Katalog der mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Handschriften in Halberstadt. Verzeichnis der Bestände der Kulturstiftung Sachsen-Anhalt, Domschatz zu Halberstadt, und des Historischen Archivs der Stadt Halberstadt, bearbeitet von P. Carmassi, Wiesbaden 2018 (Vorläufige Beschreibung)

Halberstadt, Historisches Stadtarchiv, M 105

Missale (Pars hiemalis)

Pergament — 231 Bl. — 42 × 31 cm — Halberstadt (?) (?) — 1462

Lagen: V+1 (11). 22 V (231). Reklamanten am Ende der Lagen. Gelegentlich Zählung der einzelnen Blätter. In drei Lagen roter Kreis auf dem Kopfsteg beim ersten Blatt sichtbar. Blattweiser aus rot gefärbtem Leder. Moderne Foliierung (Bleistift). Fol. 2-3 stark gewellt. Flecken im Pergament wegen Feuchtigkeit (fol. 94-99). Schriftraum: 29–30 × 19,5 cm. Zweispaltig. 25 Zeilen. Textualis. Rubriziert. Gelegentlich die zu rubrizierenden Texte oder Initialen in schwarzer Tinte noch sichtbar. 6va: Bild des Gekreuzigten. Auf blauem rechteckigem Grund T-förmiges Kreuz, auf dem sich ein Schriftband mit der Inschrift inri befindet. Christus mit Kreuznimbus und Dornenkrone hält den Kopf nach rechts geneigt, die Augen sind geöffnet. Blut fließt aus den fünf Wunden und auf der Stirn. Farben: Rot, Gelb, Blau, Grün, Braun, Ocker, Schwarz, Weiß. Zwei- bis vierzehnzeilige rot-blaue oder rot-braune Fleuronnée-Initialen. Gelegentlich auch grüne Farbe für das Knospenfleuronnée benutzt. Binnenfeldornamentik: runde Knospen, in Büscheln angeordnet, Blumen, Blätter. Besatzornamentik: Parallelfäden mit Schnörkeln, runde Knospen, in Büscheln angeordnet, Perlen, gelegentlich Gesichter. Als Ausläufer oder zwischen den Fäden: Blätter und Blüten, gelegentlich mit menschlichem Gesicht, Fische, Vögel, Hunde, Vase, Kelch, segnende Hand. Gelegentlich am Fuß- oder Kopfsteg menschliches Gesicht oder zeigende Hand mit Spruchband: 6r,: devote; 13r: Assit in principio principium; 29r,: Filius dei natus est; 33r,: Verbum caro factum est; 189r: Erubescat iudeus. Bei wichtigen Festen Aussparungen und/oder Goldfüllung im Buchstabenstamm der Fleuronnée-Initialen: 13ra,: A(d). Mit Wappen im Binnenfeld: Schild, geviert, 1+4 gespalten, Silber und Rot, 2+3 viermal geteilt, Schwarz und Silber. Kombiniert werden die Wappen der Familie Hoym (Schwarz und Silber). Jenes Wappen auch im Dom mit dem Stiftswappen in der Konsole einer Stephanusstatue. Vgl. Fuhrmann, Die Inschriften, S. 111-112, 133-136, 153-155, 162, 168; Fitz, Die mittelalterlichen Glasmalereien, S. 75, 431. 27vb: D(ominus); 31va,: P(uer); 33ra,: I(n); 35rb,: I(n); 36va,: E(x); 41ra,: E(cce); 169ra,: D(ominus); 198rb: R(orate). 188va: S(uscepimus). Tierinitiale. Feldbuchstabe, dessen Körper von einer Schlange mit drachenförmigem Kopf und roten Augen gebildet ist. Binnengrund: Gold. Weitere Farben: Rot, Blau, Grün, Rosa, Braun, Schwarz, Weiß. Besatzornamentik wie die restlichen Fleuronnée-Initialen. Schwarz-rote cadellen-artige Initialen. Einfache rote und blaue Lombarden.

Spätmittelalterlicher Einband. Holzdeckel mit rotem Schweinsleder bezogen. Eine von ursprünglich zwei Metallschließen erhalten. Spuren von je fünf Buckeln auf VD und HD. VS wurde abgelöst: Reste von Tinte und geklebtem Pergament.

