de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung von Halberstadt, Domschatz, Inv.-Nr. 486

Missale

Pergament — 186 Bl. — 38,5 × 27 cm — Diözese Hildesheim (?) (?) — 14. Jh.

Lagen: II (4). V-1 (13). 3 V (43). V-4 (49). 6 V (109). VI-4 (117). V-3 (124). 2 V (144). V-1 (153). 3 V (183). V-7 (186). Lücke von einem Blatt zwischen fol. 13 und 14, von drei Blättern zwischen fol. 45 und 46, von einem Blatt zwischen fol. 47 und 48, von drei Blättern zwischen fol. 122 und 123, von mehreren Blättern nach fol. 186. Dabei wurden benachbarte Blätter z. T. beschnitten. Reklamanten am Ende der Lagen. Lagenzählung mit römischen Zahlen. Alte Zählung der Blätter der jeweiligen Lage in der unteren Ecke gelegentlich sichtbar. Alte Foliierung in römischen Zahlen, beginnend mit dem Proprium de tempore, fol. 5r, und erneut mit dem Proprium de sanctis, fol. 147r. Frühneuzeitliche Foliierung (anno 1675), beginnend mit fol. 1r. Vgl. Vermerk HS: Anno 1675 den 2 Februarii sain alle Bletter numerieret und 202 befunden worden. Moderne Foliierung (Bleistift). Schriftraum: 28 × 19 cm. Zweispaltig. 33 Zeilen (Missale); 31 Zeilen (Kalendar). Textualis. Verschiedene Hände. Ergänzungen am Rande von einem zeitgenössischen Korrektor wurden rot eingerahmt. Gelegentlich spätmittelalterliche (liturgische) Nachträge. In der Frühen Neuzeit wurden die Namen der Feste am Rande geschrieben. Hufnagelnotation auf vier Zeilen. Rote f-Linie, gelbe c-Linie. Gelegentlich auch adiastematische Notation über dem Text (z.B. 10ra, 84rb, 84va, 88va, 89va). Rubriziert. Die zu rubrizierenden Texte in schwarzer Tinte am Rande oder auf dem Fußsteg sichtbar. Zwei bis neunzeilige rot-blaue Fleuronnée-Initialen (Knospen-Fleuronnée). Bei Hauptfesten und wichtigen Stellen mit langen Ausläufern mit kompakten vegetabilen Formen und Aussparungen in Buchstabenstamm ausgestattet: 5ra,: A(d); 80ra,: R(esurrexi); 102vb,: V(iri); 107ra,: S(piritus); 114ra: T(e). Schwarz-rote cadellen-artige Initialen, gelegentlich mit Gesichtern und Fleuronnée-Elementen im Binnenfeld. Einfache rote und blaue Lombarden.

Spätmittelalterlicher Einband. Holzdeckel mit Leder bezogen. Streicheisenlinien und Einzelstempel. Diese letzten nur auf dem VS, stark beschädigt. Erkennbare Motive: Lamm Gottes mit Kreuz und Siegesfahne, Rosette (vierblättrig). Spuren von zwei Schließen. Signaturschild auf dem Rücken (Papier) mit der Signatur X. VS aus Pergament mit der nachgetragenen Signatur Nro 10. Leimspuren. HS aus Pergament. Darauf wurde ein weiteres Pergamenthalbblatt mit dem Credo aufgeklebt (15. Jh.). Blattweiser aus Leder.

