de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 117
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Zusammengesetzte theologisch-philosophische Sammelhandschrift mit Rapiarium

Papier — II, 289 Bl. — 20,5 × 14,5 cm — Erfurt — um 1400 / um 1440

Aus zwei Teilen zusammengesetzt, separat foliiert. I: 1r–157v, II: 1r–131v.

Halblederband mit Pappdeckeln, überzogen mit Marmorpapier. Lederrücken. Lederecken. Spätes 19. oder frühes 20. Jahrhundert. Vorsätze aus Papier hinzugefügt. Rückenleder hinten oben teilweise gebrochen.

Herkunft: Die Handschrift stammt aus dem Besitz des Nikolaus Voppe, der den zweiten Teil überwiegend selbst schrieb. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur M xxxiii mit folgenden Titeln aufgeführt: Excerpta ethicorum et politicorum. Arbor virtutum et viciorum. Questio an omnes biblie libri sint divina revelatione conscripti. De arte predicandi. De penitentia et confessione. Metra de gestis Christi cum figura veteris testamenti. Sermones quidam cum registro. Esopus. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) benannt als Virtutum et vitiorum arbor. Fabulae Esopi. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) bezeichnet mit 1. Ethicorum et politicorum excerpta. 2. Vitiorum et virtutum arbor. 3. Utrum omnes libri biblie sint divina revelatione conscripti. 4. De arte praedicandi. 5. De poenitentia et confessione. 6. De gestis Christi cum figura veteris testamenti metra. 7. Sermones quidam cum registro. 8. Aesopi fabulae. 9. Vocabularius virtutum et vitiorum.

Merzdorf, 54. — Steffenhagen Nr. CCLXXXII. — Ratjen, 113. — Kristeller 3, 587. — Krämer, 100. — Schnabel, 60, 62, 64, 68f., 104, 229, 279, 579.

I

Pergament, Papier — I, 157 Bl. — Erfurt — nach 1400

Pergament, Papier. Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Maul: Piccard-Online 78602 (1400), Piccard-Online 78539 (1401) Piccard-Online 78634 (1401), zwei weitere Typen nicht nachweisbar. Kreis, darüber einkonturiger Stern: nicht nachweisbar. Lagen: 6 VI (72). 2 VII (100). VI (112). VI+1 (125). 2 VI (149). VI–4 (157). Lagenzählung verso unten rechts auf dem letzten Blatt der Lage. Vorsatz aus Pergament mit römischer Zählung. Tintenfoliierung aus dem 19. Jh. Schriftraum: 16 × 10–11 cm. 24–36 Zeilen. 73ra–100vb sowie 149v zweispaltig. Von sieben Händen geschrieben. Eine weitere Hand fügte Anmerkungen hinzu und schrieb 149va–vb. Hand 1: 1r–24v jüngere gotische Kursive, Hand 2: 25r–48v jüngere gotische Kursive, Hand 3: 49r–93vb jüngere gotische Kursive, Hand 4: 94ra–100vb jüngere gotische Kursive, Hand 5: 101r–125v Bastarda, Hand 6: 126r–149r Bastarda, Hand 7: 150r–157v Bastarda des Henricus. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

Ir Mitgezähltes ehemaliges Vorsatz aus Pergament mit der Signatur beschrieben (19. Jh.). (Iv) Inhaltsverzeichnis. Zusätzlich zu den in den Katalog übernommenen Titeln ist hier am Ende der Vocabularius Britonis aufgeführt, aber durchgestrichen.

