de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print :: Faksimile in der WDB

Beschreibung von Cod. Guelf. 656 Helmst.
geplant: Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil V: Cod. Guelf. 616 bis 927 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser.
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Halitgarius Cameracensis. Paulinus Aquileiensis. Isidorus Hispalensis. Hrabanus Maurus

Pergament — 168 Bl. — 21 × 15,5 cm — Mainz — 9. Jh., Mitte

Lagen: 6 IV (48). IV+1 (57). IV (65). IV+2 (75). III (81). IV–1 (88). III–1 (93). III (99). 3 IV (123). V (133). 2 IV (149). III (155). III+1 (162). III (168). Befolgung der Gregory-Regel. Kustoden (16. Jh.) in Majuskelbuchstaben AY auf dem Fußsteg der ersten Rectoseite jeder Lage. Tintenfoliierung modern: 1168. Die Bl. 108 und 168 sind durchgehend auf eine Breite von 12 cm beschnitten. Schriftraum: 17 × 11 cm, einspaltig, je nach Hand 22–23 blindliniierte Zeilen, Punkturen an den Rändern des Textspiegels sichtbar. Karolingische Minuskel in unterschiedlicher Regelmäßigkeit von insgesamt acht Händen, Hand 1: 2r31r und 93v; Hand 2: 31v32v; Hand 3: 33r57v; Hand 4: 58r93r; Hand 5: 94r99v; Hand 6: 100r133v; Hand 7: 134r168r; Hand 8 (Nachtrag des 11. oder frühen 12. Jh.): 1rv. Mehrere Korrekturen und Marginalien unterschiedlicher Hände (bis ins 12. Jh.); die beiden Marginalen auf dem Fußsteg von 11v und 12r dürften von Hrabanus Maurus selbst stammen. 1r117v rubriziert, Rubriken auch in Unzialis oder Capitalis rustica (nur der erste Schreiber) gehalten. Am Beginn der einzelnen Abschnitte bzw. Kapitel vergrößerte Satzmajuskeln, meist schwarz, z. T. mit roten Füllungen im Binnenfeld (19v nach insularem Vorbild auch mit konturbegleitender roter Punktierung), seltener rot oder rot mit schwarzer Kontur, meist in Unzialis oder Capitalis quadrata ausgeführt.

Der ursprüngliche karolingische Einband ist verloren. Der laut Bibliotheksrechnung (BA III, 5 unter Nr. 21) zwischen August und Dezember 1763 in der Werkstatt des Buchbinders Anton Friedrich Wirck in Helmstedt angefertigte Halbledereinband besteht aus mit dunkelbraun marmoriertem Kiebitzpapier kaschierten und mit Blindlinien verzierten Pappdeckeln, Rücken und Ecken sind mit Schafsleder überzogen. Vgl. zu diesen Einbänden Lesser Geschichte, XLVII.

Herkunft: Der Codex wurde von mehreren geübten Schreibern nach den paläographischen Merkmalen und den inhaltlichen Kriterien während der Tätigkeit des Hrabanus Maurus als Erzbischof von Mainz (847–856) an seinem Amtssitz angefertigt. — Er befand sich vermutlich spätestens im 12. Jh. im Benediktinerkloster Ilsenburg, vgl. den Besitzvermerk auf dem Kopfsteg von 1r: Liber apostolorum Petri et Pauli in Ilseneburch. Dort erwarb zu einem unbekannten Zeitpunkt Matthias Flacius Illyricus diese Hs. Die Inhaltsangabe Bl. 2r (Rabanus Maurus) stammt jedoch nicht von Flacius, sondern von der Hand eines Mitarbeiters oder Sekretärs der Centuriatoren, vgl. Cod. Guelf. 616 Helmst. — Zusammen mit der übrigen Bibliothek des Matthias Flacius Illyricus am 20.4.1597 von Herzog Heinrich Julius von Braunschweig-Lüneburg erworben, 1614 im Gesamtkatalog der Wolfenbütteler Hofbibliothek von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 299 [294]) unter den Papalia Miscellanea mit der Signatur Z 12 entsprechend der zitierten Inhaltsangabe als Rabanus Maurus manuscriptus in pergameno nachgewiesen. — 1618 aus Wolfenbüttel in die Universitätsbibliothek Helmstedt überführt; 1644 in deren Handschriftenkatalog (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 13r) unter den Theologici MSSti in quarto ausführlich beschrieben; auf dem VS die entsprechende Helmstedter Signatur T. 4to 2. Im Handschriftenverzeichnis von 1797 (BA III, 52) unter Nr. 470 aufgeführt.