Herkunft: Bemerkenswert sind im Kalendar die Feste der heiligen Godehard (Translatio 04.05.) und Oswald (05.08.), die auf die Hildesheimer Diözese oder ein Grenzgebiet verweisen. Von den typischen Halberstädter Festen fehlen im Kalendar: Adventus reliquiarum (16.08.), Karl der Große (28.01.), Dedicatio (16.10.), Adventus reliquiarum sancti Stephani (09.05.). Das Messformular für dieses Fest befindet sich allerdings im Proprium de sanctis auf fol. 159vb, was wiederum für einen Halberstädter Einfluss sprechen würde. Auch die Einträge Invencio sancti Stephani und Syxti [Mitpatron des Domes], Felicissimi et (06.08.) sind im Kalendar (fol. 3v) rubriziert. — Auf fol. 117v weisen die Formulare Pro congregatione und In die desponsacionis für die Weihe von Jungfrauen auf die Bestimmung der Handschrift für ein (benediktinisches) Frauenkloster hin, vgl. 156va und 166va (Benedicti abbatis), 150ra (Mauri abbatis). Für die Provenienz aus einem Kloster spricht auch das Fehlen der Taufriten in der Osternacht. Das Kalendar zeigt Übereinstimmungen mit dem für die Benediktiner der Diözese Hildesheim eingerichteten Typus. Vgl. Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod. Guelf. 145 Helmst., Kloster Lamspringe, fol. 2r-4v: In beiden: Oktav der hl. Agnes (27.01.), Scholastica (10.02.), Hadrian (04.03.), Benedikt (21.03.), Liudger (26.03.), Godehard (04.05.), Servatius (13.05.), Oswald (05.08.), Dionysius (09.10.). Die Einträge Hadrian (04.03., Hauptpatron) und Dyonisius (09.10., Zweitpatron) könnten auf das Kloster Lamspringe oder auf eine handschriftliche Vorlage aus diesem Kloster hinweisen.

1r Unvollendetes, unrubriziertes Blatt des Missale, nun als Vorsatzblatt, ursprünglich als VS verwendet. Enthält Lesungen und Gesangsstücke für den dritten Adventssonntag und die folgende Feria IIII.

1v leer.

2r-4v Kalendar.

