de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 119
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Pastorale Sammelhandschrift

Papier — 164 Bl. — 21 × 14,5 cm — Augustiner-Chorherrenstift Bordesholm — ca. 1460–1470

Wasserzeichen: Krone ohne Bügel, ohne Beizeichen, zwischen zwei Bindedrähten: Piccard-Online 50415 (1459), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 74957 (1459, auch in Cod. ms. Bord. 18), Piccard-Online 74996 (1463), Piccard-Online 75461 (1464), Piccard-Online 75140 (1462), Piccard-Online 74540 (1463), Piccard-Online 75587 (1470), drei weitere Typen nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange: zwei Typen nicht nachweisbar. Lagen: 3 VI (35)! VI–6 (41). 6 VI (110)! VI–6 (116). VIII–2 (130). IV (138). VI (150). VI–1 (160)! Lagenzählung auf der Rectoseite am Beginn der Lagen 1–11 in der rechten oberen Ecke. Durchgängige Bleistiftfoliierung. Bl. 43–73 mit zeitgenössischer Foliierung in roter Tinte 1–31. Im Anschluss Tintenfoliierung des 19. Jahrhunderts. Ungezählte Bl. jetzt mit Buchstabenzusatz: 11a, 109a, 109b, 152a. Bl. 137 im unteren Drittel abgeschnitten, nur 14,8 cm hoch. Schriftraum: 17 × 11–12 cm. 35–38 Zeilen. Bl. 42r–v, 99v–101v, 128r–v zweispaltig. Bl. 78v–89r mit zehn Zeilen, in den Zwischenräumen drei- bis vierzeilige Glosse. Bastarda von der frühen Hand des Johannes Reborch. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei bis vier Zeilen. Zahlreiche rote Unterstreichungen, Überschriften, Paragraphenzeichen und geschweifte Klammern.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem ausgeblichenem Lederüberzug. Auf dem VD Reste und Abdrücke von Papierschildern, 1,8 × 4 cm und 1,8 × 9 cm. Signaturschild aus dem frühen 17. Jh. der Größe 4,2 × 4,8 cm, Aufschrift Superioris Classis / Scamni Tertii / Lateris Tertii / Liber III. Am oberen Rand des HD Abdrücke sowie vier Löcher von der Kettenhalterung. Vier Doppelbünde sowie einfache Kapitalbünde. Zwei Riemenschließen, nur die Fensterlager und Gegenbleche erhalten. Diese Form ebenfalls auf Cod. ms. Bord. 18 und 62. Leder am Rücken beschädigt. Restauriert. Ehemaliges Vorsatz mit Japanpapier eingefügt.

Fragmente: 1. Schriftabklatsch des entnommenen VS und HS auf den Innendeckeln. Bastarda des 15. Jahrhunderts. Zwei Spalten. Quer zur üblichen Leserichtung eingeklebt. Johannes de Ianduno: Quaestiones de anima. Quaestio 2,5. Abdruck vom VS: [via] generationis sunt imperfectiora secundum naturam … — … quod sicut in aliquo potest esse. Druck: Iohannis de Ianduno viri acutissimmi super libros Aristotelis de anima subtilissimae quaestiones …, Venedig 1561, 92f. 2. Abgelöster Vorderspiegel, ehemals in Kapsel D1 der UB Kiel, seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 119-Bei-2. Pergament. 14 × 20,5 cm. Recto: siehe oben. Verso: Nach einer Auslassung ebenfalls Quaestio 2,5 … quod intellectiva non est omnino similiter actus prima corporis … — … nec per se nec per accidens. Im oben genannten Druck Sp. 94f. Beifügungen von Johannes Reborch im Spaltenzwischenraum. 3. Abgelöster Hinterspiegel, ehemals in Kapsel C der UB Kiel (ohne Signatur), seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 119-Bei-1. Pergament. 14 × 20,5 cm. 15. Jh. Bastarda. Unterer Teil eines Blattes. Schriftraum: 9 × 16 cm. Zwei Spalten, eine 7,5 cm breit. Aus demselben Codex wie der VS. Vier Löcher vom Durchdruck der Kettenbefestigung. Loch im Pergament. Recto Vermerk mit Bleistift 119. Verso Stempel Kieler Universitätsbibliothek. Abdrücke vom umgeschlagenen Einbandleder mit roten Farbspuren. Recto Quaestio 2,5. Spalte a … manus intelligeret … — … vel recipit intelligere. Spalte b … in qualibet parte corporis … — … hec est manifesta. Im oben angegeben Druck Sp. 94 und 95. Verso Spalte a nicht bestimmbar. Spalte b. Quaestio 2,5 … quia ille actus … — … et intellectiva ad intelligere. Im oben angegeben Druck Sp. 93f.