1r–72v Johannes Cronisbenus: Compendium philosophiae moralis ex Aristotelis libris compilatum. (1r–39r) Liber ethicorum. Omnis ars disciplina et operatio et electio appetit quoddam bonum. Unde hoc adepto motus et desiderium hominis quietatur … — … unde executores legum optimi sunt qui in pluribus sunt experti. (38r) Kapitelübersicht. Capitula primi libri. Primum quod omnia bonum appetunt …
(39r–41v) Oeconomica. ›Incipit liber qui dicitur yconomica Aristotelis‹. Iconomica docet regimen familie sive domus sicut politica docet regimen civitatis. Est autem domus pars civitatis … — … semper laudabiliter habuerunt ad invicem et ad filios et parentes. Amen. (41v) Kapitelübersicht. Capitulum primum docet …
(41v–60v) Politica. ›Sequitur primus liber politice‹. Quoniam omnis civitas hominum ordinatur ad bonum hominum principale … — … sicud a pallade fistule contempnuntur. (59v) Kapitelübersicht. Incipiunt capitula politice primi libri …
(60v–61v) De bona fortuna. ›De bona fortuna‹. Quoniam post sermonem de felicitate congruum est dicere de fortuna … — … sicud perseverantes in oratione et ieiunio discipuli cum Maria spiritum sanctum acceperunt.
(61v–72v) Magna moralia. ›Magna moralia Aristotelis‹. Quoniam de moribus elegimus nunc tractare primo est videndum cui sciencie proprie conveniat de moribus speculari … — … quibus convenire et placere valeat virtuose. ›Explicit summa libri Aristotelis qui magna moralia est vocatus non quia in ipso sit prolixitas verborum sed quia virtutibus decoratum magnum format hominem et ingentem‹. (72r–v) Kapitelübersicht. Primi libri primum capitulum ad polliticum … Im Anschluss Nota. Ungedruckt. Zur Literatur siehe auch Cod. ms. Bord. 35, Teil IV. Kaeppeli Nr. 2410. M. Grabmann, Die mittelalterlichen Kommentare zur Politik des Aristoteles, München 1941 (Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Abteilung 1941, 2, H. 10), 63–65. M. Grabmann, Methoden und Hilfsmittel des Aristotelesstudiums im Mittelalter, München 1939 (Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Abteilung 1941, H. 5), 92f.

73ra–88rb Tractatus de arbore virtutum. (73ra–rb) Prologus. Cum de morali materia tam theologicos quam philosophicos libros studendo percurrere placuit … (73rb–88rb) ›Capitulum primum‹. Primo ergo quam ad formationes arborum pro quadam introductione generali permittendum est … — … et hec de expositione arboris virtutum quam ad ordinacionem virtutum ac etiam donorum beatitudinum premiorum et fructuum sive correspondencia eodem quo visum est pro nunc dicta sufficiant. Bisher nicht nachgewiesen.

88rb–93vb Tractatus de arbore vitiorum. (88rb–va) Prologus. Tractatus de arbore viciorum habet 10 capitula. Primum capitulum de formatione arboris viciorum … Es folgt ein Kapitelverzeichnis. (88va–93vb) ›Capitulum primum‹. Arboris viciorum formatio duobus modis attendi possunt. Uno modo secundum viciorum ad virtutes opposicionem alio modo secundum eorum ab invicem originacionem … — … et in hoc timeatur tractatus de arbore viciorum a quibus nos persanet deus virtutum qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen. Bisher nicht nachgewiesen.

93vb–99ra Clemens V papa: Constitutiones Clementinae cum glossa ordinaria Johannis Andreae. Clem. 5.3.3. De octo haeresibus. In clementinis in capitulo 'Ad nostrum' Vo articulo (Clem. 5.3.3) notantur in quibus heretici dampnantur qui in Alemania begardi et beguine appellantur. Primo dicunt quod homo in vita presenti ad tantum et talem gradum perfectionis potest aquirere quod redditur penitus inpeccabilis … — … et ego diligam eum et manifestabo [Io 14,21]. Auf die einzelnen Artikel, die in ihrer Reihenfolge vertauscht sind, folgt die Glosse, z. T. mit weiteren Ausführungen. Druck: Friedberg 2, 1183f. GW 7097, B r–B2 r. Insgesamt GW http://gesamtkatalogderwiegendrucke.de/docs/CLEMPAP.htm. Literatur: CALMA 3, 638 Nr. 1. G. Leff, Heresy in the Later Middle Ages. The Relation of Heterodoxy to Dissent c. 1250–c. 1450, Manchester 1999. Zur Überlieferung siehe J. Tarrant, The Manuscripts of the Constitutiones Clementinae. Part I: Admont to München, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Kanonistische Abteilung 69 (1984), 67–133.

