de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 452 Helmst.
Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil III: Cod. Guelf. 371 bis 460 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser (in Vorbereitung).

Thomas de Cantiprato. Bonaventura. Postilla super epistulas dominicales. Versus. Alfonsus Bonihominis

Papier — 177 Bl. — 27,5 × 20 cm — Südostniedersachsen — 1462

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern: WZIS DE8085-PO-74573 (1459), AT3800-PO-74571 (1461), NL0360-PO-75134, NL0360-PO-75189, DE2730-PO-75684 (alle 1462), DE4500-PO-75576 (1463, zwei weitere Typen nicht nachweisbar). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange, darüber Stern, Stange über Kreis im Kopf: WZIS DE2730-PO-77036 (1460), CH0780-PO-77085 (1461), DE7800-PO-77026, DE7800-PO-77084 (beide 1462). Lagen: 14 VI (168). V–1 (177). Reklamanten. Im gesamten Codex, insbesondere im oberen Drittel der letzten Lage, Schwemmränder eines schweren Wasserschadens mit Rotschimmelbildung, von Bl. 176 fehlt die gesamte obere äußere Ecke, Bl. 177 ist auf eine Breite von 10 cm beschnitten. Bei der Neubindung erfolgte zusätzlich ein Beschnitt aller Ränder. Schriftraum: 21–22 × 14,5–15 cm, zweispaltig (Spalten unregelmäßig 6–7 cm breit), 37–45 Zeilen. Schwungvolle, aber unregelmäßige jüngere gotische Kursive von zwei Händen, Hand 1: 1ravb und 125va177r; Hand 2: 2ra125ra. Rubriziert, rote Lombarden.

Der ursprüngliche gotische Holzdeckelband ist verloren. Als Blattweiser an Bl. 99, 102, 111, 120 und 165 (verloren) Registerzungen aus rotgefärbtem Schafsleder. Der laut Bibliotheksrechnung (BA III, 5 unter Nr. 20) zwischen Januar und Juli 1763 in der Werkstatt des Buchbinders Anton Friedrich Wirck in Helmstedt angefertigte Halbledereinband besteht wie bei Cod. Guelf. 438 Helmst. aus mit dunkelbraun marmoriertem Kiebitzpapier kaschierten Pappdeckeln, Rücken und Ecken sind mit Schafsleder überzogen.

Herkunft: Der Codex wurde 1462 im südniedersächsischen Raum geschrieben; sein Inhalt spricht eher für einen Weltgeistlichen als Schreiber oder Auftraggeber als für einen klösterlichen Entstehungskontext. — Er gelangte zwischen 1485 und 1497 in das Augustiner-Chorfrauenstift Heiningen; ein entsprechender Besitzvermerk in Textualis auf dem Rest eines originalen Vorsatzes, jetzt an Bl. 1r geklebt: Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Heningen ordinis canonicarum regularium. Den zeitlichen Rahmen für den Erwerb bildet der zitierte Besitzvermerk, der sich in gleicher Formulierung und Schrift auch in anderen Heininger Bänden aus dem Besitz des Hamburger Priesters und späteren Heininger Kaplans Elerus Swarten findet (siehe zu ihm bei Cod. Guelf. 345 Helmst. und Kruse/Lesser Privatbibliothek, 54f. mit Abb. 2), etwa in Cod. Guelf. 17 Helmst., 1r; 159 Helmst., 450v; 161 Helmst., Ir; 162 Helmst., Iv; 163 Helmst., *Ir; 217 Helmst., Ir; 345 Helmst., 1r; 368 Helmst., 1v sowie im aus Heiningen stammenden Exemplar des Drucks GW 5881 (Li 4° 56, VS). Vermutlich gehörte der Codex sogar zu der insgesamt 24 Bände umfassenden Bücherstiftung Swartens selbst, jedoch ist dies mangels weiterer Einträge nicht mehr sicher zu belegen. — Der Codex wurde am 12.4.1572 mit den übrigen Heininger Buchbeständen in die Wolfenbütteler Hofbibliothek überführt; 1614 im Gesamtkatalog von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 298 [293]) unter den Papalia Miscellanea unter der Signatur Z 1 ausführlich beschrieben. Seit 1618 in der Universitätsbibliothek Helmstedt, 1644 im Katalog der Helmstedter Universitätsbibliothek (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 1v2r) als De praelatis et subditis Libri duo Anonymi ad Humbertum magistrum Ordinis Praedicatorum, inscripti Bonum universale de apibus. Lignum vitae. Speculatio Pauperis in deserto de gradibus Ascensionis in DEVM. Parvum Bonum Bonaventurae. Sermones aliquot in Epistolas Dominicales. Carmen de Cura Pastorali. Rabbi Samuelis Epistola de Messia ex Arabico translata unter den Theologici in folio ausführlich beschrieben; im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 51) unter Nr. 55 aufgeführt.