Herkunft: Der Schreiber Johannes Reborch benutzte teilweise Vorlagen aus Bordesholm. Die Handschrift steht im Zusammenhang mit seiner Ausbildung zum Priester. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) genannt unter der Signatur G ix mit folgenden Titeln: Fabule Cirilli et Esopi cum registro. Enigmata algorismi. Metra biblie que incipiunt: Sex prohibit etc. Epistolarum et evangeliorum loca per annum. Modus legendi iura. Metra titulorum decretalium. Tabula humane salvationis. Somniarius sive dialogus corporis et anime. Quomodo confessor debet docere confitentem. Preambula et finalia sermonum ad populum. Ordinum diversorum inicium. De luxuria. De septem laqueis dyaboli. Speculum peccatorum. Metafora quedam. Lilium medicine. Penitentium forma recipiendi. De septem sacramentis. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) als Tractatus de virtutibus bezeichnet. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) betitelt mit De virtutibus liber quadripartitus. Esopi et Aviani fabulae. Tractatus de enigmatibus inprimis arithmeticis. Biblia metrica. De decretalibus et libro legum.

Merzdorf, 39. — Steffenhagen Nr. CCLXVII. — Ratjen, 113f. — Krämer, 100. — Kristeller 3, 587. — Franck Aufgeschlagen, 35, 42. — Schnabel, 69, 100–112, 151, 210, 291, 314, 316, 533f.

Schreibsprache: Mittelniederdeutsch auf Bl. 120r–122r.

1r Inhaltsverzeichnis. Ehemaliges Vorsatz mit Inhaltsverzeichnis. Im Vergleich zu den Titelangaben im Katalog von 1488 (siehe oben) bestehen nur geringe Unterschiede. Lediglich der Titel Vocabula exponuntur wurde ausgelassen.

1r–v Versus, proverbia et excerpta. ›In nomine domini amen. In nomine domini amen‹. Walther I 20901, 6391. Egestat propina si metam lingito in illud (?). Pius II papa: Historia de duobus amantibus Eurialo et Lucretia. ›Eneas Silvei poeta laureatus alias dictus Pius‹. Sexus femineus novitatis est avidus virum namque raro diligit cuius copiam habet. Druck: Aeneas Silvius Piccolomini (Pius II), Niklas von Wyle, The tale of two lovers, Eurialus and Lucretia, hrsg. von Eric J. Morrall, Amsterdam 1988 (Amsterdamer Publikationen zur Sprache und Literatur 77), 147. Walther II 4474. Non sit ambirent prelati culmen honoris … Gregorius I papa: Moralia in Iob. Gregorius: Non debet hominum ducatum suscipere … Druck: CC SL 143B, 1128 Zeile 56–59. Siehe zur Literatur die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16. (1v) Walther I 272, 4327. ›Verba fratris ad sororem‹. Schone hynde sich vor dich. | Zvelle wynde de yaghet dich. | Lestu dy yaghen unde vaen, | So ys dyn homod alle daen.Responsio sororis‹. Schone heraren lat juw nicht vorlanghen. | Svelle wynde scholet my nicht vanghen. | Konet sie yaghen so kann ik vleen. | Dat schole gy schone heraren vor juwen ogen wol seen.

2r–41r Ps.-Cyrillus Alexandrinus: Speculum sapientiae sive quadripartitus apologeticus. (2r–v) Prologus. ›Cirillus dictus‹. Secundum Aristotelis sententiam in probleumatibus suis quamquam in exemplis … (2v–4r) Rubriken zu den vier Büchern. ›Sequuntur rubrice primi libri quadripartiti‹. Semper disce et in extremis horis sapientie magis stude …Expliciunt rubrice quatuor librorum quadripartiti subsequentum‹. (4r–41r) Textus. ›Primus. Semper disce et in extremis horis sapientie magis stude‹. Vulpes decrepita ardens cupidine plus sciendi … — … et hiis digestis quievit. ›Et finis est huius. Explicit quartus et ultimus liber quadripartitus moralis finitus anno domini 1463‹. Als Verfasser wird auch der Dominikaner Bonjohannes de Messana angenommen. Druck: Die beiden ältesten lateinischen Fabelbücher des Mittelalters des Bischofs Cyrillus Speculum Sapientiae und des Nicolaus Pergamenus Dialogus Creaturarum, hrsg. von J. G. Th. Graesse, Tübingen 1880 (Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart 148), 3–118. Literatur: Kaeppeli Nr. 699. 2VL 9, 65–67. Bloomfield 5372. Thorndike/Kibre, Sp. 1418. Welter, 433–435. R. Müller, Die cyrillischen Fabeln und ihre Verbreitung in der deutschen Literatur, Phil. Diss. Mainz 1955. U. Bodemann, Die Cyrillusfabeln und ihre deutsche Übersetzung durch Ulrich von Pottenstein. Untersuchungen und Editionsprobe, München 1988 (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 93). R. Sabbadini, Il "Quadripartitus" di Bongiovanni da Messina, in: Giornale storico della letteratura italiana 90 (1927), 216–219. – 41v beschrieben mit dem Titel Formula honeste vite und einer P-Initiale in roter Tinte.