99rb–100vb Thomas de Aquino: In quattuor libros sententiarum. (99rb–100rb) Lib. 3 d. 26 q. 1 ar. 3 co. Beatus Thomas in tertio sententiarum distinctio XXVI in responsione prima. Passiones anime primo distinguuntur ex hoc … — … idem dicitur trepidatio vel dubitatio. (100rb–va) Lib. 3 d. 26 q. 1 ar. 4 co–ra5. Inter quas enim quatuor sunt principales quia aut sunt de presenti in quo perficitur motus concupiscibilis … — … in eo quod est per accidens. Mit Auslassungen. (100va) Nota ibidem in questione priori quod duplex est potentia indicativa … — … sicud appetitus sensitivus distinguitur in concupiscibilem et irascibilem. (100va–b) Lib. 3 d. 26 q. 1 ar. 2 co. Potentia appetitva est passiva quia non appetit … unde oportet quod secundum diversas virtutes apprehendentes bonum sint … — … sicud estimatio est alia vis quam ymaginatio ita irascibilis est alia quam concupiscibilis. Druck: Busa S. Thomae Aquinatis opera 1, 354f.

101r–119v Henricus Totting de Oyta: Quaestiones sententiarum. Quaestio secunda de sacra scriptura. Utrum omnes libri nostre biblie et precipue canonicales quo ad omnes asserciones suas in sensu literali sint divini seu divina revelacione conscripti … — … quod Anselmus nonnulla probabilia solummodo intendebat. Et sic est finis. Mit Anmerkungen einer weiteren Hand. Edition: Henrici Totting de Oyta Quaestio de sacra scriptura, hrsg. von A. Lang, Münster 1932 (Opuscula et Textus 12). Literatur: A. Lang, Heinrich Totting von Oyta. Ein Beitrag zur Entstehungsgeschichte der ersten deutschen Universitäten und zur Problemgeschichte der Spätscholastik, Münster 1937 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters, Texte und Untersuchungen 33,4/5), 70. CALMA 5, 530 Nr. 30. Stegmüller RB 3218. Stegmüller RS 336. 2VL 11, 1548f. RETM H1710-40/5.

119v–125v Tractatus de arte praedicandi. (119v–120r) Prologus. Cum assidue socie karissime vestris parere mandatis … (120r–125v) Textus. De primo est notandum quod sermo est virtutum et viciorum pene et glorie devota populi annunciatio … — … sive precedenti et hec de paupertate mea dicere distinctione amicicie explicit ars sermonum deo gracias. ›Explicit ars sermonum deo gracias‹. Auch in Leipzig, UB, Ms. 991, 67r–70v (Leipzig 3, 131). Mit randständigen Anmerkungen.

126r–149r Quaestiones de confessione. In nomine domini Ihesu Christi incipiunt interrogationes que de scripturis sanctis et canonibus sacris in foro penitentie ad utilitatem confitendium fieri possunt et debent de peccatis et circumstanciis eorundem secundum quod status uniuscuiusque hominis exigit. Es folgt eine kurze Inhaltsübersicht: In primis ad episcopos et prelatos deinde ad canonicos … (126r–149r) Textus. ›Ad episcopos et prelatos‹. Item si episcopus non est baptizatus … — … secundum diversos status hominum tangere poterit unusquisque prout viderit sive expedire. In nomine Ihesu Christo fuit formula confessionis et summa viciorum.Amen‹. Eine Aneinanderreihung von Fragen zumeist beginnend mit Item si … Auch in Graz, UB, Ms. 455, 12r–23v (Graz 1, 261), Hannover, NLB, Ms I 72, 1r–116v (Hannover NLB 1, 51f. mit weiterer Parallelüberlieferung.

