de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung von Cod. Guelf. 663 Helmst.
geplant: Die mittelalterlichen Helmstedter Handschriften der Herzog August Bibliothek. Teil V: Cod. Guelf. 616 bis 927 Helmst., beschrieben von Bertram Lesser.

Byzantinische juristische Sammelhandschrift

Papier — 175 Bl. — 22 × 15 cm — Athos (?) — 14. Jh., 4. Viertel

Wasserzeichen: Buchstabe R, darüber Kreuz, Bindedraht als Mittelachse: WZIS IT6900-PO-29135 (1383, auch in Kopenhagen, KB, GKS 1925 4°). Hirsch, steigend: Likhachev 825 (1388). Einhorn, Kopf (nicht nachweisbar, auch in Kopenhagen, KB, GKS 1925 4°). Krug mit Deckel, ein Henkel, darüber Blume (nur späteres Vorsatzbl., nicht nachweisbar). Lagen: III+1 (7). 21 IV (175). Lagenzählung in griechischen Buchstaben auf dem Fußsteg der ersten Recto- und letzten Versoseite jeder Lage (mit Ausnahme der fragmentarischen ersten Lage, einige durch Beschnitt verloren): ςκ (26) – μς (46). Die Zählung setzt die Lagenzählung der Hs Kopenhagen, KB, GKS 1925 4°, fort, allerdings fehlen Lage 24 und der erste Teil von Lage 25. In der rechten oberen Ecke jeder Rectoseite Bleistiftfoliierung modern: 1175; da diese Foliierung den Zustand des in der falschen Abfolge gebundenen Codex dokumentiert, wurde sie nach der Neubindung 1884 durch eine aktualisierte Tintenfoliierung in der rechten unteren Ecke jeder Rectoseite ersetzt. Der Codex wurde vermutlich nach der Trennung der beiden Teile (s. unten) in einer falschen Lagenfolge zusammengefügt und wurde daher 1884 neu gebunden. Blind liniiert. Schriftraum: 16 × 9,5 cm Haupttext in einer dichten, eleganten und sehr lebendig wirkenden prähumanistischen Gebrauchsschrift, leicht links geneigt, mit rundlichen Unter- und Oberlängen und Zirkumflexen. Meistens mit Punkt oder Diärese über ι und υ. Häufiger auffällige Ligatur von ρ mit Bouclage an der äußeren Seite der Unterlänge, sonst gängige Ligaturen und Abkürzungen dieser Zeit. Eine zweite lateinische Hand fügte griechische und lateinische Marginalien in einer späthumanistischen Gebrauchsschrift hinzu. Rubriziert, vor den Überschriften häufig dekorierte Zeile (meistens rubriziert): Welle mit Dreiecken ohne Hypothenuse und Dreiblätter an jedem Ende. 48r Variation mit Wellen, Perpendikularfüßen und Dreiecken. Als Zeilenfüllung Kreuz, mit waagerechtem Strich nach unten, rundlich verlängert an der rechten Seite; 7v, 9r, 13v Linie mit Knoten. Solche Zeilenfüllsel (besonders Kreuz rechts rundlich verlängert) sind in diversen Handschriften aus dem Athos nachweisbar. 10r marginale Zierzeichnung: Profilblatt (Palmette) mit Knospenansätzen auch am Stiel; 25v Seilband mit Knospenansätzen. 63r–65r, 89r und94v federgezeichnete Schemata über die Verwandtschaftsgrade.

Nach der Trennung der einzelnen Teile wurde der Codex zunächst in einen Halbledereinband mit dunkelbraunem Kiebitzpapierüberzug wie bei Cod. Guelf. 656 Helmst. in falscher Blattfolge gebunden, der laut Bibliotheksrechnung (BA III, 5 unter Nr. 20) zwischen Januar und Juli 1763 vom Buchbinder Anton Friedrich Wirck in Helmstedt angefertigt wurde. Der Codex wurde daher 1884 neu in einen ähnlich gestalteten Halblederband mit Pappdeckeln gebunden, die mit dunkelbraun marmoriertem Sprengpapier überzogen sind; vgl. dazu den Vermerk des Wolfenbütteler Bibliothekars O. von Heinemann auf dem modernen Vorsatzbl.: Dieser Codex (663. Helmst.) war von dem Buchbinder völlig verbunden, sodass er i. J. 1884 umgebunden werden musste. Die Foliierung in der oberen Ecke rechts bezeichnet die ehemalige, die in der unteren Ecke rechts die jetzige Reihenfolge der Blätter. OvH.

Herkunft: Der Codex wurde nach Ausweis der Wasserzeichen und der Dekoration im vierten Viertel des 14. Jh.s auf importiertem italienischem Papier in Griechenland geschrieben; einige Merkmale des Buchschmucks (Zeilenfüller) weisen auf den Athos. Ein genauerer Nachweis ist derzeit nicht möglich. Er bildete urspünglich mit der Hs. Kopenhagen, KB, GKS 1925 4° einen Überlieferungsverbund, vgl. Die Handschriften des weltlichen Rechts (Nr. 1–327), bearbeitet von L. Burgmann u.a., Frankfurt/M. 1995 (Repertorium der Handschriften des byzantinischen Rechts 1 = Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 20), 112–116 Nr. 90; B. Schartau, Codices Graeci Haunienses. Ein deskriptiver Katalog des griechischen Handschriftenbestandes der Königlichen Bibliothek Kopenhagen. Mit zwei Appendices von Erik Petersen, Kopenhagen 1994 (Danish humanist texts and studies 9), 163–165; Pinakes 37188. Dieser Teil wurde seit dem frühen 17. Jh. in der Handschriftensammlung des Schlosses Gottorf in Schleswig aufbewahrt und mit dieser schließlich nach Kopenhagen überführt. — Vermutlich gelangte der gesamte Codex auf unbekanntem Wege in den Besitz des weitgereisten Gräzisten und Rechtsgelehrten Johannes Leunclavius (1541–1594), dem auch Cod. Guelf. 262 Helmst., 467 Helmst. und 1237 Helmst. gehörten. Er druckte einen Teil der enthaltenen Texte ab (vgl. unten). Siehe zu ihm D. Metzler, Johannes Löwenklau, in: Westfälische Lebensbilder Bd. 13, hrsg. von R. Stupperich, Münster 1985, 19–44. — Wie als die drei genannten und nachweislich aus seinem Besitz stammenden Bände (eine weitere Hs. mit den Novellen des Konstantinos Porphyrogenitos wird seit 1810 vermisst) gelangte dieser Band vermutlich ebenfalls im Januar 1589 in den Besitz des Herzogs Julius von Braunschweig-Lüneburg. Wann und warum der Codex nachträglich aufgeteilt wurde, ist unbekannt. Der hier vorliegende zweite Teil ist 1614 im Gesamtkatalog der Wolfenbütteler Hofbibliothek von Liborius Otho (Cod. Guelf. A Extrav., p. 296 [301]) unter den Papalia miscellanea als Sacri canones de Episcopis et Clericis, de nuptiis et mulieribus, omnia Graeci. Ist forn defect und viel hinweg mit der Signatur Z 26 nachgewiesen. Seit 1618 befindet er sich in der Universitätsbibliothek Helmstedt; 1644 im Katalog der Helmstedter Universitätsbibliothek (Cod. Guelf. 27.2 Aug. 2°, 13v) als Sacri canones de Episcopis et Clericis, Graecè. De gradibus matrimonialibus, Graecè. Vorn ist ein Buch herauß geschnitten unter den Theologici MSSti in quarto nachgewiesen. 1797 im Handschriftenkatalog von P. J. Bruns (BA III, 52) unter Nr. 710 beschrieben: Iεροι και κανονες και επιτομην και περι πιστεως ορτοδοξεως bombycina 4to beschrieben.

Ebert Nr. 148, 414. — Heinemann Nr. 713. — Die Handschriften des weltlichen Rechts (s. oben), 112–116 Nr. 90 und 371 Nr. 326. — Richard Répertoire, 843 Nr. 2471. — Pinakes 72148.

Schreibsprache: Mittelgriechisch.

1r–1v Constantinus Harmenopulus: Index libri de sacris divinisque legibus. ›Πίναξ τῆς βίβλου τῶν κατ’ ἐπιτομὴν ἱερῶν καὶ θείων κανόνων. Περὶ ἐπισκόπων τμῆμα πρῶτον‹. Ἐπιγραφὴ α'. Περὶ ψήφου καὶ χειροτονίας τῶν ἐπισκόπων. Ἐπιγραφὴ β'. Τίς ἐπίσκοπος γίνεται, καὶ τίς οὐ γίνεται … — … Τοῦτο διὰ τὴν βραχύτητα, ἀνεπίδεκτον ἐπιγραφῶν ἐκρίθη. ἐν μίᾷ γάρ ἐστι τὸ ὅλον ἐπιγραφὴ, τῇ περὶ γυναικῶν. ›τέλος τοῦ πίνακος τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων‹. Ungedruckt.

2r–33r Constantinus Harmenopulus: Epitome divinorum sacrorumque canonum a venerabili Sebasto et Nomophylace iudiceque Thessalonicensi domino Constantino Armenopulo confecta. ›Oἱ ἱεροὶ καὶ θεῖοι κάνονες κατ’ ἐπιτομῆς. Περὶ ἐπισκόπων. Τμῆμα πρῶτον. Περὶ ψηφοὺς χειροτονίας αὐτῶν, ἐπιγραφὴ πρώτη‹. Ἐπίσκοπος, ὑπὸ δύο ἢ τρίων ἐπισκόπων χεριοτονείσθω … — … αἱ παρὰ τῶν βαρβάρων ὑβρισθεῖσαι τὸ σῶμα γυναῖκες, ἀνεύθυνοι. εἰ μήπου καὶ πρὸ τῆς αἰχμαλωσίας εἶεν κατεγνωμέναι. ›τέλος τῶν ἱερῶν καὶ θείων κανόνων‹. Druck: Iuris Graeco-Romani Tam Canonici Quam Civilis Tomi duo, I. Leunclavii Amelburni, C. CL. Studio Ex Variis Europæ Asiæque Bibliothecis eruti, Latineque redditi: nunc primum editi curâ M. Freheri, Tomus I, Francofurti 1596, 1–71. Übersetzung: B. Rey, Epitome iuris civilis Constantini Hermenopuli, Coloniae 1547.

33v–34v Constantinus Harmenopulus: Expositio fidei orthodoxae. ›Περὶ πίστεως ὁρτοδόξου. τοῦ αὐτοῦ Ἁρμενοπούλου‹. Πιστεύειν δεῖν τὸν ὄντως Χριστιανὸν, ὡς αἱ ἅγιαι καὶ οἰκουμενικαὶ σύνοδοι ἐπεκύρωσαν, εἰς ἕνα θεὸν πατέρα παντοκράτορα … — … τήν τε τῶν δικαίων ἀγαλλίασιν αἰώνιον ἔχουσαν, καὶ τὴν τῶν ἁμαρτωλῶν κόλασιν ἀτελευτὸν. Druck: Leunclavius, (s. oben), 552–554; Ράλλη-Ποτλῆ, Σύνταγμα τῶν θείων καὶ ἱερῶν Κανόνων, Τόμος Ε', Ἀθήνα 1855, 453f.

34v–38r Constantinus Harmenopulus: De sectis. ›τοῦ αὐτοῦ περὶ ὧν οἱ κατὰ καιροὺς αἱρετικοὶ ἐδόξασαν‹. οἱ περὶ τὸν ἄριον. κτίσμα τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ λέγοντες τὸ ἔμπροσθέν μου γένομεν … — … τῶν δαιμόνων οὕτως ἐξαπατώντων αὐτοὺς καὶ διδασκόντων ἄνισον εἶναι τὴν ἁγίαν τριάδα κατὰ τὴν τῶν σχημάτων τούτων διαφοράν. Druck: Leunclavius (s. oben), 547–552; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 446–453.

38r–39r De iuribus dioecesium.
(38r) Testimonium notariorum. Μηνὶ Φεβρυαρίδι. ἡμέρᾳ β', επινεμέσεως ιε'. Προκαθεμένου τοῦ παναγιωτάτου ἡμῶν δεσπότου καὶ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου … — … καὶ τοῦ δέρκω γρηγορίου παρισταμένων καὶ θεοφιλεστατῶν δεσποτικῶν ἀρχόντων.
(38r–39r) Textus. ›Περὶ ἐνοριακῶν δικαίων‹. Παραστὰς τὴν σήμερον συνοδικῶς προκαθημένη τῇ ἡμῶν μητριοτήτι, ὁ θεοφιλὴς ἐπἰσκοπος λίμνης Μιχαὴλ … — … Ἰωάννες χαρτοφύλαξ τῆς ἁγιοτάτης μεγάλης ἐκκλησίας καὶ ὑπέρτιμος ὁ καματηρός. Synodalprotokoll vom 2.2.6705 = 2.2.1197. Ungedruckt. – 39v leer.

40r–48r Mattheus Blastares: De gradibus in matrimonio. ›Περὶ τῶν βαθμῶν τοῦ γαμοῦ‹. Ἀλλὰ γὰρ οὐ κἄν τις οἶμαι τῶν εὖ φρονούντων ἀωρίας ἡμᾶς γράψατο διεξιόντας καὶ τὰ τῶν λεγομένων τοῦ γάμου βαθμῶν … — … ἐκπίπτουσα δηλονότι τῆς τε προικώας καὶ πάσης ἀνδρώας ὑποστάσεως. Druck: Leunclavius (s. oben), 478–490. Literatur: S. Troianos, Περὶ τὰς νομικὰς πηγὰς τοῦ Ματθαίου Βλάσταρη, in: Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 44 (1979/80), 305–329; I. P. Medvedev, La date du Syntagma de Mathieu Blastares, in: Byzantion 50 (1980) 338f.; S. Troianos, Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου, Athen/Komotini 2011, 400–404; V. Alexandrov, The Syntagma of Matthew Blastares (The Destiny of a Byzantine Legal Code among the Orthodox Slavs and Romanians 14-17 Centuries), Frankfurt am Main 2012.

