Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung). (Vorläufige Beschreibung)

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 388 Helmst.

Jacobus de Voragine. Guido de Monte Rocherii. Antonius de Parma. Conradus de Saxonia

Papier und Pergament — 443 Bl. — 29 × 21 cm — Hamburg — 1446–1447

Papier, das jeweils äußerste und innerste Doppelbl. jeder Lage Pergament. Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS NL8370-PO-76624 (1442), NL8370-PO-76625, NL8370-PO-76631 (beide 1443), DE4200-PO-76112 (1446), CH0780-PO-74877, DE3210-PO-75881 (beide 1447), DE4620-PO-74892 (1448). Ochse, halbe Figur: Briquet 2738 (1446), WZIS DE4620-PO-85906 (1447). Lagen: I (VS, 1). 10 VIII (161). VIII+2 (179). VIII (195). VIII+2 (213). VIII (229). 2 VIII+1 (262)! 5 VIII (342). VIII+1 (359). VIII (375). VIII+1 (392). VIII (408). VIII+1 (425). VIII (441). I (442, HS). Bis einschl. Lage 21 (Bl. 342v) Reklamanten, z. T. beschnitten. Bl. 2v–442v zweifache Tintenfoliierung, bis Bl. 298r rubriziert: Ab Bl. 2v auf jeder Versoseite in arabischen Zahlen: 1–437, ab Bl. 3r auf jeder Rectoseite in römischen Zahlen: I–CCCCXXXVI. Dazu Bleistiftfoliierung modern: 1–442, nach Bl. 248 ein Bl. ungez. Insgesamt sechs gez. Schaltzettel mit Nachträgen des Schreibers dazugeheftet: Bl. 169 mißt 21,5 × 21 cm, Bl. 178 mißt 14,5 × 18 cm, Bl. 204r–205v messen jeweils 21,5 × 14,5 cm, Bl. 241 mißt 21,5 × 21 cm, ein ungez. Bl. nach Bl. 248 mißt 21,5 × 21 cm, Bl. 354 mißt 21,5 × 20 cm. Schriftraum: 22–23 × 15–16 cm, Bl. 178, 204r–205v und 354 ein-, sonst zweispaltig (Spalten unregelmäßig 7–7,5 cm breit), 42–50 Zeilen. Unregelmäßig wirkende Bastarda von der Hand des Priesters Elerus Swarten, vgl. dazu Cod. Guelf. 353 Helmst. Im gesamten Codex Marginalien und Glossen von anlegender Hand. Rubriziert, rote Lombarden und lebende Seitentitel. 2ra,, 295ra,, 356va einfache rote Initialen I über 5–8 Zeilen in Unzialform mit ausgesparten Ornamenten im Buchstabenkörper.

Spätgotischer Holzdeckelband mit braunem Kalbslederbezug. Streicheisenlinien. Fünf Doppelbünde. Zwei Riemenschließen mit Stiftlager in flach gewellter Fächerform, Schließenriemen und -haken verloren, Gegenbleche mit Riemenresten erhalten. Auf VD und HD jeweils fünf Schonernägel in Hutform sowie je zwei umgreifende Eck- und Kantenbeschläge aus Messing. Auf dem VD Titelschild (14 × 2 cm, Pergament): Passionale Manipulus Postille evan[geliorum], darüber die Heininger Bibliothekssignatur A 2.

Herkunft: Der Codex wurde zusammen mit dem Sermoneszyklus Cod. Guelf. 158 Helmst., 159 Helmst., 160 Helmst., 161 Helmst., 162 Helmst., 163 Helmst. und 257 Helmst., dem Kommentar von Robertus Holcot in Cod. Guelf. 368 Helmst. sowie den Sammelhandschriften Cod. Guelf. 237 Helmst. und 353 Helmst. von Elerus Swarten geschrieben. Alle Codices sind identisch ausgestattet, rubriziert und mit einheitlichen Paginierungen versehen. Verweise zwischen dieser Hs. und Cod. Guelf. 257 Helmst. zeigen, dass der gesamten Kollektion ein einheitliches Konzept zugrunde lag. Ergänzt wurde die Sammlung durch den älteren Band Cod. Guelf. 410 Helmst., der nachträglich mit einer identischen Paginierung versehen wurde. Fast genannten Codices wurden in Hamburg angefertigt, dies legen zumindest die Fragmente in Cod. Guelf. 162 Helmst., der Inhalt von Cod. Guelf. 257 Helmst. und der Verkaufsvermerk in Cod. Guelf. 410 Helmst. nahe. Eine Ausnahme bildet lediglich Cod. Guelf. 353 Helmst., der inhaltlich auf die geistliche Betreuung eines Frauenkonvents in der Diözese Hildesheim ausgerichtet und mit einem Einband südniedersächsischer Herkunft ausgestattet ist. — Elerus Swarten übergab den Codex wie seine gesamte, 24 Bände umfassende Privatbibliothek nebst einigen Silbergeräten dem Augustiner-Chorfrauenstift Heiningen als Memorialstiftung; ein entsprechender Besitzvermerk auf dem VS: Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Heni[ngen]. In der Heininger Chronik (Hildesheim, DB, Hs 546d, 3r) ist die Stiftung für den Zeitraum zwischen 1485 und 1497 verzeichnet. Dazu ausführlich Kruse/Lesser Privatbibliothek, 54f.; Schnabel Frauenwelten, 40–44 (41 Hs. genannt). — Seit dem 12.4.1572 mit den übrigen Heininger Buchbeständen in der Wolfenbütteler Hofbibliothek, 1614 im Gesamtkatalog von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 284 [279]) unter den Papalia Miscellanea als Legendae sanctorum manuscriptae in papijro in folio mit der Signatur T 5 nachgewiesen. 1618 in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 10r) als Passionale sanctorum. In breter, braun, mit clausuren und puckeln unter den Theologici [MSSti] in folio nachgewiesen, auf dem VS die entsprechende Helmstedter Signatur T. 232; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 230 genannt.