42r–70r Collectio fabularum 'Romulus LBG'. (42r–v) Registrum. ›Incipit registrum Esopi in librum fabularum. Prima fabula erit‹. De gallo qui margaritam invenit … — … De lupo cucullato. ›Et sic est finis illius registri‹. Um die Titel auf einem Bl. rote geschweifte Klammern mit Zählung bis 31. Danach Verse: Omnibus in factis peragendis sive peractis, | debet preponi deus humane rationi. Vgl. Walther I 13305. Duc pennam rege cor virgo Maria precor. Ne scribam vanum duc pia virgo manum. Vgl. Colophons 20684, 17844, 9674. (43r) Prologus. ›Incipit prologus Esopi in librum fabularum‹. Grecia disciplinarum mater et artium inter ceteros quos mundo tulit sapientes … — … sed de singulis moraliter concludit. (43r–68r) Textus. ›Incipit liber fabularum quas Esopus grecus homo ingeniosus studiose collegit et litteris eas commendari pulchrum indicavit et utile. De gallo qui margaritam invenit‹. Gallus dum escas suas quereret invenit margaritam in minus digno loco latentem … — … ubi divitis perversa dolositas confunditur. ›Hactenus Esopus quod sequitur addidit Affrus. Hic finiunt fabule quas Esopus grecus conscripsit que vero sequuntur rex Affrus addi precepit‹. (68r–70r) ›De milite et latronibus‹. Miles in campo equitans vidit duos Latrones simul susurrantes … — … Sic contigit deceptori quod seipsum decipit ubi alium decipere intendit. ›Hic finiunt fabule Affri regis‹. Bis Nr. 98 entspricht die Reihenfolge der Edition, lediglich Nr. 62 und Nr. 71 wurden ausgelassen. Danach folgen Nr. 121–134 (Bl. 63v–66r) und Nr. 99–119 (Bl. 66r–69v sowie die zuvor fehlende Nr. 62 (69v–70r). Somit fehlen Nr. 71, 120, 135 und 136. Unter der Rubrik mit der Zuschreibung an König Affrus stehen sieben Fabeln (Nr. 113–119). Siehe auch die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 58H, 68ra–70va, mit weiterer Literatur. Druck: Les fabulistes latins. Depuis le siècle d' Auguste jusqu' à la fin de moyen âge, 5 Bde., hrsg. von L. Hervieux, T. 2: Phèdre et ses anciens imitateurs directs et indirects, Paris 1884, 498–583. Literatur: Dicke/Grubmüller, LXXI (Hs. erwähnt). Eine Handschriftenliste und Literatur auch auf http://www.arlima.net/qt/romulus_lbg.html (Hs. erwähnt).

70r–73r 'Anonymi Avianicae Fabulae' (Prosa-Avian). ›Incipit Avianus. De muliere decipiente‹. Rustica quedam habuit filium … — … nam licet ante parum nunc tibi credo minus. ›Et sic est finis Esopi liber et Aviani per manus Johannes Reborch sub anno domini 1463 in die Eustacii et sociorum eius [2.11.1463] . Finis adest libro saltat scriptor pede leto‹. Umfasst die Fabeln 1–17, die letzte ohne die moralische Zusammenfassung. Druck: Les fabulistes latins (wie oben), hrsg. von L. Hervieux, T. 3: Avianus et ses anciens imitateurs, Paris 1894, 319–335. Literatur: Dicke/Grubmüller, LXIX (Hs. erwähnt). 2VL 11, 195–200. K. Grubmüller, Meister Esopus. Untersuchungen zur Geschichte und Funktion der Fabel im Mittelalter, Zürich 1977 (Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 56). Siehe auch. Baldzuhn Schulbücher.

73v–77v Aenigmata. ›Circa primam [!] specimen algorismi scilicet numerationem talia recitantur enigmata‹. Primum posito casu quod nauta debebat transnavigare lupum capram et olera … — … et primam progressionem altior non ponit in textu sed algorismus novus ponit eam. ›Et sic est finis istorum enicmatum omnium speciminis‹. Sieben Abschnitte zu den diversen Rechenarten.

78r Augustinus de Dacia: Rotulus pugillaris. Exzerpt aus Tractatus 12. ›Duodecim sunt abusiones claustri quibus tota summa religionis corrumpitur id est‹. Prelatus negligens discipulus inoboediens … — … irreverentia iuxta altare. ›Duodecim abusiva sunt seculi. Hoc est‹. Sapiens sine operibus … — … populus sine lege. Der erste Teil auch bei Hugo de Folieto, De claustro animae, Lib. II, cap. 11, De duodecim abusionibus claustri, gedruckt: PL 176, 1058., Bloomfield 1839. Mit dieser Autorenzuweisung Hs. erwähnt bei F. Negri, Ancora sul de claustro animae di Ugo di Fouilloy. Tradizione manoscritta, in: Aevum 83,2 (2009), 403. Druck: A. Walz, Augustinus de Dacia O.P. 'Rotulus Pugillaris' examinatus atque editus, in: Angelicum 6 (1929), 253–278, 548–574, hier 558. Literatur: CALMA 1, 498 Nr. 2. Kaeppeli Nr. 341.

78ra Versus. De honestis moribus ad mensam observandis. Dum manducatis [mit geschweifter Klammer am Rand] clausum culum teneatis, mappam mundi teneatis … — … istos mores teneatis. Walther I 4894–4898. 18 Verse. Zweispaltige Aufteilung zusammen mit den folgenden Versen. (78rb) Hic est pacificus hic est nullius amicus … — … Hoc de se iactat socium feriendo quoque mactat. ›Hec sunt proprietates ebriorum secundum aliam et complexionem‹. 13 Verse. Merkvers. Ter denis bibliam distingue librum minus uno … — … scriptaque canonica subiungit et apokalipsim. Mit diesem Schluss auch in Augsburg, SSB, 2° Cod 56b, 340v (Augsburg SSB 2, 85.). Vgl. Stegmüller RB 11372.