48r–52v Sisinnius II Constantinopolitanus: Decisio Sisinnii patriarchae ne duo fratres accipiant duas consobrinas. ›Εἰς τὴν ἐπ’ ὀλέθρῳ τοῦ κόσμου ἐπεισφέρεσαν ἤδη τῆς τοῦ Χριστοῦ ποίμνῃ ἀθεμιτογαμίαν∙ καὶ πυρὸς δίκην πυρπολοῦσαν τὰ σύμπαντα, ἥτις θεοῦ χάριτι κανονικῶς καὶ νομίμως, συνοδικῇ ἀποφάσει ἐκωλύθη καὶ ἀνῃρέθη, κατὰ τὴν κα' τοῦ Φεβρουαρίου μηνὸς τῆς ἐνεστώσης ἰνδικτιῶνος ἐν ἔτει ςῶφέω [21.2.997] . Σισίνιος ἐλέῳ θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως νέας Ῥώμης καὶ οἰκουμενικὸς πατριάρχης‹. Καὶ ἱατρὸς ἡδίων ἐκεῖνος καὶ πολλοῦ ἄξιος πόλεσιν ὅστις λοιμοῦ προσβάλλειν ἐπειγομένου πρὶν εἰς πηδῆσαι τὸ κακὸν διωθῶν πεῖραν τῆς νόσου λαβεῖν … — … Φίλιππος Παρίου. Λέων Κυψέλλων. Κωνσταντῖνος Κιοῦ. Ἰωάννης Δέρκου. Ἰωάννης Λευκάδος Θεόδωρος Ῥοίων καὶ Κωνσταντῖνος Σουγδαίας. Druck: Leunclavius (s. oben), 197–203; PG 119, 728D–741A; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 11–19. Literatur: J. von Zhishman Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 187, 242, 317–322; G. Schlumberger L' épopée byzantine à la fin du Xe siècle, Bd. 2, Paris 1900, 119; V. Laurent Réponses canoniques inédites du patriarcat byzantin (Sergius, Eustathe, Michel d'Anchialos), EO, 33 (1934), 302–305; O. Mazal Die Prooimen der byzantinischen Patriarchenurkunden, Wien 1974, 202 (Nr. 112); A. Schminck Drei Patriarchalschreiben aus der ersten Hälfte des 13. Jahrhunderts, in: Fontes minores Bd. 5, hrsg. von D. Simon, Frankfurt/M. 1982 (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 8), 193–214, hier 199 und 210; A. Schminck Kritik am Tomos des Sisinnios, in: Fontes minores Bd. 2, hrsg. von D. Simon, Frankfurt/M. 1977 (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 3), 215–254, hier 215f.; K. Pitsakis Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen 1985, 25–43; V. Grumel Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 804.

52v Johannes Zonaras: Scholium Zonarae. ›Ἐρμηνεία τοῦ Ζωναρᾶ‹. Ὁ συνοδικὸς οὗτος τόμος εἰ καὶ πολλαῖς παρεκβάσεσι κέχρηται ἀλλὰ τὸ ὅλον ἐκ τούτου συνάγει κωλύει γὰρ δύο ἀδελφοὺς δύο ἐξαδελφὰς λαβεῖν … — … καὶ θεῖον καὶ ἀνεψιὸν ἀδελφὰς δύο. καὶ αὖθις ἀδελφοὺς δύο θείαν καὶ ἀνεψιάν. καὶ πλέον οὐδὲν. Druck: Leunclavius (s. oben), 203.

53r–53v Constantinus Porphyrogennetus: Argumentum sequentis constitutionis et narratio quinam imperator Leo quartas nuptias contrahere fuit ausus et quo pacto per tomum unionis eae sint abolitae. ›Εἴδησις πῶς τετραγαμία τῷ βασιλεῖ κυρίῳ Λέοντι τῷ σοφωτάτῳ τετόλμεται καὶ ὅπως κατήργηται διὰ τοῦ τόμου τῆς ἐνώσεως‹. Λέων ὁ σοφώτατος εἶχε μὲν πρώτην γαμετὴν τὴν ἁγίαν Θεοφανώ. Μεθ' ἧς καὶ θυγατέρα ἔτεκεν. Ἀλλὰ τάχιον ἐτεθνήσκει … — … κανονικὴν δὲ ψῆφον ἐκθεῖναι, τοῦ μηκέτι τολμᾶν τοιοῦτον ἢ πραχθῆναι ἁμάρτημα. ἐφ' οἷς ὁ λεγόμενος οὑτοσὶ τῆς ἑνώσεως τόμος προέβη. Druck: Leunclavius (s. oben), 103f; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 3f.

53v–56r Tomus unionis sive expositio factae unionis in ecclesia Constantini et Romani tempore: quorum ille tunc imperabat, hic ea dignitate fulgebat, quod imperatoris pater audiret. ›Ἔκθεσις ἤτοι ἀνάμνησις τῆς γενομένης τῆς ἐκκλησίας ἐνώσεως ἐπὶ Κωνσταντίνου καὶ Ῥωμανοῦ, τοῦ μὲν βασιλεύοντος, τοῦ δὲ τοτηνικαῦτα τῷ τοῦ βασιλεωπάτορος, ἀξιώματι διαπρέποντος‹. Ὀ κύριος ἡμῶν Ἰησοὺς Χριστὸς καὶ θεὸς. τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς καὶ ἀποστόλοις καὶ τοῖς ὅσοι μετ' ἐκεῖνον ἄξιοι γεγόνασι τῆς κληρονομίας αὐτοῦ … — … ὅθεν χρεὼν ἀνακηρύττεσθαί τε καὶ μεγαλύνεσθαι, τοὺς τοιοῦτον θεοφιλὲς καὶ ἀξιόλογον ἔργον πεπληρωκότας. Druck: Leunclavius (s. oben), 104–108; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 4–10.

56r–60v Theodorus Balsamon: Cognitio de disceptata in synodo quaestione num unus et idem duabus sobrinis iungi debeat. ›Διάγνωσις τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Ἀντιοχείας κυρίου Θεοδώρου χάριν τοῦ λαληθέντος συνοδικῶς ζητήματος περὶ τοῦ εἰ χρὴ τὸν αὐτον καὶ ἕνα δυσὶ δισεξαδέλφαις συνάπτεσθαι‹. Οἱ τῶν Ἀθηναίων ἰθαγενεῖς καὶ προσήλυτοι εἰς οὐδὲν ἕτερον ἀκαιροῦν ὁ μέγας Παῦλος φησὶν ἢ λέγειν τι καὶ ἀκούειν καινοτερὸν … — … συνάπτεσθαι καὶ τὸ ἀνάπαλιν καὶ εἰ λάθοι γενέσθαι τοιοῦτόν τι σπουδαίως διασπᾶσθαι καὶ μετ' ἐπιτιμίου διορθοῦσθαι καὶ μετ' ἐπιτιμίου διορθοῦσθαι. Druck: Leunclavius (s. oben), 463–470. Literatur: C. Gallagher Theology and Canon Law in the Writings of Theodore Balsamon, The Jurist 56, 1996, 161–181. J. A. B. Mortreuil Histoire du droit byzantin, ou du droit romain dans l'Empire d'Orient, depuis la mort de Justinien jusqu'à la prise de Constantinople en 1453, Paris 1846.

60v–62r Demetrius Chomatianus: Beatissimi archiepiscopi totius Bulgariae Domini Demetrii Comatiani scriptum de huiusmodi questione. ›Τοῦ μακαριωτάτου ἀρχιεπισχόπου πάσας Βουλγαρίας κυροῦ Δημητρίου τοῦ Χωματειναοῦ σημείωμα περὶ τοῦ τοιούτου ζητήματος‹. Μεγαλοδοξότατε περιπόθητέ μοι αὐτὰ δέσποτα κύριε Στέφανε. ἡρώτησας ἡμῶν διὰ γράμματός σου εἰς ἔξεστι μιγέντα τινὶ γυναικὶ … — … ὁ λόγος ἀνήρ, δι' ἔργων ἑαυτὸν καθάραι τῶν δυναμένων ἐξιλεοῦσθαι τὸν τοὺς μετανοοῦντες δεχόμενον καὶ ἐπὶ κακίαις ἀνθρώπων μετανοσοῦντα φιλάνθρωπον κύριον. Druck: Leunclavius (s. oben), 411–414; G. Prinzing, Demetrii Chomateni Ponemata diaphora (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 38), Berlin 2002. Literatur: M. Angold, Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081–1261, Cambridge 1995.

62r–63r Johannes Xiphilinus: Exemplum decreti sactissimi et universalis patriarchae domini Ioannis ad quemdam metropolitanum de nuptiis prohibitis litteris mandati a Niceta diacone et chartulario. ›Ψηφίσματος ἴσον τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου κυρίου Ἰωάννου τοῦ Ξιφιλίνου πρός τινα μητροπολίτην περὶ κεκωλυμένων γάμων ἐκτεθέντος παρὰ Νικήτα διακόνου καὶ χαρτοφίλακος‹. Ὅτι μὲν ἐπὶ τῶν ἀθεμίτων ἢ κεκωλυμένων γάμων τινὰ πρόσωπα τοῖς εὐσεβεσὶ καὶ βασιλικοῖς νόμοις ὥρισται ῥητῶς ἐπὶ συναλλάγμασιν … — … κωλύεται ἐκ παντὸς. εἰ δὲ καὶ κατὰ ἄγνοιαν ἐγένετο ὀφείλει χωρίζεσθαι τὸ ἀνδρόγυνον. Am Ende Schemata zu den Verwandtschaftsgraden. Druck: Leunclavius (s. oben), 266f; PG 119, 856D–859A; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 54ff. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, Bd. 3, Paris 1846, 385; J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 184, 318; W. Fischer, Studien zur byzantinischen Geschichte des elften Jahrhunderts, Plauen 1883, 42ff.; F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von 565-1453, München 1924–1925, Nr. 1048, 1116, 1167; A. Schmink Vier eherechtliche Entscheidungen aus dem 11. Jahrhundert, FM, Bd. 3 (1979), 221–279; K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 197–203, 247; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 903;

63r–64r Johannes Xiphilinus Iunior: Decreta de matrimonio. ›Ἐνταῦθα περὶ βαθμῶν συγγενείας ἀκωλύτων τε καὶ κεκωλυμένων‹. Τὰ παρόντα συνοικέσια ἀλλὰ καὶ τὸ δύο ἀδελφὰς λαβεῖν δύο ἐξαδέλφους, οὐ δι' ἄλλο τι κωλύονται, ἀλλ' ἢ διὰ τὸν ἐκ τοῦ ἑνὸς μέρους τοῦ γένους ἐγγύτητα … — … ὡς ἔφημεν δευτέρου βαθμοῦ πρὸς ἀλλήλους τὸν τοῦ γένους ἐκ τὸν βαθμὸν σώζουσιν. Am Ende Schemata zu den Verwandtschaftsgraden.

64r Michael Cerularius: Ex epistola Michaelis sanctissimi et universalis patriarchae. ›Ἐξ ἐπιστολῆς Μιχαὴλ τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου‹. Ἱερεὺς γνοὺς τὸν σύνοικον μοιχευθεῖσαν ἀποσάμενος μὲν ἀκώλυτος παραδεξάμενος δὲ ἀνίερος τῆς προικὸς τῆς μοιχευθείσης τοῦ ἱερέως γυναικὸς … — … ὁ δεύτερος δὲ τῆς ἱεροσύνης ἀλλότριος εἴτε παρῆσαν οἱ γονεῖς εἴτε μή. Druck: Leunclavius (s. oben), 263f; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 46. Literatur: F. Ermini, Michele Cerulario e lo scisma d'Oriente, Roma 1897.

64r–65r Michael Cerularius: Ex epistula eiusdem patriarchae Michaelis. ›Ἐξ ἐπιστολῆς Μιχαὴλ τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου‹. Ἐπὶ τῶν ἐκ τοῦ αὐτοῦ γένους καὶ ὁ τοῦ ζ' βαθμοῦ κωλύεται γάμος. οὐ γὰρ δύναται ὁ δισεξαδελφὸς τὴν τοῦ δισεξαδελφοῦ θυγατέρα γαμεῖν … — … αὐτῆς τῆς Ἑλένης εἶναι ἄνδρα καὶ σύζυγον θανάτῳ ἴσως τῆς εὐδοκίας ἢ καὶ διαζυγίῳ διαζυγέντα. Im Text und in den Rändern Schemata über die Verwandtschaftsgraden. Druck: Leunclavius (s. oben), 264; PG 119, 853A; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 47. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, Bd. 3, Paris 1846, 384; F. Ermini, Michele Cerulario e lo scisma d'Oriente, Roma 1897; K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 187, 238; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 885.