Heinemann Nr. 423. — Härtel Untersuchungen, 25. Krämer, 341. — Fleith, 322 (LA 1012). — Kruse/Lesser Büchersammlungen, 106–108 und 110. — E. C. Lutz, Lesen, Verstehen und Vermitteln im Kompendium des Rektors eines reformierten Chorfrauenstifts (HAB, Cod. Guelf. 217 Helmst.: Heiningen, 1461–66), in: Lesevorgänge. Prozesse des Erkennens in mittelalterlichen Texten, Bildern und Handschriften, hrsg. von Dems., M. Backes und S. Matter, Zürich 2010 (Medienwandel, Medienwechsel, Medienwissen 11), 205–235, hier 221.E. C. Lutz, Arbeiten an der Identität. Zur Medialität der cura monialium im Kompendium des Rektors eines reformierten Chorfrauenstifts, Berlin, New York 2010 (Scrinium Friburgense 27), 71. — Kruse/Lesser Privatbibliothek, 54. — Kruse Stiftsbibliotheken, 291, 295, 299, 428.

1ra–vb Passio sanctae Apolloniae. Tempore Juliani imperatoris fuit quidam nobilis in urbe Romana de genere senatorum nomine Apollonius … — … tunc sanctus Policarpus corpus eius circa patrem suum sepelierat. Auch in Cod. Guelf. 419 Helmst., 243ra–244va. Vgl. dazu BHL 643.

1vb Nota de orationibus sanctorum. Nota quod quidam autumant quod sancti orantes in extremis non sint exauditi propter donorum magnitudinem … — … ne transeat oracio. Item Ysa. LIX: Iniquitates vestre diviserunt inter vos et deum vestrum [Is 59,2]. Direkt an die vorhergehende Vita angeschlossen. Ungedruckt.