149va Registrum. ›Registrum tocius libri‹. Excerpta ethicorum bona politicorum et yconomicorum … — … Divisio quoque peccatorum secundum ordinem. Umfasst den ersten Handschriftenteil. Im Anschluss 149va–vb nachgetragene Notizen.

150r–155v Andreas de Escobar: Modus confitendi. ›Assit ad inceptum sancta Maria meum‹. Quoniam omni confitenti necesarium est generalem confessionem dicere cuius tanta est virtus … — … me informa ecclesie absolvere. ›Et sic est finis illius‹. Qui me scribebat Henricus nomen habebat. Auch in Cod. ms. Bord. 58F, 272r–281r. Druck: GW 1769–1855. Literatur: Schulte 2, 440f. Bloomfield 4989. Michaud-Quantin, 71f. CALMA 1, 238 Nr. 8. Hamesse/Szyller Nr. 28453.

156r–157v Robertus Grosseteste (?): Interrogationes septem criminalium. ›De superbia‹. Interrogationes septem criminalium secundum Robertum episcopum Lincolniensem de superbia. Si scienter offenderit deum quod est magne superbie et tunc est superbia prima … — … iusticiam fortitudinem temperanciam et prudenciam. ›Et sic est finis illius tocius deus sit benedictus in secula seculorum amen‹. Literatur: Bloomfield 5598.

II

Pergament, Papier — I, 132 Bl. — Erfurt — um 1443

Pergament, Papier. Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: WZIS DE3315-GMXXXIV.E.106._99 (1431/1440, auch in Cod. ms. Bord. 45, Teil III). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75819 (1441, auch in Cod. ms. Bord. 24, Teil I), Piccard-Online 75794 (1442, auch in Cod. ms. Bord. 24, Teil I). Ochsenkopf mit Augen und Maul: Piccard-Online 78231 (1442), Piccard-Online 78244 (1440). Ochsenkopf im Profil: Piccard-Online 81606 (1440). Traube ohne Beizeichen, zweikonturiger Stiel: Piccard-Online 129156, Piccard-Online 129155 (beide 1439 und in Cod. ms. Bord. 24, Teil I). Traube mit Beizeichen, mit Ranke: Piccard-Online 129535 (1441). Buchstabe A, darüber Kreuz mit kreisförmigen Enden, Mittelbalken gebrochen: nicht nachweisbar. Lagen: 11 VI (131)! Zeitgenössische Tintenfoliierung (doppelseitig mit derselben Zahl). Zählfehler: 12 doppelt vergeben. Außerdem Benennung jeder Doppelseite mit einem Buchstaben, sechs Durchgänge des Alphabets, am Ende nur A–D. Hinteres Vorsatz aus Pergament, ungezählt. Schriftraum: 15 × 9–10 cm. 30–34 Zeilen. Von zwei Händen in später gotischer Kursive geschrieben. Hand 1: 1r–61v und 66v–129r von Nikolaus Voppe. Hand 2: 62r–66r. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Foliierung rot unterstrichen. Randständige Rubriken.

Herkunft: Von Nikolaus Voppe zusammengestelltes Rapiarium. Die zwar von anderer Hand geschriebene Predigt des Thuo von Viberg, der zur gleichen Zeit in Erfurt aufhielt wie Voppe, deutet auf einen Entstehungskontext während seines Studiums hin. Einige Wasserzeichen kommen ebenfalls in Cod. ms. Bord. 24, bes. Teil I vor, welcher ebenfalls in Erfurt um 1443 entstand und in dem Voppes Hand vorkommt.