Waitz/Holder-Egger, 420. — Schönemann, 76 Nr. 6.8 (fälschlich als 451 gen.). — Heinemann Nr. 487. — Lampen, 304. — Härtel Untersuchungen, 25. — Krämer, 341. — Kruse Stiftsbibliotheken, 291, 299f., 428.

1ra102ra Thomas de Cantiprato: Bonum universale de apibus. ›Incipit liber qui dicitur bonum universale de apibus. Prima pars de prelatis secunda de subditis. Qualis esse debeat prelatus capitulum primum‹. (1ra2ra) Tabula. Rex apum mellei coloris est ex electo flore et ex omni copia factus est. Capitulum primum … — … Vespe quoque prosequuntur easdem capitulum LVI. Die Formulierungen der Kapitel entsprechen im Wortlaut der Ausgabe, soweit sie nicht gekürzt wurden. Im zweiten Buch wurden Kapitel 2 und 3 zusammengezogen, so dass nur 56 Kapitel gezählt werden. Vergl.: Thomae Cantipratani S. Theol. Doctoris, Ordinis Praedicatorum… Bonum Universale De Apibus…, hrsg. von G. Colvenerius, Douai 1627, ungez. (2rab) Epistula dedicatoria. ›Incipit liber qui dicitur bonum universale apum et primo de prelatis‹. Reverendo in Christo patri fratri Humberto magistro ordinis predicatorum frater humilis cuius nomen ad presens non urget necessitas nominari. Rogatus instantissime a quibusdam familiaribus meis … — … ordinis nostri incolumem vos Christi pietas tueatur. (2rb27rb) Liber I. ›Quod Christus est summus prelatus ecclesie cui omnes prelati obedire tenentur‹. Unum caput Christum in unitate ecclesie fideles habent … — … ad apum populos transeamus pausacionis modice intersticio respiremus. (27rb99rb) ›Incipit secundus liber apum de subditis‹. Omnis ecclesiasticus ordo sub divisione triplici in episcopis in presbyteris in clericis ordinatur … — (98rb) illum tamquam me participem faciat Christus Ihesus dominus noster qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat deus per omnia secula seculorum Amen. ›Explicit liber apum‹. Auf Bl. 98va99rb ist zwischen den beiden Rubriken ›Ad capittulum quinquagesimum‹ und ›Sequitur immediate: Et quoniam multi sunt Supra capitulo 50‹ der auf Bl. 87rb fehlende Text aus Kapitel 50 (in der Ausgabe 51) nachgetragen, dort entsprechender Verweis in marg.: ›Retro in fine libri ff‹. Alle Marginalien und Nachträge von anlegender Hand. Die Kapitel 2 und 3 der Ausgabe sind entsprechend dem Inhaltsverzeichnis zusammengezogen, so dass der vollständige Text 56 anstatt 57 Kapitel umfasst. (99rb102ra) ›Sequitur Registrum alphabeticum super librum apum prescriptum‹. Abbas abusive portat infulam sexto capitulo … — … Christianitas commendatur super omnem hominem liber 2 capitulo 50. Buchzählung als rubrizierte Seitentitel (›·L·[iber] I‹ bzw. ›II‹). Exzerpte in Cod. Guelf. 670 Helmst., 219r; 708 Helmst., 173v–177v; 21.1 Aug. 4°, 1ra–34vb. Edition: RETM T1600-20/5–20/35; J. Burkhardt, Von Bienen lernen. Das Bonum universale de apibus des Thomas von Cantimpré als Gemeinschaftsentwurf (Analyse, Edition, Übersetzung, Kommentar), 2 Bde., Regensburg 2020 (Klöster als Innovationslabore 7/1–2), hier Bd. 1, 114, 248 Nr. 49, 292 Nr. 85 (jeweils Hs. genannt, Sigle Wo); Bd. 2, 2–1096 (Text mit Übersetzung, ohne Kapitelübersicht und Register). Literatur: Thorndike/Kibre, 1359.3 und 1605.3; Axters Bibliotheca, 111 (Hs. genannt); Stegmüller RB 8083; Bloomfield 6157 und Suppl.; Kaeppeli 3775 (Hs. genannt); Rep. font. 11, 170f.; N. Louis, Essaimage et usages du Bonum universale de apibus de Thomas de Cantimpré, in: Lecteurs, lectures et groupes sociaux au Moyen Âge, sous la direction de X. Hermand, É. Renard et C. Van Hoorebeeck, Turnhout 2014 (Texte, Codex & Contexte XVII), 29–56 (55 Hs. genannt). – 102rb leer.

