de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung des Cod. Guelf. 32 Helmst.
Helmar Härtel: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 54-61.

Regino Prumensis. Hrabanus Maurus. Burchardus Wormatiensis. Silvester II papa. Ebo Remensis

Pergament — 195 Bl. — 38 × 28,5 cm — Hildesheim — Ende 10./Anfang 11. Jh.

Lagen: IV (8). II+1 (13). III (19). 13 IV (123). 2 III (135). 3 IV (159). III (165). 3 IV (189). III (195). Zwei verschiedene römische Lagenzählungen folgen aufeinander: Die erste zunächst auf der ersten Rektoseite der Lage I (14) - XI (92), dann auf der letzten Versoseite XII (107) - XV (129), die zweite auf der letzten Versoseite: II (143v)-VI(173v). Von Hand eines Zenturiators in brauner Tinte arabische Zählung der Reimser Synode 1 (132r) - 45 (176r), außerdem 1r Inhaltsverzeichnis (Abb. s. Hartmann Tafel IV) und weitere Bemerkung auf 190r unten. Schriftraum: 29 × 18,5 cm, 31–32 Zeilen. Karolingische Minuskel von verschiedenen Händen. Die Hände A bis W für 1r bis 19v bei Hoffmann Burchard, 118–126 gekennzeichnet. Rote Überschriften in Capitalis rustica. Von der Hand des Matthias Flacius Illyricus in blassroter Tinte Überschriften auf 132r und 190r und Unterstreichungen. Rubriziert. Rote Initialbuchstaben in Capitalis und Kapitelzahlen. Am Rand von 103r verwischte Federzeichnung eines Kopfes.

Einband 1977 erneuert. Halblederband mit Buchenholzdeckeln und dunkelbraunem Ziegenlederüberzug. Zuvor in einem Pappdeckelband mit Überzug aus Schafleder (wohl aus der Werkstatt von Johann Anton Friedrich Wirck in Helmstedt, zwischen 1763 und 1783, jetzt in der EInbandrestekiste).

Herkunft: Ursprüngliche Bibliotheksheimat Hildesheim. — Auf 1r und 195v die Besitzvermerke Matthias Flacius Illyricus (nicht von seiner Hand). Gelegentlich Textermittlungsnotizen von C.P.C. Schönemann.

Schönemann Merkwürdigkeiten 2, 11 Nr. 159. — Heinemann Nr. 36. — Zimpel Hrabanus Maurus (siehe unten), 228f. — Hoffmann Burchard, 115–129. — Hartmann, 224. — Schneider Konzilsordines, 169. — H. Goetting, H. J. Schuffels, in: M. Brandt, A. Eggebrecht (Hrsg.), Bernward von Hildesheim und das Zeitalter der Ottonen, Bd. 2, Hildesheim 1993, 483–485. — W. Hartmann, Kirche und Kirchenrecht um 900. Die Bedeutung der spätkarolingischen Zeit für Tradition und Innovation im kirchlichen Recht, Hannover 2008 (MGH Schriften 58), 159, 189, 301, 310, 333.

1r Chronicon brevissimum. Seht filius Adam primus literas formavit … — … Tempore Mauricii Gregorius Rome papatus honore … Rome palpatus honorem. Am unteren Rand Inhaltsverzeichnis von der Hand eines Zenturiators: 1 Regino abbatis de disciplina ecclesiastica libri, 2 Synodus Remensis secunda anno 991, 3 Concilium Carthaginense sextum, 4 Depositio et restitutio Ebonis Remensis.