Herkunft: Laut Kolophon 230va geschrieben vom Priester Hinricus Duderstat im Jahr 1462 im Auftrag von Gebhard von Hoym, Bischof von Halberstadt (1458-1479). Zu seiner Person vgl. Averkorn, Die Bischöfe von Halberstadt, S. 45-46. Die Handschrift war wohl für die Benutzung im Halberstädter Dom bestimmt. Ein frater Henricus Duderstat ist in einer Szene des 1424 entstandenen Flügelaltars aus der ehemaligen Franziskanerkirche zu Göttingen als kniender Brüder unter dem Kreuz dargestellt (Mittelbild): s. Arnold, Werner, DI 19 / Nr. 38, Hannover, Nds. Landesgalerie, in: www.inschriften.net, urn:nbn:de:0238-di019g001k0003808. Später bittet ein Henricus Duderstad, clericus Hildesemensis Dioecesis am 20.01.1468 um die Pfründe von drei Silbermark von der Pfarrei von Alfeld an der Leine. Siehe Rep. Germ. 9, 1896, S. 297. Eine Identität der beiden ist unwahrscheinlich. Der tatsächliche Produktionsort der Handschrift bleibt unbekannt. — 1r: Moderne Inventarnummer, mit rotem Stift (246). — Der zweite Band des Missales (Pars aestivalis) wurde nach Kolophonangaben 1463 von demselben Schreiber Hinricus Duderstat fertiggestellt. Heute im Privatbesitz. Siehe Privatbesitz, olim M 106.

Schmidt (1881), 105, S. 2. — Carmassi, Skriptorien.

1r leer bis auf moderne Inventarnummer.