102va110ra Bonaventura: Lignum vitae. ›Incipit liber qui dicitur lignum vite‹. Christus crucifixus sum cruci [Gal 2,49] verus dei cultor Christique discipulus qui salvatori omnium pro se crucifixo perfecte configurari desiderat … — … cui est cum patre et spiritu sancto omnis honor et gloria graciarum actio decus et imperium per infinita secula seculorum Amen. ›Explicit arbor crucifixi‹. Auch in Cod. Guelf. 243 Extrav., 1ra–20r (mit zahlreichen Miniaturen). Edition: Bonaventurae opera 8, 68–86 (XLIX Nr. 172 Hs. genannt). Literatur: Glorieux Répertoire, 2, 42 Nr. 305ak; Distelbrink, 26f. Nr. 21; Mohan 51; CALMA 2, 456 Nr. 41.

110rb120ra Bonaventura: Itinerarium mentis in Deum. ›Bonaventura‹. (110rb111ra) ›Incipit prologus in itinerarium mentis in deum. Itinerarium mentis‹. In principio primum principium a quo cuncte illuminaciones descendent … — … in deum per excessum totaliter transeunte. Prolog und Kapitelverzeichnis zusammengezogen; der Text entspricht der Ausgabe. (111ra120ra) ›Incipit speculacio pauperis in deserto de gradibus ascensionis in deum et de speculacione ipsius per vestigia eiusdem in universo primum capitulum‹. Beatus vir cuius est auxilium [Ps 83,6-7]. Cum beatitudo nichil aliud sit quam summi boni fruicio … — … Benedictus deus in eternum et dicat omnis populus fiat fiat [Ps 105,48] etc. Auch in Cod. Guelf. 550 Helmst., 359r–371v; 19.29 Aug. 4°, 177r–196r. Edition: Bonaventurae opera 5, 295–315 (XXXIII Nr. 134 Hs. genannt). Literatur: Glorieux Répertoire, 2, 40 Nr. 305m; Distelbrink, 24f. Nr. 19; Mohan 203; Bloomfield 2653 und Suppl.; CALMA 2, 456 Nr. 37.

120ra125ra Bonaventura: De triplici via versio abbreviata. ›Parvum bonum. Bonaventura‹. Ecce descripsi eam tripliciter Proverbiorum XXII [Prv 22,20]. Cum omnis sciencia gerat trinitatis insigne … — … et illa excedenciam quousque veniatur ad copulam et osculum et amplexum etc. Der Text weicht in Wortlaut und Gliederung z. T. von der Ausgabe ab und endet mit Kapitel 3,4,7. Mit diesem Explicit auch in Cod. Guelf. 1167 Helmst., 160r–168r (Prolog fehlt); 1310 Helmst., 306r–324v; 81.2 Aug. 8°, 39v–55v. Eine weitere gekürzte Fassung findet sich in den beiden Abschriften aus dem Benediktinerkloster St. Blasius in Northeim in Cod. Guelf. 783 Helmst., 61r–72r und 900 Helmst., 15r–26v; eine nochmals abweichend modifizierte in Cod. Guelf. 807 Helmst., 86r–96v. Der vollständige Text findet sich in Cod. Guelf. 122 Helmst., 329ra–337va; 272 Helmst., 126vb–133rb; 615 Helmst., 23r–30v; 17.18 Aug. 4°, 251r–265r; mit ergänztem Schluss in Cod. Guelf. 550 Helmst., 372r–379v. Edition: Bonaventurae opera 8, 3–18, hier bis 15. Literatur: Glorieux Répertoire, 2, 43 Nr. 305am; Distelbrink, 22f. Nr. 18; Mohan 124; Bloomfield 1856 und Suppl.; CALMA 2, 454 Nr. 21. – 125rb leer.