1v19v Excerpta ex variis collectionibus canonum. Nach Hoffmann 127–129 kanonistisches Dossier zur Begründung der Zugehörigkeit von Kloster Gandersheim zur Diözese Hildesheim und zur Abwehr der Ansprüche Aribos von Mainz gegenüber Godehard von Hildesheim. (1v) Abgrenzung von Diözesen. ›De diocesibus, qualiter eas dividant inter se episcopi tam catholici quam qui ex Donati parte conversi sunt Cap. LXXXV‹. (am Rand: Concilium Melibitanum). Ita sane ut si episcopus ex Donatistis … — … quando de uno tractaretur loco. PL 67, 219/220 (Dionysius Exiguus: Codex canonum ecclesiasticorum, cap. CXVIII.). CC SL 149, 224 (cap. 118) und 240 (cap. 85). Übernahme eines Geistlichen aus einem fremden Kloster. ›Ut de alieno monasterio susceptos nec prepositos monasterii nec clericos liceat ordinare. Cap. XLVII‹. (am Rand: Concilium Cartaginese). Item placuit … — … praepositus perseveret. PL 67, 206 (Dionysius Exiguus: Codex canonum ecclesiasticorum, cap. 80). CC SL 149, 204 (cap. 80) und 239 (cap. 47). Weihe eines Geistlichen aus einer fremden Diözese. ›Ut alienus clericus minime suscipiatur ab alio. Cap. XXI.Epigonius dixit episcopis … — … omnibus effici. PL 67, 198 (Dionysius Exiguus: Codex canonum ecclesiasticorum, cap. 54). CC SL 149, 190–191. (2r) Abgrenzung von Diözesen. ›Ex concilio Spalensi, capitulo II.Inter memoratos fratres nostros Fulgentium … — … mora restituetur. PL 140, 570f. (Burchardus Wormatiensis I 69). PL 130, 596–597 (Isidorus mercator: Decretalium collectio). J. Vives, Concilios visigóticos e hispano-romanos, Barcelona/Madrid 1963 (España cristiana, Textos 1), 164. Verurteilung eines Abwesenden. ›Decretum Felicis pape‹. Caveant iudices … — … transibit in confusionem. Mansi 1, 1106; PL 130, 191. Hinschius 198, 18–26. Synoden und Dekretalen. Gleiche Anordnung und Beschreibung wie bei E. Seckel, Die erste Zeile Pseudoisidors, die Hadriana-Rezension In nomine domini incipit praefatio libri huius und die Geschichte der Invokationen in den Rechtsquellen, hrsg. von H. Fuhrmann, Berlin 1959 (Sitzungsberichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Klasse für Philosophie, Geschichte, Staats-, Rechts- und Wirtschaftswissenschaften, Jg. 1959, Nr. 4), 25–28. (2v3r) Canon autem Grece … — … multorum in unum. PL 82, 243–245 (Isidorus Hispalensis: Etymologiae, VI, cap. XVI.). Die Kanonessammlung des Kardinals Deusdedit, neu hrsg. von V. W. von Glanvell, Paderborn 1905, repr. Aalen 1967, 621,32–623,11. (3rv) Apostolorum canones … — … translati sunt quinquaginta. Prima synodus … — … novem capitula. PL 130, 3–4 (Isidorus mercator: Decretalium collectio. Origo conciliorum decretalium). Glanvell, a.a.O., 623,15–624,20. (3v4v) Item adnotatio libelli eiusdem de sinodis … — … Lugdunensis episcopus extitit. PL 130, 1045–1046 (Isidorus mercator: Decretalium collectio Annotatio de synodis). Lippert 25–28. Glanvell, a.a.O., 624,22–626,19. (5r) ›Item adnotatio eiusdem libelli de decretalibus apostolorum numero‹. Silvester papa … — … vinculo alligavit. PL 130, 1044–1045. Glanvell, a.a.O., 626,21–626,3. (5rv) Canones autem grecę … — … multorum in unum. PL 130, 7. (Isidorus Hispalensis: Etymologiae, VI, cap. XVI etwas verkürzt und verändert). (5r5v) Scimus sicut quidam … — … ut qui in carnali sunt episcopi. Lippert 23f. (5v6r) Prima sinodus in Nicea … — … anathematizando conscripserunt. Wiederholung von 3r3v = PL 130, 3–4 (Isidorus mercator: Decretalium collectio. Origo conciliorum decretalium). Glanvell, a.a.O. 623,15–624,20. (6rv) Temporibus sancti Silvestri pape … — … infamia uxores et filios habentes et omnino Christum predicantes. PL 130, 609–610 (Ex decretis sancti Silvestri. Auch PL 8, 826–828). John Collectio 174f. (Lesarten weitgehend wie Cod. Guelf. 454 Helmst.). (6v) Sive enim iustus … — … a se ducat aliena. PL 102, 1096 (Remigius Curiensis ep., Canones pro sua dioecesi, VI et VII). John Collectio 141f. (7r) Beachtung der Canones. Ut canonum statuta sine praeiudico ab omnibus custodiantur (= Regino Prumensis: De ecclesiasticis disciplinis I 1 Rubrik bzw. erster Satz). Vgl. PL 140, 564 (Burchardus Wormatiensis I 61). MGH Conc. 3, 100.