1v-230va Missale (Pars hiemalis). Enthält neben Orationen, Lesungen und Gesangsstücken auch Teile des Offiziums. – (1va-11vb) Ordo missae und Praefationes. (1va) ›Symbolum ecclesie‹. Credo in unum deum. (2ra) ›Accipe calicem preparatum et fac crucem super utrumque dicens‹. In nomine patris et filii et spiritus sancti. In spiritu humilitatis et in animo contrito … — … eius in Syon. (2rb) ›Extende brachia in altum et dic‹. Veni invisibilis sanctificator. Vgl. Pierce, Sacerdotal, 144. ›Inclina te et dic‹. Suscipe sancta trinitas. Vgl. Pierce, Sacerdotal, 122. (2va) Vgl. Pierce, Sacerdotal, 150. (2vb) ›In nativitate domini prefatio‹. (3rb) ›In epyphania domini‹. ›In quadragesima‹. (3vb) ›In cena domini‹. ›Prefatio pasche‹. ›De sancta trinitate‹. (5rb) ›Prefatio de apostolis‹. ›Prefatio de domina nostra‹. (5va-10va) Canon missae. ›Prefatio cottidiana‹. (6ra) Bild des Gekreuzigten. (6rb) Te igitur. (10va) ›Osculare patenam crucem et altare‹. Habete vinculum pacis. Vgl. Pierce, Sacerdotal, 173-174. (10vb) ›Hic inclina‹. Domine Iesu Christe qui ex voluntate patris cooperante spiritu sancto. (11ra) ›Dum sumis corpus Christi‹. Corpus domini nostri Iesu Christi proficiat michi. ›Ad calicem‹. Quid retribuam. Pierce, Sacerdotal, 179, a-b. (11rb) ›Leva calicem‹. Sanguis domini nostri Iesu Christi proficiat michi. ›Item‹. Corpus tuum domine Iesu Christe. Vgl. Pierce, Sacerdotal, 184. (11va) ›Post missam dic‹. Placeat tibi sancta trinitas. Vgl. Pierce, Sacerdotal, 197. ›Angelicum‹. Gloria in excelsis. — 12r-v leer. (13ra-168vb) Proprium de tempore. Vom ersten Adventssonntag bis zum Karsamstag. ›Dominica prima in adventu domini‹. (14va) ›Feria quarta‹. (15ra) ›Feria sexta‹. (15vb) ›Dominica secunda‹. (17ra) ›Feria quarta‹. (17vb) ›Feria sexta‹. (18rb) ›Dominica tertia‹. (19rb) ›Feria quarta officium‹. (21ra) ›Feria sexta‹. (21vb) ›Sabbato‹. (25rb) ›Dominica IIII‹. (26rb) ›Feria quarta‹. (26va) ›Feria sexta‹. (26va) ›In vigilia nativitatis Officium‹. (27vb) ›In galli cantu‹. (28va) ›Sequencia‹. AH 53,16. (29vb) ›In ortu diei‹. (30va) ›Sequencia‹. AH 53,10. (31va) ›[In die sancto]‹. (32va) ›Sequencia‹. AH 53,15. (33vb) ›Stephani prothomartiris‹. (35rb) ›De sancto Iohanne evangelista‹. (36rb) ›Notandum quod de innocentibus isto modo servatur ‹ (37vb) ›Dominica infra octavam‹. (39ra) ›In circumcisione domini‹. (39vb) ›In octava Stephani‹. (40rb) ›In octava sancti Iohannis ewangeliste‹. ›In octava sanctorum innocentium‹. ›In vigilia epyphanie‹. (41ra) ›In die sancto epyphanie domini‹. (42va) ›Dominica infra octavam‹. (43vb) ›In octava epyphanie domini officium‹. (44vb) ›Feria quarta‹. (45rb) ›Feria sexta‹. (45va) ›Dominica secunda‹. (47rb) ›Feria quarta‹. (47vb) ›Feria sexta‹. (48ra) ›Dominica tercia‹. (49va) ›Feria IIII‹. (50ra) ›Feria sexta‹. (50rb) ›Dominica IIII‹. (51ra) ›Feria IIII‹. (51va) ›Feria sexta‹. (51vb) ›Dominica V‹. (52vb) ›Feria IIII‹. (53rb) ›Feria VI‹. (53va) ›Dominica sexta‹. (54va) ›Feria IIII‹. (55ra) ›Feria sexta‹. (55va) ›Dominica in septuagesima‹. (57ra) ›Feria IIII‹. (57vb) ›Feria sexta‹. (58ra) ›Dominica in sexagesima‹. (60ra) ›Feria IIII‹. (61va) ›Feria sexta‹. (62rb) ›Dominica in quinquagesima‹. (63vb) ›Feria quarta in capite ieiunii‹. (66vb) ›Feria quinta‹. (68ra) ›Feria sexta‹. (69va) ›Sabbato‹. (71rb) ›Dominica in quadragesima‹. (73ra) ›Feria secunda‹. (74vb) ›Feria tercia‹. (75vb) ›Feria quarta‹. (78ra) ›Feria quinta‹. (79va) ›Feria sexta‹. (81ra) ›Sabbato‹. (82rb) Oration am Rande nachgetragen. (84rb) ›Dominica secunda‹. (85va) ›Feria II‹. (86vb) ›Feria tercia‹. (88rb) ›Feria IIII‹. (89vb) ›Feria quinta‹. (91va) ›Feria VI‹. (93va) ›Sabbato‹. (96vb) ›Dominica III‹. (98rb) ›Feria II‹. (100rb) ›Feria tercia‹. (101va) ›Feria quarta‹. (103rb) ›Feria quinta‹. (104vb) ›Feria sexta‹. (107rb) ›Sabbato‹. (110vb) ›Dominica IIII‹. (112ra) ›Feria II‹. (114ra) ›Feria tertia‹. (115vb) ›Feria quarta‹. (118ra) ›Feria V‹. (120rb) ›Feria sexta‹. (122vb) ›Sabbato‹. (124ra) ›Dominica in passione‹. (125va) ›Feria secunda‹. (126vb) ›Feria III‹. (128va) ›Feria quarta‹. (130ra) ›Feria quinta‹. (132vb) ›Sabbato‹. (134vb) ›Dominica palmarum officium‹. (135va) ›Passio domini nostri Iesu Christi secundum Mattheum‹. (142ra) ›Feria secunda‹. (142va) ›Passio domini nostri Iesu Christi secundum Marcum‹. (148ra) ›Feria III‹. (150va) ›Feria IIII‹. (152ra) ›Passio domini nostri Iesu Christi secundum Lucam‹. (157va) ›In cena domini officium‹. (159rb) Rubrik am Rande: ›Praefacio de sancta cruce … Communicantes de festo‹. (159va) ›In parasceve‹. (161ra) ›Sine titulo‹. (Johannespassion). (167r) Griffelglosse am Rande. (167vb) ›Sabbato sancto pasche ad missam‹. (169ra-205ra) Proprium de sanctis. Von der Andreasvigil (29. 