78v–89r Alexander de Villa Dei: Summarium biblicum cum commentario. ›Biblia metrica‹. Textus. ›Genesis‹. Sex prohibet peccat Abel Enoch et archa fit intrant … — … flebunt ad cenam surgent sponsus venio iam. Nummerierung der Wörter kapitelweise in roter Tinte bis Bl. 80r. Glosse. Opera dierum et creatio celi et terre … — … et merces mea mecum est reddere unicuique secundum opera sua [Apc 22,12]. Ego sum altissimus principium et finis. ›Et sic est finis istius registrum biblie‹. 216 versus. Text auch in Cod. ms. Bord. 24, Teil IV, 300r–305v, zu den Ausgaben und zur Literatur siehe dort sowie in Cod. ms. Bord. 32, Teil V, 1r–9r.

89r–v De divisione sacrae scripturae. ›Sequitur de libris veteris et novi testamentorum‹. Notandum quod omnes divine auctoritatis libri sunt LXXII. Nam legis Moysi sunt quinque scilicet genesis exodus leviticus … — … Apocalipsis tot continet sacramentum quot verba. Am Anfang wie Fritzlar, DB, Ms. 129, 1r (Fritzlar, 236). (89v) Ergänzungen. Hii libri canonici sunt LXXII in quorum constituit typo Moyses … — … et de assumptione beate Marie. Nota quod a magistro in historia dicitur quod Josue Judicum Samuel … computantur ab aliquibus vero non. (89v) Versus de libris bibliae. Quinque libros Moysi Josue Judicum … — … sub canone non numerantur. Verkürzt. Druck: E. Reuss, Die Geschichte der Heiligen Schrift Neuen Testaments, Abt. 2, 5. verm. Ausg., Braunschweig 1874, 57. Literatur: Walther I 16027. Stegmüller RB 8636. De ordine bibliae. In quibus est quinquiplex ordo. Primus ordo est legis Moysi … — … Quintus ordo librorum apocryphorum. Merkverse. ›Item notandum de novo testamento versus‹. Matheus Marcus Lucas Johannes Actus Ro Chorin et Gal … — … Jo Jude apo sancta fine recento. ›Unde de materia pentateuci. Versus aurore‹. Walther I 9505. De nominibus prophetarum. ›Item versus de XVI prophetis quorum quatuor maiores dicuntur et XII minores qui hebrayce minores Thareasra appellantur. Versus de maioribus‹. Isay primus Ieremi Ezechi sunt Daniel hii. Versus de minoribus‹. Osee Johel Amos Abdi … — … Zacharis et Malachias.

90r–99r Tabula evangeliorum et epistolarum per circulum anni. ›Registrum evangeliorum et epistolarum per circulum anni secundum concordantiam ewangeliorum de tempore et sanctis‹. Tabelle mit sechs Spalten für den Tag, das Bibelthema und die Epistel bzw. die Evangelienperikopen. Dominica adventus. Scientes quia hora est [Rm 13,11] Ro 13 … — … Sicut enim pater suscitat mortuos [Io 5,21] Jo 5.Et sic est finis istius‹. Mit Zeilen- und Spaltenliniierung. Identisch in Cod. ms. Bord. 45, 261r–271r. Siehe auch Cod. ms. Bord. 38, 184v–186v. (99r) Erklärung der Evangeliensynopse. Notandum decem sunt canones ewangeliorum. Canon est regularis collectio capitulorum in quibus convenient … — … Mc et Jo nullum habunt binarium. Auch in München, BSB, Clm 27481, 101ra (München BSB 4,5, 282).

99v–101rb Summaria evangeliorum. ›Matheus‹. Liber generationis [Mt 1,1]. Generatio Christi. Traductio Marie. Navitatis Christi. … — … Postea manifestavit [Io 21,1] … Petrus audiens sequere me querit de Iohanne et accipit tu me sequere [Io 21,22]. ›Et sic est finis istius‹. Kurze Inhaltsangaben der Kapitel der vier Evangelien beginnend mit den ersten Wörtern des jeweiligen Kapitels. Literatur: Stegmüller RB 10725.

101v Vocabularia. (101va) Vocabularium locorum. Waratislavia Preuslow, Aquisgranis Aken … — … Monspessulanus Munpeleer. Acht lateinische Ortsnamen mit Übersetzung. (101vb) Vocabularium plantarum. Costus appellatur romesche zalvie … — … Cassia Lavendel. Sechs Pflanzennamen. Diese Wörter kommen zum größten Teil auch in Cod. ms. Bord. 53, Teil V, in der Liste der Nomina secundae impositionis. vor.