Schönemann, 101 Nr. 22.1. — F. W. H. Wasserschleben, Beiträge zur Geschichte der vorgratianischen Kirchenrechtsquellen, Leipzig 1839, 83f.Schönemann Merkwürdigkeiten 2, 8 Nr. 147. — E. Jacobs, Ueber die ehemalige Bibliothek und das Archiv des Klosters Ilsenburg und über beider Schicksale seit dem 16. Jahrhundert, in: Neue Mitteilungen aus dem Gebiete historisch-antiquarischer Forschungen 11 (1865), 335–372, hier 371 Nr. 1. — E. Jacobs, Uebersichtliche Geschichte des Schriftthums und des Bücherwesens in der Grafschaft Wernigerode I, in: Zeitschrift des Harz-Vereins für Geschichte und Altertumskunde 6 (1873), 96–134, hier 103f. — Heinemann Nr. 706. — O. Doering, Reste der ehemaligen Ilsenburger Klosterbibliothek, in: Zeitschrift für Bücherfreunde 1 (1897/98), 629f., hier 630. — H. Butzmann, Einige Fragen zur Überlieferung und zu den Bildern der Laudes Sanctae Crucis des Hrabanus Maurus, in: Codices manuscripti. Zeitschrift für Handschriftenkunde 4 (1978), 65–74, hier 73f. — H. Butzmann, Die Missa Illyrica und die Adoratio Crucis von Minden. In: Wolfenbütteler Beiträge. Aus den Schätzen der Herzog August Bibliothek 3 (1978), 35–42, hier 42 (stammt aus Fulda, eigenhändige Korrekturen des Hraban). — R. Kottje, Die Bussbücher Halitgars von Cambrai und des Hrabanus Maurus. Ihre Überlieferung und ihre Quellen, Berlin, New York 1980 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 8), 78–80 Nr. 65.R. Kottje, Zu Hrabans Rechtskenntnissen, in: Hrabanus Maurus und seine Schule. Festschrift der Rabanus-Maurus-Schule, hrsg. von W. Böhne, Fulda 1980, 156–163, hier 158–160 mit Abb. 2–4. — F. Kerff, Der Quadripartitus. Ein Handbuch der karolingischen Kirchenreform. Überlieferung, Quellen und Rezeption, Sigmaringen 1982 (Quellen und Forschungen zum Recht im Mittelalter 1), 38 und 78.Krämer, 372. — R. Meens, Het tripartite boeteboek. Overlevering en betekenis van vroegmiddeleeuwse biechtvoorschriften (met editie en vertaling van vier tripartita), Hilversum 1994 (Middeleeuwse studies en bronnen 41), 258 und 518.Hartmann, 90, 104 und 238. — Divina officia, 258–260 Nr. 49 (P. Carmassi). — Olson, 150 (Hs. genannt). — W. Hartmann, Kirche und Kirchenrecht um 900. Die Bedeutung der spätkarolingischen Zeit für Tradition und Innovation im kirchlichen Recht, Hannover 2008 (MGH Schriften 58), 77 und 333.R. Kottje, Verzeichnis der Handschriften mit den Werken des Hrabanus Maurus, unter Mitarb. von T. A. Ziegler, Hannover 2012 (MGH Hilfsmittel 27), 224f. Nr. 1283. — Bischoff Katalog 3, 504 Nr. 7339.