11.) bis zum Fest Tyburci et Valeriani (14. 4.). ›In vigilia sancti Andree‹. (170vb) ›In die sancto‹. (172ra) ›Barbare virginis‹. (172va) ›Nycolai‹. (173rb) ›In octava sancti Andree‹. (174ra) ›In die concepcionis Marie‹. (176ra) ›De sancto Euchario‹. (176rb) ›Sequencia‹. AH 54,88. (176vb) ›Damasi pape‹. (177ra) ›Lucie virginis‹. (177rb) ›Thome apostoli officium‹. (178rb) Es folgt eine Reihe von Orationen mit den Rubriken: Silvestri pape, De sancto Basilio, Item de nativitate, De sancto Steffano, De sancto Iohanne, De innocentibus. (178v) ›Sequencia‹. AH 54,2. (179vb) ›Hylarii episcopi‹. (180ra) ›Felicis confessoris officium‹. (180va) ›Marcelli pape officium‹. (181ra) ›Prisce virginis‹. (181rb) ›Marii et Marthe‹. (181va) ›Sebastiani et Fabiani‹. (182va) ›Agnetis virginis‹. (183ra) ›Vincentii martiris officium‹. (183rb) ›Emerentiane et Macharii‹. (183va) ›In conversione sancti Pauli‹. (183vb) ›Eodem die Preiecti‹. (185ra) ›Sequencia‹. AH 50,269. Ohne die Strophe 8 a-b. (186rb) ›De sancto Karolo‹. (186vb) ›Sequencia‹. AH 55,201. Auch in M 81. (187va) ›In vigilia purificacionis Marie virginis‹. (187vb) ›Eodem die Brigide virginis‹. (188va) ›In sancto die purificacionis‹. (189rb) ›Sequencia‹. AH 53,99. Nach Strophe 2 die Strophe: Sanctissima corpore. (190vb) ›Blasii episcopi‹. (191rb) ›Agate virginis‹. (191vb) ›Dorotee virginis officium‹. (192ra) ›De sancto Vedasto de una conclusione‹. ›Sequencia‹. AH 55,17. Adaptiert zu Dorothea virgo. (193ra) ›Scolastice virginis‹. (193rb) ›Item sub una conclusione‹. ›De sancta Sothera‹. (193vb) ›Valentini martiris‹. (194ra) ›Vitalis Felicule Zenonis‹. Oratio. (194va) ›Iuliane virginis‹. (195ra) ›In cathedra sancti Petri‹. (196ra) ›Mathie apostoli‹. (197rb) ›Perpetue Felicitatis‹. (197va) ›Gregorii‹. (198rb) ›In annunciacione sancte Marie‹. (198vb) ›Ludgeri confessoris‹. (199ra) ›Ambrosii‹. (199rb) ›Leonis confessoris‹. (199va) ›Eufemie virginis‹. (199vb) ›Tyburcii et Valeriani‹. (200ra) ›De domina nostra in adventu domini‹. (200rb) ›De sancto Steffano in adventu domini‹. (200va) ›De patronis‹. (201ra) ›De domina nostra post octavas epiphanie domini‹. (201vb) ›Sequencia‹. Verbum bonum. AH 54,218. (202va) ›De sancto Stephano per octavas epiphanie‹. ›De domina nostra‹. (203ra) ›Alia de domina nostra post purificationis Marie‹. (203va) ›Sequencia‹. AH 54,216. (204va) ›De sancto Stephano per octavas epiphanie‹. ›De patronis‹. – (205ra-216va) Commune sanctorum. ›Incipit commune sanctorum. Primo de apostolis officium‹. (206va) ›De uno martire‹. (210vb) ›De martiribus officium‹. (211vb) ›De uno confessore officium‹. (214ra) ›De virginibus‹. (216va-218ra) Sequentiae. ›De apostolis‹. AH 53,228. (216vb) ›De martiribus‹. AH 55,14. (217ra) ›De virginibus‹. AH 50,271. Ohne die Strophen 3b und 8b. (217va) ›De domina nostra‹. AH 50,241. (218ra-229rb) Votivmessen. ›Feria secunda de sapiencia‹. (218rb) ›Feria tercia de angelis‹. (218va) ›Feria quarta pro peccatis‹. (218vb) ›Feria quinta de karitate‹. (219ra) ›De beata virgine et de omnibus sanctis‹. Drei Formulare. (219vb) ›De sancto spiritu‹. (220ra) ›Pro apostolico‹. (220rb) ›Pro episcopo‹. (220va) ›Pro rege‹. (220vb) ›Pro sacerdote‹. (221ra) ›Pro amico‹. (221va) ›Pro confitentibus‹. (221vb) ›Pro omni gradu ecclesie‹. (222ra) ›Pro salute vivorum‹. (222va) ›Ad postulandum pluviam‹. (222vb) ›Pro serenitate‹. (223ra) ›Pro iter agentibus‹. (223rb) ›Pro tribulacione‹. (223va) ›Pro communi‹. (224rb) ›Pro defunctis‹. (226rb) ›Pro defunctis‹. (227vb) ›Pro episcopis‹. (228ra) ›Pro episcopo‹. (228rb) ›Pro masculo‹. (228va) ›Pro femina‹. (228vb) ›Pro quiescentibus in cimiterio‹. (229ra) ›Pro parentibus‹. (229rb-230va) Sequentiae. ›De sancto Stephano‹. AH 9,346. (229va) ›Alia sequencia‹. AH 53,215. (229vb) ›De sancto Iohanne‹. AH 53,168. (230ra) ›Epiphania domini‹. AH 53,29. (230va) Anno domini M° CCCC° LXII° feria sexta post Cantate presens liber Reverendi Patris Domini Gevehardi de Hoym Episcopi halberstadensis finitus est per me Hinricum Duderstat presbiterum. De quo benedictus sit deus omnipotens cum pia matre eius in sempiterna secula Amen. Der 4. Sonntag nach Ostern fiel 1462 auf den 16.05. Das Buch wurde demnach am Freitag, dem 21. 5. 1462 beendet. — 231r-v leer.