7r Fernbleiben eines Bischofs von der Synode. ›De episcopo qui synodo adesse neglexerit‹. (am Rand: Ex concilio Spalensi). Si quis episcoporum synodo adesse … — … nisi in sequenti fuerit synodo absolutus. PL 140, 562f. (Burchardus Wormatiensis I 50). CC SL 149, 118.

De episcopo qui per egritudinem ad synodum venire non potuerit‹. (am Rand: Ex decr. Felici [!] papae). Quod si egrotans fuerit episcopus … — … quicquid synodus statuerit. PL 140, 563 (Burchardus Wormatiensis I 51). Hinschius 202, 1f.

De episcopis ad synodum vocatis et venire et missos suos mittere dedignantibus‹. (am Rand: De synodo aput Altheim habito). Placuit sanctae synodo episcopis … — … dignam reddiderint rationem. PL 140, 563 (Burchardus Wormatiensis I 52). MGH Conc. 6/1, 35.

7r Streit um eine Diözese. ›De contentione parrochiae‹. (am Rand: Ex concilio Avernensi [!]). Quicumque episcopus alterius episcopi diocesim … — … provinciarum termini confundantur. PL 140, 566 (Burchardus Wormatiensis I 67).

7rv Eingriffe in eine fremde Diözese. ›Aliud‹. (am Rand: Ex epistola Calisti papae episcopis per Galliam constitutis missa). Nullus primas vel metropolitanus diocesani ecclesiam vel parrochianum … — … aliarum rerum disposito prohibetur. PL 140, 565 (Burchardus Wormatiensis I 66). Hinschius 139, 5–26.

7v8r Streit um eine Diözese. ›De episcopis qui contendunt de parrochis [!] suis‹. (am Rand: Ex concilio Affricano). Placuit ut quicumque episcopi plebes … — … quos ipsi vicinos ex consensu delegerint. PL 140, 567 (Burchardus Wormatiensis I 70). CC SL 149, 225.

8r Eingriffe in eine fremde Diözese. ›Ut in altera parrochia clericos alterius diocesis episcopus nullatenus ordinet‹. (am Rand: Ex concilio Antioceno). Episcopus alienam civitatem que … — … que ipse coerceatur a synodo. PL 140, 567 (Burchardus Wormatiensis I 71). Ecclesiae occidentalis monumenta iuris antiquissima: Canonum et conciliorum graecorum interpretationes latinae, ed. C. H. Turner, T. 2, Ps. 1, Oxford 1907–1939, 297–299.

8r Exceptio spolii. ›Ut episcopus non diiudicetur, qui suis rebus est expoliatus‹. (am Rand: Ex decr. Felici [!] papae episcopis per Egyptum missis). Nullus enim episcopus qui suis rebus … — … iudicari aut dampnari potest. PL 140, 590/591 (Burchardus Wormatiensis I 141). Hinschius 18, 15–19.

8r Exceptio spolii. ›Aliud capitulum‹. (am Rand: Ex decr. Stephani papae omnibus episcopis missis). Nullus enim episcoporum dum suis rebus … — … usque ad condignam. satisfactionem. PL 140, 591 (Burchardus Wormatiensis I 142). Hinschius 184, 12–24.