65r Theophilus Alexandrinus: Allocutio de visionibus divinis in die dominica. ›Θεοφίλου πατριάρχου Ἀλεξανδρείας προσφώνησις τῶν θεοφανίων ἐπιστάντων ἐν κυριακῇ‹. Καὶ τὸ ἔθος καὶ τὸ πρέπον ἡμᾶς ἀπαιτεῖ πᾶσαν κυριακὴν τιμᾶν καὶ ἐν ταύτῃ πανηγυρίζειν ἐπειδήπερ ἐν ταύτῃ ὁ κύριος ἡμῶν Ἰησοὺς Χριστὸς τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν ἡμῖν ἐπρυτάνευσε … — … περιμένοντες τὴν ἑσπερινὴν σύναξιν ἥτις ἐνταῦθα τοῦ θεοῦ θέλοντος ἐπιτελείται συναχθῶμεν τοίνυν ἀπὸ ὥρας ἐνάτης ἐνταῦθα. Ungedruckt.

65v–66r Gennadius I Constantinopolitanus: Epistola scripta Constantinopoli ad Martyrium episcopum Antiochenum explicans quo pacto sint recipiendi haeretici ad sanctam universalem ecclesiam accedentes. ›Ἐπιστολὴ γραφεῖσα ἀπὸ Κωνσταντινουπόλεως Μαρτυρίῳ ἐπισκόπῳ Ἀντιοχείας περὶ τοῦ ὅπως χρὴ δέχεσθαι τοὺς αἱρετικοὺς προσερχομένους τῇ ἁγίᾳ καθολικῇ ἐκκλησίᾳ‹. Τινὰ διειλέχθη μοι ὁ θεοφιλέστατος πρεσβύτερος Ἀντώνιος περὶ τῶν προστιθεμένων τῇ ὀρθοδοξίᾳ καὶ τῇ μερίδι τῶν σωζομένων ἀπὸ αἱρετικῶν … — … καὶ ἀκροᾶσθαι τῶν γραφῶν καὶ τότε αὐτοὺς βαπτίζομεν. ταῦτα ὡς ὑμέτερος ἐσπούδακα σημάναι. Druck: Leunclavius (s. oben), 290f.

66r–v Theodorus Critopulus: Libellus abdicationis sive renuntiatio sanctissimi Heracliensis metropolitani. ›Παραίτησις τοῦ ἁγιωτάτου μητροπολίτου Ἡρακλείας κυρίου Θεοδώρου τοῦ Κριτοπούλου‹. Παραγιώτατέ μου δέσποτα αὐθέντα καὶ οἰκουμενικὲ πατριάρχα καὶ ὑμεῖς ἅγιοί μου δεσπόται ἀδελφοὶ καὶ συλλειτουργοί … — … καὶ εἴη εἰρηναίως ἡ βασιλεία. καὶ ἡ τοῦ θεοῦ ἐκκλήσια ἐν πνεύματι καὶ δυνάμει τοῦ εἰρηνάρχου Χριστοῦ. Am Schluss in marg. das Datum: Μηνὶ Φεβρουαρίῳ ἐπινεμήσεως ζ' ἔτει ςχqζ' [1189-02] = Im Februar des 7. Indiktionsjahres. Druck: Leunclavius (s. oben), 424ff.

66v–68v Libellus abdicationis. ›Περὶ μεταθέσεων‹. Ὁ μέγας πατὴρ καὶ φωστὴρ τῆς οἰκουμενικῆς ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεόλογος ἐπίσκοπος γενόμενος σασίμων ἐγένετο καὶ Ναζιανζοῦ … — … ἀποσπασθείσης τῆς δηλωθείσης ἐπισκοπῆς ναυάρζου καὶ ἑνωθείσης τῷ πατριαρχείῳ Ἀντιοχείας. Versetzungen von Bischöfen auf andere Bischofssitze, einige datiert.

68v De regno Alexii Comneni. ›Ἐπὶ τῆς βασιλείας κυροῦ Ἀλεζίου τοῦ Κομνηνοῦ‹. Σάβας ὁ ἐπίσκοπος καισαρείας τῆς Φιλίππου γέγονε πατριάρχης ἱεροσολύμων … — … Νικολάῳ καὶ τῇ ἱερᾷ συνόδῳ εἶτα ἐδόθη αὐτῷ καὶ ἡ Μαρώνεια.

68v–69v Constantinus Porphyrogennetus: De his qui caedes sponte committunt et ad ecclesiam confugiunt ut non admittantur. ›Τοῦ βασιλέως κυρίου Κωνσταντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου νομοθεσία ἐν σχήματι περὶ τῶν ἑκουσίως φονευόντων καὶ τῇ ἐκκλησίᾳ προσφευγόντων, ὥστε αὐτοὺς μὴ δέχεσθαι‹. Ἡ τοῦ Μώσεως νομοθεσία κατὰ τοῦ ἀνδροφόνου ἀποφαίνεται ὅτι ἐκ τοῦ θυσιαστηρίου λήψη αὐτὸν. τούτῳ γοῦν τῷ νόμῳκαὶ ὁ ῥωμαικὸς καὶ ἡ μέτρος κατακολουσθῶν τρανῶς ἐγκλεύεται … — … ἐν δὲ τῷ παρ' αὐτοῦ συστάντι ἱερῷ ἀσυλίαν ἔχειν λοιπὸν τοὺς ἀνδροφόνους. Druck: Leunclavius (s. oben), 109f.

69v–70v Constantinus Porphyrogennetus: De his qui sponte caedes committunt lex altera recipiens quidem eos ex commiseratione praeter sententiam prioris verum exsilio perpetuo bonorumque ammissione multans. ›Τοῦ αὐτοῦ δευτέρα νομοθεσία περὶ τῶν ἑκουσίως φονευόντων δεχομένη μὲν αὐτοὺς κατὰ συμπάθειαν παρὰ τὴν δύναμιν τῆς πρώτης∙ ἀεὶ φυγίᾳ δὲ καὶ περιουσίας ἐκπτώσει καταδικάζουσα‹. Ταῦτα νομοθετεῖν προῃρήμεθα νῦν τὸ μὲν αὐστερὸν τῆς πρὸ ταύτης νομοθεσίας τῇ φιλανθρώπῳ τῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν θεσμῶν … — … τὴν μὲν ἀεὶ συζυγίαν πρὸς ἅπασι τοῖς ἄλλοις ὑφίστασθαι. μὴ μέντοι γε τὸν μονήρη βίον αἱρεῖσθαι καταναγκάζεσθαι. Druck: Leunclavius (s. oben), 111f; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 256; C. E. Zachariae von Lingenthal Jus graecoromanum, Bd. 3, Lipsiae 1856–1869, 270ff. Literatur: F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von 565–1453, München 1924-1925, Nr. 676; J. Zepi-P. Zepi, Jus Graecoromanum, I, Athen 1931, 230f.

70v–71v Johannes Xiphilinus Iunior: De sponsalibus. ›Σημείωμα συνοδικὸν γεγονὸς ἐπὶ τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου κυρίου Ἰωάννου τοῦ Ξιφιλίνου περὶ μνηστείας καὶ ὅτι οὔκ ἐστι γάμου τε καὶ μνηστείας διαφορά εἰς σύστασιν τοῦ θεμιτοῦ καὶ ἐρρωμένου‹. Μηνὶ Ἀπριλλίῳ κς' ἐπινεμήσεως δ' ἔτους ςουφοδου, προκαθημένου Ἰωάννου τοῦ ἁγιωτάτου ἡμῶν δεσπότου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου ἐν τοῖς δεξιοῖς μέρεσι τῶν κατηχουμενείων … — … τὰ αὐτὰ καὶ ἐπὶ τῶν μνηστειῶν τὴν κώλυσιν ἐναργεστάτην ἔχειν καὶ μηδὲν εἶναι γάμου τε καὶ μνηστείας διάφορον. ›τοῦ θεμιτοῦ καὶ ἐρωμένου‹. Am Anfang das Datum:April 6574 = 1066 [1066-04] . Druck: Bonefidius, Juris orientalis libri III, Genève 1573, 48ff.; Leunclavius (s. oben), 211f; Mansi 5, 1044f.; PG 119, 756f.; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 51f. Literatur: J. A. B. Mortreuil Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, Bd. 3, Paris 1846, 384; J. von Zhishman Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 36, 185, 362f, 397f; W. Fischer Studien zur byzantinischen Geschichte des elften Jahrhunderts, Plauen 1883, 40ff.; V. Grumel Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 896.

71v–72v Johannes Xiphilinus Iunior: Altera synodali sententia de sponsalibus. ›Ἑτέρα συνοδικὴ σημείωσις περὶ τοῦ αὐτοῦ κεφαλαίου καὶ αὔτη περὶ μνηστείας. Μηνὶ Μαρτίῳ ἐπινεμήσεως ε'.ἔτους ςουφοεου προκαθημένου Ἰωάννου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου ἐν τῷ μικρῷ σεκρέτῳ … — … οὕτω καὶ γινώσκειν καὶ λέγειν ὁ μου πάντες κατέθεντο καὶ οὕτω πράττεσθαι ἐκ παντὸς χρεων ἐξεφώνησαν. Am Anfang das Datum:5.3.6575 = 1067 [5.3.1067] . Druck: Leunclavius (s. oben), 212ff; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 53ff.

72v–73v Nicephorus III Botaneiates: Aurea bulla confirmans decreta synodalia de incestis nuptiis atque sponsalibus facta sub Ioanne Xiphilino sanctissimo et universali patriarcha. ›Χρυσόβουλλον τοῦ μακαρίτου βασιλέως κυροῦ Νικηφόρου Βοτανειάτου ἐπικουροῦν τὰς συνοδικὰς ἀποφάσεις τὰς περὶ τῶν ἀθεμίτων γάμων καὶ τῆς μνηστείας γεγενημένας ἐπὶ Ἰωάννου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου τοῦ Ξιφιλίνου∙ οὕ μετὰ θάνατον ἐπεβραβάσθε τῇ ἐκκλησίᾳ ὁ ὑποτεταγμένος χρυσόβουλλος λόγος‹. Τὸ ταῖς μεγίσταις τῶν δοικήσεων θεὸν ἀεὶ συνεισέρχεσθαι λόγος θεῖος καὶ σοφὸς ἐπεκράτους καὶ οὕτω διεξάγεσθαι τὰ μείζονα τῶν πραττομένων οἴδα μὲν ἅπαντες καὶ οὐκ ἀμφιβάλλομεν … — … ὡς ὁ τοιοῦτος δεσμὸς διου θεοῦ μεσάζοντος αἱ ψυχαὶ αὐτῶν συνάπτονται. Druck: Leunclavius (s. oben), 121ff; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 277ff.

73v–76r Alexius I Comnenus: Novella de sponsalibus promulgata mense Iunio indictione VII anno MLXXXIV. ›Νεαρὰ τοῦ βασιλέως κυροῦ Ἀλέξιου τοῦ Κομνηνοῦ ἡ περὶ μνηστείας ἐκτεθεῖσα κατὰ τὸν Ἰούλιον μῆνα τῆς ζ´ ἐπινεμήσεως τοῦ ςουφϞβου ἔτους‹. Ἡ μὲν παλαιὰ καὶ πρεσβυτέρα νομοθεσία πόρρω τὰ μνηστείας καὶ γάμουὁρίσματα ἔθετο … — … ἔρωτας ἀσελγεῖς ταῖς τῶν νέων ψυχαῖς διὰ τῆς ἀνιέρου κατεργαζόμενοι συναναστροφῆς. Druck: Leunclavius (s. oben), 126–130.

76r–79v Johannes Scylitzes: Suggestio Curopalatis magnique drungarii vigilum domini Ioannis Thracensii post promulgatam de sponsalibus novellam oblata eidem principi domino Alexio de ambiguitate quadam super hac enata. ›Ὑπόμνησις τοῦ Κουροπαλάτου καὶ μεγάλου Δρουγγαρίου τῆς Βίγλης Ἰωάννου τοῦ Θρακησίου μετὰ τὴν περὶ ταύτης γενομένη πρὸς τὸν αὐτὸν βασιλέα κύριον Ἀλέξιον περὶ τινος ἀμφιβολίας ἐπὶ ταύτῃ ἀναφυείσης καὶ ἡ ἐκφωνηθεῖσα ἐπ’ αὐτῇ λύσις παρὰ τοῦ ἀοιδίμου τοῦ δὲ βασιλέως κατὰ μῆνα Μάρτιον τῆς ιε' ἐπινεμήσεως ἐν ἔτει ςωχ [1092-03] ἐπικυροῦσα τὴν προγεγονυῖαν παρ' αὐτοῦ νεαρὰν ταύτην περὶ τοῦ γάμου καὶ ἄλυτον μένειν ἐπιτάττουσα τὴν μεθ' ἱερολογίας προσαίνουσαν μνηστείαν‹. Δέσποτά μου ἁγίε. προσώπων τινῶν μνηστείας γάμων ἐπὶ παισὶ ἰδίοις συστησαμένων εἶτα ἀπαρεσθέντων πρὸς τὰ συναλλάγματα … — … ταῖς αὐταῖς καὶ αὗται διαλυθήσονται. τὸ μηνὶ Μαρτίῳ ἐπινεμήσεως ιε' δι' ἐρυθρῶν γραμμάτων τῆς βασιλικῆς καὶ θείαις χειρός. Druck: Leunclavius (s. oben), 132f.

79v–85v Declamatio. ›Δημητρίου μητροπολίτου Κυζίκου Συγκέλλου‹. Πολλάκις ἡμῖν ἐπῆλθε τῶν ἀνδρῶν ἐκείνων ζαυμάζειν τί ποτε διανοούμενοι καὶ τίνας νόμους θείους ἢ ἀνθρωπίνους πληροῦντες … — … ἐν ἡμέρᾳ ἀνταποδόσεως περιμένον σε. ἀλλ' οὐ πείθομεν; καὶ τὸ ἑξῆς αὐτὸς σεαυτῷ ἐπίλεγε. Druck: Leunclavius (s. oben), 397–406.