125va162rb Postilla super epistulas dominicales per circulum anni. Insgesamt 53 Predigten zu den im Jahreskreis gelesenen Sonntagsepisteln von ›dominica prima adventus domini‹ (T1) bis ›dominica XXIIII‹ post pentecosten (T64). Die Zitate sind vielfach rubriziert in marg. ausgeworfen, zahlreiche Hervorhebungen durch Unterstreichung. Nach stichprobenhaften Vergleichen handelt es sich dabei um eine stark verkürzende und zusammenfassende Bearbeitung der Postilla super epistulas dominicales des Franziskaners Bertrandus de Turre (Druck: VD16 B 2199; dazu Schneyer 1, 505–560; Glorieux Répertoire 2, 240 Nr. 349h; CALMA 2, 401 Nr. 9). (125va126ra) ›Dominica prima Adventus domini‹ (T1). Scientes quia hora est [Rm 13,11]. Hec epistola scribitur ad Romanos XIII et sancta mater ecclesia in hac prima dominica adventus domini principaliter agit de ultimo adventu salvatoris … Mit identischem Incipit in Altenburg, StiB, AB 14 C 10, 1r. (126rava) ›Dominica II‹ (T2). Quecumque scripta sunt [Rm 15,4]. Apostolus commendat sacram scripturam quo ad informacionem nostram sed specialiter tangitur hic quadruplex eius utilitas … (126va127rb) ›Dominica III‹ (T3). Sic vos existimet [I Cor 4,1]. Invitat specialiter clericos principaliter ad duo scilicet ut simus ministri et dispensatores fideles … (127rbvb) ›Dominica quarta‹ (T4). Gaudete [Phil 4,4]. Hic apostolus ostendit electorum gaudium quod perficietur in adventu salvatoris ultimo … (127vb128va) ›Dominica infra nativitatem Christi‹ (T7). Quanto tempore [Gal 4,1]. Sicut dominicis precedentibus ecclesia egit de adventu Christi sic quia iam per carnem venit in mundum … (128va129rb) ›Dominica I post epyphaniam‹ (T11). Obsecro vos [Rm 12,1]. Hec epistola legitur dominica prima post epyphaniam et quia Christo in die epyphanie baptizato nova generacio ecclesie est … (129rb130rb) ›Dominica II‹ (T12). Habentes donaciones [Rm 12,6]. Apostolus considerans per dominum nuper natum circumcisum et a magis adoratum … Mit identischem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 123r (Würzburg 5, 162 und 201). (130rbvb) ›Dominica III‹ (T13). Nolite esse prudentes [Rm 12,16]. Apostolus hic monet nos ad pacem firmam sive concordiam … (130vb131va) ›Dominica quarta‹ (T14). Nemini quicquam [Rm 13,8]. Scibitur ad romanos XIII. In qua apostolus ayt de caritate quam multipliciter commendat … Mit identischem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 128v (Würzburg 5, 162 und 203). (131va132rb) ›Dominica vacans‹ (T15). Induite vos [Col 3,12]. Quia in precedentibus dictum est de dilectione proximi qua lex impletur ideo hic apostolus nos incitat ad operacionem bonorum … Mit identischem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 132r (Würzburg 5, 162 und 202). (132rbvb) ›Dominica in septuagesima‹ (T16). Nescitis quod hii [I Cor 9,24]. In hac dominica sancta ecclesia incipit tempus deviacionis parentum primorum … (133ra134ra) ›Dominica in sexagesima‹ (T17). Libenter [II Cor 11,19] etc. Apostolus ostendit quanta passus sit et similiter quanta passi sint Corintei ab [!] pseudo porphetis et hereticis … Mit identischem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 139v (Würzburg 5, 162 und 202). (134ra135ra) ›Dominica in quinquagesima‹ (T18). Si linguis [I Cor 13,1]. In qua apostolus ostendit dignitatem caritatis et eius excellenciam super omnes virtutes et dividitur in duas partes … (135ravb) ›Dominica in quadragesima‹ (T19). Hortamur vos [II Cor 6,1]. Scribitur secunde Corinthios VIII [!] et legitur dominica prima in quadragesima in qua hortatur nos ut graciam dei quam suscepimus conservemus … (135vb136va) ›Reminiscere‹ (T20). Rogamus vos [I Th 4,1]. Hortatur nos in bonis operibus ambulare maxime in hoc tempore quadragesimali … (136va137rb) ›Dominica oculi‹ (T21). Estote imitatores dei [Eph 5,1]. Hortatur nos ad mutuam dilectionem et dividitur in tria … (137rb138ra) ›Dominica letare‹ (T22). Scriptum est enim [Gal 4,22]. Ad Galatas quarto et legitur in dominica letare et in hac epistola ostendit apostolus quod