102r–105r Modus legendi iura. ›In nomine domine amen‹. Ut legentibus summas iuris constare possit de hiis que breviata sunt in concordantias librorum iuris canonici et librorum legalium. Notandum primo possunt quod librorum iuris canonici quantum ad textum sunt duo videlicet decretum et decretales … — … collatione septima paragrapho secundo. Enthalten sind die Verse: Canone centena distinctione constat et una … Walther I 20239, 3364, 9895. Sunt tituli bis centum septem removebis … Walther I 18816. Vgl. Luxemburg, BN, Ms. 113, 21r–25rv (Echternach 2, 286, mit Angabe der weiteren Parallelüberlieferung). (104r–v) Divisiones iuris utriusque. ›De divisione iurium‹. Corpus iuris dividitur in ius canonicum et civile. Ius autem canonicum dividitur in decretales et decretum … — … si tamen in eo aliquibus allegatur hoc fit sicut in aliis et ille liber feudorum dicitur quintus liber iuris civilis. Auch in Luxemburg, BN, Ms. 113, 33v–34v (Echternach 2, 287, mit weiterer Parallelüberlieferung). (104v) Glosatores ordinarii fuerunt: Bartolomeus Brixensis quia communiter non habetur in libris. Item Johannes Teutunici … — … in Cle sub eiusdem titulus additur in Cle id est in Clementinis. (104v) Abbreviationes. ›Quedam alia breviatura‹. Item ber in glo id est Bernardus in glosa. Item quando scribitur wil in spe hoc est Wilhelmus in speculo … — … Item ap se le apostolice sedis legatus. (105r) ›Nomina doctorum et magistrorum iurium sunt‹. Ac id est Accursius doctor. Al id est Albertus doctor … — … Io Mo id est Johannes Monarchi. Arch Ared id est Archidyaconus. Nota. Sciendum quod aliquando capitula vel lex dividentur per responsa …

105v–106r De libris iuris canonici et civilis. Invocatio Sancti spiritus assit nobis gratia. (105v) Utilitas iuris est iuste vivere alterum non ledere suum cuique retribuere … — … in quinto de criminibus et penis. Druck: A. Estreicher, De quatuor codicibus Raymundi Parthenopei, Krakau 1832, zu Codex III. (105v) Ad agnoscendum autem librorum legis et canonis sciendum quod libri legales continent instituta codicem digestum vetus et novum autentica. Instituta habent IIIIor libros … — … cum consilio cardinalium rescribit. Vgl. am Anfang München, BSB, Clm 3527, 1r. Druck: T. Ertel, Religion und Disziplin. Selbstdeutung und Weltordnung im frühen deutschen Franziskanertum, Berlin 2006 (Arbeiten zur Kirchengeschichte 96), 409f. (106r) ›Quid est ius‹. Ius est ars boni et equi id est sciencia … — … quod specialiter ad singulorum spectat utilitatem. Ebenfalls bei Estreicher, siehe oben. Übersicht zur Aufteilung des Corpus Iuris Civilis. ›Quinque sunt libri legales‹. Merkvers. ›In sequentibus versibus sunt 36 dictiones et quatuor sunt dictiones in eis tot sunt cause …Walther I 4546. Durchnummerierte Wörter.

106v–107v Versus de titulis librorum decretalium. ›Sequuntur tituli primi libri decretalium de constitutionibus ecclesiarum‹. Summa constituens rescriptum consue … — … peniteat sentencia ver post regula iuris. Tituli. De summa trinitate et fide catholica … — … De regulis iuris. Oberhalb der Zeilen vollständig wiedergegeben. Druck: GW M23131, a3rb. Literartur: Walther I 18752, vgl. auch 18797.

108r–109v Versus de libris sententiarum Petri Lombardi. ›Tituli primi libri sententiarum‹. Res tres vestigium genuit natura volando … Interlinearglosse. Totus liber sentenciarum est de rebus et de signis … Auch in Cod. ms. Bord. 45, 271v–272v, siehe die Literatur in dieser Beschreibung. – 109ar–109bv leer.

110r–110v Ordo XL homiliarum evangelicarum Gregorii papae. ›Ordo omeliarum evangeliorum Gregorii‹. Prima: Erunt signa in sole et luna [Lc 21,25]. Dominica prima adventus Domini … — … 40: Homo quidam erat dives [Lc 16,19]. Dominica prima post trinitatis.Summa omeliarum s. Gregorii super ewangelia est 40‹. Druck: GW 11418. Danach Notae.

111r–116v De figuris veteris et novi testamenti. ›Tabula humane salvationis‹. Erste Gruppe. Tituli. ›Conceptio‹. Vipera vim perdet … Virgo salutatur … Rore madet tellus … Walther I 20383, 20555, 16902. Prophetensprüche. David: Descendet sicud pluvia [Ps 71,6]. Isayas: Ecce virgo concipiet [Is 7,14]. Ezechiel: Porta hec clausa erit [Ez 44,2]. Ieremias: Novum facit dominus super terram [Ier 31,22]. Weitere Verse: Gedeon: Genibus flexis. Vexillo ante se ponito habet ante se vellus. Ecce concipiet et pariet filium [Is 7,14]. Gaudete in domino [Phil 4,4]. Deus tenens serpentem dicit: Ipsa conteret caput tuum [Gn 3,15]. (116v) Letzte Gruppe. ›Assumptio Marie‹. Tituli. Ingressam matrem Salomon sibi collocat ipsam. Iungitur assumpta Christo … Christe sumendo piam … Rex deus et mater … Prophetensprüche. David: Vultum tuum depretabuntur [Ps 44,13]. Salomon: Que est ista que ascendit [Ct 3,6]. Isaya: Gloria libani data est [Is 35,2]. Salomon: Que est ista que progreditur [Ct 6,9]. Weitere Verse. Eccl. Quasi cedrus exaltata suum [Sir 24,17]. Maria optimam parte elegit [Lc 10,42]. Astiti a dextris tuis regina [Ps 44,10].Et sic est finis‹. Auch in Cod. ms. Bord. 117, Teil II, 36r–41v, vgl. auch Cod. ms. Bord. 16, 3r–18r, hier auch Angaben zu Druckausgaben und Literatur.