1rv De rebus asceticis diversis.
(1r) ›Septem gradus sunt sapientię‹. Primus interrogare humiliter secundus audire diligenter tertius credere fideliter … septimus diligere ardenter. Oft und variant überliefert, vgl. als 'VII claves sapientiae' in Cod. Guelf. 710 Helmst., 137rb. Darunter:
(1r) ›Duodecim abusiva sunt seculi‹. Hoc est sapiens sine operibus senex sine religione adolescens sine obedientia … Episcopus negligens plebs sine disciplina populus sine lege. Textidentisch u. a. im "Liber Quare", Druck: CC CM 60, 233; vgl. auch Walther I 17280.
(1rv) ›Interpretationes diversorum nominum ecclesiasticorum‹. Cleros grece sors vel hereditas latinę inde clerici dicti eo quod de sorte et hereditate domini sunt … — … Osanna grece salvifica vel salvum fac latine. Sabaoth grece exercitium sive virtutum latine. Der Hauptteil des Textes ist gekürzt entnommen aus Alcuinus Flaccus: De divinis officiis cap. 36, Druck: PL 101, 1234A–1236B. Vgl. dazu CSLG 2, 133f. Nr. ALC 27.
(1v) Compilatio de lachrimis. Ubi fuerint lacrime ibi spiritualis ignis accenditur qui secreta mentis illuminat … — … sunt vero lacrime testes miserię. Die Stellensammlung ist ihrerseits weitgehend mithilfe von Florilgien kompiliert; so stammen der Beginn und der größte Teil aus Defensor Locogiacensis: Liber scintillarum 6,18–30, Druck: CC SL 117, 26–28; der Schluss aus Smaragdus sancti Michaelis: Collectiones in epistolas et evangalia, Druck: PL 102, 486A.
(1v) ›De quinque clavibus sapientis‹. Besteht aus einem kurzen Prosateil und unbeholfenen zusammenfassenden Versen: Prima assiduitas legendi secunda retinendi tertia contemptibilitas divitiarum quarta honor magistri quinta cotidiana interrogatio. Direkt darunter: Per quinas claves omnis sapientia constat | Prima dei reverentia magna secunda magistri | Tercia lectio quarta leguntur que retinere | Querere quinta monet has quivis mente reponet. In dieser Zusammenstellung bislang nur hier überliefert; die Verse fehlen in den einschlägigen Repertorien.
(1v) Versus de missa. Est ratio cur altaris pars dextera misse | Principium finemque tenet mediumque sinistra … — … Cepit ab his defertur ad hos refertur ad illos | Sancta fides et erunt sub mundi fine fideles. Insgesamt fünf Verse, vgl. Walther I 5831. – Die gesamte, im 11. oder frühen 12. Jh. nachgetragene Zusammenstellung könnte aus dem schulischen Milieu stammen.

2r31r Halitgarius Cameracensis: De vitiis et virtutibus et de ordine poenitentium (libri I et II cum praefatione Hrabani Mauri).
(2r3r) Hrabanus Maurus (?): Praefatio. Cogitans ergo mecum quomodo christiano populo aliquod solacium preberem quo melius contra antiquum hostem confligere posset et Christi gratia donante ad victoriam veram pervenire excerpsi de sanctorum et catholicorum patrum scriptis aliqua testimonia … — … illud cuius hoc pignus est suo tempore consequamur. Ersetzt die authentische Vorrede Halitgars und dessen Widmungsbrief an Ebbo von Reims, die hier fehlen. Zur vermutlichen Urheberschaft Hrabans vgl. Kottje Die Bussbücher (s. oben), 99f.; 2VL 4, 186 (beide zu dieser Hs.). Druck: PL 112, 1335D–1338A.
(3rv) ›Incipiunt capituli libri I‹. De octo principalibus vitiis et unde oriuntur … — … De remedio luxuriae. Insgesamt 17 gez. Kapitel.
(3v21v) ›Incipit liber primus de octo principalibus vitiis et unde oriuntur‹. A paradisi gaudiis postquam expulsus est genus humanum octo criminalia in filios Adae origenaliter [!] dominantur vitia … — … finem excipiat ut in sequenti opere de virtutibus unde hic pauca tetigimus donante domino plenius disputemus. ›Explicit liber primus‹. Druck: PL 105, 651D–710A, hier 657C–670D.
(21v) Prologus libri II. ›Incipit liber secundus‹. Superiori libro rationem vitiorum principalium octo complexus pro viribus quas dominus donare dignabit … — … ex patrum dictis colligere curabo. Druck: PL 105, 669D.
(21v) ›Capitula libri secundi‹. De vita activa. De vita contemplativa … — … De fortitudine. De temperantia. Insgesamt zehn gez. Kapitel.
(21v31r) ›De vita activa‹. Actualis est vita conversio religiosa quae docet quomodo prepositi sub se regant viventes et diligant … — … quodque iudicio sacerdotali purgandum sit vitium breviter est in sequentis operis libello inserendum. Druck: PL 105, 670D–678A. In der Verbindung der beiden ersten Bücher Halitgars mit der Hrabanus Maurus zugeschriebenen Praefatio nochmals in der wohl ebenfalls in Mainz entstandenen jüngeren Hs. Wien, ÖNB, Cod. 956, 1va–19vb (Online-Beschreibung). Literatur: H. J. Schmitz, Die Bussbücher und die Bussdisciplin der Kirche Bd. 1, Mainz 1883, Bd. 2, Düsseldorf 1898, hier nach dem ND Graz 1958, Bd. 1, 465–489 und 721–733; Bd. 2, 252–300 (jeweils auch Auszüge aus den Büchern IV–VI); Stegmüller RB 7077,9; Rep. font. 5, 374; Kottje Die Bussbücher (s. oben), 86–102 (zu dieser Hs.), 144–148 (148 Hs. genannt), 154–167 (Hs. genannt). R. Meens Het tripartite boeteboek (s. oben), 64 Nr. 64, 229 und 258 (jeweils Hs. genannt); R. Kottje, Ein Fragment des "Paenitentiale" Halitgars von Cambrai aus einem Frühdruck der "Institutionen" Justinians, in: Sacris erudiri 44 (2005), 241–246 (246 Nr. 4 Hs. genannt); CSLG 3, 362–366 Nr. HALIT 2 (365 Hs. genannt); CALMA 5, 271 Nr. 1 (Hs. genannt); 6, 277f. Nr. 51 (Hs. genannt).