2ra–294rb Jacobus de Voragine: Legenda aurea multis capitulis sive mutata sive breviata et interpolata legendis sermonibusque aliunde adscitis cum tabula praemissa.
(2ra–3ra) Tabula. Incipiunt capitula per anni circulum de sanctis. Primo de adventu 1. De sancto Andrea 5 … — … De Theophilo CCLXXVII. De dedicacione 279 et infra CCCCXIIII et CCCCXXIII et CCCCXXXIIII. Vom Kopisten vorangestellt und auf die Paginierung des Codex bezogen. Ungedruckt.
(3ra–294vb) Textus. Universum tempus presentis vite in quatuor distinguitur … — … transtulit ad quorum tumulum miracula multa fiunt. Explicit passionale novum sanctorum sub anno domini 1446 in vigilia sancti Jacobi apostoli [24.7.1446] . Der gesamte Text ist wie Cod. Guelf. 289 Helmst. der bei Maggioni LA, XVI, als VE* gekennzeichneten Fassung zuzuordnen, deren zahlreiche Eingriffe und Kürzungen hier nicht eigens dokumentiert werden. Textbestand: Der Text enthält den Prolog sowie die Legenden Maggioni LA Prolog, 1–47, 49–56, 66, 57–59, 62–65, 67–87, 48, 88–123, 127–130, 133, 131, 132, 134–139, 141–156, 158, 159, 157, 160–163, 166–169, 178, 170, 176 in z. T. abgewandelter Form sowie zahlreiche zusätzliche Legenden, die zumeist eigenständig aus Martyrologien und anderen Viten kompiliert wurden. Im Text zahlreiche Glossen und Querverweise von anlegender Hand (z. B. 56ra, 78ra, 154rb, 165vb und 209ra), außerdem 42rb ein Verweis auf Cod. Guelf. 257 Helmst., 330va–331rb und 341va–344ra: De sancto Machario plenius habetur in Vitaspatrum capitulo 39 et LX EFG sub numero 326 et CCCXXVII et capitulo 72 et 73 sub numero 337B. Ähnlich 42vb ein Verweis auf Cod. Guelf. 257 Helmst., 346va–360rb: In Vitaspatrum capitulo LXXX. Mit jeweils abweichenden Zusatztexten und Modifikationen auch in Cod. Guelf. 275 Helmst., 1ra–171rb; 289 Helmst., 2ra–294vb; 297 Helmst.,143ra–196ra; 324 Helmst., 68ra–193vb; 893 Helmst., 1r–154r; 33.8 Aug. 2°, 6ra–275rb; 38.5 Aug. 2°, 1ra– 339vb; 75.8 Aug. 2°, 1ra–370rb; 8.3 Aug. 4°, 1ra–311va. Fragment: Cod. Guelf. 404.8.4 Novi (5), kürzere Auszüge und Einzellegenden in zahlreichen weiteren Hss. Druck: Maggioni LA, 3–308, 321–398, 473–478, 399–414, 443–472, 480–599, 309–320, 611–890, 900–929, 949f., 930–940, 948, 951–980, 986–1089, 1099–1129, 1090–1098, 1130–1155, 1188–1218, 1283–1298, 1219–1223, 1238–1255. Literatur: Kaeppeli 2154; Fleith 322 Nr. 1012 (diese Hs.); Bierhals, 140, 351 (Hs. genannt); CALMA 7, 144–154 Nr. 3.
– Gegenüber Maggioni LA abweichende Legenden: (11rb–14ra) De sancto Nicolao. (Maggioni LA, 48 Nr. 3), abweichender Schluss: agebant solemnia collocatur et magnum gaudium omnibus generatur.
(19rb–20rb) De sancto Thoma. Maggioni LA, 62 Nr. 5, ergänzt durch BHL 8146 (Miracula facta in India).
(42vb–48vb) De sancto Antonio. Maggioni LA, 160 Nr. 21, ergänzt durch BHL 612 (Translatio in Constantinopolim).
(48vb–49ra) De sancto Fabiano. Maggioni LA, 161 Nr. 22, abweichender Schluss: Passus est circa annum domini CCLIII pontificatus sui anno XIII iussu Decii capitis truncacione martirio coronatur in cimiterio Kalixti sepultus.
(80rb–82rb) De sancto Mathia. Maggioni LA, 284 Nr. 45, abweichender Schluss: reliqui vero ad deum sunt conversi et beatus Mathias in pace quievit.
(124vb–125rb) De sanctis Gordiano et Epimacho. Kombiniert den Text von Maggioni LA, 509 Nr. 69, mit Hrabanus Maurus: Martyrologium ad VI Idus Mai, vgl. Rabani Mauri Martyrologium, hrsg. von J. McCulloh, Turnhout 1979 (CC CM 44), 44f.
(126vb–127ra) De sanctis Marcellino et Petro. Der Text Maggioni LA, 519 Nr. 74, ist in marg. ergänzt mit einem Auszug aus BHL 5230: Ego duplicabo super te cathenas claustraque carceris muniam [!] et te in ima includam … — … albis indutus vestibus tenens manu triumphum crucis ad cuius pedes illi corruerunt etc. Druck des Zusatzes: Mombritius 2, 179, Z. 27–50, vgl. auch Cod. Guelf. 353 Helmst., 303ra–306rb.
(151rb–153ra) De sancta Margarita. Der Text Maggioni LA, 616–620 Nr. 89, ist ergänzt mit Auszügen aus BHL 5330 = Mombritius 2, 190–196.
(166vb–167vb) De sancta Martha. Maggioni LA, 683–687 Nr. 101, Beginn in marg. ergänzt, z. T. nach Maggioni LA, 1133 Nr. 162: Martha interpretatur provocans aut irritans [Isid. etym. 7,10,3], gretten [!] aut to torne reysen, scilicet dyabolum propter bonam vitam quam ipse odit in nobis Ecclesiastico 2o: Fili accedens ad servitutem dei [Sir 2,1] etc. ut patet de sancto Martino vel interpretatur dominans aut dominatrix huius suiipsius [!].
(177rb–vb, 179ra–va) De sancto Dominico. Maggioni LA, 718–744 Nr. 109, hier bis 723, stark gekürzt, endet: et Honorio in summum pontificem sublimato confirmacionem ordinis anno domini MCCXVI a predicto Honorio impetravit.
(180va–181ra) De sancto Cyriaco. Maggioni LA 751–753 Nr. 112, ergänzt in marg. durch Passagen aus BHL 2056 (= Mombritius 2, 169–173).
(197vb–200vb) De sancto Bartholomaeo. Maggioni LA 830–840 Nr. 119, ergänzt in marg. durch Passagen aus BHL 1002 (= Mombritius 1, 140–144).
(201ra–206va) De sancto Augustino. Maggioni LA, 841–872 Nr. 120, hier bis 865, stark gekürzt, endet: Surge et cito celebra michi officium vespertinum. Qui statim sanatus surrexit et devotus iussa complevit.
(206va–209va) De decollatione sancti Johannis Baptistae. Maggioni LA, 872–885 Nr. 121, reich glossiert mit den entsprechenden Abschnitten aus der "Historia scholastica" des Petrus Comestor (PL 198, hier 1537–1644).
(220ra–va) De sancto Iohanne Chrysostomo. Maggioni LA, 939–948 Nr. 132, stark gekürzt, umfasst nur den Anfangsteil bis 940 ( pro diversis causis homines obiurgavit ideo erat multis odiosus), auf den direkt der Schlussabschnitt folgt (948: Post hec cum ob predicacionem et alios magnas labores longo itinere fuisset fatigatus et dolore capitis vehentissime cruciatus Hic Theodosius clementissimus fuit adeo et ut nullum se ledencium morti adiudicaret. Mortuus autem est circa annos domini CCCC.
(226ra–227ra) De sanctis Cosma et Damiano. Maggioni LA, 977–981 Nr. 139, hier bis 980, gekürzt, endet hier: nos sumus Cosmas et Damianus quorum iuramento credidisti. Ideoque festinavimus venire in auxilium tibi.
(227ra–231ra) De sancto Michaele. Maggioni LA, 986–1001 Nr. 141, ergänzt um folgendes Mirakel (230vb–231ra): Erat quidam heremita coram civitate magna circa quam civitatem erant multi satellites inordinate viventes … — … vellet edificare monasterium in quo una cum eo intrare posset ut eternam vitam posset possidere et vitam emendare quod et factum est.
(231ra–233rb) De sancto Hieronymo. Maggioni LA, 1002–1009 Nr. 142, hier bis 1008, Namensteil abbreviiert entspr. VE*, gekürzt, endet: de Bethleem ad summum pontificem et ab eo et cardinalibus suis fuit valde approbatum et perpetuo autentizatum [!].
(233rb–234va) De sancto Remigio. Kombiniert die Texte Maggioni LA, 1010–1012 Nr. 143 und Graesse LA, 95–97 Nr. 16: Remigius dicitur a remi quod est pascens et ge quod est terra quasi pascens terrenas doctrinas … — … cum capsa argentea translatum est. Floruit circa annos domini CCCCXC.
(239va–240vb, 242ra–b) De sancto Dionysio. Maggioni LA, 1041–1050 Nr. 149, gekürzt, endet: Quia diligenter intuens sanctos de corpore migrasse intellexit.
(242vb–243va) De sancto Leonardo. Maggioni LA, 1053–1058 Nr. 151, gekürzt, endet 1057: sicut amicus amico confabulans usque ad locum et domum ipsum reduxit.
(272rb–275vb) De sancto Clemente. Maggioni LA, 1188–1202 Nr. 166, Schluss fehlt.
(276rb–283rb) De sancta Katharina. Maggioni LA, 1205–1215 Nr. 168,, angehängt 279va–283rb ein Text über die Geburt und Kindheit Katharinas: Gloriosus deus suos sanctos et electos tam graciose et gloriose remunerat … — … ad domum vero rediens cepit suos in katholica fide informare pauperibus suas facultates distribuere etc. ›Alia patent supra‹. Offenbar vornehmlich in Norddeutschland überliefert, vgl. BHL Inédits, 174, außerdem in Lüneburg, RB, Ms. Theol. 4° 15, 208v–214v (Lüneburg 3, 58).
(283rb–vb) De sancto Saturnino. Maggioni LA, 1216–1218 Nr. 169, Schlussdatierung fehlt. Aus dem historisch weit ausgreifenden Kapitel Maggioni LA, 1256–1282 Nr. 177 (De sancto Pelagio papa) wurden folgende vier Exzerpte angefertigt:
(283vb–284rb) Epitome vitae Bedae Venerabilis. Circa annum sexcentesimum LXXXVIIm Beda venerabilis presbyter et monachus in Anglia claruit … — … Hac sunt in fossa Bede venerabilis ossa. Eius corpus devocione [congrua] apud ianuam colitur. Auch in Cod. Guelf 289 Helmst., 93ra, vgl. dort zu Text und Literatur; 360 Helmst., 16v.
(284rb) De Sergio II papa. Sergius papa nacione Romanus qui primo os porci dictus sed mutato nomine vocatus est Sergius … — … qui ad decorum officium eligitur aliquo indecoro nomine turpetur. Aus Maggioni LA, 1274 Nr. 177.
(284rb) De Hugone de sancto Victore. Hugo de sancto Victore doctor excellentissimus et in omni scientia summus … — … et inter hec verba spiritum exalavit et corpus domini ibidem disparuit. Aus Maggioni LA, 1280 Nr. 177.
(284rb–va) De Theodulfo episcopo Aurelianensi. Theodolphus Aurelianensis episcopus false apud imperatorem accusatus ab eodem est … — … quod ipsum a vinculis mox absolvit et in suam sedem restituit. Aus Maggioni LA, 1273 Nr. 177.