8rv Exceptio spolii. ›Unde supra aliud‹. (am Rand: Ex decr. Sixti papae Hispanię missis episcopis). His taliter consideratis … — … dignus est operarius mercede sua. PL 140, 591f. (Burchardus Wormatiensis I 143). Hinschius 108,33 - 109,6.

8v Bischöfe als Richter über Bischöfe. ›Episcopus si ab aliquo pulsatur, per episcopos iudices causa finiatur‹. (am Rand: Ex concilio Spalensi). Si quis episcopus a quoquam impetitur quos ipsi vicinos ex consensu elegerint. PL 140, 592 (Burchardus Wormatiensis I 145). MGH LL 2,2, 88, 113.

8v Bischöfe als Richter über Bischöfe. ›De episcopis iudicibus quos communis consensus elegerit‹. Iudices autem episcopos … — … donec obtemperet. PL 140, 592f. (Burchardus Wormatiensis I 146). CC SL 149, 226, dort allerdings mit Initium A iudicibus autem, quos …

8v Bischöfe als Richter über Bischöfe. Vernachlässigung der Diözese durch den zuständigen Bischof. ›Ex concilio Affricano. Cap. LXXVI‹. (am Rand: Ex concilio Affricano. Cap. LXXVI). Item placuit ut quicumque neglegunt loca ad suam cathedram … — … sequantur sententiam aut duorum. PL 140, 566 (Burchardus Wormatiensis I 68). CC SL 149, 225f.

8v Exceptio spolii. ›Ex decretis Marcelli papae‹. (am Rand: Ex decretis Marcelli papae). Si qui episcoporum expulsi fuerint … — … nocenter ruat. PL 139, 308. Hinschius 227, 18–27.

8v Exceptio spolii. am Rand: ›Ex decretis Eusebii pape‹. Repperimus quosdam episcopos … — … eorum redintegrentur. PL 139,308. Hinschius 237, 14–19.

9r10rDe lapsu sacerdotis ex epistola Calixti papae‹. Sed si aliquis lapsus quoquomodo fuerit … — … menbra vestra arma iusticiae deo. PL 102, 1109–1110. John Collectio 160–162.

9v Unterstützung eines Bischofs durch seinen Amtsbruder. ›Ex epistola Alexandri pape, quod scismatici appellentur, qui consacerdotibus non auxiliantur‹. Qui autem ex vestro … — … eis pereatis. PL 102, 1102.

9v10rDe discretione homicidii exempla sancti Augustini‹. Quod autem quidam homicidium … — … sediciosum tyrannum. PL 132, 295 (Regino Prumensis: De ecclesiasticis disciplinis). MGH epistolae Karolini aevi III, 464.

10v11rDe inlicita coniunctione consanguineorum sanctus Gregorius ad Felicem Siciliensem episcopum inter alia multa dicit‹. Progeniem inquiens suam unumquemque … — … statutum esse legimus. PL 125, 706 (Hincmarus Rhemensis, De divortio Lotharii et Tetbergae). Hinschius 751, 28–38. Et in concilio Toletano decretum est. Nam et hec salubriter … — … habitatur extraneus. PL 84, 336 (Concilia Hispaniae, Cap. V.). Et Gregorius iunior apostolice sedis … Si quis de propria cognatione … — … anathema sit. PL 132, 320 (Regino Prumensis, De ecclesiasticis disciplinis). De cuius verbis Agatense concilium ita decrevit dicens. De incestis coniunctionibus … — … coniugii libertatem. PL 84, 272 (Concilia Galliae LXI). CC SL 149, 227. Et Hilardense concilium dicit. De his qui se incesti … — … iussit oportet. PL 84, 323 (Concilia Hispaniae, IV).

11r11vDe septuagesima, sexagesima, quinquagesima, quadragesima‹. Diversi quidem auctores ecclesiarum … — … De quinaquagesima unius diei minus habetur et ita septuagesima, sexagesima quinquagesima potest intelligi.