85v–86v Responsio ad eum qui prohibitas aiebat esse nuptias inter personas ex tribus diversis familiis. ›Ἀπάντησις πρὸς τὸν λέγοντα κεκωλυμένον εἶναι τὸν ἐκ τριγενείας γάμον καὶ ἀσυγχώρητον‹. Ὁ μὲν ἐπὶ τοῦ κανικλείου ἀμετατέθως οὐ πολὺ δὲ εἰπεῖν καὶ ἀπερισκέπτως ἐνίσταται λέγων εἶναι τὸν εἰρημένον ἐκ τριγενείας γάμον παράνομον … — … ἃ καὶ περιττόν ἐστι καταλέγειν. οὕτω σαφοῦς ὄντος καὶ ἀναμφιβόλου τοῦ παρόντος ζητήματος. Druck: Leunclavius (s. oben), 406ff.

86v–87r Basilius Achridenus Thessalonicensis: De matrimonio et gradu consanguinitatis. ›Τοῦ Θεσσαλονίκης κυροῦ Βασιλείου‹. Ἐπεὶ ἀναφαίνεται τὸ ἐρωτημά σου ὦ Θεοφιλέστατε διρράχιε μέγα σακελλάριε εἰ ἀπολύονται δύο … — … καὶ οὐ κωλυθήσεται καθ' οὓς ἔφαμεν τρόπους νόμοις καὶ κανόσιν ἐπεροιδόμενοι. βασίλειος ὁ ταπεινὸς μητροπολίτης Θεσσαλονικῆς. Druck: Leunclavius (s. oben), 408f.

87r Michael Cerularius: Epistula de matrimonio prohibito. ›Ἐπιστολὴ τοῦ πατριάρχου κυρίου Μιχαὴλ τοῦ Κηρουλαρίου περὶ γάμου κεκωλυμένου‹. Ἀκήκοεν ἡ μητριότης ἡμῶν εὐκλεέστατε παρὰ Λεόντος τοῦ κοσμνίτου γαμικὸν προβῆναι συνσικεσίον ἀναίσχυντον τὴν ἀνομίαν ἐπισυρόμενον … — … καὶ αὐτὸν τὸν νεαρὸν τόμον τοῦ ἀεὶ μνήστου καὶ ὁσίως ἀναπαυσαμένου κυρίου Σισινίου τοῦ πατριάρχου. Druck: Leunclavius (s. oben), 263; PG 119, 849C–852B; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 45f.; Pap.-Kérameus, Κερκυραικά. Ἰωάννης Ἀποκαυσος καὶ Γεώργιος Βαρδάνης, VV, XIII (1906), 345f.; Fögen, M. Th., Cupido Legum, Frankfurt 1985, 54f. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, Bd. 3, Paris 1846, 183; J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 322f; K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 187, 237; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 882.

87r–88r De gradibus cognationis. ›Περὶ βαθμῶν συγγενείας ἀνιόντων, κατιόντων καὶ ἐκ πλαγίων‹. Πρώτου τοῦ βαθμοῦ ἐπὶ τῶν ἀνιόντων πατὴρ μητήρ. ἐπὶ τῶν κατιόντων υἱὸς καὶ θυγατὴρ … — … οἵτινες κατεράφησαν ὄπισθεν, ἔνθα ὁ ῥαδηνὸς ὡς ρίζα καὶ τοῦ γένους ἀρχὴ προτάττεται καὶ οἱ ἀπ' αὐτοῦ σκαληνῶς ὑποτάττονται. Ungedruckt.

88r–88r Eustratius: De duobus sobrinis qui matrem et filiam duxerant. ›Περὶ δύο δισεξαδέλφων λαβόντων μητέρα καὶ θυγατέρα καὶ λυθέντος τοῦ δευτέρου συνοικεσίου, ὡς ἀνόμως συστάντος‹. Προκαθημένου Εὐστρατίου τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου ἐν τῷ μικρῷ σεκρετῷ. Συνεδριαζόντων αὐτῷ, Πέτρου τοῦ περιφανεστάτου … — … πρός τινα τὰ τοιαῦτα πρόσωπα, ὡς συνοδικῶς τοῦ διαζυγίου προβαίνοντος ἀποκαρῆναι δὲ τὴν ἔν τινι κατὰ τόπον μοναστηρίων. Druck: Leunclavius (s. oben), 268; Ράλλη-Ποτλῆ, 57.

88r–v Nicolaus Grammaticus: De nuptiis patrui avunculive et fratris sororisve filiae cum amita materterave et fratris sororisve filio per affinitatem. ›Ἀπόκρισις συνοδικῆ πρὸς τὸν Φιλιππουπόλεως περὶ τοῦ ἀκωλύτου εἶναι ἐκ βασιλικῆς κρίσει, τὸ θεῖον καὶ ἀνεψιὸν θείᾳ καὶ ἀνεψιῷ μίγνυσθαι. Μηνὶ Μαίῳ ἡμέρᾳ ζ' ἐπινεμήσεως ιε'‹. Προκαθημένου Νικολάου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου ἐν τῷ θωμαίτη συνεδριαζόντων συγκλητικῶν ἀρχόντων … — … καὶ εἰς τὴν τούτου ἐρώτησιν παρορμηθῆναι ἔφη. Καὶ ἔτι τούτο ἐνίστασθαι καὶ τὴν αὐτοῦ ἑρμηνείαν ἐπιζετεῖν. Zu Beginn nur Tagesdatierung, genaue Jahresangabe nicht möglich (15.5. des 15. Indiktionsjahres, μηνὶ μαίῳ ιε' ἡμέρᾳ τῆς ἰνδικτιόνος ιε'). Druck: Bonefidius 54f.; Leunclavius Iuris Graeco-Romani, 215; PG 119, 761–764; Ράλλη-Ποτλῆ 58f. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, Bd. 3, Paris 1846, 385; J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 187; P. Gautier, Le synode de Blachernes (fin 1094). Étude prosopographique, in: Revue des études byzantines 29 (1971), 213–284, hier 256; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 956.

88v–89r Nicolaus Grammaticus: De eodem. ›(in marg.) ἡ γενομένη πρὸς τοὺς μὴ συνελθόντας τοῖς λοιποῖς ἀρχιεροῦσιν ἐπὶ τῷ ἀνωτερω σημει (??) αἵματι δηλουμένη ὑποθέσει ἐρώτησις. καὶ ἡ τούτων ἀπόκρισις‹. Κατὰ δὲ τὴν ιδ' τοῦ Ἰουνίου μηνὸς τῆς αὐτῆς ιε' ἐπινεμήσεως. προκαθημένου τοῦ αὐτοῦ πατριάρχου μετὰ μητροπολιτῶν ιγ' παρισταμένων καὶ δεσποτικῶν ἀρχόντων ἠρωτήθη … — … ὡς ἀκωλυτῶν τῶν τοιούτων συναλλαγμάτων ἀναφανέντων, καθὰ καὶ προσεσημείωται. Genaue Jahresdatierung nicht möglich, nur Tagesdatum (14.6. des 15. Indiktionsjahres, Datiert: κατὰ δὲ τὴν ιδ τοῦ ἰουνιοῦ μηνὸς τῆς αὐτῆς ιε' ἰνδικτιόνος). Druck: Bonefidius Juris orientalis libri III, Genève 1573, 55f.; Leunclavius215f.; PG 119, 764; Ράλλη-Ποτλῆ 59f. Literatur: J. von Zhishman Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 327ff.; W. Fischer Studien zur byzantinischen Geschichte des elften Jahrhunderts, Plauen 1883, 33ff.; V. Grumel Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 958.

89r–95r Eustathius Romanus: Commentum de duobus consobrinis qui duas consobrinas duxerant. ›Ὑπόμνημα Εὐσταθίου πατρικίου τοῦ Ῥωμαίου περὶ β' ἐξαδέλφων λαβόντων δύο ἐξαδέλφας‹. Ἐπεβάλετο μὲν Νικήτας ὁ τὸν ἐπωνυμίαν βοθυρίτης μεγάλης γενέσθαι τῷ Νικολάῳ. … — … ὁ Νικολάος συνοικήσει τῇ γυναικὶ καὶ νομίμους ἕξει κληρονόμους τοὺς ἐκ αὐτῆς τικτομένους αὐτῷ. ›ἔγραψε ταῦτα καὶ ταῖς ὑπογραφαῖς καὶ σφραγῖσι τῶν δικαστῶν βεβαιωθέντα, ἐπεδόθη. Μηνὶ Ἀπριλλίῳ ἐπινεμήσεως η' ἔτους ςουφουλγου'‹. Am Ende auf einen unbestimmten Tag im April 6533 = 1025 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 414–424; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 341–353. Literatur: Burgmann, L. Turning Sisinnios against the Sisinnians: Eusthatios Romaios on a disputed marriage, in: Burgmann. Ausgewählte Aufsätze, Frankfurt 2015, 343–364.

95r–97r Alexius Studita: De sobrinis duobus quorum unus matrimonium contraxit cum filia cuiusdam adhuc impubere. ›Περὶ δισεξαδέλφων δύο, ὧν ὁ μὲν εἷς συνάλλαγμα συνεστήσατο μετὰ θυγατρὸς τινὸς ἀτελοῦς οὔσης τὴν ἡλικίαν, ἤτοι χρόνων πέντε πρὸς τῷ ἡμίσει, ἅτερος δὲ τῇ ταύτης συνεζύγη μητρὶ μετὰ τελευτὴν αὐτῆς, ὡς ἀντ’ οὐδενὸς δοκοῦντος τοῦ πρώτου γάμου διὰ τὸ παντελῶς ἀτελὲς τῆς κόρης.Αἱ τῶν γάμων ζητήσεις περὶ θείου γινόμεναι πράγματος καὶ διαμονὴν τοῦ γένους τῷ βίῳ χαριζομένου … — … καὶ γραφὴν πρὸς τὸν πατριάρχην μεγάλον δικαιοτάτον καὶ ἀκριβεστάτην ἀθήνηθεν πέπομφεν εἰς τοῦτο. ›καὶ ὑπέγραψεν οὕτως ὁ Ἀθηνῶν μητροπολίτης.Druck: Leunclavius (s. oben), 259–262; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 32–36. Literatur: J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 197, 203; G. Ficker, Erlasse des Patriarchen von Konstantinopel Alexios Studites, Kiel 1911, 45; K. Pitsakis , Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 106, 109; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 834.

97r–102v Theodorus Balsamon: De duobus officiis chartularii scilicet ac primi defensoris. ›Τοῦ ἁγιωτάτου πατριάχου Ἀντιοχείας Θεοδώρου μελέτη χάριν τῶν δύο ὀφφικίων τοῦ τε χαρτοφύλακος καὶ τοῦ πρωτεκδίκου‹. Τοῦ μεγάλου διδασκάλου τῆς ἐκκλησίας Παύλου τοῦ θεοκήρυκος λέγοντος οὐχ ἑαυτῷ τις λαμβάνει τιμὴν … — … τὴν πιστὴν τετήρηκα λοιπὸν ἀπόκειταί μοι δικαιοσύνης ὁ Στέφανος∙ ὂς καὶ δοθήσεταί σοι παρὰ θεοῦ παντοκράτορος, ἔν τε τῶν νῦν αἰῶνι καὶ ἐν τῷ μέλλοντι. ›ἐν Χριστῷ Ἰησοῖ τῷ κυρίῳ ἡμῶν ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰώνας. Ἀμὴν.Druck: Leunclavius (s. oben), 453–463.

103r–109r Theodorus Balsamon: Meditatum sive responsum de patriarcharum privilegiis. ›Μελέτη τοῦ αὐτοῦ πατριάρχου χάριν τῶν πατριαρχικῶν προνομίων‹. Εἰσῆλθε τὸ ἀξίωμά σου ἐνώπιόν μου πανιερώτατε καὶ ἐδέχθη καὶ ἀπεδέχθη καὶ ὠκειώθη μοι … — … καὶ δώσει αὐτοὺς χώρας ἐθνῶν καὶ φυλάς. καὶ ἐροῖ πᾶς ὁ λαὸς εὐλογητὸς κύριος εἰς τὸν γένοιτο γένοιτο. Druck: Leunclavius (s. oben), 442–453.

109r–112v Isaac Angelus II: Scriptum imperatoria manu subsignatum quod irritas facit electiones quae fiunt per absentiam pontificis alicuius in urbe commorantis. ›Σημείωμα βασιλικὸν γεγονὸς ἐπὶ τῆς βασιλείας τοῦ ἀσεβεστάτου βασιλέως κυρίου Ἰσαακίου τοῦ Ἀγγέλου ἀκυροῦν τὰς γινομένας ψήφους ἀπουσίᾳ τινὸς τῶν τῇ μεγάλῃ πόλει ἐνδημούντων ἀρχιερέων, διοριζόμενον δὲ καὶ εἰ τὸ ἑξῆς μὴ ἄλλως γίνεσθαι ψῆφον, εἰ μὴ πάντες οἱ ἐν τῇ μεγάλῃ πόλει ἐνδημοῦντες ἀρχιερεῖς μετακλῆθωσι, καὶ ἢ παρουσιάσουσιν ἢ δώσουσι γνώμας, μηνὶ Σεμπτεμβρίῳ ι', ἡμέρᾳ δ', ἐπινεμήσεως ε'‹. ὁ μὲν ἐλέγχων φησὶν ἡ γραφὴ τὴν ἁμαρτίαν τοῦ αὐτοῦ ὡς ὁ τὸν ἰὸν ἀφεὶς τῷ δηχθέντι ὑπὸ ἰοβόλου … — … οὕτω γὰρ ἂν αἱ ψῆφοι θεαρέσεως γίνοιντο καὶ οὐκ ἐπὶ κρίματι καὶ κινδύνῳ τῆς τῶν ψηφιζομένων καὶ ψηφορούντων ψυχῆς. ›οἱ μέντοι παρουσιάσαντες μητροπολίται ἦσαν οὗτοι. ὁ Καισαρείας∙ ὁ Ἐφέσου∙ ὁ Κυζίκου∙ ὁ Σίδης∙ ὁ Ἀμασείας∙ ὁ Νεοκαισαρείας∙ ὁ Καρίας∙ ὁ Λαοδικείας∙ ὁ Ἰκονίου∙ ὁ Συλαίου∙ ὁ Ἱεραπόλεως∙ ὁ Εὐχαίτων∙ ὁ Κερασούντος∙ ὁ Ἀβύδου∙ ὁ Λαρίσσης∙ ὁ Κορίνθου∙ ὁ Μηθύμνης∙ ὁ Παροναξίας∙ ὁ Προικονήσου∙ ὁ Ἡρακλέως∙ ὁ Λευκάδιος∙ ὁ Γαρδίκου∙ καὶ ὁ Ναζιανζοῦ.Druck: Leunclavius (s. oben), 169–175; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 314–320.