Gegenüber Maggioni LA abweichender Gesamttext anstelle von cap. 164: (268ra–269vb) Vita sanctae Elisabeth. Elysabeth sancta et venerabilis lantgravia Thuringie filia fuisse dinoscitur potentissimi regis Ungarie … — … ut eam in suis tribulacionibus confortaret. In dieser Form unbekannt. Es handelt sich dabei um eine stark abbreviierende, predigtartige Bearbeitung des sog. "Libellus de dictis quatuor ancillarum", vgl. die Ausgaben: A. Huyskens, Quellenstudien zur Geschichte der hl. Elisabeth, Landgräfin von Thüringen, Marburg 1908, 112–140 (Bericht der Heiligsprechungskommission); Der sog. Libellus de dictis quatuor ancillarum s. Elisabeth confectus, hrsg. von A. Huyskens, Kempten und München 1911, 9–86. Die Elisabethvita der Legenda Aurea (Maggioni LA, 1156–1179 Nr. 164) befindet sich unten, 431vb–438rb.
Gegenüber Maggioni LA zusätzliche Legenden:
(10vb–11rb) Passio sanctae Barbarae. ›De sancta Barbara‹. Temporibus Maximiani imperatoris erat quidam nomine Dioscorus dives valde paganus existens et colens ydola hic habuit filiam unicam nomine Barbaram … — … martirisata est beata Barbara quarta die mensis decembris imperante Maximiano Augusto et preside Marciano. Dazu BHL 917.
(14ra–15rb) De Ioachim et Anna sive de conceptione BMV . ›De Ioachim et uxore eius‹. Erat vir in Israel cui nomen Ioachim ex tribu Iuda et hic erat pastor ovium … — … textrino opere se occupabat a nona autem hora iterum ab oracione non recedebat sed continue orabat etc. Nur geringfügig modifizierter Auszug aus: Evangelium Ps.-Matthaei, 1,1–6,2, Druck: CC SA 9, 287–335. Literatur: BHL 5335; Stegmüller RB 168; CANT Nr. 51.
(66vb–68ra) De sancta Brigida. Graesse LA 902f. Nr. 203.
(71rb–73vb) Epitome vitae sancti Anscarii. Beatus Anscharius [!] ab infancia spiritualibus inspiracionibus inspiratus celitus et per domini graciam superna visitacione sepe ammonitus [Rimb. Anscar. 2] … — … innuit se fidelissimum eius discipulorum testimonium perhibere sanctitati quam cognoverat in viro Dei [Adam gest. 1,36]. Stark gekürzte Kompilation, möglicherweise als Teil eines Lektionars (vgl. mit ähnlichem Incipit Uppsala, UB, C 446, 4r–8r, Uppsala 5,126), aus: Rimbertus: Vita Anskarii, hrsg. von G. Waitz, Hannover 1884 (MGH SS rer. Germ. 55), 1379, und Adam Bremensis: Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum 1,17–36, hrsg. von B. Schmeidler, Hannover 31917 (MGH SS rer. Germ. 2), 1938.
(76va–77rb) Vita sanctae Dorotheae. Druck: Graesse LA 910–912 Nr. 210. Vgl. dazu A. Calaresu, Die Wolfenbütteler Fassungen der Dorothealegende, in: ZfDA 148 (2019), 351–376, hier 362 und 364f. (jeweils Hs. genannt).
(87va–89va) Epitome vitae sanctae Gertrudis (Liber II). ›Gher[trudis]‹. Beata virgo Ghertrudis patre Pyppino ac matre Truduberga [!] nobilissimisque orta natalibus extitit … — … fidelissimi defensores esse ceperunt. Benedictus deus qui ad hoc ancillis suis presitit certamen et ut ipsas probatas gloriosius coronaret et alias ad appetendam incitatas earum exemplo ad pugnam instrueret Ihesus sit benedictus Amen. Stark gekürzte Fassung von BHL 3493. Die vollständige Vita auch in Cod. Guelf. 112.1 Extrav., 2ra–5va, der Text dieser Hs. reicht dort bis 2vb. Lektionen aus dieser Vita in Cod. Guelf. 413 Helmst., 139vb–140va.
(114vb–115ra) Lectio de sancta Walburga. De sancta Walburga legitur quod fuit filia cuiusdam regis Anglie nomine Richardus qui christianus effectus … — … Ipsa autem recusavit et recessit reveniendo ad claustrum ubi vitam duxit deificam et in domino finivit.
(127ra–b) Epitome passionis sanctorum Cantii Cantiani et Cantianillae. ›Cancii Canciani‹. Dioclecianus et Maximianus qui omnes provincias decreta posuerunt ut ubi christiani invenirentur … — … una cum pedagogo suo Protho capite plexi sunt II kalendas Iunii. Dyoclecianus regnavit annis XX cum quo et Maximianus annis viginti. Das kurze Stück weist erhebliche Gemeinsamkeiten mit den knappen Einträgen in den Martyrologien auf, vgl. z. B. im Martyrologium Usuardi (PL 124, 105).
(127rb–vb) Vita sancti Servatii. ›De sancto Servacio‹. Erant in partibus Iudeorum iuxta legem sanctam mulieres sanctissime Anna scilicet et Esmeria … — … et aliorum sanctorum atque sanctarum virginum generale festum instituit et officium iam ordinavit. Vgl. BHL 7618 (gekürzt).
(127ra–b) Epitome passionis sancti Bonifatii. Beatus Bonifacius in provincia scilicet Britania [!] cum esset annorum quinque se ad servicia dei mancipavit … — … novissime in Frisia cum Herbahano [sc. Eobano] episcopo et aliis duodem gladio peremptus martirium consummavit. Das kurze Stück verarbeitet lose Fakten aus den bekannten Viten und weist erhebliche Gemeinsamkeiten mit den knappen Einträgen z. B. im Martyrologium Usuardi auf (PL 124, 123).
(129vb–130rb) Epitome vitae sancti Rimberti. ›Reymberti‹. Sanctus Reymbertus electus est eo die quo sanctus Anscharius commendatus est quem ipse adoptans in filium [Adam gest. 1,20] … — … sepelierunt eum foris basilicam prope tumbam sancti Willehadi extra murum ecclesie orientalem [Vita Rimb. 24] in quo loco deus signa et virtutes per eum operatus est. Der Text ist ähnlich wie die Ansgarvita aus Adam Bremensis: Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum 1,20 (s. oben), 26, und der Vita Rimberti, cap. 20–24 (MGH SS rer. Germ. 55, s. oben), 81100, hier 9699, kompiliert.
(130rb–vb) Passio sancti Basilidis. ›Basilidis‹. In civitate orientalium cum beatus Basilidis esset in officio Platonis prefecti dixit ei in visione dominus noster Ihesus Christus … — … quorum corpora christiani deposuerunt extra civitatem et portam que dicitur Romana. Dazu BHL 1019.
(133va–134vb) Passio sancti Acacii primicerii et sociorum. ›Decem milium martirum‹. Adrianus et Anthonius Romani imperatores audito quod Gadareni et Eufratenses ipsis rebellare cepissent … — … coluntur decimo kalendas Julii sub Adriano et Anthonio imperatoribus regnante domino nostro Ihesu Christo [qui] cum patre et spiritu sancto vivit et regnat. Vgl. BHL Novum Suppl. 22b.
(146ra–va) Vita sanctorum Processi et Martiniani. ›Processi et Martiniani‹. Cum Simon magus crepuisset apostoli sancti dati sunt Paulino magisterie potestatis sub quo militabant Processus et Martinianus inter plures alios … — … et condivit aromatibus et sepelivit in predio suo sub die sexta Julii via Aureliana ubi prestantur beneficia. Vgl. BHL Inédits, 370.
(146va–147ra) Passio sancti Kiliani. ›De sancto Kiliano‹. Fuit vir vite venerabilis nomine Killena quem Schotica [!] tellus e magno edidit genere … — … erant fatigati et illuc venerunt statim sanctitatem receperunt. Vgl. BHL 4660 (gekürzt).
(167vb–168rb) Passio sancti Pantaleonis. ›De Panthaleone‹. Senator nomine Eustorgius erat in civitate Nicomedia habens unicum filium nomine Panthaleonem eruditum liberalibus literis … — … gladio peremptus martirium comsummat X kalendas Augusti. Vgl. BHL 6442.
(169ra–vb) Epitome passionis sanctorum Abdon et Sennen. ›Item de sanctis Abdon et Sennen‹. Orta tempestate sub Decio imperatore multi christiani necati sunt presidente in urbe Roma Gabba [!] … — … levata sunt corpora sancta et translata sunt in cimiterium Ponciani. Kompiliert und abbreviiert aus BHL 6 (= Mombritius 1, 19f.) und BHL 6884 (= Mombritius 2, 389f.).
(178r–v) Passio sanctorum Sixti Felicissimi et Agapiti. ›Sixti Felicissimi et Agapiti‹. Decius Cesar et Valerianus prefectus iusserunt sibi Sixtum episcopum cum clero suo presentari … — … collegerunt corpora sanctorum et sepelierunt ea in cripta in cimiterio Calixti in eadem via octavo ydus Augusti. Vgl. BHL 7801 (modifiziert). Auf Schaltzettel von anlegender Hand nachgetragen.
(196vb–197va) Passio beati Magni. Beatus magnus unicus erat parentibus suis et in Apulie partibus natus … — … corpus beati Magni episcopi et martiris et sepelivit. Passus est autem beatus Magnus Christi martir XIIII kalendas Septembris. Siehe BHL 5769 (modifiziert, Schluss weicht ab).
(209vb–210va) Vita sanctorum Sixti et Sinnicii. ›Sixti Sinnicii‹. Tempore quo Dyoclecianus et Maximianus imperatores persecuciones in christianos excitaverunt sancti dei Crispinus et Crispinianus … — Vgl. BHL 7815 (modifiziert, Schluss weicht ab).
(241ra–b) Epitome passionis sancti Gereonis. ›Gereonis et sociorum eius‹. Apud Coloniam Agrippinam natale sancti Gereonis et sociorum eius qui fuerunt Thebei … — … illo fortissimo milite victore Christi cum trecentis martiribus illorum sancta corpora in lustris paludibus submiserunt. Zusammengesetzt aus Beda Venerabilis: Martyrologium (PL 94, 1068A) und Helinandus de Frigido Monte: Passio sanctorum Gereonis, Victoris, Cassii et Florentii Thebaeorum martyrum, cap. 1,12–15 (PL 212, 759B–772B, hier 764B–766A; BHL 3446; CALMA 5, 306 Nr. 1). – 241v leer.
(246va–247va) Passio sancti Feliciani. ›De sancto Feliciano‹. Tempore quo Gordianus Cesar imperii arcem tenebat beatus Felicianus civitate Fulginea oriundus per quedam Italie loca enutritus claruit … — … inibi multimoda miracula usque in hodiernum diem ad laudem et gloriam domini nostri Ihesu Christi fuerunt qui cum patre et spiritu sancto vivit. BHL 2849.
(248*ra–va) Epitome passionis sanctorum Crispini et Crispiniani. ›Crispini et Crispiniani‹. In Galliis civitate Suessionis sanctorum martirum Crispini et Crispiniani sub Dyocletiano et Maximiano … — … Decollati vero iacuere corpora eorum in escam bestiis et volatilibus sed nulla eos tetigit. Zusammengesetzt aus Beda Venerabilis: Martyrologium (PL 94, 1081A) und einer stark modifizierten Fassung von BHL 1993. – 248*vb leer.
(261va–263ra) Vita sancti Willehadi. ›De sancto Willehado‹. Fuit itaque vir venerabilis de genere Anglorum et ex Nordhumbris nomine Willehadus … — … ad sedem vehunt Bremensem et in ecclesia quam ipse construxerat honorifice sepelivit. BHL 8898, cap. 1–10, vgl. dazu G. Niemeyer, Zur Herkunft der Vita Willehadi, in: DA 12 (1956), 17–35.