1r–33r Notabilia theologica. Zahlreiche Notizen in Form von Worterklärungen, Exempla, Dicta, Versen, Sprüchen ect. zu diversen theologischen Themen, die am Rand mit einem Stichwort ausgewiesen werden und ins alphabetische Register (113r–119r) aufgenommen wurden. (1r) ›In nomine Ihesu amen‹. ›Peccatum‹. Thema in pestilencia vel caristia vel aliis … (32v–33r) ›Templum‹. Templi dedicatio cum magna sollemnitate octa diebus celebratur a Salomone … — … meus videt te Job ultimo et illud Ps.: Meditatio cordis mei in conspectu meo semper [Ps 15,8]. – 33v–35v leer.

36r–41v De figuris veteris et novi testamenti. ›Tabula humane salvationis‹. Erste Gruppe. Tituli. ›Conceptio‹. Vipera vim perdet … Virgo salutatur … Rore madet tellus … Walther I 20383, 20555, 16902. Prophetensprüche. David: Descendet sicud pluvia [Ps 71,6]. Isayas: Ecce virgo concipiet [Is 7,14]. Ezechiel: Porta hec clausa erit [Ez 44,2]. Ieremias: Novum facit dominus super terram [Ier 31,22]. Weitere Verse, z. T. auf dem Kopfsteg. Gedeon: Genibus flexis. Vexillo ante se ponito habet ante se vellus Ecce concipiet et pariet filium [Is 7,14]. Gaudete in domino [Phil 4,4]. Deus tenens serpentem dicit: Ipsa conteret caput tuum [Gn 3,15]. (41v) Die letzte Gruppe auf dem Fußsteg. Tituli. ›Assumpto Marie‹. Ingressam matrem Salomon sibi collocat ipsam. Iungitur assumpta Christo … Christe sumendo piam … Rex deus et mater … Prophetensprüche. David: Vultum tuum depretabuntur [Ps 44,13]. Salomon: Que est ista que ascendit [Ct 3,6]. Isaya: Gloria libani data est [Is 35,2]. Salomon: Que est ista que progreditur [Ct 6,9]. Weitere Verse. Eccl. Quasi cedrus exaltata suum [Sir 24,17]. Maria optimam parte elegit [Lc 10,42]. Astiti regina a dextris tuis [Ps 44,10]. Hec de assumptione Marie virginis.‹ 31 typologische Gruppen in Anlehnung an die Biblia pauperum, keine Lektionen. In dieser Form auch in Cod. ms. Bord. 119, 111r–116v, und leicht verkürzt in Cod. ms. Bord. 16, 3r–18r. Ebenfalls in Mainz, SB, Hs I 219, 169r–177r (Mainz 2, 257).