112v–113r Isaac Comnenus I: De canonico et de consuetudinibus quae ordinationis nomine dantur. ›Παρεκβολὴ τοῦ περὶ τῶν κανονικῶν χρυσοβούλλων τοῦ Κομνηνοῦ κυρίου Ἰσαακίου καὶ τοῦ κυρίου Ἀλεξίου καὶ τοῦ συνοδικοῦ ὑπομνήματος‹. παρεξεβλήθη ἀπὸ τοῦ χρυσοβούλλου τυπικοῦ τοῦ ἀοιδίμου βασιλέως κυρίου Ἰσαακίου τοῦ Κομνηνοῦ τοῦ γεγονότος ἐπὶ πάσαις ταῖς καταχωραῖς ἐκκλησίαις … — … παρὰ τῶν ἀρχιεπισκόπων καὶ ἐπισκόπων ὀφείλουσι κρίνεσθαί τε καὶ ἐκβιβάζεσθαι. Druck: Leunclavius (s. oben), 121, 123–124. Literatur: J. A. M. Sonderkamp, Eine Textsammlung zum Kanonikon, in: Fontes minores IX, Frankfurt 1993, 113–136.

113r–114r Nicolaus Grammaticus: De praestatione canonicorum. ›πρὸς τούτοις καὶ τὸ συνοδικὸν σημείωμα οὕτωσὶ μηνὶ Νοβεμβρίῳ ιε' ἐπινεμήσεως ι' προκαθημένου Νικολάου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριαρχοῦ ἐν τῷ μικρῷ σεκρετῷ συνεδριαζόντων αὐτῷ τῶν θεοφιλεστάτων μητροπολιτῶν τοῦ ἀγκύρας τοῦ κυζίκου τοῦ κλαυδιουπόλεως τοῦ χριστιανουπόλεως τοῦ ῥωσίας καὶ ἀρχιεπισκόπων τοῦ λεοντοπόλεως τοῦ συγδαίας τοῦ ῥωσίου παρισταμένων καὶ δεσποτικῶν ἀρχόντων‹. ᾤοντο μέν τινες τῶν κατὰ χώραν θεοφιλεστάτων ἐπισκόπων ἐκ τοῦ συνοδικοῦ ἐπιστάλματος ὃ πάλαι μὲν περὶ τῆς τοῦ κανονικοῦ δόσεως … — … ἀλλὰ καὶ ἀμφότερα συμβιβασθέντα πρὸς ἄλληλα, κρατητέα ἔσται ἀκωλύτως ἐπὶ πασαῖς χώραις καὶ πόλεσι. ›ταῦτα ἐκβληθέντα καὶ συνέθως πιστωθέντα ἐπεδώθε μηνὶ Μαρτίῳ ἐπινεμήσεως ι' ἡ ὑπογραφὴ πέτρος ὁ συτελὴς διάκονος καὶ χαρτοφύλαξ τῆς ἁγιωτάτης τοῦ θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας. νικήτας διάκονος και χαρτοφύλαξ τῆς ἁγιωτάτης τοῦ θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας τὸ παρὸν ἴσον ἀντιβαλῶν μετὰ τοῦ ἐμφανισθέντος μοι πρωτοτύπου. καὶ εὑρὼν κατὰ πάντα ἰσάζον ὑπέγραψα καὶ ἐσφράγισα.Druck: Leunclavius (s. oben), 269f; PG 119, 860–864; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 60ff. Literatur: Siméon, Pismata na Teofilakta okhridski, Sofia 1931, 120-121; Pl. De Meester, De monachico statu juxta disciplinam byzantinam statuta, Codificazione canonica orientale, Fonti, ser. 2, Fasc. 10, Roma 1942, 115; E. Herman, Zum kirchlichen Benefizialwesen im byzantinischen Reiche, Studi bizantini 5 (1942), 611-617; E. Herman, Das bischöfliche Abgabewesen im Patriarchat von Konstantinopel vom XI. bis zur Mitte des XIX Jahrhunderts, OCP V (1959), 439, 445; K. Pitsakis, Ἀνύπαρκτο συνοδικὸν ψήφισμα τοῦ Μιχαὴλ Κηρουλαρίου, Ἐπετηρὶς τοῦ Κέντρου ἐρεύνης τῆς ἱστορίας τοῦ ἑλληνικοῦ δικαίου, ΧΧΙΙ (1975), 50ff, 56ff.; E. Παπαγιάννη, Τὰ οἰκονομικὰ τοῦ ἐγγάμου κλήρου στὸ Βυζάντιο, Ἀθήνα 1986, 240f., 248, 251; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 970 (942); J. A. M. Sonderkamp, Eine Textsammlung zum Kanonikon, in: Fontes minores IX, Frankfurt 1993, 113–136.

114r–115r Iohannes Comnenus II: Bulla aurea quae statuit ne quid ab ecclesia orbata episcopo suo quaestore exigat. ›Χρυσόβουλλον τοῦ ἀοιδίμου βασιλέως κυρίου Ἰωάννου τοῦ Κομνηνοῦ διοριζόμενον, μηδέν τι ἀπαιτεῖν τὸν πράκτορα ἀπὸ ἐκκλησίας χηρεούσης τοῦ ἐπισκόπου αὐτῆς‹. Καὶ τὶ δὲ ἄλλο τῇ μου προυργιαίτερον ἢ περισπουδαστότερον ἢ τὸ τὰς ἐκκλησίας ἀνωτέρας πάσης ἐπηρείας τε καὶ κακώσεως … — … διὰ τὴν τοιαύτην αἰτίαν περιπολεύειν εἰς τὰ προάστεια καὶ ἀφαιρεῖσθαι ἃ βούλονται. ὁ δὲ προχειρισθησόμενος ἀρχιερεὺς τῶν τῆς ἐκκλησίας ἀντιλήψεται δικαίων. ›εἶχε τὸ μηνὶ Ἀπριλλίῳ ἰνδικτιόνος β', δι' ἐρυθρῶν γραμματικῶν τοῦ κράτους καὶ ἁγίου ἡμῶν βασιλέως πορφυρογεννήτου κυρίου ἰωάννου τοῦ Κομνήνου καὶ ἡ διὰ σφραγίς ‹. Am Ende in den Monat Mai des 10. Indiktionsjahres datiert, keine genaue Tages- bzw. Jahresangabe möglich. Druck: Leunclavius (s. oben), 147ff; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 305-306.

115r–116r Lucas Chrysoberges: Ne clerici auserant ea quae ad ecclesias vel episcopos morientes pertinent. ›Ἕτερον σημείωμα συνοδικὸν εἰς τὴν τοιαύτην ὑπόμνησιν‹. ›Μηνὶ Μαρτίῳ ἡμέρᾳ β' προκαθεμένου τοῦ ἁγιωτάτου ἡμῶν δεσπότου καὶ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου...θεοφιλεστάτων δεσποτικῶν ἀρχόντων‹. ὁ ἱερώτατος ἀρχιεπίσκοπος τῆς μητροπόλεως Θεσσαλονικῆς Κωνσταντῖνος περιηχήθη ὅτι τὰ τῆς λαχούσης αὐτὸν μητροπόλεως διάφορα πράγματα … — … ὑποκείται καὶ ὁ ἱερὰ. ἢ ἐκ μνημείου χρήματα λαμβανὼν ἢ τὸ δωρηθέντῳ θεῷ. Am Anfang auf den 2.3. wahrscheinlich des Jahres 1069 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 282f; Mansi 21, 840f.; PG 119, 284D–285D; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 98f. Literatur: V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 1085.

116r–120v Leo Papa I: Epistula ad Flavianum. ›Τοῦ μακαριωτάτου πάπα Ῥώμης Λέοντος ἐπιστολὴ πεμφθεῖσα τῷ ἀγαπητῷ Φλαβιανῷ πατριάρχῳ Κωνσταντινουπόλεως κατὰ Εὐτυχοῦς τοῦ ματαιόφονος καὶ τῶν ὁμοφρόντων αὐτοῦ‹. Ἀναγνόντες τὰ γράμματα τῆς ἀγαπῆς τῆς σῆς. ἅπερ οὕτω βραδύτατα γεγενῆσθαι θαυμάζομεν … — … ὅτε καὶ παρὰ τῶν τῆς δυσσεβείας ἐξαρχῶν ἡ οἰκεία κακοδοξία καταδικάζεται. Druck: Mansi 5, 1365–1390.

121r–123v Michael Cerularius: Exemplum editae synodalis sententiae, sub Michaele sanctissimo et universali patriarcha, a Niceta sanctissimo protosyncello et chartophylace magnae ecclesiae, anno 6565, 5 Indict. Ne nuptiae fiant septimo gradu. ›Ἡ ἐκτεθεῖσα συνοδικὴ ψῆφος ἐπὶ Μιχαὴλ τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομεωικοῦ πατριάρχου παρὰ Νικήτα τοῦ ὁσιωτάτου πρωτοσυγκέλλου καὶ χαρταφύλακος τῆς μεγάλης ἐκκλησίας κατὰ τὸ ςονφ–ξ– ἔτος, τῆς ε' ἐπινεμήσεως‹. Ἀμήνεγκας ὁ ἱερώτατος τὴν ἡμετέραν μητριότητα, ὡς μελλόντων τρισεξαδελφῶν τινῶν πὸς γάμου κοινωνίαν … — … βεβαιοθὲν καὶ ταῖς ὑπογραφαῖς τῶν λογιωτάτων διακόνων καὶ πατριαρχικῶν μηνὶ καὶ ἐπινεμήσεως τοῖς ἀναγεγραμμένοις‹. Am Ende auf das Jahr 6560 = 1051/1052 datiert. Druck: Bonefidius Juris orientalis libri III, Genève 1573, 38–45; Leunclavius Iuris Graeco-Romani (s. oben), 206–210; Mansi 19, 800–805; PG 119, 748–756; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 40–45. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, III, Paris 1846, 383; J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 36, 284, 293, 342; K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 184–186, 188–191, 232–237; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 858.

123v-124r Alexius Studita: Brevis patriarchalis de quodam qui matris suae sobrinam uxorem duxerat. ›Πιττάκιον πατριαρχικὸν ἐκτεθὲν παρὰ Ἰωάννου χαρτοφύλακος, τοῦ τοῦ Ἰωνοπούλου, περὶ τοῦ τῇ δισεξαδέλφῃ τῆς ἰδίας μητρὸς συναφθέντος καὶ τῶν ὀφειλόντων δοθῆναι αὐτῷ ἐπιτιμίων‹. Λαμπούδιος οὗτος ὁ ἀπὸ τῆς κατὰ σε ἐνορίας χρυσοπόλεως ὁρμώμενος θεοφιλέστατε διηγήσατο ὅτι ἐπὶ γαμικῷ … — … ἅπερ ἐν τῷδε τῷ ψηφίσματι εἴρηνται. ἐφ' ἑνὶ μέντοι καὶ μόνῳ ἐνιαυτῷ. Druck: Leunclavius (s. oben), 291f.

124r–124v Alexius Studita: De quodam qui suo filio per nuptias coniunxit filiam familias alterius sine patris eius consensu. ›Περί τινος ἁρμοσαμένου τῷ ἰδίῳ υἱῷ πρὸς γαμὸν θυγατέρα τινὸς ὑπεξουσίαν, παρὰ γνώμην τοῦ πατρὸς αὐτῆς‹. Πέτρος ᾧ τὸ ἐπώνυμον βομβυλᾶς ἀπὸ Ἑλλάδος ὁρμώμενος τέκνον ἐν κυρίῳ περὶ γάμου τῷ νόμῳ ἀπροσδέκτου τῇ ἡμῶν μετριότητι ἀνήνεγκεν … — … τῇ θυγατρὶ αὐτοῦ οἰκίαν μετηνέχθαν κἀκεῖνα ἀναληφθῆναι καὶ ἀποκαταστῆναι αὐτῷ δεῖ δὲ καὶ ὑπὲρ τῆς φθορᾶς πρός τι μὴν ἀπαιτηθῆναι κατὰ τὴν τῶν νόμων περίληψπιν καὶ τῷ τῆς φθαρείσης μέρει παρασχεθῆναι. ›Μηνὶ Ἀπριλλίῳ ἰνδικτιόνος ἔτους ςουφμςου‹. Am Ende auf einen unbestimmten Tag des Monats April des Jahres 6546 = 1038 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 205f; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 37ff.; PG 119, 744–748. Literatur: J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 631; G. Ficker, Erlasse des Patriarchen von Konstantinopel Alexios Studites, Kiel 1911, 47; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. I, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 845; J. A. M. Sonderkamp, Eine Textsammlung zum Kanonikon, in: Fontes minores IX, Frankfurt 1993, 113–136.