11v13rDe ieiunio quadragesimę‹. Ieiuniorum tempora secundum scripturas … — … temptamenta vincuntur. (Forts. siehe 16r). PL 83, 773–776 (Isidorus Hispaliensis: De ecclesiasticis officiis. De ieiunio, cap. XXXVII-XLIII). — 13v leer.

14ra-15vd (Einschub, Forts. siehe 20r:). Regino Prumensis: De ecclesiasticis disciplinis. ›Incipiunt capitula libri primi Cap. I.Ut canonum statuta sine preiudicio ab omnibus custodiantur … — … De eadem. Vgl. PL 132, 1115–1123. (Forts. 20r).

16r19v (Forts. von 13r). Excerpta ex variis collectionibus canonum.

16r17v Synodalordo. Hora diei prima ante solis ortum … — … cum omni fiducia loqui. Mansi 1 10–14. PL 130, 11–14 (Isidorus mercator: Ordo de celebrando concilio). Schneider Konzilsordines S. 176–186, Ordo 2.

17vCapitulo secundo kanonis Lugdunensis a Romana ecclesia probati‹. Id convenit ut testamenta … — … habeatur alienus. PL 99, 1033 (Canones selecti). Mordek Kirchenrecht 472.

17v Urteil über einen Bischof. (Am Rand:). ›Ex concilio Tiburensi‹. Si quis episcopus in aliquibus causationibus … — … placuerit canonem. PL 84 576B (Concilia Hispaniae).

18rSermo ex capitulis Adriani pape specialiter ad episcopos et sacerdotes‹. Ne quis vestrum, fratres karissimi … — … in gaudium domini tui … ›Item eiusdem ad rectores et principes‹. Oportet ut rectores et principes regimen suum … — … ab inicio mundi.

18vItem eiusdem‹. Bannus episcopalis quem summum vocant … — … ut discat non blasphemare. A. M. Koeniger, Beiträge zu den fränkischen Kapitularien und Synoden, in: Archiv für kath. Kirchenrecht 87 (1907) 400f.

18v19r Ut episcopus monasterium monachorum et sanctimonialium frequenter introeat … — … corrumpit. PL 140, 805–806 (Burchardus Wormatiensis VIII 66).

19r (Nachtrag:). In nomine sanctę trinitatis Bernvvardus sanctę Hildinishemensis eclesię humilis antistes … — … paganorum scilicet seu malorum christianorum incursione usquequaque. MGH LL 2,2 p. 2, 172f.; UB des Hochstifts Hildesheim und seiner Bischöfe 1 (1896), 60f. Nr. 64.

19rv Henricus II imperator: Sententia Goslariensis de coniugio clericorum servilis conditionis. Architecti catholicę doctrinę … — … vegetet sanctę eclesię. MGH Leges: Capitularia spuria II, p. 2, S. 172–173. MGH Const. 1, 63f. Nr. 31. Regesta imperii II/4, 1066 Nr. 1942a.

19vDecretalis constitutio Euticiani pape, quid episcopi in synodo inquirere debeant .XXI [i.e. XCI.]‹ (am Rand: Ex decr. Euticiani pp. Cap. VIIII). Episcopus in synodo residens … — … constringat. Iusiurandum synodale. XCII. (am Rand: Unde supra). Amodo inantea quicquid nosti … — … et iste sanctorum reliquię. PL 140, 572–573 (Burchardus Wormatiensis I 91 und 92).

19vXCII. (am Rand: Eiusdem unde supra) I … (der Rest des Kapitels radiert) PL 140, 573 (Burchardus Wormatiensis I 93). Item eiusdem) V … (der Rest des Kapitels radiert). PL 140, 573 (Burchardus Wormatiensis I 94).