5ra-186vb Missale. Mit Lesungen und Gesangsstücken. (5ra-112vb) Proprium de tempore. Teil I. Vom ersten Adventssonntag bis zur Pfingstoktav. (5ra) ›[Dominica I]‹. (5va) ›Dominica II‹. (6va) ›Dominica III‹. (7ra) ›Feria IIII quattuor temporum‹. (8ra) ›Feria VI‹. (8va) ›Sabbato quattuor temporum‹. (10va) ›Dominica IIII‹. (11rb) ›Feria IIII‹. (11va) ›Vigilia nativitatis‹. (12ra) ›In nocte Christi‹. (13rb) ›Ad secundam missam‹. (14va) ›De sancto Stephano‹. (15rb) ›De sancto Iohanne‹. (16ra) ›De innocentibus‹. (16vb) ›Dominica infra octavam‹. (17va) ›In octava nativitatis‹. (18ra) ›In vigilia epyphanie‹. (18rb) ›In die sancto‹. (19ra) ›Dominica prima post epyphaniam‹. (20ra) ›Feria IIII‹. (20rb) ›Feria VI‹. (20va) ›In octava epiphanie‹. (20vb) ›Dominica II‹. (21va) ›Feria IIII‹. (22ra) ›Feria VI‹. ›Dominica [III]‹. (23ra) ›Feria IIII‹. ›Feria VI‹. (23rb) ›Dominica IIII‹. (23va) ›Feria IIII‹. (23vb) ›Feria VI‹. (24ra) ›Dominica V‹. (24rb) ›Feria IIII‹. (24va) ›Dominica sexta‹. (25rb) ›Dominica LXX‹. (25vb) ›Feria IIII‹. (26ra) ›Feria VI‹. (26rb) ›Dominica in LX‹. (27va) ›Feria IIII‹. (28ra) ›Feria VI‹. ›Dominica in L‹. (29ra) ›In capite ieiunii ad benedicendum cineres‹. PRG, 74, 83, 75, 76, 77. (29vb) ›In capite ieiunii‹. (30vb) ›Feria V‹. (31rb) ›Feria VI‹. (32ra) ›Sabbato‹. (32vb) ›Dominica I in XL‹. (34ra) ›Feria secunda‹. (35ra) ›Feria III‹. (35va) ›Feria IIII‹. (36vb) ›Feria V‹. (37vb) ›Feria VI‹. (38vb) ›Sabbato‹. (40ra) ›Dominica II in XL‹. (40vb) ›Feria II‹. (41va) ›Feria III‹. (42rb) ›Feria IIII‹. (43ra) ›Feria V‹. (44ra) ›Feria VI‹. (45ra) ›Sabbato‹. Danach Lücke. (46va) ›Feria IIII‹. (47va) ›Feria V‹. Danach Lücke. (48vb) ›Sabbato‹. (50va) ›Dominica IIII in XL‹. (51va) ›Feria II‹. (52ra) ›Feria III‹. (53rb) ›Feria IIII‹. (55ra) ›Feria V‹. (55vb) ›Feria VI‹. (57ra) ›Sabbato‹. (58ra) ›Dominica V‹. (59rb) ›Feria II‹. (59vb) ›Feria III‹. (60vb) ›Feria IIII‹. (61vb) ›Feria V‹. (62vb) ›Feria VI‹. (63va) ›Sabbato‹. (64va) ›In die palmarum‹. (67va) ›Passio domini nostri Iesu Christi secundum Mattheum‹. Mit Vortragsbuchstaben: a m t. (70va) ›Feria II‹. (70vb) ›Passio domini nostri secundum Marcum‹. Mit Vortragsbuchstaben: a c t. (73ra) ›Feria III‹. (74va) ›Feria IV‹. ›Passio domini nostri secundum Lucam‹. Mit Vortragsbuchstaben: a c t. (78va) ›Feria V‹. (79va) ›In parasceve‹. (80vb) ›Passio sine titulo‹. Mit Vortragsbuchstaben: a m t. (84va) ›Salutata cruce et reposita in loco suo egrediatur sacerdos de sacrario cum corpore Christi quod pridie remansit et calicem cum vino consecrato deferens ponat super altare et inclinet se et iterum erigens dicat Preceptis salutaribus et cetera Sequitur Libera nos quaesumus domine usque per omnia. Cum dixerint amen sumat de corpore Christi et imponat in calicem nichil dicens nisi forte aliquid secrete dicere voluerit. Pax domini non dicitur quia oscula circumstancium non secuntur. Sanctificatum autem vinum non consecratum per panem sanctificatum et communicent qui voluerint. Hoc expleto dicantur vespere submissa voce‹. (84va-89vb) ›Ordo in vigilia pasche. In primis procedat sacerdos ad locum ubi ignis benedicendus est cum letenia et VII psal[mis]‹. (85ra) Exultet iam angelica. Franz, Benediktionen, 1, S. 535-538, mit Auslassungen. (85vb) ›Tunc aspergatur aqua benedicta‹. Mit Prozessionsgesängen. (90ra) ›[In die pasche]‹. (92vb) ›Feria IIII‹. (93va) ›Feria V‹. (94vb) ›Feria VI‹. (95rb) ›Sabbato‹. (96rb) ›Dominica I‹. (97ra) ›Feria IIII‹. (97rb) ›Feria VI‹. ›Dominica II‹. (98ra) ›Feria IIII‹. (98rb) ›Feria VI‹. (98va) ›Dominica III‹. (99rb) ›Feria