42r–78r Sermones, notabilia etc. Die zahlreichen theologischen Notizen (s. oben) werden hier von Predigten ergänzt.
(42r) ›In dedicatione ecclesie. Sermo bonus‹. (C11). Hodie salus [Lc 19,9]. Nota domus dei est quinquiplex. Prima est celum Johannes 16: In domo patris mei [Io 14,2]
(43v) ›Sermo dominica quarto post pentecostes‹. (T44). Omnes unanimes [I Pt 3,8]. Inimici ante civitatem aliquam veniens domum … (44v–45r) Notae. Annunctiati ab angelo sunt quatuor: II in veteri et II in novo testamento …
(45r) ›Sermo de sancto Petro‹. (S31). Tu es Petrus [Mt 16,18]. Tibi dabo [Mt 16,19]. Verba magna notantur accidentia unde vera amicicia consistat in tribus
(46r) ›Sermo de sanctis Petro et Paulo‹. (S46). Principes populorum [Ps 46,10]. Principes hominum sunt uno modo angeli nos custodientes
(47r) ›Sermo in die visitationis Marie‹. (S145). Quia respexit [Lc 1,48]. Quia membra capiti debeant obedire
(48r–52r) Notae in evangelium Matthaei 5. (52r) Walther II 23460. (52v–53v) Notae de usura. Nota usuraria peior est Iuda qui pro 30 argenteis usuram vendidit … — … et ego dispono vobis [Lc 22,29] etc.
(54r) ›In die decima tercia‹. (T53). Beati oculi qui vident [Lc 10,23]. Non utique omnes sunt beati qui eum viderunt. Videt eum Herodes … (60r) Versus. Walther I 17643, 20340. ›Negatio‹. Affirmat nonne nunquam negat ut probat ecce … Vgl. Walther II 710. ›Studium‹. Walther II 14683. Gregorius I papa: Homiliae in evangelia. Lib. 1, Hom. 12. ›Predicatio‹. Gregorius: Cuius vita despicitur restat ut et predicatio contemnatur. Druck: CC SL 141, 82. Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16. Ambrosius Mediolanensis: Expositio evangelii secundum Lucam. Lib. 2. ›Sanctus spiritus‹. Ambrosius: Nescit tarda molimina sancti spiritus gratia. Druck: CC SL 14, 39. Literatur: CPL 143. (61r) ›Christus‹. Cristoferi collo sedeo qui crimina tollo … AH 33 Nr. 75 (die ersten beiden Verse). ›Crucifixus‹. Queritur hic utrum Christi crucifixores sciebant ipsum esse Christum … [Lc 4,38] Akrosticha. ›Maria‹. Miseratrix auxiliatrix reparatrix imperatrix advocatrix. In der Zeile darunter die Buchstaben des zu bildenden Wortes MARIA, darunter entsprechend zugeordnet: Miserorum desolatorum laxsorum angelorum peccatorum. Literatur: Walther I 11100. A. Salzer, Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mittelalters mit Berücksichtigung der patristischen Literatur. Eine literarhistorische Studie, Darmstadt 1967, 554. ›Iesus‹. Walther I 9868.
(62r–66r) Thuo de Vibergia: Sermo in dominica pentecostes. ›In die pentecostes sermo‹. (T39). Repleti sunt omnes [Act 2,4]. Ita scribitur Act. 2o originaliter et in officio epistolari occurrentis festivitatis lectionaliter … Auch in Trier, Bistumsarchiv, Abt. 95, 65, 253r–256v (Freckmann Bursfelde, 160f.).
(66r–v) ›De visitatione Marie‹. (S145). Exurgens Maria [Lc 1,39]. Quociens festum aliquod celebramus recolimus gesta sancti
(67r–68v) ›Item sermo in die visitationis‹. (S145). Exurgens autem Maria [Lc 1,39]. Differunt celum et terra. Terra stat et est inmobilis celum continue movetur … (68v) Nomina Mariae. ›Maria‹. Diva virgo flos nubes regina … — … spes Maria Amen. Ähnlich bei: Meersseman 1, 94f. Das Geistliche Schrifttum des Spätmittelalters, hrsg. von W. Achnitz, Berlin 2011 (Deutsches Literatur-Lexikon. Das Mittelalter 2), 1063f. (69r) Notandum matris beate Marie virginis immaculata revelata fuisse legitur hec eius LXXII nomina … Walther II 17488 mit … meo reconciliate … anstelle von preparate, siehe auch unten. (69r–69v) Quaestio. Utrum liceat servitorem dei adorando deum in spaciari in ecclesis … Auch in Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. qu. 348,156r–v (Berlin 1,2, 179).
(69v) ›De sancta Maria Magdalena‹. (S49). Accessit ad peccatrix Ihesum [Mt 20,20]. Nota domini et magistri solent honorari sed per cessionem caputii depositionem capitis inclinationem
(71r–72v) ›Assumptio Marie‹. (S59). Mulier amicta sole [Apc 12,1]. Puto quod nil rarius reperitur quam quod sit aliqua mulier amicta sole … (73v–75r) Notae de usura. ›Usura‹. Secundum Johannem de Lignano restat videre aliquas rationes seu argumenta pro quas usura dicitur licita et eius respondetur … — … generalis auctas locum habens tam in clericis quam in laycis. (75r–76v) ›Maria‹. Sapientia id est Christus qui est sapientia patris edificat sibi domum [Prv 9,1] id est septem signa in veteri testamento … Primum signum est iris Gen. 9 quid dominus iussit respicere perpetuum … — … post hoc signum declara septem virtutes in ea.
(76v–77v) ›Item de nativitate Marie virginis‹. Liber generationis Ihesu [Mt 1,1]. Maria ipsa est liber monumenti quia monet Christum