20r117r (Forts. von 15v:). Regino Prumensis: De ecclesiasticis disciplinis. ›Noticia quid episcopus vel eius ministri in sua synodo diligenter inquirere debeant per vicos puplicos sive villas atque parroechias proprie diocesis‹. In primis inquirendum … — … causas discutiunt. Druck: Reginonis Prumiensis De Disciplina Ecclesiastica Vetervm, Præsertim Germanorum Libri Duo… Nunc primùm ex vetusto membranaceo MS. Bibliothecae Iuliae typis excusi opera et studio Ioachimi Hildebrandi…, Helmstedt 1659 (editio princeps nach dieser Hs.); PL 132, 187–400; De synodalibus causis et de disciplinis ecclesiasticis Reginonis Abbatis Prumiensis, ed. F. G. A. Wasserschleben, Leipzig 1840; Das Sendhandbuch des Regino von Prüm, hrsg. und übers. von W. Hartmann, Darmstadt 2004 (Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters 42). P. Fournier, L'œuvre canonique de Réginon de Prüm, in: Bibliothèque de l'Ecole des Chartes 81 (1920), 5–44; P. Fournier, und G. Le Bras, Histoire des collections canoniques en Occident 1, Paris 1931–1932, repr. Aalen 1972, 245ff.; H. Fuhrmann, Einfluss und Verbreitung der pseudoisidorischen Fälschungen 2, Stuttgart 1973 (Schriften der Monumenta Germaniae Historica 24,2), 435ff.

117v122r Hrabanus Maurus: De institutione clericorum. ›Incipit prefacio Hrabani episcopi Mogontiacensis aecclesiae‹. Domino reverentissimo ac religiosissimo Haistulfo … — … memorem nostri.

De una dei aecclesia catholica‹. Aeclesia ergo dei catholica … — Text bricht ab. (122r) obtulit patri pro nobis ||. Druck: Hrabanus Maurus, De institutione clericorum libri tres. Studien und Edition von D. Zimpel, Frankfurt a.M. 1996 (Freiburger Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte 7), 281–338 Z. 23 und Fontes Christiani 61,1, Turnhout 2006, 106–236.

122r122v Unvermittelter Anschluss ohne Überschrift: Gregorius I papa: Dialogi, IV, 61 (De affligendo corde inter sacra mysteria et de mentis custodia post compunctionem). Sed necesse est ut cum haec agimus nosmetipsos in cordis contritione mactamus [!] … — … privata munere quod poposcit. Grégoire le Grand, Dialogues, ed. A. de Vogüé, T. 3, Paris 1980 (Sources Chrétiennes 265), 202–204; PL 77, 428A.

122v129r Symphosius Amalarius: Eclogae de officio missae. ›De Romano ordine et statione in ecclesia‹. Masculi stant in australem partem … — … et refer deo gratiarum actiones per os tuum. Druck: Amalarii episcopi opera liturgica omnia, ed. I. M. Hanssens, Tom. 3, Città del Vaticano 1950 (Studi e testi 140), 231–255; PL 105, 1316C-1330.

129r Nicolaus I papa: Decreta seu rescripta ex Gratiani volumine. De matrimonio tit. XVIII. ›Nicolai pape Quod non liceat marito fornicantem interficere uxorem‹. Inter hec sanctitas … — … sed vivificat. PL 119, 1198D.

129rv Burchardus Wormatiensis: Libri decretorum, cap. 73. (Ex concilio Triburiensi, cap. 46.). ›Si cuius uxor constuprata fuerit et propterea maritus perdere illam machinaverit. Cap. XLVI‹. Si cuius uxor constuprata … — … alteram ducat. PL 140, 827–828.

129v Aurelius Augustinus: De sermone domini in monte Auszug. ›… ex dictis sancti Augustini‹. Vir si dimiserit uxorem … — … dimisit. Vgl. PL 16, 1249 und PL 161, 635 (Ivo Carnotensis: Decretum Cap. 237).

129v Ivo Carnotensis: Panormia Cap. VII.: Causa fornicationis vir dimittat uxorem, non tamen adulteram ducat.Hieronymus presbiter unde … IIII‹. Ait … — … crimine sit. PL 161, 1280D-1281A.