IIII‹. (99vb) ›Feria VI‹. ›Dominica IIII‹. (100rb) ›Feria IIII‹. (100va) ›Dominica V‹. (101rb) ›In rogacionibus‹. (102ra) ›Feria III‹. (102rb) ›Vigilia ascensionis‹. (102vb) ›In die sancto‹. (103vb) ›Dominica post ascensionem‹. (104ra) ›Feria IIII‹. (104va) ›Feria VI‹. (104vb) ›Vigilia Pentecosten‹. (107ra) ›In die sancto‹. (108ra) ›Feria II‹. (106va) ›Feria III‹. (109ra) ›Feria IIII‹. (109vb) ›Feria V‹. (110rb) ›Feria VI‹. (110vb) ›Sabbato‹. (112ra) ›In octava pentecosten‹. (113ra-116vb) Canon missae mit priesterlichen Stillgebeten und Praefationes. (113ra) In nomine patris et filii et spiritus sancti benedicatur incensum istud. (113rb-113vb) Praefationes für die Hauptfeste. (114ra) Te igitur. (115vb) ›Hec sunt prefaciones feriales‹. (116vb-117vb) Votivmessen. (116vb) ›De patronis‹. ›Contra tyrannidem‹. (117ra) ›Missa propria sacerdotis‹. (117rb) ›Pro compunctione‹. ›Pro vivis et defunctis‹. (117va) ›Pro congregatione‹. ›In die desponsationis‹. (117vb) ›Pro peccatis‹. (118ra-147ra) Proprium de tempore. Fortsetzung: Vom ersten Sonntag nach Trinitatis bis zur Feria VI nach dem letzten Sonntag vor Advent. Neben den Sonntagen Formulare für die Feria IIII und Feria VI. ›[Trinitatis]‹. (120rb) ›Dominica II‹. (122rb) ›Dominica III‹. (122va) ›Dominica IIII‹. Es folgt eine Lücke. (123rb) ›Dominica VII‹. (124va) ›Dominica VIII‹. (125va) ›Dominica VIII [!]‹. (radiert). (126vb) ›Dominica X‹. (127vb) ›Dominica XI‹. (129rb) ›Dominica XII‹. (130rb) ›Dominica XIII‹. (131vb) ›Dominica XIIII‹. (133ra) ›Dominica XV‹. (134rb) ›Dominica XVI‹. (135rb) ›Dominica XVII‹. (137va) ›Sabbato‹. (139rb) ›Dominica XVIII‹. (140rb) ›Dominica XIX‹. (141rb) ›[Domini]ca XX‹. (142va) ›Dominica XXI‹. (143vb) ›Dominica XXII‹. (145ra) ›Dominica XXIII‹. (146rb) ›Dominica ultima ante adventum‹. (147ra) Nachtrag von zwei Lesungen (Bastarda, 15. Jh.), die zweite mit der Überschrift Marie Magdalene. Prv 31,10-31 und Lam 3,24-25. 31-32. 56 und Adaptierung von Bar 2,12-14 und Bar 3,2. (147ra-181ra) Proprium de sanctis. (147ra) ›In vigilia beati Andree Apostoli‹. (148ra) ›In die sancto‹. (148va) ›Nicolai episcopi‹. (148vb) ›In octava Andree‹. ›Damasci pape‹. (149ra) ›Lucie virginis‹. ›In vigilia sancti Thome‹. (149rb) ›In die sancto‹. (149va) ›Silvestri pape‹. ›Felicis pape‹. (150ra) ›Mauri abbatis‹. ›Marcelli pape‹. (150rb) ›Prisce virginis‹. ›Fabiani et Sebastiani‹. (150vb) ›Agnetis virginis‹. ›Vincencii martyris‹. (151ra) ›Emerenciane‹. (151rb) ›Conversio sancti Pauli‹. (152ra) ›Octava Agnetis‹. ›Eodem die‹. [Preiecti]. (152rb) ›Brigide virginis‹. (152va) ›In purificatione sancte Marie‹. Mit Ordo für die Benedictio cere. Entspricht PRG, XCIX, 14, 17-18, 22-29. (154va) ›Agathe virginis‹. (155ra) ›Valentini martyris‹. (155rb) ›Iuliane virginis‹. ›Cathedra sancti Petri‹. (155vb) ›Mathie apostoli‹. (156rb) ›Gregorii pape‹. (156va) ›Benedicti abbatis‹. (156vb) ›In annunciacione sancte Marie‹. (157rb) ›Ludgeri episcopi‹. ›Ambrosii episcopi‹. (157va) ›Leonis pape‹. ›Eufemie virginis‹. (157vb) ›Tyburci et Valeriani‹. ›Georgi martyris‹. (158ra) ›Marci evangeliste‹. (158rb) ›Vitalis martyris‹. (158va) ›Philippi et Ia[cobi]‹. (159rb) ›In invencione sancte crucis‹. (159va) ›Eodem die‹. [Iuvenalis]. [In commemoratione sanctorum]. (159vb) ›Iohannis ante portam‹. ›In adventu sancti Stephani‹. (160ra) ›Gordiani et Epymachi‹. (160rb) ›Nerei et Achillei‹. ›Servacii episcopi‹. (160va) ›Urbani episcopi‹. Auf dem Fußsteg mit Fortsetzung 161r nachgetragenes Messformular für den hl. Erasmus. (160vb) ›Nicomedis martyris‹. ›Marcellini