legalia veteris legis non sunt observanda … (138ravb) ›Dominica in passione‹ (T23). Christus assistens [Hbr 9,11] ayt de sacrificio Ihesu Christi et de eius effectibus et dividitur in duo … (138vb139vb) ›Dominica in ramis palmarum‹ (T24). Hoc sentite [Phil 2,5]. In qua apostolus monet nos efficaciter ad Christi imitacionem … — … qui humiliat exaltabitur [Lc 14,11] etc. ›Hic finiuntur epistole hyemales sequuntur estivales dominicales et primo de festo paschali‹. (139vb140rb) ›In die pasche‹ (T28). Expurgate [I Cor 5,7] primo Corinthios quinto et legitur die dominice resurrectionis in qua beatus Paulus vocat nos a vetustate prioris ad puritatem nove vite … (140rb141ra) ›In octava pasche‹ (T29). Omne quod natum est [I Io 5,4]. Epistola prime dominice post pascha et scribitur prime Johannis quinto. In qua apostolus Johannes docet in pugnacionem mundi abicere per efficaciam fidei … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 210r (Würzburg 5, 162 und 203). (141ravb) ›Dominica II‹ (T30). Christus passus est [I Pt 2,21]. In qua beatus Petrus commemorans beneficium Christi proponit nobis ipsum in exemplum … (141vb142va) ›Dominica III‹ (T31). Obsecro vos [I Pt 2,11]. Apostolorum princeps Petrus videns patrum mentes multiplicibus curis et viciis subiectas … (142va143ra) ›Dominica IIII‹ (T32). Omne datum [Iac 1,17]. Scribitur in canonica Jacobi in primo. In qua apostolus instruit renatus in fide ut perseverent in bonis … (143ravb) ›Dominica V‹ (T33). Estote factores [Iac 1,22]. Hortatur nos principaliter ad quatuor primo ad divini verbi fructuosam operacionem … (143vb144rb) ›Dominica VI‹ (T37). Estote prudentes [I Pt 4,7] prime Petri IIII et legitur in dominica Exaudi. In qua preparat nos armis virtutum ad digne recipiendum spiritum … (144rb145rb) ›In die sancto penthecostis‹ (T39). Dum complerentur dies penthecostes erant [Act 2,1]. Scribitur Actus secundo capitulo in qua agitur de adventu Spiritus Sancti quomodo super apostolos hodie venit … (145rb146v) ›Trinitatis‹ (T40). Vidi hostium [Apc 4,1]. In qua agitur de Christo sedente in trono ubi primo describitur palacium … (146va147ra) ›Item Trinitatis‹ (T40). O altitudo diviciarum [Rm 11,33] et legitur in die Trinitatis sancte. In qua beatus Paulus tangit profundum misterium sancte trinitatis … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 234r (Würzburg 5, 162 und 203). (147ra148ra) ›Dominica I post trinitatem‹ (T41). Deus caritas [I Io 4,8]. Scribitur prime Johannis quarto et legitur prima dominica post festum sancte trinitatis. In qua ponitur bis Deus caritas est propter duplicem caritatis effectum … (148rava) ›Dominica secunda‹ (T42). Nolite mirari [I Io 3,13]. In qua docemur et invitamur ad dilectionem et qualiter debeamus diligere … (148va149rb) ›Dominica III‹ (T43). Humiliamini [I Pt 5,6]. Invitat nos ad humilitatem que est contraria superbie … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 246r (Würzburg 5, 162 und 202). (149rb150ra) ›Dominica IIII‹ (T44). Existimo [Rm 8,18]. Ostendit apostolus quod vivendum est secundum spiritum propter future remuneracionis magnitudinem … (150ra151ra) ›Dominica V‹ (T45). Omnes unanimes [I Pt 3,8]. Hortatur nos ad unitatem. Sanctos enim decet ut sint unanimes … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 252r (Würzburg 5, 162 und 204). (151ravb) Sermo in dominica VI post Trinitatem (T46). Quicumque baptizati [Rm 6,3]. Ad romanos VI ostendit quod amplius non debemus vivere peccato et hoc propter tres raciones … (151vb152rb) ›Dominica VII‹ (T47). Humanum dico [Rm 6,19]. Ad romanos VI monet nos apostolus servire iusticie et peccatum in nobis non regnare … (152rbvb) ›Dominica VIII‹ (T48). Debitores sumus [Rm 8,12]. Apostolus hortatur nos ad graciarum actiones deo digne solvendas propter multa beneficia ab eo recepta … (152vb153va) ›Dominica IX‹ (T49). Non simus concupiscentes [I Cor 10,6]. Apostolus facit tria primo suadet ut cordis mundiciam custodiamus eius concupiscencias refrenando … (153va154ra) ›Dominica decima‹ (T50). Scitis