78r–85v Theodericus de Elrich: Tractatus de contractibus. (78r) Prologus. Quoniam circa contractus empcionis et vendicionis nec non mutuorum homines … (78r–85v) Textus. Primo ergo queritur utrum accipere aliquid ultra sortem in mutuo dato … — … ut dictum est satis in corpore quovis. ›Et sic est finis horum dubiorum laus domino deo in secula seculorum‹. Ebenfalls in Leipzig, UB, Ms. 1369, 153vb–161va (Leipzig 3, 344 sowie ManuMed, hier mit der weiteren Parallelüberlieferung). Literatur: Zumkeller Nr. 296.

85v–86r Notae. ›Astronomus‹. Nota quidam astronomus minimus secure stans in quodam puteo venientem vetulam rogat …

86v–88r Johannes Kusin: Regulae quinque de peccatis discernendis. Ad sciendum quando aliquod peccatum sit veniale vel mortale. Nota quinque regulas. Prima est quando amor vel affectio ad aliquam creaturam … — … similiter distractio cogitationum in divinum officium possunt esse tanta quod esset peccatum mortale. Die Abschnitte über die einzelnen Laster sind teilweise verkürzt. Unvollständig in Cod. ms. Bord. 34, 284v–285r. Siehe zur Literatur dort. Druck: GW 10815, [14r–18r] GW 2097, m vb–m4 rb.

88r–112v Sermones, Notae etc. (88r–v) ›Verbum‹. Dicitur Johannes 1: Et deus erat verbum [Io 1,1] quod sic stabat verbum erat deus … (89r–91v) De dilectione proximi et dei. Nota. Beatus Augustinus in libro L omeliarum inquierns qui fit dilectio proximi … distinguit quatuor dilectionem scilicet carnalem naturalem socialem rationalem. Prima ergo est carnalis que est inter virum et uxorem … — … in amore dei et proximi dicit ergo Ps. in psalterio decem cordarum psallite illi [Ps 32,2].
(93r–v) ›De omnibus sanctis‹. (S79). Gloria hec est omnibus sanctis [Ps 149,9]. Horum caput Christum est et mater sua secum in summa gloria
(96r) ›Dominica secunda adventus‹. (T2). Dominica secunda adventus fuit themata doctoris quecumque scripta sunt [Rm 15,4]. Verbum dixit de decem predicamentis que de homine probantur
(97v) ›In conceptione virginis‹. (S5). Accepi librum de manu [Apc 10,10]. Verba possunt esse beate Marie virginis que licet multa bona
(98v) ›Dominica ultima adventus domini sermo‹. (T4). Tu quis es [Io 1,19]. Sicud beatus Iohannes confessus est et non negat sic nos dicite cum quero tu quis es
(99v–100v) ›De sancto Johanne evangelista‹. (S10). Hic est discipulus [Io 21,24]. Si Ihesus eum dilexit habuit ex revelatione speciali alias non dixisset hoc
(100v–102r) ›De sancto Johanne‹. (S10). Quartum animal [Apc 4,7]. Declaratio primo quomodo quilibet evangelista equiparatur suo animali Iohannes autem aquile volat sine meta
(102v–106r) ›In circumscisione domini‹. (T8). ›Nomen‹. Jhesus [Lc 2,21]. Hoc nomen Ihesus quod interpretatur salvator ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum …
(110r–v) Johannes Diaconus: Vita sancti Gregorii papae. Cap. 5. ›Iudex‹. Nota. Legitur in vita sancti Gregorii pape quod Gregorius per forum Traiani quod ipse Traianus quondam pulcherrimis edificiis venustarat procedens iudicii … — … nam uniuscuiusque quantum meruit culpa iusto iudicio dei tantum senciet in pena. AA SS Mar. 2, 155.