31v32v Paulinus Aquileiensis: Epistula XVI ad Haistulfum regem Langobardorum de poenitentia agenda. ›Iudicium Paulini patriarchi Foroiuliensis de Aistulfo rege qui uxorem suam occidit causa adulterii propter unius testimonium‹. Admonere te cum lacrimis et multo gemitu cordis curamus fili Aistulfe si tamen filius dici debeas qui tam crudeliter infelix homicidium perpetrasti … — … et domini adtentius misericordiam cotidie implorare qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat deus in trinitate perfecta per omnia secula seculorum Amen. Auch in Cod. Guelf. 454 Helmst., 80r–82r. Edition: G. Waitz, Angebliche Bussvorschrift für den Langobardenkönig Aistulf, in: NA 1 (1876), 422–424; MGH Epp. 4, 520522 Nr. 16 (ohne Kenntnis dieser Hs.). Literatur: L. Bethmann, O. Holder-Egger, Langobardische Regesten, in: NA 3 (1878), 225–318, hier 282; Jaffé Regesta †2324; CSLI, 194f. Nr. PA26 (ohne Kenntnis dieser Hs.).

33r43v Halitgarius Cameracensis: De vitiis et virtutibus et de ordine poenitentium (liber V).
(33rv) Tabula libri V. ›Incipiunt regulae de ministris aecclesiae si deviaverint canonicae prolatae‹. De praesbiteris qui uxores acceperunt vel fornicaverunt… — … Luctuosa disscriptio [!] carnaliter viventium sacerdotum. Insgesamt 19 gez. Kapitel.
(33v43v) ›De presbiteris qui acceperunt uxores vel fornicaverunt‹. Presbiter si uxorem acceperit ab ordine deponatur … — … a pusillanimitate mea et ab ipsa intollerabilium mihi sollicitudinum tempestate. ›Explicit liber quintus feliciter‹. Druck: PL 105, 651D–710A, hier 657C–670D.

43v48v Ps.-Hormisda papa: Epistula universis provinciis de adulteriis clericis removendis et corrigendis missa. ›Incipit epistola Ormisdae papae per universas provintias‹. Ecce manifestissime constat quia secundum titulos antiquiorum patrum a sancto papa Johanne transmissi … — … aliud responsum dare non delibero nisi quod supradicti canones continere videntur. Ausgaben: Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum II/2 (s. oben), 143f.; PL 63, 527B–529D; Epistolae Romanorum Pontificum genuinae et quae ad eos scriptae sunt a S. Hilaro usque ad Pelagium II., Bd. 1: A S. Hilaro usque ad S. Hormisdam, ann. 461–523, hrsg. von A. Thiel, Braunsberg 1868, 1005f. Nr. XXXVIII.2; MGH Epp. 3, 4954; CC SL 148A, 90 Z. 106 – 94 Z. 231. Literatur: Jaffé Regesta †868; Mordek Kirchenrecht, 225f. (Hs. genannt); Jaffé Regesta3 †1675.