quoniam ad gentes [I Cor 12,2]. In hac epistola apostolus notificat omnia bona ab uno fonte manere et hortatur nos in statu gracie nostram excellenciam considerare … (154ravb) ›Dominica XI‹ (T51). Notum vobis facio [I Cor 15,1]. Hortatur apostolus nos credere passionem et resurrexionem Christi … (154vb155rb) ›Dominica XII‹ (T52). Fiduciam talem [II Cor 3,4]. Hic ostendit dictionem inter legem veterem et novam et consequenter inter datores … (155rb156ra) ›Sequitur dominica XIII‹ (T53). Abrahe dicte sunt [Gal 3,16]. In qua apostolus ostendit quot promissiones facte fuerunt Abrahe et non ex operibus … (156ravb) ›Dominica XIIII‹ (T54). Spiritu ambulate [Gal 5,16]. Hortatur enim spiritualiter vivere et dividitur in tres partes … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 293r (Würzburg 5, 162 und 205). (156vb157va) ›Dominica XV‹ (T55). Fratres si spiritu [Gal 6,1]. Hortatur nos spiritualiter vivere et in spirituali vita proficere et dividitur in quatuor … (157va158ra) ›Dominica XVI‹ (T56). Obsecro vos [Eph 4,1]. Hortatur nos ad fidem et caritatem dei et proximi et dividitur in tres partes … (158rava) ›Dominica XVII‹ (T57). Obsecro vos [Eph 4,1]. Hortatur nos in unitate vivere in ecclesia dei humiliter et dividitur in duas partes … (158va159ra) ›Dominica XVIII‹ (T58). Gracias ago [I Cor 1,4]. Instruit nos referre graciarum actiones deo pro bonis collatis … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 308v (Würzburg 5, 162 und 201, vgl. auch Schneyer 6, 553). (159rava) ›Dominica XIX‹ (T59). Renovamini [Eph 4,23]. Hortatur nos renovare id est vitam novam accipere tam interius in vicem quam exterius in conversacionem … (159va160ra) ›Dominica XX‹ (T60). Videte quomodo caute ambuletis [Eph 5,15]. Instruit specialiter viros ecclesiasticos habere laudabilem conversacionem … Mit ähnlichem Incipit in Würzburg, UB, M. ch. q. 12, 315r (Würzburg 5, 162 und 206). (160ra161ra) ›Dominica XXI‹ (T61). Fratres comfortamini [Eph 6,10]. Docet nos pugnare contra spirituales hostes et dividitur in duas partes … (161rava) ›Dominica XXII‹ (T62). Confidimus [Phil 1,6]. Hortatur nos confidenciam habere in Christo Ihesu … (161va162ra) ›Dominica XXIII‹ (T63). Imitatores mei [Phil 3,16]. Hortatur nos apostolus ad sui imitacionem et hoc primo … (162ra–b) ›Dominica XXIIII‹ (T64). Non cessamus [Col 1,9]. Hortatur nos divinam voluntatem agnoscere et dividitur in tres partes … Die Sammlung ist ungedruckt und, von den jeweils genannten Ausnahmen abgesehen, bislang nur hier nachgewiesen.

162rb163ra Versus de planctu ecclesiae. ›Planctus ecclesie secundum modernorum filiorum statum nostrorum filiorum [!] et non prevignorum‹. Rogo corde pertractari hoc breve compendium | Quale michi committetur maxime dispendium … — … Ut post hoc exilium mereamur conregnare | Iniquum ne consilium possit nos arrestare. Amen. Verse zeilenweise abgesetzt. Der gekürzte Text umfasst insgesamt 125 von 276 Versen, im einzelnen sind enthalten: Strophe I.1–6, II.1–2, II.4–6, III.1–2, III.6–8, III.10, IV.3–4, IV.6–7, V.10, V.16, V.17,1, V.18, V.19 kontrahiert zu einem Vers (Cocus quivis cellarius sic sollicitatur), mit V.22,2 zu einer Strophe zusammengefasst, V.24 und V.25 kontrahiert und zu einer Strophe zusammengefasst (Verba volant Veneris et sequuntur castra | Vivunt in deliciis nec itur ad astra), VI.3–4, VI.5,1 mit einem neuen Vers (Christi cultus ocia torpens se commutat) zu einer Strophe zusammengefasst, VI.6, VII.1, VII.6–8, Verse VIII.7,2 und VIII.8,2 zu einer Strophe zusammengefasst, VIII.9–11, VIII.14, VIII.16, VIII.18–21, IX.1–5, IX.6,1 mit einem neuen Vers (Cum oportet talia pati et vos debetis) zu einer Strophe zusammengefasst, IX.8–17. Mit nur geringfügig von der Ausgabe abweichendem Textbestand auch in Cod. Guelf. 33.1 Aug. 2°, 484ra–485vc; eine Abschrift nach dieser Hs. von G. Milchsack zur Vorbereitung seiner (nicht zustande gekommenen) Ausgabe des Textes im Nachlasskonvolut BA III, 587.38, 32r–41r. Edition: AH 46 Nr. 326. Literatur: Chevalier 40546; Walther I 16827.