113r–119r Registrum alphabeticum. Auflistung der randständigen Stichworte mit Angabe der Blattzahl und des Buchstaben, mit dem die Doppelseiten zusätzlich versehen sind. Darunter: Quidam episcopus pergens Romanam commisit suo advocato quendam claudum pauperem … — … et didicit quod valeat tamen.

119v–128r "Bordesholmer Anonymus Neveleti-Paraphrase". ›Sequitur fabule Isopi per totum‹. Quidam gallus querens escam invenit jaspiedem et lapidem … — … ut simus perspicaces circa ea. Nach Dicke/Grubmüller aus einem Kommentar extrahierte Kernaussagen. Um eine Fabel verminderter Bestand gegenüber dem Anonymus Neveleti (K205 nach Dicke/Grubmüller). Literatur: Dicke/Grubmüller, XXXVIII, 842. (Hs. erwähnt). Im Anschluss 128r–129r weitere Notae.

129r Registrum sermonum et thematorum notarum huius libri. – 129v–131v leer.

Hinteres Vorsatz Benutzereintrag. Iste liber concessus est mihi Ottoni Vorman a domino preposito Martino Kalen usque ad nutum recipiendi. Zu den Personen siehe Schnabel, 279.


Abgekürzt zitierte Literatur

AA SS Acta Sanctorum, quotquot toto orbe coluntur, vel a Catholicis scriptoribus celebrantur…, Bd. 1–67, Antwerpen u. a. 1643–
AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Berlin 1,2 Die theologischen lateinischen Handschriften in Quarto der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bd. 2: Ms. theol. lat. qu. 267–378, beschrieben von G. Achten, Wiesbaden 1984 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 1,2)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Busa S. Thomae Aquinatis opera S. Thomae Aquinatis opera omnia, ut sunt in indice thomistico additis 61 scriptis ex aliis medii aevi auctoribus, hrsg. von R. Busa, Bd. 1–7, Stuttgart 1980 (Index Thomisticus. Supplementum)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
Dicke/Grubmüller G. Dicke/K. Grubmüller, Die Fabeln des Mittelalters und der frühen Neuzeit. Ein Katalog der deutschen Versionen und ihrer lateinischen Entsprechungen, München 1987 (Münstersche Mittelalter-Schriften 60)
Freckmann Bursfelde A. Freckmann, Die Bibliothek des Klosters Bursfelde im Spätmittelalter, Göttingen 2006
Friedberg E. Friedberg, Corpus iuris canonici, 2 Bde., Leipzig 1879 und 1881
Graz A. Kern, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, Bd. 1–3, Leipzig 1942, Wien 1956, 1967 (Verzeichnis der Handschriften im Deutschen Reich 2 = Handschriftenverzeichnisse österreichischer Bibliotheken: Steiermark 2,3)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Hannover NLB 1 Handschriften der Niedersächsischen Landesbibliothek Hannover, Bd. 1: Ms I 1 – Ms I 174, beschrieben von H. Härtel und F. Ekowski, Wiesbaden 1989 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 5)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Leipzig 3 Die juristischen Handschriften, beschrieben von R. Helssig, Leipzig 1905 (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek zu Leipzig. Abt. 6 = Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig 3)
Mainz 2 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 2: Hs I 151–Hs I 250, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1998
Meersseman G. G. Meersseman, Der Hymnos Akathistos im Abendland, 2 Bde., Freiburg/Br. 1958 und 1960 (Spicilegium Friburgense 2 und 3)
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
Michaud-Quantin P. Michaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au Moyen Âge (XIIe–XVIe siècles), Louvain, Lille, Montréal 1962 (Analecta mediaevalia Namurcensia 13)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)