294rb–vb Vita sanctae Praxedis. ›De sancta Pracede [!] virgine‹. In urbe Roma natale sanctarum virginum Potentiane atque Praxedis devotissime celebratur que illustrissimo senatorum genere orte … — … fructuose consummaverant beatissimo Pio episcopocum eis in laudibus dei participante. Die sonst unbekannte Vita ist aus den thematisch entsprechenden Abschnitten des Martyrologiums von Ado Viennensis (PL 123, 268B–C, 289B–D, 304D–305B) kompiliert.

295ra–356rb Guido de Monte Rocherii: Manipulus curatorum. ›Incipit manipulus curatorum‹. (295ra–va) Tabula. In isto libello sunt tres particule et prima continet septem tractatus … — … Quartum est de dotibus Paradisi. Weicht aufgrund der stellenweise geänderten Kapiteleinteilung vom Druck ab, von Schreiberhand eingetragene Zahlen verweisen auf die Paginierung des Codex. (295va–b) Epistula dedicatoria. ›Incipit epistola‹. Reverendo in Christo patri ac domino domino Raymundo divina providencia sancte Valentine sedis episcopo … — … gracie vestre humiliter me recommendo. ›Datum Turoltii anno domini trecentesimo trecesimo‹. (295vb–296rb) Prologus. ›Incipit prologus libri qui dicitur Manipulus curatorum‹. Quoniam secundum quod dicit propheta Malachias ymmo dominus per Malachiam: Labia sacerdotis custodient scienciam [Mal 2,7] … — … Sexto de sacramento extreme unctionis. Septimo de sacramento matrimonii. (296rb–356rb) Textus. ›De sacramento in generali‹. Quantum ad sacramenta in generali primo videndum est de eorum institucione … — … asscribens caritative corrigat et pro me peccatore ad dominum preces fundat. Explicit Manipulus curatorum Anno domini 1447 in die divisionis apostolorum. Kapiteleinteilung und Textfassung weichen an wenigen Stellen vom Druck ab. 354r–v sind von anlegender Hand Kommentare zum 2. und 3. Gebot nachgetragen, die in ihrer Formulierung und Struktur an Beichtsummen erinnern, ohne dass sie sich genauer zuordnen ließen. Die Ausführungen zur Sündhaftigkeit des sonntäglichen Reigentanzes erinnern stark an Cod. Guelf. 368 Helmst., 408r. Auch in Cod. Guelf. 71.9 Aug. 2°, 163r–231v. Druck: GW 11716–11834 (vergl. mit GW 11817); VD16 G 4055. Literatur: Schulte 2, 429f. Nr. 16; Bloomfield 5019 (Hs. genannt); Stegmüller RS 277; H. Santiago-Otero, Guido de Monte Roterio y el "Manipulus curatorum", in: Proceedings of the Fifth International Congress of Medieval Canon Law, hrsg. von S. Kuttner und K. Pennington, Città del Vaticano 1980 (Monumenta Iuris Canonici Ser. C, 6), 259–265; Ders., Guido de Monte Roterio. Nuevos manuscritos del "Manipulus curatorum", in: Homenaje a Pedro Sáinz Rodríguez, Bd. 1: Repertorios, textos y comentarios, Madrid 1986 (Publicaciones de la Fundación Universitaria Española, Monografías 44), 15–20, ND in: Ders., Manuscritos de autores medievales hispanos, Madrid 1987 (Medievalia et Humanistica 3), 61–66 (66 Hs. genannt); CALMA 4, 546f. Nr. 1.