125r–126r Lucas Chrysoberges: Constitutiones. ›Μηνὶ Ἀπριλλίῳ ια' ἡμέρᾳ β' ἐπινεμήσεως ιδ'. προκαθημένου Λουκᾶ τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκουμενικοῦ πατριάρχου ἐν τοῖς δεξιοῖς Ἀλεξιακοῖς κατηχουμενείοις. Συνεδριαζόντων τῇ μεγάλῃ ἁγιωσύνῃ αὐτοῦ. Ἱερωτάτου ἀρχιερέων τοῦ Καισαρείας τοῦ Ἡρακλείας τοῦ Κυζίκου τοῦ Νικομηδείας τοῦ Νικαίας τοῦ Μελιτη τοῦ Γαγγρῶν τοῦ Μυρῶν τοῦ Καρίας τοῦ Ἰκονίου τοῦ Κορίνθου τοῦ Ἀθηνῶν τοῦ Μωκισοῦ τοῦ Κρήτης τοῦ Λαρίσσης τοῦ Μιτυλήνης τοῦ Σμίρνης τοῦ νέων πατρῶν τοῦ ἀμάστριδος δρίστρας τοῦ κερκύρων τοῦ παροναξίας τοῦ μιλήτου τοῦ ἀρκαδιουπόλεως τοῦ παρίου τοῦ σηλυβρίας τοῦ προικονήσου τοῦ βρύσεως τοῦ νίκης τοῦ ἀγχιάλου παρισταμένων καὶ δεσποτικῶν ἀρχόντων‹. Εὐστόχως ὁ σοφωτάτος Σολομῶν νόμον καὶ ἔλεον ἐπὶ γλώσσης φορεῖν τὴν σοφίαν ἐν παροιμίαις ἐφθέγξατο … — … καὶ οἱ ἰερολογῆσαι τολμήσαντες καθαιρέσει ὑποβληθήσονται. › ταῦτα ἀπὸ τῶν υνοδικῶν σχεδαρίων παρεβληθέντα τῇ σφραγῖδι τε καὶ ὑπογραφῇ τοῦ χαρτφύλακος καὶ ἀρχιδιακόνου τῆς ἁγιωτάτης τοῦ θεοῦ μεγάλης ἐκκλησίας συνήθως βεβαιωθέντα ἐπεδόθη μηνὶ καὶ ἐπινεμήσει τοῖς ἀναγεραμμένοις ἔτους ςουχ ὁ χαρτοφύλαξ τῆς ἁγιωτάτης μεγάλης ἐκκλησίας καὶ ἀρχιδιάκονος Ἰωάννης ὁ ἁγιοφλωρίτης‹. Druck: Bonefidius: Juris orientalis libri III, Genève 1573, 60–64; Leunclavius (s. oben), 217–220; Mansi 22, 12f.; PG 119, 769–773; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 95–98. Literatur: J. von Zhishman, Das Eherecht der orientalischen Kirche, Wien 1864, 184, 245–247, 711, 713; A. Schmink, Kritik am Tomos des Sisinnios, FM, II (1977), 218, 245; K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 296–299, 322–326; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 1068.

126r–127v Manuel Comnenus I: Edictum imperatorium quod dissoluit ac rescindit contractum septimi. ›Πρόσταγμα βασιλικὸν ἐπὶ τούτοις ὁμοίων συνοδικῶν τόμων διαλύον καὶ ἀνατρέπον τὸ προβὰν ἑβδόμου ἐξ αἵματος βαθμοῦ συνοικέσιον κωλύον δὲ γενέσθαι μὴ γεγονός, μηνὶ Μαρτίῳ ἡμέρᾳ δ', επινεμήσεως ιδ' κατεστρώθη καὶ πιττάκιον βασιλικὸν περιέχον οὕτως.Τῆς τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων καὶ νῦν φροντίζοντες συντηρήσεως ὅτε ἁγιωτάτος μου δεσπότης καὶ οἰκουμενικὸς πατριάρχης … — … τοῖς δημοσιακοῖς ἀρχείοις ἐπιγνωσθῆναι καὶ ἔχειν εἰς εἰς τὸ ἀπέραντον τὸ ἰσχυρόν τε καὶ ἀναλλοίωτον. ›τὸ μηνὶ Ἀπριλλίῳ ἐπινεμήσεως ιδ' τοῦ βασιλέως ἡμων τοῦ ἁγίου καὶ ἡ σφραγίς. τὸ διὰ τοῦ λογοθέτου τοῦ δρόμου τοῦ ἁγίου Θεοδωρίτου μιων καὶ τὸ κατετέθε ἐν τῆς δυσὶ μεγάλοις σεκρέτοις κατὰ μῆνα Μαίον.Druck: Leunclavius (s. oben), 165ff.

127v Lucas Chrysoberges: Synodales responsiones ad interrogata Sidensis episcopi. ›Εἰς τὰ τῷ Σίδης ἐρωτηθέντα συνοδικαὶ ἀποκρίσεις‹. Ψηφίσματος τινὸς κατὰ θείαν καὶ βασιλικὴν πρόσταξιν ἐκτεθέντος παρὰ τοῦ μεγάλου ἐπιφανεστάτου κουροπαλατου … — … εἰ ἐπὶ ἐτησίῳ καὶ αὗται δόσει κατὰ τὴν τῶν θειῶν νόμων περίληψιν ἐξετέθησαν οὔμενουν ταύτας ἀθετηθῆναι διαγινώσκομεν. Druck: Leunclavius (s. oben), 292f.

127v–129v Alexius Studita: Exemplum monumenti in scrinio Constantinopolitano reconditi quod est domini Alexii patriarchae de iis qui per donationem monasteria consequuntur. ›Ἴσον ὑπομνήματος ἐναποτεθειμένου τῷ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐναγεῖ χαρτοφυλακείῳ τοῦ πατριάρχου κυροῦ Αλέξίου περὶ τῶν διὰ δωρεᾶς λαμβανόντων μοναστήρια καὶ περί τινων ἄλλων ἀναγκαίων ἐκκλησιαστικῶν ὑποθέσεων, ταῖς μητροπόλεσι, ταῖς ἀρχιεπισκοπαῖς καὶ ταῖς ἐπισκοπαῖς ἀνηκουσῶν‹. Μετὰ τῶν ἀλλων ἁπάντων παρατρέχων ὁ χρόνος καὶ τὰς πατριαρχικὰς ἐκαινοτόμησε δωρέας … — … τῇ διὰ μολίβδου σφραγῖδι ἐπιστωθη καὶ ἐπεβεβαιώθη καὶ ἐπεδόθη. ›Μηνὶ Νουεμβρίῳ ἐπινεμήσεως ια' ἔτους ςουφλςου‹. Am Ende auf einen unbestimmten Tag im November 6536 = 1027 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 256–259; Mansi 19, 461–468; PG 119, 837–844; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 20–24. Literatur: M. I. Gédéon, Πατριαρχικοὶ πίνακες, Konstantinopel 1890, 318f.; A. Ferradou, Des biens des monastères à Byzance, Bordeaux 1896, 246f.; G. Ficker, Erlasse des Patriarchen von Konstantinopel Alexios Studites, Kiel 1911, 43ff.; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 833.

129v–133v Alexius Comnenus I: Monumentum de diversis causis ecclesiasticis. ›Τοῦ αὐτοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου ἕτερον ὑπόμνημα περὶ διαφόρων ἐκκλησιαστικῶν ὑποθέσεων ἀνεκουσῶν πάσαις ταῖς μητροπόλεσι καὶ ἀρχιεπισκοπαῖς. Ἀλέξιος ἐλέῳ θεοῦ‹. Τῶν θείων καὶ ἱερῶν κανόνων ἑκάστῳ τῶν θεοφιλεστάτων ἐπισκόπων τὴν ἐξουσίαν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρεπόντων πραγμάτων … — … τῇ συνέθει διὰ μολίβδου σφραγῖδι ἐβεβαιώθη καὶ ἐπεδόθη. ›μηνὶ Ἰανουαρίῳ ἐπινεμήσεως ια' ἔτους ςουφλς'ου‹. Am Ende auf einen unbestimmten Tag im Januar 6536 = 1028 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 250–256.

133v–134v Alexius Comnenus II: De sacris sanctis vasis et quod ea nullo deinceps tempore profanum in usum converti debeant. ›Λόγος χρυσόβουλλος τοῦ βασιλέως κυρίου Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ περὶ τῶν ἱερῶν σκευῶν καὶ τοῦ μὴ ἄλλοτε ποτὲ ταῦτα κοιωθῆναι‹. Οἱ πονήρως τοῦ σώματος ἔχοντες καὶ θεραπείας ἰασίμου δεόμενοι, αὐτὸ μὲν τοῦτο εἰδότες ὅτι καμνούσι καὶ τῆς νόσου ἐπαισθανόμενοι μᾶλλον εἰσὶν ἰάσι μοι τοῖς θεραπεθταῖς … — … ἐν ᾧ καὶ τὸ ἡμέτερον εὐσεβὲς καὶ θεοπρόβληται ὑπεσημήνα τὸ κράτος. ›ἐν ὀνόματι τοῦ δεσπότου Ἰησοὺς Χριστοῦ τοῦ θεοῦ ἡμῶν Ἡράκλειος καὶ Ἡράκλειος νέοι πιστοὶ ἐν Χριστῷ βασιλεῖ Σεργίῳ τῷ ἁγιωτάτῳ καὶ μακαριωτάτῳ ἀρχιεπισκόπῳ ταύτης τῆς εὐδαίμονος πόλεως καὶ οἰκουμενικῷ πατριαρχικῷ.‹ Am Ende auf einen unbestimmten Tag im August 6590 = 1082 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 124ff.

134v–137r Flavius Heraclius Imperator: Lex quae confirmat personis ecclesiasticis privilegia imperialia. ›Ἡρακλείου νόμος βεβαιῶν τοῖς ὁσιωτάτοις ἐπισκόποις καὶ κληρικοῖς καὶ μονάζουσι τὰ παρὰ τῶν προβεβασιλευκότων αὐτοῖς δεδωρημένα προνομία περὶ τοῦ πῶς δεῖ ἐνάγεσθαι χρηματικῶς τε καὶ ἐγκληματικῶς προστιθεὶς ἐκ καινῆς ὥστε μηδεμίαν πάροδον κατ' αὐτῶν ἔχειν ἄρχοντας‹. Οὐκ ἀλουργὶς, οὐκ αὐτεξουσία σκῆπτρα τὸ τῆς βασιλείας κόσμεῖν τοσούτον ἐπίστανται κράτος ὡς πράξις εὐσεβὴς τὸν ἔπαινον οἴκοθεν … — … τὸ θεῖον σε φυλάξει ἐπὶ πολλοὺς χρόνους ἁγιώτατε πάτερ. ›ἔγραψε καλάνδαις Ἀπριλλίαις ιβ' βασιλείᾳ Ἡρακλείου τοῦ ἀσεβεστάτου ἔτους ιθ' καὶ Ἡρακλείου τοῦ νεοῦ Κωνστάντη ἔτους ιξ'‹. Druck: Leunclavius (s. oben), 73–77.

137r–138r Hadrianus Papa IV: Epistula sanctissimum archiepiscopum Tessalonicensem dominum Basilium Achridenum de unienda orientali ecclesia cum occidentali. ›Ἐπιστολὴ πεμφθεῖσα ἀπὸ τοῦ πάπα Ῥώμης κυρίου Ἀδριανοῦ πρὸς τὸν ἁγιώτατον ἀρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης κύριον Βασίλειον τὸν Ἀχριδηνόν‹. Ἀδριανὸς ἐπίσκοπος δοῦλος τῶν δουλῶν τοῦ θεοῦ τῷ ἀδελφῷ τῶν θεσσαλονικέων ἀρχιεπισκόπῳ ἀσπασμὸν καὶ ἀποστολικὴν εὐλογίαν … — … τὰς δὲ σὰς ὑγιείας διὰ τῶν σῶν γραφῶν θέλομεν ἡμῖν δηλώσασθαι. Druck: Leunclavius (s. oben), 305ff.

138r–139r Basilius Achridenus Thessalonicensis: Rescriptum ad Hadrianum IV papam. ›Ἀντίγραμμα τοῦ ἁγιωτάτου ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης κυρίου Βασιλείου τοῦ Ἀχρηδηνοῦ πρὸς τὸν αὐτὸν ἁγιώτατον πάπαν Ῥώμης κύριον Ἀδριανόν‹. Ἀνέγωνμέν σου τὴν ἐπιστολὴν ἁγιωτάτῳ πάπᾳ καὶ κατενοήσαμεν ἐξ αὐτῆς τὸ ὕψ τῆς διανοίας σου τὸ βάθος τῆς ταπεινώσεως … — … οὕτω νευματικαὶ ἡμεῖς ὑπείξομεν καὶ τῷ δεσποτικῷ θελήματι οἱ δοῦλοι ὑπερστήσομεν. Druck: Leunclavius (s. oben), 307ff.