130r131v Sulpicius Severus: Dialogi II, 11 und 12. Miles quidam … — … angeli frequentarint. Sulpice Sévère, Gallus, ed. J. Fontaine, Paris 2006 (Sources Chrétiennes 510), 264–274; PL 20, 208–210.

131v Sententiae ethicae pro quodam milite vel principe. Hoc est bonum quod non potest invitus amittere … — … Qui desiderat pacem bellum querat/Qui victoriam cupit, milites imbuat diligenter. Die letzten Sätze aus Flavius Renatus Vegetius, De re militari, lib. III, prologus.

132r176r Silvester II papa: Acta concilii Remensis a. 992. Druck: Decima centuria ecclesiasticae historicae, continens descriptionem amplissimarum rerum … in civitate Wismaria, per autores contexta, Basel 1567, 457–515; Mansi 9, 107–153; MGH SS 3, 658–686; PL 139, 287–344. Gesonderter Druck des Protokolls der Synode von St-Basle-de-Verzy bei Reims im Jahr 991 in: Autour de Gerbert d'Aurillac, Paris 1996 (Matériaux pour l'histoire 1), 135f. Vgl. CSLG Bd. 3, Turnhout 2010, 115 (Hs. genannt).

176r188r Concilium Carthaginense sextum habitum ab episcopis ducentis decem et septem, aera CCCCLVII, ubi actum est ut Nicaenum concilium ab episcopis orientalibus peteretur. ›Concilium Cartaginiense Africe VI. gestum era cccclvij, ab episcopis ccvij‹. In hoc concilium actum est … — … urbis Romae episcopum. PL 139, 337–338; MGH SS 3 686.

Post consulatum gloriosissimorum imperatorum … — … domine frater. PL 84, 211–226.

188r189rQuestio s. Augustini‹. Queritur cur Dominus dicat qui blasphemaverit in spiritum sanctum [Mc 3,29] … — … bonis operibus id promeruerunt. Ungedruckt.

188v189r Isidorus Hispalensis: Quaestiones in vetus testamentum, cap. XIII et XV. Non stabit adversus alterum unus testis … — … omne verbum.

[cap. XV.] Et homo formidolosus … — … (bricht ab:) Tales quippe oportet ||. PL 83,364, 365, 366A.

189v Regino Prumensis: De ecclesiasticis disciplinis CCCCXIX. De eo qui bannum episcopi vel presbyteri parvipendet.Ex dictis Fructuosi episcopi‹. Quisquis bannum vel communicationem episcopi … — … vindicatum est. PL 132, 364A.

189v Burchardus Wormatiensis: Libri decretorum, Lib. XI, Cap. 73. De his qui contemnunt bannum ab episcopis impositum. Nemo contemnat … — … aqua. PL 140, 873.

190r194r Ebo Remensis: Apologia. Auf dem Kopfsteg Überschrift von der Hand des Wolfenbütteler Bibliothekars Georg Burkhard Lauterbach (1683–1751): Ebonis archiepiscopi Remensis per Lotharium Caesarem restituti Apologia.In nomine domini nostri Ihesu Christi dei summi glorioso imperante‹. Hlodouuico caesare, cuius prima regni tempora … — … dignis posteris procuravit. Erstmals nach der Hs. ediert von J. J. Mader: Ebonis … Apologia. Cum eiusdem Ebonis ad gentes septentrionales legatione ex codice msto. Bibliothecæ Juliæ, in: M. Adami [Bremensis], Scriptoris Vetusti, Historia Ecclesiastica … ed. J. J. Maderus, Helmstedt 1670, 236–245; L. d'Achery, Spicilegium sive collectio veterum aliquot scriptorum qui in Galliae bibliothecis delituerant, T. 3, Nova editio, Paris 1723, 335–337; PL 116, 11–16; MGH Conc. 2,2, 794–799. CSLG Bd. 1, Turnhout 1994, 329f.