et Petri‹. (161ra) ›Bonifacii martyris‹. ›Primi et Feliciani‹. (161rb) ›Barnabe apostoli‹. ›Basilidis Cyrini Naboris‹. (161va) ›Viti martyris‹. ›Marci et Marcellini‹. (161vb) ›Gervasi et Pro[tasii]‹. ›Albani martyris‹. (162ra) ›Vigilia Iohannis baptiste‹. (162vb) ›In die sancto‹. (163va) ›Iohannis et Pauli‹. (163vb) ›Leonis pape‹. ›Vigilia apostolorum Petri et Pauli‹. (164va) ›In die sancto‹. (165rb) ›In commemoratione sancti Pauli‹. (165vb) ›In octava sancti Iohannis‹. ›In octava apostolorum Petri et Pauli‹. (166rb) ›Kiliani martyris‹. ›Septem fratrum‹. (166va) ›Benedicti abbatis‹. (166vb) ›Margarete virginis‹. ›In divisione apostolorum‹. (167ra) ›Praxedis virginis‹. ›Marie Magdalene‹. (167rb) ›Iacobi apostoli‹. ›Eodem die‹. [Christophori]. (167vb) ›Felicis‹. ›Simplicii Faustini‹. (168ra) ›Abdon et Sennen‹. (168rb) ›Vincula Petri‹. ›Stephani pape‹. (168va) ›Invencio sancti Stephani‹. (168vb) ›Syxti pape‹. ›Agapiti Ianuarii‹. ›Donati episcopi‹. (169ra) ›Affre sociarumque eius‹. ›Cyriaci sociorumque eius‹. (169rb) ›Vigilia Laurencii‹. (169vb) ›In die sancto‹. (170rb) ›Tyburcii‹. (170va) ›Ypoliti sociorumque eius‹. ›Eusebii‹. ›Vigilia assumptionis sancte Marie‹. (171ra) ›In die sancto‹. (171va) ›Octava Laurentii‹. (171vb) ›Agapiti martyris‹. ›Magni martyris‹. (172ra) ›Tymothei et Symphoriani martyrum‹. ›Thimotei et Apollinaris‹. (172rb) ›Bartholomei apostoli‹. ›Rufi martyris‹. (172va) ›Ermetis martyris‹. ›Augustini episcopi‹. (172rb) ›In decollatione sancti Iohannis baptiste‹. (173rb) ›Sabine virginis‹. (173va) ›Felicis et Adaucti‹. (173vb) ›Sixti sociorumque eius‹. ›Prisce virginis‹. (174ra) ›Vigilia nativitatis sancte Marie‹. ›In die sancto‹. (174va) ›Adriani martyris‹. ›Gorgonii‹. (174vb) ›Prothi et Iacincti‹. ›Corneli et Cypriani‹. (175ra) ›Missa de sancta cruce‹. (175rb) ›Nicomedis martyris‹. ›Eufemie virginis‹. (175va ) ›Lamberti episcopi‹. ›Vigilia Mathei apostoli‹. (175vb) ›In die sancto‹. (176ra) ›Mauricii et sociorum eius‹. (176rb ) ›Cosme et Damiani‹. ›Michaelis archangeli‹. (177rb) ›Ieronimi presbiteri‹. (177va) ›Remigii sociorumque eius‹. ›Marci confessoris‹. (177vb) ›Dyonisii sociorumque eius‹. ›Gereonis‹. (178ra) ›Calixti pape‹. ›Galli et Lulli quere de confessoribus‹. ›Luce ewangeliste‹. (178va) ›Undecim milia virginum‹. ›Vigilia Symonis et Iude‹. (178vb) ›In die sancto‹. (179ra) ›Quintini martyris‹. ›Vigilia omnium sanctorum‹. (179rb) ›In die sancto‹. (179vb) ›Eodem die‹. [Cesarii]. ›IIII Coronatorum‹. (180ra) ›Theodori martyris‹. ›Martini episcopi‹. (180rb) ›Eodem die‹. [Menne]. (180va) ›Octava sancti Martini‹. ›Cecilie virginis‹. (180vb) ›Clementis pape‹. Nachtrag auf dem Fußsteg (15.-16. Jh. ?): Messformular für die hl. Elisabeth. (181ra) ›Crisogonis martyris‹. ›Katerine virginis ac martyris‹. (181rb-186vb) Dedicatio und commune sanctorum. ›In dedicacione templi‹. (182ra) ›De apostolis‹. (182va) ›In vigilia unius apostoli‹. (184ra) ›De martyribus‹. (186ra) ›In natali unius martyris‹. Endet abrupt 186vb wegen Lücke mit dem Graduale: Iustus ut palma florebit sicut cedrus .


Abgekürzt zitierte Literatur

Franz, Benediktionen A. Franz, Die kirchlichen Benediktionen im Mittelalter, 2 Bde., Freiburg/Br. 1909, ND Graz 1960
PRG Le pontifical romano-germanique du dixième siècle, Bd. 1–3, hrsg. von C. Vogel und R. Elze, Città del Vaticano 1963–1972 (Studi e testi 226, 227, 269)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Halberstädter Handschriften
Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA). Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)