356va–420ra Antonius de Parma: Postilla in evangelia de tempore interpolata aliquot sermonibus aliunde adscitis. ›Incipiunt postille Nycolai Lyre super evangelia incipientes ab isto evangelio‹. Cum appropinquasset Ihesus [Mt 21,1]. Tempus quod hodie incipit et durat usque ad nativitatem domini vocatur ab ecclesia adventus … — … ita est salvator feminarum sicut virorum quia est unum [!] redemptor et redempcio utriusque. Die Auswahl umfaßt 53 Sermones des Temporale von dominica I adventus bis dominica XXIV post pentecosten (T1–T64). Nach Schneyer 1, 290–314, sind mit Initium nachweisbar: Nr. 184–196, 25, 29, 248, 44, 52, 60, 294, 75, 198–213, 110, 111, 216, 217, 116, 117, 221–223, 224 (mit modifiziertem Beginn nach Jacobus de Voragine: Sermones de tempore, Schneyer 3, 231 Nr. 143), 225, 228 (Explicit entspricht GW 2248, sermo XCIV). Außerdem sind eingefügt:
(386va–387va) Sermo in die paschae (T28). ›In die pasche‹. Maria Magdalena et Maria Jacobi [Mc 16,1]. Hodie celebramus resurrectionem domini nostri Ihesu Christi que fuit causa leticie hominibus … — … quam desiderant iusti qua salvantur impii. Psalmus: Ostende nobis domine misericordiam tuam [Ps 84,8] etc. Fehlt bei Schneyer, mit abweichendem Explicit in GW 2248 als sermo LVIII.
(409ra–vb) Sermo in dominica XVI post pentecosten (T56). ›Dominica decimasexta‹. Ibat Ihesus in civitatem [Lc 7,11]. Cum possit pervenire ad regnum dei nisi prius transierit seu surrexerit de morte peccati … — … tandem nos perducat ad vitam eterne glorie. Nicht nachweisbar.
(415va–416vb) Sermo in dominica XXII post pentecosten (T62). ›Dominica vicesima secunda‹. Simile est regnum [Mt 18,23]. Christus existens in vita predicabat instancius contra vicia … — … ideo talia agentes sunt deo odibiles apud homines infames et demonibus odibiles [sic, recte: similes]. Fehlt bei Schneyer, mit abweichendem Explicit u.a. in Kassel, UBLMB, 2° Ms. theol. 158, 130r (Kassel 1,1, 223).
(416vb–417ra) Jacobus de Voragine: Sermo in dominica XXII post pentecosten (T63). ›Dominica vicesima tercia‹. Schneyer 3, 232 Nr. 151 (Schluss weicht geringfügig ab). – . Die Predigtreihe auch in Cod. Guelf. 395 Helmst., 61ra–79ra; 809 Helmst., 1r–142r; 37.16 Aug. 2°, 115ra–262vb. Einzelne Sermones u. a. in Cod. Guelf. 160 Helmst., 77vb–79vb, 80vb–83va, 86ra–87va, 93ra–vb, 96vb–99ra, 105ra–vb und 120va–122rb; 267 Helmst., 143ra–b. Druck: GW 2248 (vergl.). Literatur: Schneyer 1, 290–313; Kaeppeli 264 (mit Suppl.); CALMA 1, 314 Nr. 1.