48v50v Julianus Pomerius: De vita contemplativa (capitulum II,7 tantum). ›Ex libro Prosperi quantum remedii habeat confessio peccatorum et quale mereatur occultatio dolosa supplicium‹. Huc accedit quod et ipsa peccata sic habentur occulta vel aliena nobis vel aliis nostra ut plerumque et sanctus inter peccatores lateat … — … fructibus Deo non solum amissa recipient sed etiam cives supernę civitatis effecti ad gaudia sempiterna pervenient Amen. Druck: Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum II/2 (s. oben), 145; PL 59, 415B–520A, hier 451A–452B. Literatur: CPL 998; CPPM 3583.

50v53r Ps.-Gregorius I papa: Epistula ad Secundinum. ›Ex epistola Gregorii ad Secundinum servum dei inclausum missa‹. Iam tua sanctitas inde a nobis requisivit ut tibi de sacerdotali officio post lapsum resurgendi … — Es handelt sich hier um einen vielfach zusammen mit dem folgenden Isidortext überlieferten, nicht authentischen Brief (sog. "Gregor-Isidor-Kombination"), der in eingen Codices mit dem Initium des echten Schreibens an Secundinus kombiniert wurde. Edition: Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum II/2 (s. oben), 146; PL 130, 1112B–C (als Teil der Dekretalen Ps.-Isidors); MGH Epp. 2, 146f. (im Apparat); Kottje Die Bussbücher (s. oben), 280–282 Nr. III (kritischer Text mit dieser Hs., 221–225 und 280 genannt, Sigle W). Literatur: CPL 1714; Rep. font. 5, 229f.; CALMA 4, 419f. Nr. 8; Jaffé Regesta 1673; B. Judic, La tradition de Grégoire le Grand dans l'idéologie politique carolingienne, in: La royauté et les élites dans l'Europe carolingienne (début IXe siécle aux environs de 920), hrsg. von R. Le Jan, Villeneuve d'Ascq 1998 (Collection histoire et littérature régionales 17), 17–57 (45 Hs. genannt); Jaffé Regesta3 2781.

53r56r Isidorus Hispalensis: Epistula IV ad Massonem episcopum. ›Incipit epistula Isidori episcopi ad Massonem episcopum de restauratione sacerdotis‹. Domino sancto meritisque beato fratri Masoni episcopo Isidorus episcopus. Veniente ad nos famulo vestro viro religioso Nicetio litteras honorificentiae vestrae nobis detulit … — … illius concilii maius teneatur sententia cuius potius extat auctoritas. Datum sub die pridie kal. Martii anno IIII regi [!] domini UUiterici regis. Druck: Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum II/2 (s. oben), 147–149; PL 83, 899A–902A. Literatur: C. H. Beeson, Isidor-Studien, München 1913 (Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 4,2), 60–63; Vives Manuscritos, 425 Nr. 63 (diese Hs.); CPL 1209; Díaz y Díaz, 42 Nr. 124 (Hs. genannt); Mordek Kirchenrecht, 226f.; CPPM 1076; R. E. Reynolds, The 'Isidorian' Epistula ad Massonam on lapsed clerics. Notes on its early manuscript and textual transmission, in: Grundlagen des Rechts. Festschrift für Peter Landau zum 65. Geburtstag, hrsg. von R. H. Helmholtz, P. Mikat, J. Müller und M. Stolleis, Paderborn u.a. 2000 (Rechts- und Staatswissenschaftliche Veröffentlichungen der Görres-Gesellschaft NF 91), 77–92 (85 Hs. genannt).

56r57v Ambrosius Autpertus: Libellus de conflictu vitiorum atque virtutum (partim). ›Sententia cuiusdam doctoris. Immunditia dicit‹. Non est grande facinus sine concubito maris et feminae vel propriis vel alterius inquinari manibus … — … aut etiam defendentium in die quia iudicabit deus occulta hominum secundum evangelium meum. Es handelt sich bei dem mehrfach im Kontext der vorstehenden Stücke separat überlieferten Text um die cap. 23–25 des unter zahlreichen Autorennamen überlieferten Werkes. – Die auf Bl. 43v57v stehenden Stücke sind vielfach zusammen überliefert, vgl. dazu Kottje Die Bussbücher (s. oben), 216–240 (221, 224, 230f. und 233f. Hs. genannt). Edition: Thesaurus monumentorum ecclesiasticorum II/2 (s. oben), 149; PL 40, 1051–1106, hier 1101–1103; 83, 1131D–1144D, hier 1143A–D; 143, 559C–578A, hier 573B–574B; CC CM 27B, 909–931, hier 926f. Literatur: Rep. font. 1, 212f.; Bloomfield 455; CSLI, 12f. Nr. AmA 3; CALMA 1, 202 Nr. 3; CPPM 3009.