139r–145v Nicolaus Grammaticus: Synodalis epistola ad imperatorem Alexium Comnenum de episcopatis non auferendis a metropolibus. ›Συνοδικὸν γράμμα τοῦ ἁγιωτάτου καὶ οἰκομενικοῦ πατριάρχου κυρίου Νικολάου πρὸς τὸν εὐσεβέστατον βασιλέα κῦρον Ἀλέξιον τὸν Κομνηνὸν παριστῶν ἐκ τῶν ἁγίων κανόνων καὶ νόμων, ὅτι οὐκ ἔξεστιν ἀφαιρεῖσθαι τὰς ἐπισκοπὰς ἀπὸ τῶν μητροπόλεων‹. Θεῖον νόμον ἡγουμένος τὰ τῆς εὐσεβοὺς σου βασιλείας ἐπιταγμέντα εἰσὶ γὰρ καὶ τῷ ὄντι δίκαια καὶ ἀξιοσπούδαστα θεόσεπτε ἅγιε δέσποτά μου καὶ κραταιὲ καὶ ὑψηλὲ ἡμῶν βασιλεῦ … — … καὶ πρὸς τὸν θεὸν αὐτὸν καὶ πρὸς τοὺς ἱεροὺς κανόνας διαφυλάξοι ἡ βασιλεία σου. Druck: Leunclavius (s. oben), 271–281; PG 119, 864–884; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 62–75. Literatur: C. E. Zachariae von Lingenthal Jus graecoromanum, Bd. 3, Lipsiae 1856-1869, 368; P. Lemerle La Chronique improprement dite de Monemvasie. Le contexte historique et légendaire, in: Revue des études byzantines 21 (1963), 5–49, hier 41f.; J. Darrouzès Documents inédits d'eccléesiologie byzantine, Paris 1966, 42ff.; P. Gautier Le chartophylax Nicéphore. Œuvre canonique et notice bibliographique, in: Revue des études byzantines 27 (1969), 159–195, hier 159f.; J. Darrouzès Notitiae episcopatuum ecclesiae constantinopolitanae, Paris 1981, 134; V. Grumel Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 938.

145v–146v Νεκτάριος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Nectarius Constantinopolitanus: De Agapio et Gabadio quorum uterque Bostrensem episcopatum sibi vindicabat. ›Ἐκ τῶν πραχθέντων ἐν Κωνσταντινουπόλει ὑπομνημάτων περὶ Ἀγαπίου καὶ Γαβαδίου, ἑκατέρου ἀντεχομένου τῆς ἐπισκοπῆς Βόστρης‹. Ὑπατείας τῶν εὐσεβεστάτων καὶ θεοφιλεστάτων βασιλέων ἡμῶν βλαβίου ἀρκαδίου Αὐγουστου τὸ τρίτον καὶ Ὀνωρίου τὸ δεύτερον … — … Φλαβιανὸς ἐπίσκοπος Ἀντιοχείας εἶπεν. ἅπερ κατεθέντα οἱ περὶ τὸν ἁγιωτάτον καὶ ὁσιώτατον ἐπίσκοπον θεόφιλον δῆλα καὶ στέργομεν πάντες οἱ ἐκκλησιαστικοί. Druck: Leunclavius (s. oben), 247f.

146v–147r Mandatum pro eo qui pater spiritualis fieri debet. ›(in marg.) Ἔνταλμα εἰς τὸ γενέσθαι πατέρα πνευματικὸν‹. Ἔφθασε μὲν ὁ πατρὸς ἡμῶν ἁγιωτάτος ἐκεῖνος πατριάρχης ὁ δεῖνα ἐκχωρῆσαι δι' ἐνταλτηρίου αὐτοῦ γράμματος … — … καὶ τοίνυν προσέσται τῷ διαληφθέντι καθηγουμένῳ δοσιθέῳ τὸ παρὸν ἐνταλτήριον γράμμα τῆς ἡμῶν μητριότητος εἰς ἀσφάλειαν. Druck: Leunclavius (s. oben), 437.

147r–149r Legatum quod legatis dari solet. ›Ἔνταλμα διδόμενον τοῖς ἐξάρχοις‹. Δεῖ τὴν σὴν εὐλαβείαν τὴν ἐπιστασίαν καὶ πρόνοιαν τῶν πατριαρχικῶν μοναστερίων παρὰ τῆς ἡμῶν μητριότητος ἀναδεδεγμὴν μετὰ τῆς ἐπαινετῆς συνειδήσεως … — … θεὸν ἕξεις πρὸ τῆς ἀνθρωπίνης δίκης τὸν ἀμυνόμενον. εὐθύνας τε ἀπατοῦντα καὶ νῦν καὶ ὁ τηνίκα ἑκάστῳ τὰ ἐπίχειρα τῶν οἰκείων ἀποδίδωσεν ἔργων. Druck: Leunclavius (s. oben), 433–436.

149r–150r Ἔνταλμα διδόμενον τοῖς χειροτονουμένοις μητροπολίταις καὶ ἀρχιεπισκόποις. Formula epistula patriarchae ad personas ecclesiasticas. ›Ἔνταλμα διδόμενον τοῖς χειροτονουμένοις μητροπολίταις καὶ ἀρχιεπισκόποις. Τοῖς ὁσιωτάτοις ἐπισκόποις θεοσεβεστάτοις πρεσβυτέροις θεοφιλεστάτοις διακόνοις καὶ πάντι τῷ εὐαγεῖ κλήρῳ τοῖς ἐνδοξοτάτοις καὶ λαμπροτάτοις κτήτορσι καὶ οἰκήτορσι τῆς θεοσώστου πόλεως τὰ δεῖνα‹. Οἱ τῆς πνευματικῆς ἀκολουθίας ὅρος καὶ νόμος ταῖς εὐαγγελικαῖς καὶ ἀποστολικαῖς ἰθνυόμενος χάρισι τοὺς τὴν ἱερὰν ἀξίαν κοσμεῖν ἠξιωμένους … — … πρεσβείαις τῆς τὸν λέγον ἐκούσης Χριστὸν τὸν ἀληθείον θεὸν ἡμῶν ἀχράντου καὶ ἁγνῆς θεομήτορος καὶ πάντων τῶν ἁγιῶν ἀμὴν. Druck: Leunclavius (s. oben), 426f.

150r–153r Mandatum quod dari solet metropolitano et archiepiscopo quum ordinatur. ›Ἔνταλμα διδόμενον τοῖς χειροτονουμένοις μητροπολίταις καὶ ἀρχιεπισκόποις‹. ἡ τοῦ φιλανθρώπου θεοῦ ἡμῶν περὶ τὸ ἡμέτερον γένος κηδεμονία πολλὰς μὲν αὐτῷ τὰς τῆς σωτερίας ἀφορμὰς παρασχομένη … — … ἐν Χριστῷ Ἰησοῖ τῷ κυρίῳ ἡμῶν ὅτι αὐτός ἐστι τῶν ἀγαθῶν δοτὴρ καὶ πληρωτὴς καὶ αὐτῷ πρέπει τιμῆ καὶ δόξα νῦν καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας ἀμὴν. Druck: Leunclavius (s. oben), 427–433.

153r–157r De concilio synodale illicito Johannis Chysostomi. ›Ἠ κατὰ τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῖν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου συναθροισθεῖσα παράνομος σύνοδος‹. Ἐν ᾗ ὑπῆρχον κατάρχοντες Θεόφιλος ὁ Ἀλεξανδρείας ἀκάκιος ὁ βερσίας ἀντίοχος ὁ Πτολεμαίδος … — … ἐν τρισὶ τοίνυν ὥραις τῆς ἡμέρας, ἔργων πολυχρονίων κατασκευὴ καὶ κάλλος ἀνέκφραστον ἐξηφανίσθη. Darin 155r–156r: Ἐπιστολὴ Ἰννοκέντίου πάπα Ῥώμης πρὸς τὸν βασιλέα Ἀρκάδιον περὶ τῆς ἐξορίας τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. Ungedruckt.

157r–159r Gennadius I Constantinopolitanus: Epistula encyclica ad omnes metropolitanos et ad papam urbis Romae ne ob pecunias fiat manuum impositio. ›Ἐγκύκλιος ἐπιστολὴ Γενναδίου ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῆς σὺν αὐτῷ ἁγίας συνόδου πρὸς ἅπαντας τοὺς ὁσιωτάτους μητροπολίτας καὶ πρὸς τὸν πάπαν Ῥώμης. τῷ θεοφιλεστάτῳ συλλειτουργῷ Γεννάδιος καὶ ἡ ἐνδεκοῦσα τῇ βασιλευούσῃ Κωνσταντινοπολει νέᾳ Ῥώμῃ ἁγία σύνοδος‹. Ὁ δεσπότης ἡμῶν καὶ θεὸς καὶ σωτὴρ Ἰησοὺς ἐγχειρίσας τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ μαθετοῖς τοῦ εὐαγγελίου τὸ κήρυγμα … — … καὶ αὐτοῦ δὴ τοῦ μισητοῦ Ἰούδα τοῦ προδότου καὶ βδελυκτοῦ. Druck: Leunclavius (s. oben), 187–190; Mansi 7, 911–916.

159r–159v Iustinianus Imperator I: Ex constitutione promulgata de iis qui ad maiorem ecclesiam et ad sacras ubique terrarum ecclesias confugiunt. ›Ἐκ τῆς νομοθεσίας τοῦ τῆς θείας λήξεως Ἰουστινιάνου τῆς ἐκτεθείσης ὑπὲρ τῶν προσφύγων τῆς μεγάλης ἐκκλησίας καὶ τῶν ἁπανταχου τοῖς οἰκουμένης θείων ἐκκλησίων‹. Εἴ τις τῶν ἐκ θεοῦ τε τιμημένων τῇ μεγάλῃ τῆς ἀρχιερωσύνης τιμῇ … — … καὶ βεβηλοτέρων ἀποδεικνυμένων καὶ αὐτοῦ δὴ τοῦ μισητοῦ ἰούδα τοῦ προδότου καὶ δελυκτοῦ. Druck: Leunclavius (s. oben), 73.

159v–160r Georgius Xiphilinus II: Decretum iudicum civilium de cognatione cum duas quidam sobrinas in societatem matrimonii adscivisset. ›Ψήφισμα πολιτικῶν δικαστῶν περὶ συγγενείας, ὅτε δύο δισεξαδέλφας εἰς γάμου κοινωνίαν ἠγάγετό τις, καὶ ὧδε μὲν παρὰ τούτων συνκεχώρηται τὸ τοιοῦτον, παρὰ δὲ τῆς συνόδου κεκώλυται‹. Τὸ μέρος τοῦ μεγαλεπιφανεστάτου κυρίου Ἀλέξιου τοῦ Καπανδρίτου τοῦ οἰκοῦντος θέμεντι κολωνείας προσελθὸν ἡμῖν διηγήσατο … — … ὡς τοῦ ἐξ ἀγχιστείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἀδιαστίκτου καὶ ἀκωλύτου πάντῃ ὄντος ταῦτα πρὸς τὸν ἀφηγηθέντα. ›αἱ ὑπογραφαί. ὁ κριτὴς τοῦ βήλου γαβριὴλ ὁ σπληνάριος τοῖς ψηφισθεῖσι στοιχῶν ὑπέρα. ὁ κριτὴς τοῦ βήλου Ἰωάννης ὁ ἀποτυρᾶς τοῖς ψηφισθεῖσι στοιχῶν ὑπέρα. ὁ κριτὴς τοῦ Βήλου Νικήτα προτονωβελίσιμο ὑπέρτατος ὁ Σπανόπουλος τὰ αὐτὰ φρονῶν ὑπέρα. καὶ ὄπισθεν Ἰωάννης ὁ κριτὴς τοῦ Βήλου καὶ ἐπὶ τοῦ ἱπποδρόμου ὁ δισύπατος στοιχῶν καὶ αὐτὸς τοῖς ἐν τὸ γνωματαθεῖσιν ὑπέρα.Druck: Leunclavius (s. oben), 287f.; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 395f.

160r–161r Iohannes Camaterus: Decretum synodale quod prohibet unum et eundem sobrinas duas uxores ducere. ›Συνοδικὸν ψήφισμα κωλύον τὸν αὐτὸν καὶ ἕνα λαβεῖν εἰς γυναῖκε δισεξαδελφαῖν δύο, ᾧ καὶ μᾶλλον στοιχῷ, κἂν οἱ πολιτικοὶ δικασταὶ τοῦτο οῦ κωλύουσιν‹. ἐν κύρίῳ ἀγαπητὲ ἀδελφὲ καὶ συλλειτουργὲ ἱερωτάτῳ μητροπολιτα Δυρραχίου καὶ ὑπέρτιμε καὶ θεοφιλέστατε ἐπίσκοπε δεαβόλεως … — … ποιῆσαι κατὰ τὴν ἐπὶ τούτῳ ἐξονεχθεῖσαν συνοδικὴν ἀπόφασιν ἔρρωσθε μηνὶ Φεβρυαρίῳ ἐπινεμήσεως β'. ›ἡ ἐπιγραφὴ. Ἰωάννης ἐλέῳ θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινοπόλεως νέας Ῥώμης καὶ οἰκουμενικὸς πατριάρχης τῷ ἐν κυρίῳ ἀγαπητὶ καὶ συλλειτουργῷ τῷ ἱερωτάτῳ μητροπολιτῃ Δυρραχίου καὶ ὑπερτίμῳ καὶ τῷ θεοφιλεστάτῳ ἐπισκόπῳ δεαβόλεως‹. Am Ende auf einen unbestimmten Tag im Februar 6707 = 1199 datiert. Druck: Leunclavius (s. oben), 285ff.; PG 119, 889B–893A; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 103ff. Literatur: K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 321, 355-358. V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 1193 (da wird die Handschrift fälschlicherweise als Guelf. 662 Helmst. erwähnt).

