et recentium ineditorum…, Bd. 1, Braunschweig 1724
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
MGH Monumenta Germaniae Historica inde ab anno Christi quingentesimo usque ad annum millesimum et quingentesimum …, Hannover u.a. 1826–
MGH Const. Monumenta Germaniae Historica. Constitutiones et acta publica imperatorum et regum, inde ab anno DCCCCXI usque ad a. MCCCLVI, hrsg. von L. Weiland u. a., Bd. 1–11, Hannover und Weimar 1893–1992 (MGH Leges 5. Sectio 4, 1–11)
MGH DD Monumenta Germaniae Historica. Diplomata, Bd. 1–, Hannover 1872–
MGH Epp. saec. XIII Monumenta Germaniae Historica. Epistolae saeculi XIII e regestis pontificum Romanorum selectae, hrsg. von G. H. Pertz und C. Rodenberg, Bd. 1–3, Berlin 1883–1894
MGH SS Monumenta Germaniae Historica. Scriptores (in Folio), Bd. 1–, Hannover 1826–
MIÖG Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung 1 (1880) –
NA Neues Archiv der Gesellschaft für Ältere Deutsche Geschichtskunde zur Beförderung einer Gesamtausgabe der Quellenschriften deutscher Geschichten des Mittelalters 1 (1876) – 50 (1935)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Polak Treatises 3 E. J. Polak, Medieval and Renaissance letter treatises and form letters, Bd. 3: A census of manuscripts found in part of Europe. The works on letter writing from the eleventh through the seventeenth century found in Albania, Austria, Bulgaria, France, Germany, and Italy, Leiden 2015
Potthast Regesta Regesta pontificum Romanorum inde ab anno post Christum natum MCXCVIII ad annum MCCCIV, 2 Bde., hrsg. von A. Potthast, Berlin 1874 und 1875
Raynaldus Annales O. Raynaldus, Annales ecclesiastici auctore Caesare Baronio continuati…, Bd. 15–20, Köln 1691
RI J. F. Böhmer u.a., Regesta Imperii, bislang 14 Hauptteile und weitere Zusatzbde., Innsbruck u. a. 1877–
Sbaralea Bullarium Bullarium Franciscanum Romanorum Pontificum. Constitutiones, epistolas ac diplomata continens …, Bd. 1–4, hrsg. von J. H. Sbaralea, Rom 1759–1768, ND Graz 1983–1984
Schaller/Könsgen D. Schaller und E. Könsgen, Initia Carminum Latinorum saeculo undecimo antiquiorum, Göttingen 1977, Supplementbd. fortgeführt von Th. Klein, Göttingen 2005
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt. (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)
  • Überarbeitung abgeschlossen; gleicher Stand wie im gedruckten Katalog. (lesser, 2023-01-15)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil III.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information