58r66v Halitgarius Cameracensis: De vitiis et virtutibus et de ordine poenitentium (liber III cum praefatione).
(58r61v) Hrabanus Maurus (?): Praefatio. Oportet ergo hominem primum per humilitatem confessionis prodere debita sua coram deo sacerdoti … — … cum sit facile per eosdem modos vindictam et censuram canonum aestimare. Druck: PL 112, 1333A–1336B. Zur vermutlichen Urheberschaft Hrabans vgl.: Kottje Die Bussbücher (s. oben), 99f.; 2VL 4, 186 (beide zu dieser Hs.).
(61v62r) Tabula. ›Incipit liber de poenitentum [!]‹. Ut poenitentiae tempora iuxta qualitatem peccati decernantur. Quod nulli sit ultima poenitentiae [!] deneganda … — … De epistola sancti Jacobi apostoli in qua pro infirmis orare precipitur et ungere oleo. Insgesamt 17 statt 16 gez. Kapitel (Kapitel II ist zweigeteilt), die Tabula ist ungedruckt.
(62r66v) Textus. ›Ut poenitentiae tempora iuxta qualitatem peccati decernantur‹. Poenitentibus secundum differentiam peccatorum episcopi arbitrio poenitentiae tempore [!] decernantur … — … reliqua sacramenta negantur quomodo unum genus putatur posse concedi. Druck: PL 105, 651D–710A, hier 677B–680D.

66v93r Halitgarius Cameracensis: De vitiis et virtutibus et de ordine poenitentium (liber IV cum praefatione variis canonibus auctus).
(66v) Praefatio. ›De iudicio poenitentium laicorum‹. Sane quia de livore invidię et de ira necnon de avaritia ut superius digestum est oriuntur homicidia … — … penitens purgari voluerit sine dilectione in singulis capitulis inveniatur. In marg. neben dem Textbeginn neuzeitlicher Vermerk (16./17. Jh.): Pars prefationis in sequentem librum. Druck: PL 105, 651D–710A, hier 681A.
(67r68v) Tabula. De homicidiis sponte commissis. De homicidiis non sponte commissis … — … De ira tristitia odio maledicto detractione invidia et eo qui fratrem contristat iuste vel iniuste. Insgesamt 60 gez. Kapitel; auf dem Fußsteg ist nachträglich folgende Rubrik hinzugefügt: LI De falsis testibus in Arelatense concilio. Das entsprechende Kapitel ist jedoch nicht ausgeführt, die Tabula ist ungedruckt.
(68v93r) Textus. ›De homicidiis sponte commissis‹. Qui voluntarię homicidium fecerint poenitentiae quidem iugiter se summittant perfectionem vero circa vitae exitum consequantur … — … si vero verbositatem diligens fratrem deroget ei unum diem vel duos poeniteat tacens. Der Text Halitgars ist hier mit umfangreichem Zusatzmaterial zu einer eigenen, hier unikal überlieferten Canonessammlung erweitert. Aufgrund der inhaltlichen Ausrichtung "… erscheint es nicht unbegründet, wenn man gar in Hraban selbst oder doch einem seiner engsten Mitarbeiter oder Schüler den Kompilator sieht." (zitiert Kottje Die Bussbücher, s. oben, 101f.). 81v ist leer bis auf den späteren (16./17. Jh., wie, oben, 66v) Vermerk: Desideratur capitulum XL De sacrilegio et de his qui divinationes expetunt. Aufgrund des Verlustes eines Bl. zwischen 81v und 82r fehlen die Kapitel XXXIX und XL. Vgl. zu den zitierten Kanones des Mainzer Konzils von 847 auch MGH Conc. 3, 156 (Hs. genannt). – Auf dem Kopfsteg von 82r der nachträglich hinzugefügten Beginn der "Versus de more Romanorum" (Walther I 11333, nur Verse 1–5), vgl. die umfangreichere Fassung in Cod. Guelf. 608 Helmst., 215v–216r. Druck der gesamten Sammlung nach dieser Hs.: Kottje Die Bussbücher (s. oben), 255–275 Nr. I, vgl. dazu 205, 211 und 244f. (jeweils Hs. genannt).