117r–119r Antonius de Butrio (?): Modus confitendi. Kapitelübersicht. ›Capitula‹. Doctrina quomodo confessor debeat docere confitentem … Textus. ›Quomodo confessor debeat docere confitentem. Capitulum primum‹. Primo confessor dicat confitenti viro quod removeat capputium sed mulieri non. Item quod signet se signo sancte crucis … — … aut in undis submergentur aut infirmitatibus expendentur. ›Et sic est finis‹. (Am Rand). Druck: GW 5827. Literatur: Bloomfield 4094.

119r Casus papales et episcopales. ›Isti sunt casus papales qui habentur in huius versibus‹. Ad papam feriens clerum … Walther I 411. ›Isti sunt casus episcopales versus‹. Pontifices super hiis semper devotus adibis. | Incestum faciens … Der eigentlich letzte Vers hier am Anfang, vgl. Walther I 9170.

119r–v Antonius de Butrio: Directorium confitendi. Excerptum. ›De peccatis quinque sensuum. Primo de visu‹. Et primo confiteor quod peccavi per aspectum oculorum illecebrarum et carnalium figurarum in quibus reperio delectationem et vanam complacentiam etiam de non consentiendo mente … — … et iterum per tactum complacendo in mollitie et deliciis corporis querendo magis carnalitatem quam necessitatem. Druck: GW 5827, 29r–v. Hier die Autorenzuweisung. Literatur: Vgl. Schulte 2, 289–294. Dizionario biografico degli italiani 3, 541f.

119v Versus memoriales. ›Quando confessio sit iteranda‹. Presbiter ignarus aut emendatio spreta … Drei Verse. ›Quatuor impediunt veram confessionem‹. Walther II 23689. ›Nemo debet desperare de misericordia dei‹. Walther I 13982. ›Remedia contra peccata venialia‹. Confiteor generale pater noster benedicor … Drei Verse.

120r–122r Praeambula et finalia sermonum ad populum. (120r–121r) Beichtformular. ›In nomine domini amen. Veni sancte … Veni sancte spiritus … Homo quidam … [3 mal]‹ ›Fides est populo annuntianda post sermonem‹. Gy scholen juw teken myt dem teken etc. unde spreken my na juw bicht unde iuwen loven. In den namen des vaders unde des sones unde des hilgen ghestes. Ik arme sundige mynsche ik vor sake des bozen ghestes … — … dat ewighe levent myne leste besyttinghe. ›Dat uns dat alto male besche das helpe juw unde my de vader und de zsone unde de hilge ghest. Amen‹. Literatur: Pook Marienklage, 108 (Hs. erwähnt). Kühl Marienklage, 33 (Hs. erwähnt). (121r) Ablass. Alle de yeven de dat wort godes hebben ghehert … den gheve ik XL daghe aflates unde I karyne … — … dat he gaf Marien Magdalenen dat was vor latinghe alle erer sunde. Amen. Segen. Neghet juwe hovet unde juw herte to gode unde byddet den alleweldigen god … Dicat sacerdos: Misereatur … Hiis latinice prolotis [!] dicat sacerdos. Trost aflat unde gnade vor leve juw unde my de vader …et spiritus sanctui descendat super vos et maneat semper vobiscum. (121v) ›Post thema in principio sermonis‹. Unse leve herr Ihesus Christus Marien ennborne sone vor leve uns syne gotliken gnade … — … Grotet sistu Maria vul aller gnade … sundict ys de vrucht dynes lyves Ihesus Christus amen. ›Hic resume thema presens tactum et dic sermonem. Finito sermone‹. (121v–122r) Fürbitten. Ik bidde juw dat gy willen bidden vor den staed der hilgen kristenheyt … — … dat wy alto male salich werden des helpe uns god. Alse gy hebben beden vor de levendigen also schole gy ok vor de doden … — … spreket en na myt ynnicheyt juwes herten I Pater noster unde I Ave. Derna so schal me kundigen de hilgen dage de der komme an der weken unde ander werff wes der ys tho wervende na woeneliker wyse uppe deme predikstole. ›Post hoc fides est annuncianda …‹ (122r) ›Item aliud post thema magis congrue et pulchrum‹. Unse salichmaker Ihesus Christus Marien enborn sone vorleve uns jamerliken sundighen mynschen an dessen jammerdale … — … dar he sprak to eer Ave Maria. Grutz istu Maria etc. Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 62, 28rb–30rb, von der Hand des Johannes Reborch. Teildruck: Witt, 476, 472f.