163ra164va Carmen de cura pastorali cum prooemio. (163ra–b) Prooemium. Sanguine Christe tuo tolluntur crimina mundi | Ipse michi via sit et spes ad te redeundi … — … Mandrita gregis sugas de carmine mella | Que summi regis dat lex vetus atque novella. ›Explicit prohemium‹. (163ra164va) ›Incipit carmen de cura pastorali‹. Aure cordis audiat pastor animarum | Precioso sanguine Christi redemptarum … — … Ergo qui voluerit eis sociari | Horum vestigia curret imitari. Verse zeilenweise abgesetzt. Das sog. Prooemium umfasst 32 paarweise endgereimte Hexameter (versus caudati), das eigentliche Carmen 220 rhythmische Hymnenverse, von denen jeweils 4 aufeinanderfolgende einen identischen Endreim aufweisen (Haufenreim). Walther I 1784 (nur diese Hs.), auch sonst bislang nur hier nachgewiesen, ungedruckt.

164va177ra Alfonsus Bonihominis: Epistula rabbi Samuel de Fez de adventu messiae. (164va–b) ›Registrum libri presentis et infrascripti scilicet de epistola Raby Samuelis Missa Rabi Ysaac qui dinstinctus [!] est in viginti sex capitula‹. Capitulum primum dicit quare iudei sunt in captivitate que duravit iam plus quam per mille annos … — … Capitulum vicesimum sextum et ultimum quod iudei sunt paucissimi respectu aliarum nacionum. (165ra–b) Epistula dedicatoria. ›Incipit tractatus iudeorum Raby Samuelis israhelite per quem probatur adventus Christi sive Messie dudum preteritus per dicta veteris legis et prophetarum que iudei recipiunt in prohemium translacionis‹. Reverendissimo in Christo patri patri [!] fratri Hugoni magistro ordinis predicatorum frater Alphoncius Boni hominis hyspanus Ego frater Alphoncius hunc libellum antiquissimum qui nuper devenit ad manus meas … — … in nomine domini misericordis miserantis in quo speramus. Enthält die gekürzte Fassung der Widmungsepistel. (165rb) Praefatio rabbi Samuelis. ›Incipit epistola translata de arabico in latinum per fratrem Alphoncium boni hominis hyspanum ordinis fratrum prediactorum Et est epistola Samuelis ad Raby [!] Ysaac archisynagogum epistola quam scripsit Raby Samuel Israhelita oriundus de civitate Vez regis Marrochitani ad Raby Ysaac magistrum synagoge qui est in sublimo [!] regno predicto‹. Conservet te deus o frater te permanere faciet … — … quod in Iherusalem in pace et gloria sunt reducti et cetera. Im Gegensatz zu den Ausgaben und der Wolfenbütteler Parallelüberlieferung ist die übliche Vorrede um weitere Angaben zur Textgliederung ergänzt. (165rb177ra) Textus. Desidero domine mi certificari per te ex testimoniis legis et prophetarum … — … et scripturas eius docuit ut corruptus homo penitus et ignorans. Die Kapitelgliederung weicht von den Ausgaben ab. Durch Wasserschaden Textverlust auf Bl. 176rbva. Explicit epistola Rabi [!] Samuelis de messia quam incipit Rabi Ysaac magistro Synagoge regni Marrochitani Sub anno domini millesimo translata de arabico in latinum per fratrem Alphoncium boni hominis hispanum ordinis predicatorum Sub anno domini Mo CCCCo sexagesimo secundo Summi pontificatus domini Pii pape II pontificatus sui etc. Auch in Cod. Guelf. 203 Helmst., 1ra–13rb; 369 Helmst., 129va–138vb; 702 Helmst., 145r–152v (Widmungsepistel und Schluss fehlen); 69.17 Aug. 2°, 151ra–161rb; 71 Gud. lat., 197ra–208rb; 207.2 Extrav., 61v–80v; ein Auszug in Cod. Guelf. 59.9 Aug. 2°, 241va–243ra; die volkssprachliche Übersetzung des Irmhart Öser in Cod. Guelf. 86.3 Aug. 2°, 90r–107r; eine weitere oberdeutsche Fassung in Cod. Guelf. 