93v Canon de fornicatione. Si quis fornicatus fuerit cum duabus sororibus vel cum noverca sua vel cum sorore sua … — … modum teneat iam dictum inde usque ad obitum suum nisi predictis festis diebus a carne abstineat … (Text bricht ab). Der Schluss fehlt aufgrund von Blattverlust. Gedruckt als cap. XX im "Paenitentiale ad Heribaldum" des Hrabanus Maurus (PL 110, 487B–D), wo der Text als Mainzer Konzilskanon (847, fehlt allerdings in der Ausgabe der Akten MGH Conc. 3, 150177 Nr. 14) ausgewiesen ist. Da das für Heribald bestimmte Bußbuch wahrscheinlich später als diese Hs. entstanden ist, dürften hier die Konzilsmaterialien als Quelle gedient haben, vgl. Kottje Die Bussbücher (s. oben), 100f.

94r99v Caesarius Arelatensis: Sermo CIV (partim). (Text setzt ein) … postea ad vitam perpetuam pervenire. Intellectus iste fratres karissimi corrigendus est quia ipsi se seducunt qui sic sibi blandiuntur … — … et minuta sine quibus esse non possumus iugiter amore inimicorum redimamus prestante domino nostro Ihesu Christo qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat in secula seculorum Amen. Der Beginn des Textes fehlt aufgrund von Blattverlust. Vollständig in Cod. Guelf. 562 Helmst., 2v–8r. Edition: CC SL 104, 724–729 Nr. CLXXIX. Literatur: CPL 1008; CPPM 889; CALMA 2, 539 Nr. 8.

100r133v Hrabanus Maurus: De videndo Deum de puritate cordis et de modo poenitentiae libri III ad Bonosum abbatem (liber III tantum).
(100rv) Tabula. ›Incipiunt capitula libri Rabani Mauri de modo poenitentiae‹. De vera poenitentia. De recte viventibus. De sero conversis … — … De differentia bonorum et malorum. Dicta abbatis Pinophii. Insgesamt 23 gez. Kapitel, ungedruckt.
(100v133v) Textus. ›Opus Mauri de paenitentiae satisfactione‹. Cum maximum bonum sit ut homo semetipsum humilians conditori suo se per omnia subdat … — … iam victor fortis ope virtutum valde ditatus ad celestis regni gloriam percipiendam migrabis ubi cum Christo et sanctis angelis eius in aeternum gaudebis. Druck: PL 112, 1261D–1332D, hier 1304A–1332D. Literatur: 2VL 4, 166–196, hier 189f. Nr. 11 (Hs. genannt); CALMA 6, 269 Nr. 44 (Hs. genannt).