161r–161v Nicetas Maroniensis: Suggestio monachi cuiusdam ad episcopum Thessalonicensem de servis ut sacrae preces eorum nuptiis adhibeantur. ›Ὑπόμνησις πρὸς τὸν Θεσσαλονίκης κῦρον Νικήταν, τὸν Μιτυληναῖον, περὶ δούλων ἵνα ἱερολογῶνται‹. Δέσποτά μου ἅγιε ἐν τῷ κόσμῳ τὴν οἴκησιν ποιουμένος καὶ τῶν προσερχομένων μοι τοὺς λογισμοὺς ἀναδεχόμενος … — … καὶ εἰ ἐνδέχεται τὸν ἱερέα δέχεσθαι τὰ τούτων δῶρα καὶ μάλιστα ὅτε αἱ πορνευούσαι τὰς προσφορὰς ζυμώσουσιν. Druck: Leunclavius (s. oben), 344f.

161v–162r Nicetas Maroniensis: Responsum episcopi Thessalonicensis. ›Λύσις τοῦ Θεσσαλονίκης κυρίου Νικήτα τοῦ Μιτυληναίου‹. Τίς μὲν εἶ ἄνθρωπε ἀγνοῶ ὁ ταῦτα ἐπερωτῶν ἐκ μακροῦ διαστήματος μήτε ἰδῶν σε μήτε ἐν τυχῶν σοι … — … ἢ κωλύσει τὴν πορνείαν διὰ τρόπου πάντος γάμῳ ὅπως δήποτε συζεύξας τὸ πορνεῦον πρόσωπαι. καὶ οὗτος ἔστω ἀνεύθυνος. μηνὶ σεπτεμβρίῳ ἐπινεμήσεως ια'. ›ἡ ὑπογραφὴ ὁ μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Νικήτα‹. Druck: Leunclavius (s. oben), 345f.

162r–163r Suggestio cuiusdam facti ex Iudaeo Christiani continens quale sit Iudaeorum iusiurandum. ›Ὑπόμνησις ἀπὸ Ἰουδαίων χριστιανοῦ γενομένου περιέχουσα, ὁποῖος ἐστὶν ὁ ὅρκος τῶν Ἰουδαίων‹. Τολμῶν ὁ Ἀνάξιος καὶ πανατελὴς δοῦλος τῆς κρατίστης καὶ ἁγίας σου βασιλείας, δεόμεναι δέσποτά μου ἅγιε … — … καὶ ἀνοιξάτω ἡ γῆ τὸ στόμα αὐτῆς καταπιέτω μειζῶντα ὡς δαθὰν καὶ ἀβειρῶν. ›ἡ ὑπογραφὴ. ὁ κριτὴς τοῦ βήλου καὶ ἐπὶ τοῦ ἱπποδρόμου βασιλείᾳ ὁ πεκούλης τὰ παρόντα ῥήματα τοῦ ὅρκου ἀπὸ τοῦ ἐπαρχικοῦ βίου παρεκβαλῶν καὶ ἰσάζοντα εὑρῶν ὑπεγραψα καὶ ἐσφράγισα. εἶχε καὶ βούλλαν κάτωθεν ἀπῃωρημένην ἔχουσαν ἐξ ἀμφωτέρων τῶν μερῶν γράμματα οὕτως ἔχοντα ἐκ τῆς σφραγίδος ἴσθι τὸν γεγραφότα. κριτὴν πεκούλην ὃς θέλει γνωριζέτω‹.

163r–163v Constantinus III Lichudes: Scriptum in synodo subnotatum de servo criminali. ›Σημείωμα συνοδικὸν περὶ δούλου ἐγκληματικοῦ‹. Μετὰ τῶν ἄλλων ἁπάντων τῶν τῆς τοῦ θεοῦ μεγάλης ἐκκησίας δικαίων τε καὶ καλῶν οὐδὲ τὰ περὶ τῶν δουλῶν … — … τὰ διωρισμένα ἐκκλησιαστικῷ ἔθει καὶ σφραγισθέντα τῷ διὰ μολίβδου βουλλωτηρίῳ ἐπεδόσθη. ›μηνὶ Δεκεμβρίῳ ἐπινεμήσεως ιβ' ἔτους φξζ'. Κωνσταντῖνος ἐλέῳ θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινοπόλεως νέας Ῥώμης καὶ οἰκουμενικὸς πατριάρχης‹. Am Ende auf einen unbestimmten Tag im Dezember 6597 = 1058 datiert und unterzeichnet: Μηνὶ Δεκεμβρίῳ, ἐπινεμήσεως ιβ´, ἔτους ςφξζ´ Κωνσταντῖνος ἐλέῳ θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως νέας Ῥώμης καὶ οἰκουμενικὸς πατριάρχης. Druck: Leunclavius (s. oben), 264f.; Mansi 5, 896f.; PG 119, 853–856; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 48f.; Th. Wiegand, Priene, Berlin 1904, 465. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, Bd. 3, Paris 1846, 384; V. Bolstov, Patriarchij sud nad ubijcami v Vizantij X-XI v, Christianskoe Čtenie, 1909, I, 228-229; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 887.

163v–164r Constantinus III Lichudes: De sacerdote caedis reo et deposito. ›Περὶ τοῦ φονεύσαντος ἱερέως καὶ καθαιρεθέντος‹. Τὴν ἄνωθεν τῶν νομοθετῶν περὶ τὰ τεμένη εὐλάβειαν, ἔξεστι μὲν καὶ διὰ πολλῶνἑτέρων καταμαθεῖν … — … τὸ παρὸν καθαιρετικὸν γράμμα γραφῆναι καὶ ὑπογραφῆναι προστρέψαμεν. ›μηνὶ Ἰουλίῳ ἐπινεμήσεως ιβ'‹. Am Ende in den Monat Juli des zwölften Indiktionsjahres datiert; Tag und Jahr nicht näher bestimmbar: Μηνὶ Ἰουλίῳ, ἐπινεμήσεως ιβ´. Druck: Leunclavius (s. oben), 265f; PG 119, 856BC; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 49f, 571f. Literatur: J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin ou du droit romain dans l'empire d'Orient, III, Paris 1846, 384; V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 888.

164r–166v Theodorus Balsamon: Epistola de incensis quae a patriarcha dari solent eo die quo catechesis habetur. ›Τοῦ ἁγιωτάτου πατριάρχου Ἀντιοχείας κυροῦ Θεοδώρου τοῦ Βαλσαμὼν ἐπιστολὴ χάριν τῶν διδομένων θυμιαμάτων παρὰ τοῦ πατριάρχου κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς κατηχήσεως‹. Σὺν μὲν τριπόθηται τέκνον μεγαλοδοξότα τε κριτὰ καὶ ἐπὶ τῶν κρίσεων … — … θεμέλιον γὰρ ἄλλον οὐδείς φησι δύναται θεῖναι παρὰ τὸν κείμενον Ἰησοῦν Χρίστον. ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰώνας ἀμήν.

166v–167v Theodorus Balsamon: Eiusdem meditatum de convocatione quae fit ad sacras aedes monasteriorum. Βλέπων ἀπειροκάλους τινὰς, καὶ πρὸς μηδὲν … — … ἀλλὰ μόνης τῆς κιννύρας τοῦ θεοπάτορος. Druck: PG 138, 1073ff.

168r Imperatores Iudaeorum. ›Ὅσοι ἐβασίλευσαν τῶν ι' φυλῶν τοῦ Ἰσραὴλ ἐν Σαμαρίᾳ ἀπὸ τῶν χρόνων Ἰοβοὰμ, υἱοῦ Σολομῶντος, βασιλέως Ἰούδα, ἕως τῆς μετοικεσίας.Βάσα. οὗτος ἐξωλόθρευσε τὸν οἶκον ἱεροβοὰμ, ἔτη κδ' … — … καὶ πάντας τοὺς ἐν Ἰσραὴλ κατήγογεν αἰχμαλῷ τοὺς εἰς γῆν ἀσυρίων. βασιλεύοντος ἰούδα εἰς ἱερουσαλὴμ, ἐζεκίου. Ungedruckt.

168r–169r Imperatores Romanorum. ›Ὅσοι ἐβασίλευσαν τῶν Ῥωμαίων‹. Ῥωμύλος καὶ Σαρσεβαστὸς ὁ κτίσας τὴν Ῥώμην ὁ καὶ αὔγουστος ἔτη νξ' … — … καὶ Γαλέριος καὶ Μαξέντιος ὁ υἱὸς Μαξιμιανοῦ τοῦ σκελιοῦ ἔτη ιβ'. Druck: Leunclavius (s. oben), 179ff.

169r–170r Tabula imperatorum qui Constantinopoli regnarunt post Constantinum magnum. ›Ὅσοι ἐβασίλευσαν ἐν Κωνσταντινουπόλει ἀπὸ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου‹. Κωνσταντῖνος ὁ μέγας ἔτη λβ'. οὗ τῷ τῆς βασιλείας ἔτει γέγονεν ἐν Νικαίᾳ πρώτη οἰκουμενικὴ σύνοδος … — … ἐλθόντων καὶ πεσόντων ἀντικρὺ ταύτης εἰς Χαλκηδόνα κατὰ τὸν κξ' τοῦ Ἰουνίου μηνὸς τῆς ς' ἐπινεμήσεως καὶ σκυλευόντων τὰ περὶ κύκλῳ αὐτῆς, χρονία ἕνα. Druck: Leunclavius (s. oben), 181–184.

170r–174r Series episcoporum Byzantii. ›Ὅσοι ἐπεσκόπευσαν ἐν Βυζαντίῳ‹. Πρῶτος ὁ μέγας ἀπόστολος Ἀνδρέας ἐν αὐτῷ τὸν λόγον κηρύξας καὶ ἀκτήριον οἶκον … — … αὐτοῦ δὲ ἐκβληθέντος ἀνῆλθεν εἰς τὸν θρόνον Ἰοσὴφ ὁ τοῦ γλησίου ἡγούμενος. ἀνὴρ θαυμαστὸς τὸν βίον καὶ ὁμολογίας στεφάνῳ κεκοσμημένος. ›τέλος‹. Druck: Leunclavius (s. oben), 296–304.

174v Nicolaus Mysticus: Quod litterae patriarchales gratis concedantur petentibus eas uti descriptum exstat in scrinio. ›Νιχολάου πατριάρχου τοῦ παλαιοῦ περὶ τοῦ τὰς πατριαρχικὰς ἐπιστολὰς ἀμισθὶ δίδοσθαι τοῖς αἰτοῦσιν, ὡς γέγραπται ἐν τῷ χαρτοφυλακείῳ‹. Χαλεπὸν μὲν πάθος σαρκὸς χρόνιον ἤδη γενόμενον ἐκμοχλᾶσαι. Χαλεπώτερον δὲ χρονικῇ παρόδῳ (μ)ὲν ἔθος ἀποσκευάσασθαι … — … οὕτω καὶ τὰ τῆς ἐναντίας μοίρας τὴν ἰσοπαλῇ τοῖς ἔργοις παρέχεται ἀμοιβήν. Druck: Leunclavius (s. oben), 249; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 1–2; L. G. Westerink, Nicholas I Patriarch of Constantinople, Miscellaneous Writings (CFHB, XX), Washington 1981. Literatur: Παπαγιάννη Τὰ οἰκονομικὰ (s. oben); V. Grumel, Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, Bd. 1, Fasc. II–III, Paris 1989, Nr. 783 (733).

174v–175v Michael Chumnus: De gradibus cognationis. ›Μιχαὴλ νομοφύλακος τοῦ Χούμνου γεγονότος μητροπολίτου Θεσσαλονίκης περὶ τῶν βαθμῶν τῆς συγγενείας‹. Ἡ σύγγενεια ὄνομά ἐστι κοινὸν καὶ καθολικὸν. Διαιρεῖται δὲ εἰς τάξεις τρεῖς, εἰς ἀνιόντας, κατιόντας καὶ τοὺς ἐκ πλεγίου … — … αὐτίκα ὁ Λᾶβαν τῆς Ῥεβέκκας ἀδελφὸς, συγγενὴς τῷ Ἰακὼβ. θεῖος γὰρ πρὸς πατρός. Druck: Leunclavius (s. oben), 519f.; Ράλλη-Ποτλῆ (s. oben), 397f. Literatur: K. Pitsakis, Τὸ κώλυμα γάμου λόγῳ συγγενείας ἑβδόμου βαθμοῦ ἐξ αἵματος στὸ βυζαντινὸ δίκαιο, Athen/Komotini 1985, 221–226, 283–290.


Abgekürzt zitierte Literatur

Ebert F. A. Ebert, Bibliothecae Guelferbytanae Codices Graeci et Latini Classici, Leipzig 1827 (Zur Handschriftenkunde 2)
Heinemann O. von Heinemann, Die Helmstedter Handschriften, Bd. 1–3, Wolfenbüttel 1884–1888, ND Frankfurt/M. 1963–1965 (Kataloge der Herzog-August-Bibliothek Wolfenbüttel. Die alte Reihe 1–3)
Likhachev Likhachev’s Watermarks. An English-language Version, Bd. 2: Plates and Indexes, hrsg. von J. S. G. Simmons, Amsterdam 1994 (Monumenta chartæ papyraceæ historiam illustrantia 15)
Mansi G. M. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio …, Bd. 1–53, Florenz 1759–1927, ND Graz 1960–1962
PG Patrologiae cursus completus. Series Graeca, Bd. 1–161, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1857–1866
Richard Répertoire M. Richard, Répertoire des bibliothèques et des catalogues de manuscrits grecs, 3. éd. entièrement refondue par J.-M. Olivier, Turnhout 1995 (Corpus Christianorum)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil IV.
  • Search the OPAC for further literature.
  • Search for further entries in the research documentation.
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (Copyright Information