194r195r Paschalis I papa: Epistola ad omnes Christianos ad partes aquilonis. Paschalis episcopus, servus servorum Dei, universis sanctissimis fratribus coepiscopis … Cum religiosissimum constet … — … sorte damnetur. PL 129, 982D-984A. JL 2553. Folgt: Simili auctoritate huius apostolici privilegii adiunctus est huic legationi Anskarius episcopus cum sociis suis confirmatione Eugenii sequentis pape … — … caret in omnibus. Ungedruckt.

195v Nachträge von Händen des 11. Jh. Nomina episcoporum et abbatum (Synodus Francofurtensis 1027 Sept.). Aribo Moguntinus, Wicil Strazburgensis … — … Ruodolf [Sleswicensis]. Richart F[uldensis], Arnold H[ersveldensis] Hezil. MGH Const. 1, 86 Nr. 41; H. Wolter, Die Synoden im Reichsgebiet und in Reichsitalien von 916 bis 1056, Paderborn 1988, 332–338. Nomina excommunicatorum (Mord und Exkommunikation in der Kirche zu Heiningen). Hi sunt anathematizati pro sacrilegio et homicidio quod fecerunt in ecclesia Heninge Maeingeld, Isac, Godila, Godo, Redulf cum fautoribus et cooperatoribus et etiam communicatoribus eorum in his uillis Kissenbruggi, Bursinum, Acheim, Valeburgum. Abtliste. Richard F[uldensis], Arnoldus H[ersveld.] … — … Hezel. … Hildolf Mantuanus. MGH SS 11 190 Anm. c; MGH Const. 1, 86.


Abgekürzt zitierte Literatur

CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CSLG Clavis scriptorum latinorum medii aevi. Auctores Galliae (735–987), Bd. 1–, hrsg. von M.-H. Jullien, Turnhout 1994– (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis)
Glanvell Die Kanonessammlung des Kardinals Deusdedit, neu hrsg. von V. Wolf von Glanvell, Paderborn 1905, ND Aalen 1967
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Hinschius P. Hinschius, Decretales Pseudo-Isidorianae et Capitula Angilramni, Leipzig 1863
Hoffmann Burchard H. Hoffmann und R. Pokorny, Das Dekret des Bischofs Burchard von Worms. Textstufen, frühe Verbreitung, Vorlagen, München 1991 (MGH Hilfsmittel 12)
John Collectio Collectio canonum Remedio Curiensi episcopo perperam ascripta, hrsg. von H. John, Città del Vaticano 1976 (Monumenta iuris canonici B, Corpus collectionum 2)
Lippert W. Lippert, Die Verfasserschaft der Canonen gallischer Concilien des V. und VI. Jahrhunderts, in: NA 14 (1889), 9–58
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
MGH Conc. Monumenta Germaniae Historica. Concilia, Bd. 1–, Hannover 1893–
MGH Const. Monumenta Germaniae Historica. Constitutiones et acta publica imperatorum et regum, inde ab anno DCCCCXI usque ad a. MCCCLVI, hrsg. von L. Weiland u. a., Bd. 1–11, Hannover und Weimar 1893–1992 (MGH Leges 5. Sectio 4, 1–11)
Mordek Kirchenrecht H. Mordek, Kirchenrecht und Reform im Frankenreich. Die Collectio Vetus Gallica, die älteste systematische Kanonessammlung des fränkischen Gallien. Studien und Edition, Berlin u. a. 1975 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 1)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Schneider Konzilsordines Die Konzilsordines des Früh- und Hochmittelalters, hrsg. von H. Schneider, Hannover 1996 (MGH Leges 4b, Ordines de celebrando concilio)
Schönemann Merkwürdigkeiten 2 K. P. C. Schönemann, Merkwürdigkeiten der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, Bd. 2: Zweites und drittes Hundert, Hannover 1852

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Lizenzangaben korrigiert (schassan, 2020-04-17)
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt oder korrigiert. (schassan, 2015-09-07)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Nutzungshinweise der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.