Zusatzmaterial

Papier — 3 Zettel. — A: 11,5 × 10 cm, B: 6 × 10,5 cm, C: 9,5 × 16 cm — Halberstadt — 16. Jh.

Die drei Zettel befinden sich heute zwischen fol. 230 und 231. (A) Deutsch. Datierung: 1582? Zwei alte silbern Kelch mith den patenen sein heuth Montags nach Oculi von Ziter genommen und zu den Creutzen auf die gekommen haben gewogen drei und dreissig Lott, weniger ein quentin. M. Hans von Eimbeck Anno .. 82. Dise Kilch sein .. mith in dem inventario. Zu der Sakristei im Halberstädter Dom, gennant Zither, vgl. Krause, Hans-Joachim, Zur Bestandsgeschichte und Verwahrung des Domschatzes vom Mittelalter bis zur Gegenwart, in Kostbarkeiten aus dem Domschatz, S. 15. Grimm, Jacob und Wilhelm, Deutsches Wörterbuch, (Leipzig 1956), 15, Sp. 1681-1682. (B) Latein: Quaestio über die Gültigkeit der eucharistischen Konsekration. Ad hostiam consecrandam quae requiruntur … — … de intentione instituentis. (C) Deutsch. Datierung: 08.08.1576. Dieser Kilch paten undt crucifix auff eim kuschen so man sunst ein pacifical nent gehorrt zu der vicarei S. Andree sub ambone ecclesie Halberstadensis von Georg Groen auf den Ziter uiberantwortet feria 4 post Sixti. Anno domini 1576 Georg Groen Eig(en) hantschrifft.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Rep. Germ. Repertorium Germanicum. Verzeichnis der in den päpstlichen Registern … vorkommenden Personen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches …, Bd. 1–, Berlin 1916–