122v–123v Versus et proverbia. (122v–123r) De poenitentia. Vera sit et integra sit et confessio munda … Walther II 33049. Bloomfield 6378. Interlinearglosse. Vera. Id est sine falsitate quod dicat quomodo factum sit … De confessione. Walther I 18330, 16101. Ebenfalls mit Interlinearglosse. De decem praeceptis. Walther I 19669. Bloomfield 6160. Mit Interlinearglosse. Darunter eine Auflistung von Verstößen. Contra primum preceptum transgressus est Iroboam rex Israel qui excogitato consilio fecit duos vitulos [III Rg 12,28] … — … Contra decimam preceptum fecit Achab rex Israel qui locutus est ad Nabaoth dicens da mihi [III Rg 21,2]. (123v) Walther I 18072, 17971. Walther II 18723. De baptismo. Baptismi fructus est plena remissio culpe … Walther II 25342, 25346. Vgl. auch Walther I 9609. ›Requisita ad ordinandum‹. Corporis integritas vicio sine sexus et etas … Druck: CC CM 212, 266. Religio sine corde pio non appretiatur … Vgl. Walther II 26537. ›De sacramentis unctione‹. Walther II 32183. Crapula premeditacio languor et humor habundas … 2 Verse. Quatuor ex causis agitur conmixtio carnis … 4 Verse. Walther II 32619.

124r–126r Excerpta de luxuria. Luxuria est delectatio momentanea amaritudo perpetua per quam sitis ebetatur [!] intellectus obfuscatur racio perturbatur … unde versus. Walther I 8864, 19747. Danach: Luxuria est ignis usque ad consummationem devorans … — … quod dicitur hiis versibus: Si ratio vadas gestu gravis et bona dicas. | Si cito discedas mulierum sic mala vites. Kompiliert aus den Schriften diverser Autoren zum Thema. Am Anfang vgl. Bernardinus Senensis, Sermo 18 nach einem Zitat von Bernhard von Clairvaux (Druck: S. Bernardini Senensis opera omnia, Bd. 1: Quadragesimale de Christiana religione. Sermones I–XL, Florenz 1950, 221). Am Ende Johannes Gallensis, Summa collationum sive communiloquium, Pars 6, Cap. IV (Druck: Summa collationum Iohannis Gallensis ordinis fratrum minorum luculentissima verbum dei predicantibus utilis atque necessaria …, Paris 1516, 70rb–70va).

126v–127r De septem laqueis diaboli. ›Septem laquei diaboli quibus rapit homines‹. Nota septem sunt adinvenciones quibus dyabolus homines in peccatis detinet. Prima quod non reputant peccatum a deo grave esse … — … invite a peccato recedit et ergo prohibet autem semper homo ut vivat in hoc seculo ut ceteris vivat cum domino nostro Ihesu Christo in secula seculorum. Amen. Auch in Köln, HA, GB oct. 155, 88r–90r (Köln HA 3, 150), GB quart. 72 II, 170r und Trier, StB/StA, Hs. 788/1372 oct., 93v–95r.

127v De septem peccatis. ›Septem sunt peccata que inducunt hominem in desperationem‹. Primum noticia peccatorum sicut in muliere in adulterio deprehensa … — … Septimum consuetudo sicut Matheus.

127v De septem adinventionibus. ›Alii septem adinvenciones sive laquei diaboli quibus tenet homines in peccatis. Vadit et assumit alios septem spiritus nequiores [Lc 11,26]Primus: Spiritus nequior non solum est peccatum perpetrare sed et dicit peccato exultare et se iactare … — … Sic dicit Iob: Fluvius subvertit [Io 22,16] domus eorum [Io 21,9] qui dixerunt deo [Io 21,14]. Danach Notae.

128ra–vb Vocabularium. Auf dem Kopfsteg mehrere Ergänzungen Defensor eyn vorspeker … Epyaltes eyne mare … — … Trieris eyn galleyde unde Num. 24 Venient in trieribus [Nm 24,24]. Zweispaltig mit zahlreichen späteren Zufügungen auf den Freiräumen. Teilweise kommen die Wörter in Cod. ms. Bord. 53, Teil V, vor, siehe auch oben Bl. 101v.

129r–132r Ps.-Aurelius Augustinus: Speculum peccatoris. ›Incipit speculum peccatorum‹. Quoniam karissimi in via huius fugientis vite sumus dies nostri sicut umbra pretereunt … — … ut per hoc dampnacionem evadas eternam et cum domino nostro Ihesu Christo vitam eternam possideas … et omnibus petentibus concedat qui est benedictus in secula seculorum. Amen.Explicit speculum peccatorum‹. Auch in Cod. ms. Bord. 30, 5r–9v, 129r–132r, Cod. ms. Bord. 110, 201va–205va, und fragmentarisch in Cod. ms. Bord. 37, 200ra–201vb. Literatur: Roth Sündenspiegel, 19 (Hs. erwähnt). Kurz 5/1, 227 Nr. 54 (Hs. erwähnt). Kurz 5/2, 230 (Hs. erwähnt). Siehe weitere Literatur in der Beschreibung erstgenannter Hs.