420ra–431vb Conradus de Saxonia: Sermones de communi sanctorum interpolati aliquot sermonibus aliunde adscitis. ›In dedicacione ecclesie‹ (C11). Domine dilexi decorem [Ps 25,8]. Decor et gloria domus consistit in tribus … — … licet plures damnentur quam salvantur procul dubio tamen multi salvantur. Ungedruckt. Die Sammlung umfaßt 17 Sermones und ist direkt an den vorhergehenden Predigtzyklus angeschlossen. Nach Schneyer 1, 748–791, sind mit Initium nachweisbar: Nr. 377–379, 350, 185, 216, 23, 120, 380, 381, 382 (Sermo mit verschiedenen Themen wiederholt: 426vb–427rb mit dem Introitus der Totenmesse, und 428rb–vb abbreviiert mit Ps. 73,19, am Schluss wird mit dem Vermerk require supra ibidem nach oben verwiesen) und 191. Außerdem sind eingefügt:
(423rb–vb) Sermo in dedicatione ecclesiae (C11). ›De eodem‹. Vere dominus est in loco isto [Gn 28,16]. In loco isto vere sunt quatuor scilicet vera potentia vera sapiencia … — … et demones et contremiscunt. Fehlt bei Schneyer, ähnliches Incipit in Kremsmünster, StiB, CC 3, 297va–298ra (Kremsmünster 2, 90).
(425vb–426vb) Sermo in dedicatione ecclesiae (C11). ›Item‹. Vidi civitatem novam Jerusalem [Apc 21,2]. Nota quod quadruplex est civitas inferior scilicet mundus interior scilicet anima … — … qui sine fine in celis vivit te regnat. Incipit ähnlich Basel, UB, VIII 13, 104r–106v (Basel 2, 6–8).
(429rb–430va) Sermo in dedicatione ecclesiae (C11). ›Sequitur adhuc sermo de dedicacione‹. Vidi civitatem sanctam Ierusalem novam [Apc 21,2]. Licet hec verba per sanctos doctores de ecclesia militante exponantur … — … omnia mutuam caritatem habentes quia caritas operit multutidinem peccatorum. Bislang nur hier nachgewiesen.
(430va–431vb) Sermo in dedicatione ecclesiae (C11). Vidi civitatem sanctam Ierusalem novam [Apc 21,2]. Triplex est civitas quam homo debet ingredi prima est anima propria secunda est malorum societas que est mundus tercia est celum … — … licet plures damnantur quam salventur procul dubio tamen multi salvantur. Bislang nur hier nachgewiesen. Vgl. zum Autor in Cod. Guelf. 380 Helmst., 1ra–130va

431vb–438rb Jacobus de Voragine: De sancta Elisabeth (Legenda Aurea cap. 164). ›De sancta Elisabeth vidua [!]‹. Elisabeth interpretatur 'Deus meus cognovit' vel 'Dei mei septima' vel 'Dei mei saturitas'. Dicitur igitur primo Elisabeth 'Deus meus cognovit' quia deus eam cognovit … — … et ad tumulum sancte Elisabeth venerans et gracias agens letus ad propria remeavit. Druck: Maggioni LA, 1156–1179. Dazu BHL 2506.

438rb–440rb De sancto Georgio. ›De sancto Georgio‹. In diebus illis cum in locis Militane [sc. Melitene] civitatis Dacianus imperator … — … acta sunt hec sub Dyocleciano imperatore regnante domino nostro etc. Ungedruckt, ähnlich BHL Novum Suppl. 3383b aus Douai, BM, Cod. 840, 208v–211r, dazu Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae publicae Duacensis, in: Analecta Bollandiana 20 (1901), 361–470, hier 397 Nr. 56.