36.15 Aug. 2°, 1r–237v. Edition: PL 149, 335–368; M. Marsmann, Die Epistel des Rabbi Samuel an Rabbi Isaak, Siegen 1971, 202–438. Literatur: Díaz y Díaz 2098 (Hs. genannt); R. Hernández, Teólogos dominicos españoles pretridentinos, in: Repertorio de historia de las ciencias eclesiásticas en España, Bd. 3: Siglos XIII–XVI, Salamanca 1971 (Instituto de historia de la teologia española. Corpus scriptorum sacrorum Hispaniae, Estudios 2), 179–233, hier 180–188 (184 Hs. genannt); Robles, 90–96 Nr. 31.2 (95 Hs. genannt); Stegmüller RB Suppl. 1183,1; Kaeppeli 146 und Suppl. (Hs. genannt); CALMA 1, 183 Nr. 4; 2VL 1, 236f. und 7, 85–89.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Axters Bibliotheca S. G. Axters, Bibliotheca Dominicana Neerlandica manuscripta 1224–1500, Louvain 1970 (Bibliothèque de la Revue d'histoire ecclésiastique 49)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Doctoris Seraphici S. Bonaventurae S. R. E. Episcopi Cardinalis opera omnia … edita studio et cura P. P. Collegii a S. Bonaventura …, Bd. 1–10, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1898–1901
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
Chevalier Repertorium hymnologicum. Catalogue des chants, hymnes, proses, séquences, tropes en usage dans l'église latine depuis les origines jusqu'à nos jours, Bd. 1–6, ed. par U. Chevalier, Louvain 1892–1921 (Subsidia hagiographica 4)
Díaz y Díaz M. C. Díaz y Díaz, Index scriptorum Latinorum medii aevi Hispanorum, Madrid 1959 (Acta Salmanticensia. Filosofia y Letras 13.1–2)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Härtel Untersuchungen H. Härtel, Untersuchungen zur Bibliotheksgeschichte in Niedersachsen an der Wende vom 15. und 16. Jahrhundert, in: Wolfenbütteler Notizen zur Buchgeschichte 11 (1986), 1–32
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kruse/Lesser Privatbibliothek B.-J. Kruse, B. Lesser, Eine Privatbibliothek innerhalb der Konventsbibliothek: Der Heininger Kaplan Elerus Swarten (Elert Schwartz) als Schreiber und Sammler von Büchern (um 1450), in: Rosenkränze und Seelengärten, 49–56
Kruse Stiftsbibliotheken B.-J. Kruse, Stiftsbibliotheken und Kirchenschätze. Materielle Kultur in den Chorfrauenstiften Steterburg und Heiningen, Wiesbaden 2016 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 28)
Lampen W. Lampen, Franziskanische Reisefrüchte, in: Franziskanische Studien 36 (1954), 298–305
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Robles L. Robles, Escritores dominicos de la corona de Aragón (siglos XIII–XV), in: Repertorio de historia de las ciencias eclesiásticas en España, Bd. 3: Siglos XIII–XVI, Salamanca 1971 (Instituto de historia de la teologia española. Corpus scriptorum sacrorum Hispaniae. Estudios 2), 11–178
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schönemann K. P. C. Schönemann, Zur Geschichte und Beschreibung der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, in: Serapeum 18 (1857), 65–91, 97–107
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Waitz/Holder-Egger G. Waitz, O. Holder-Egger, Aus neueren Handschriftenverzeichnissen, in: NA 11 (1886), 418–425
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Würzburg 5 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 5: Bestand bis zur Säkularisierung. Erwerbungen und Zugänge bis 1803, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1994
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Korrekturen, Ergänzungen:
  • Manuscripta Mediaevalia Objektnummer hinzugefügt (schassan, 2019-08-20)
  • Normdaten ergänzt bzw. korrigiert. (schassan, 2015-09-04)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil III.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information