134r168r Hrabanus Maurus: Paenitentiale ad Otgarium.
(134rv) Epistula dedicatoria ad Otgarium. Domino in domino dominorum dilectissimo Otgario archiepiscopo Rhanus [!] peccator in Christo salutem. Quamdiu vos sancte pater sperabamus ad nos venturos citius fore adventum vestrum optabamus … — … et in sacris orationibus vestris mei peccatoris memoriam habetote.
(135r136r) Tabula. De his qui post sacram ordinationem capitalia crimina committunt et eorum penitentia seu excommunicatione … — … XXXVIIII Quod ad miliciam secularem post poenitentiam redire non debeat. Insgesamt 39 gez. Kapitel (Kapitel XVI und XVII sind zusammengezogen), die Tabula ist ungedruckt.
(136r168r) Textus. In primis ergo visum est vobis conscribi de his qui sacros ordines habent et ante vel post ordinationem contaminatos in capitalibus criminibus se esse profitentur … — … quatinus hic fructus boni laboris laudem vobis adquirat et in futuro mercedem et gloriam pariat sempiternam. Gegenüber dem Druck sind cap. IX und X vertauscht, die Kapitelzählung ist nachträglich marginal ausgeführt und entspricht zunächst der Ausgabe, wurde dann aber durch Rasuren der Tabula angepasst. Druck: PL 112, 1397D–1424D; MGH Epp. 5, 462465 Nr. 32 (Praefatio und die capp. 1, 11, 15 und 20 (mit dieser Hs. 462 genannt, Sigle H). Literatur: R. Kottje, Hrabanus Maurus — "Praeceptor Germaniae"?, in: DA 31 (1975), 534–545 (544 Hs. genannt); DDC 7, 447–450, hier 449 Nr. 6; Kottje Die Bussbücher (s. oben), 139–141 (139 Hs. genannt), 168–170 (168f. Hs. genannt), 196 u. ö.; 2VL 4, 166–196, hier 185–187 Nr. 9 (Hs. genannt); R. Meens Het tripartite boeteboek (s. oben), 65 (Hs. genannt); CALMA 6, 278 Nr. 54 (Hs. genannt). – 168v ist bis auf einige zeitgenössische Federproben (ego sum qui sum, de poenitentiae meae dominus) und Buchstabenreihen leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bischoff Katalog 3 B. Bischoff, Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), Teil 3: Padua–Zwickau, aus dem Nachlass hrsg. von B. Ebersperger, Wiesbaden 2014
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
CSLG Clavis scriptorum latinorum medii aevi. Auctores Galliae (735–987), Bd. 1–, hrsg. von M.-H. Jullien, Turnhout 1994– (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis)
CSLI Clavis scriptorum latinorum medii aevi. Auctores Italiae (700–1000), hrsg. von B. Valtorta, Firenze 2006 (Edizione nazionale dei testi mediolatini 17. Serie 1,10)
DA Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters namens der Monumenta Germaniae Historica 1 (1937) –
DDC Dictionnaire de droit canonique, Bd. 1–7, hrsg. von R. Naz, Paris 1935–1965
Díaz y Díaz M. C. Díaz y Díaz, Index scriptorum Latinorum medii aevi Hispanorum, Madrid 1959 (Acta Salmanticensia. Filosofia y Letras 13.1–2)
Divina officia Divina officia. Liturgie und Frömmigkeit im Mittelalter, Konzeption von Ausstellung und Katalog P. Carmassi, Wiesbaden 2004 (Ausstellungskataloge der Herzog-August-Bibliothek 83)
Hartmann M. Hartmann, Humanismus und Kirchenkritik. Matthias Flacius Illyricus als Erforscher des Mittelalters, Stuttgart 2001 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 19)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Jaffé Regesta Regesta pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. hrsg. von P. Jaffé, 2 Bde., 2Leipzig 1885–1888
Jaffé Regesta3 Regesta pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII. hrsg. von P. Jaffé, Bd. 1–3, 3Göttingen 2016 und 2017
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Lesser Geschichte B. Lesser, Zur Geschichte und Katalogisierung der Helmstedter Handschriften, in: Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil I: Cod. Guelf. 1 Helmst. – Cod. Guelf. 276 Helmst., bearbeitet von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher und Dems., Wiesbaden 2012, XII–XCII
MGH Monumenta Germaniae Historica inde ab anno Christi quingentesimo usque ad annum millesimum et quingentesimum …, Hannover u.a. 1826–
MGH Conc. Monumenta Germaniae Historica. Concilia, Bd. 1–, Hannover 1893–
MGH Epp. Monumenta Germaniae Historica. Epistolae in Quarto, Bd. 1–8, Berlin 1887–1939
Mordek Kirchenrecht H. Mordek, Kirchenrecht und Reform im Frankenreich. Die Collectio Vetus Gallica, die älteste systematische Kanonessammlung des fränkischen Gallien. Studien und Edition, Berlin u. a. 1975 (Beiträge zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters 1)
NA Neues Archiv der Gesellschaft für Ältere Deutsche Geschichtskunde zur Beförderung einer Gesamtausgabe der Quellenschriften deutscher Geschichten des Mittelalters 1 (1876) – 50 (1935)
Olson O. K. Olson, Matthias Flacius and the survival of Luther's reform. Second edition with corrections, Minneapolis 2011
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Rep. font. Repertorium fontium historiae medii aevi, Bd. 1–12, hrsg. vom Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Rom 1962–2007
Schönemann K. P. C. Schönemann, Zur Geschichte und Beschreibung der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, in: Serapeum 18 (1857), 65–91, 97–107
Schönemann Merkwürdigkeiten 2 K. P. C. Schönemann, Merkwürdigkeiten der Herzoglichen Bibliothek zu Wolfenbüttel, Bd. 2: Zweites und drittes Hundert, Hannover 1852
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Vives Manuscritos J. Vives, Manuscritos hispánicos en bibliotecas extranjeras: Biblioteca de Wolfenbüttel, in: Hispania sacra 3 (1950), 421–430
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil IV.
  • Weitere Literaturnachweise im OPAC suchen.
  • Weitere Literaturnachweise suchen (ehem. Handschriftendokumentation)
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information