440rb–441vb Sermones IV in dedicatione ecclesiae (C11). Die ersten drei Predigten sind bislang nur hier nachgewiesen:
(440rb–va) ›Item de dedicacione‹. Domum maiestatis mee glorificabo [Is 60,7]. Domus dei triplex est. Prima est queque ecclesia dedicata quam dominus in tribus ornat … — … omnem leticiam celestem vultus dei superexcellit. Ad quam leticiam etc.
(440va–b) Hodie huic domo [!] [Lc 19,9]. Hodie legimus in evangelio quod dominus quondam benedixit domum in qua hospitatus est … — … quando in eclesia devote meditatur per hec septem sit salus huic domui.
(440vb–441rb) Templum dei sanctum est [I Cor 3,17]. Tria sunt templa primum manufactum secundum humanum tercium divinum. Primum est presens ecclesia cuius hodie dedicacionem colimus … — … ubi deus vero ubi gaudium sine tristicia honor sine scandalo vita sine morte.
(441rb–vb) Zachee festinans descende [Lc 19,5]. Notandum quod quidam recipiunt dominum in domum et non in animam, quidam in animam et non in domum … — … Accedamus ergo cum fiducia ad thronum gracie ut eius auxilio apud deum patrem misericordiam consequamur Amen. Mit identischen Incipit bei Schneyer 9, 851 Nr. 57.

442ra–va Passio sanctae Felicitatis. [T]emporibus Anthonii imperatoris orta est cedicio [!] pontificum et Felicitas illustris femina cum septem christianissimis filiis tenta est … — … universi victores et martires Christi qui cum matre triumphantes ad eterna premia sunt collocati in celum. Dazu BHL 2853.

442va–b Passio sanctorum Felicis et Adaucti. ›Felicis et Adaucti‹. [B]eatissimorum martirum Felicis et Adaucti sub Dyocleciano et Maximiano imperatoribus prefecto et iudice Draco Rome celebratur passio … — … tempore pacis basilica fabricata est et martirum memoria digne exculta. Dazu BHL 2879.


Abgekürzt zitierte Literatur

Basel 2 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Basel. Beschreibendes Verzeichnis. Abteilung B: Theologische Pergamenthandschriften, Bd. 2, Signaturen B VIII 11 – B XI 26, bearbeitet von G. Meyer und M. Burckhardt, Basel 1966
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
BHL Inédits H. Fros, Inédits non recensés dans la BHL, in: Analecta Bollandiana 102 (1984), 163–196, 355–380
BHL Novum Suppl. Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, Bd. 4: Novum Supplementum, ed. H. Fros, Bruxelles 1986 (Subsidia hagiographica 70)
Bierhals S. A. Bierhals Jefferis, Ein spätmittelalterliches Katharinenspiel aus dem Cod. Ger. 4 der University of Pennsylvania. Text und Studien zu seiner legendengeschichtlichen Einordnung, Göppingen 2007 (Göppinger Arbeiten zur Germanistik 430)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Briquet C. M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, Bd. 1–4, Leipzig 21923
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CANT Clavis apocryphorum Novi Testamenti, hrsg. von M. Geerard, Turnhout 1992
CC SA Corpus Christianorum. Series apocryphorum, Bd. 1–, Turnhout 1983–
DA Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters namens der Monumenta Germaniae Historica 1 (1937) –
Fleith B. Fleith, Studien zur Überlieferungsgeschichte der lateinischen Legenda Aurea, Brüssel 1991 (Subsidia hagiographica 72)
Graesse LA Jacobi a Voragine Legenda aurea vulgo historia Lombardica dicta, hrsg. von Th. Graesse, Breslau 31890, ND Osnabrück 1965
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Härtel Untersuchungen H. Härtel, Untersuchungen zur Bibliotheksgeschichte in Niedersachsen an der Wende vom 15. und 16. Jahrhundert, in: Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 11 (1986), 1–32
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Kassel 1,1 Die Handschriften der Gesamthochschul-Bibliothek Kassel, Landesbibliothek und Murhardsche Bibliothek der Stadt Kassel, Bd. 1,1: Manuscripta theologica. Die Handschriften in Folio, bearbeitet von K. Wiedemann, Wiesbaden 1994
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kremsmünster 2 H. Fill, Katalog der Handschriften des Benediktinerstiftes Kremsmünster, Teil 2: Zimeliencodices und spätmittelalterliche Handschriften nach 1325 bis einschließlich CC 100, Wien 2000 (Veröffentlichungen der Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters, Reihe 2, Verzeichnisse der Handschriften österreichischer Bibliotheken 3,2)
Kruse/Lesser Büchersammlungen B.-J. Kruse, B. Lesser, Virtuelle und erhaltene Büchersammlungen aus den Augustiner-Chorfrauenstiften Steterburg und Heiningen, in: Sammler und Bibliotheken im Wandel der Zeiten, hrsg. von S. Graef, S. Prühlen und H.-W. Stork, Frankfurt/M. 2010 (Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie. Sonderbd. 100), 95–113
Kruse/Lesser Privatbibliothek B.-J. Kruse, B. Lesser, Eine Privatbibliothek innerhalb der Konventsbibliothek: Der Heininger Kaplan Elerus Swarten (Elert Schwartz) als Schreiber und Sammler von Büchern (um 1450), in: Rosenkränze und Seelengärten, 49–56
Kruse Stiftsbibliotheken B.-J. Kruse, Stiftsbibliotheken und Kirchenschätze. Materielle Kultur in den Chorfrauenstiften Steterburg und Heiningen, Wiesbaden 2016 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 28)
Lüneburg 3 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 3: Die theologischen Handschriften: Quartreihe. Die juristischen Handschriften, beschrieben von M. Stähli, Wiesbaden, 1981 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 4)
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
MGH SS rer. Germ. Monumenta Germaniae Historica. Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, Bd. 1–, Hannover 1871–
Mombritius B. Mombritius, Sanctuarium seu vitae sanctorum, 2 Bde., Paris 1910, ND Hildesheim 1978
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Schnabel Frauenwelten K. Schnabel, Frauenwelten – Bücherwelten, in: Frauenwelten. Die Klöster Heiningen und Dorstadt, hrsg. von C. Höhl, Regensburg 2021, 34–54
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)