132v–137v Liber de nobilitate animae. Prologus. ›Quedam methaphora‹. Audite omnes qui timetis deum et narrabo quantas virtutes in presenti et quantas delicias in futuro faciet deus anime mee … Textus. Erat quedam regina valde nobilis qui habebat castrum inter Jherusalem et Babilonem … — … que clenodia nobis conferat post hanc vitam Ihesus Christus dominus noster. Amen. Amen. Auch in Jena, ThULB, Ms. Sag. o. 10, 77r–91v (Jena, 574 sowie Jena 2, 374), München, UB, Cod. ms. fol. 672, Teil I, 117ra–123vb (München UB 3,2, 152), Hildesheim, StA, Best. 52 Nr. 369, 175v–181v (Hildesheim Stadtarchiv, 65) und Marburg, UB, Ms. 68, 109r–131v (Marburg, 201). Edition: C. Heitzmann, Zwischen Tugend und Laster. Ein spätmittelalterlicher Conflictus animae, in: Jahrbuch kirchliches Buch- und Bibliothekswesen NF 3 (2015), 123–134.

138r–v Forma recipiendi poenitentes. ›Hec est forma qua recipiendus est penitens‹. Pro criminalibus homicidio veneficio periurio adulterio et ceteris capitalibus. Dicit sibi indicto ab episcopo vel eius vicario ut carinam suscipiat depositis lineis … — … et sic baculum ei et peram resignavit committens eum gratie dei omnipotentis. Bisher nicht nachgewiesen. Im Anschluss Vers: Walther I 2058.

139r–160v Petrus de Sampsone: Statuta synodalia ecclesiae Nemausensis. (139r) Prologus. Quoniam in sacramentorum collationibus et animarum regiminibus cautela multiplex et diligencia debet necessario adhiberi … — … et layci ab ecclesiarum et clericorum gravaminibus refrenentur. (139v–160r) Textus. ›De baptismo capitulum primum‹. Quoniam baptismus omnium sacramentorum ianua est … — … et vilia officia non exerceant nec portent vestes virides rubeas seu virgatas. (160r–v) Additamenta. (160r) Item statutum concilium Valentinum … — … et hoc laycis generaliter est intimandum. (160r–v) Item significetur eisdem parochianis quod si per annum contumaciter … — … que omnia fuerunt postmodum per ecclesiam approbata … et illius baptisatus est a se ipso sed ab alio. ›Explicit liber synodalis ecclesie compositus a domino R. episcopo Neminensi anno domini MCCCCIIII et tractat de utilissimis regulis jurisdictionis‹. Es fehlen die Abschnitte 138 und 139 (nach Pontal). Die letzten beiden Kapitel mit Auslassungen. Endet Bl. 160r mit Abschnitt 236 (nach Pontal) bzw. Kapitel 15,21 (nach Martène/Durand), dann Teile einer späteren Ergänzung. Abschrift von Cod. ms. Bord. 46, 250r–263r. Ein Auszug in Cod. ms. Bord. 23, Teil VI, 262v–264r. Siehe die Druckausgaben und die Literatur in dieser Beschreibung.

160v Quaestiones de interdicto. Dubitatur an tempore interdicti seu cessacionis generalis a divinis una tantummodo missa sit dicenda in ecclesiis collegiatis sit dicenda … — … quia solus non potest celebrare. Hier verkürzt gegenüber Cod. ms. Bord. 46, 263rb–vb. Siehe die weiteren Angaben in dieser Beschreibung.


Abgekürzt zitierte Literatur

Augsburg SSB 2 Die Handschriften der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg: 2° Cod 1–100, beschrieben von H. Spilling, Wiesbaden 1978 (Handschriftenkataloge der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg 2)
Baldzuhn Schulbücher M. Baldzuhn, Schulbücher im Trivium des Mittelalters und der Frühen Neuzeit. Die Verschriftlichung von Unterricht in der Text- und Überlieferungsgeschichte der "Fabulae" Avians und der deutschen "Disticha Catonis", 2 Bde, Berlin 2009 (Quellen und Forschungen zur Literatur- und Kulturgeschichte 44,1 = 278,1)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
Colophons Colophons de manuscrits occidentaux des origines au XVIe siècle, Bd. 1–6, ed. par les Bénédictins du Bouveret, Fribourg/Schweiz 1965–1982 (Spicilegii Friburgensis Subsidia 2–7)
Dicke/Grubmüller G. Dicke/K. Grubmüller, Die Fabeln des Mittelalters und der frühen Neuzeit. Ein Katalog der deutschen Versionen und ihrer lateinischen Entsprechungen, München 1987 (Münstersche Mittelalter-Schriften 60)
Echternach 2 Die Echternacher Handschriften bis zum Jahr 1628 in den Beständen der Bibliothèque Nationale de Luxembourg sowie der Archives Diocésaines de Luxembourg, der Archives Nationales, der Section Historique de l'Institut Grand-Ducal und des Grand Séminaire de Luxembourg, beschrieben von T. Falmagne unter Mitwirkung von L. Deitz, Teil 2: Beschreibungen und Register, Wiesbaden 2009 (Die Handschriften des Großherzogtums Luxemburg 1)
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
Fritzlar Die Handschriften der Dombibliothek Fritzlar, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1984
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hildesheim Stadtarchiv Mittelalterliche Handschriften im Stadtarchiv Hildesheim, beschrieben von I. Stahl, eingeleitet von H. Härtel, Wiesbaden 2001 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen. Kurzkatalog 4)
Jena Verzeichnis der altdeutschen und ausgewählter neuerer deutscher Handschriften in der Universitätsbibliothek Jena, bearbeitet von F. Pensel, Berlin 1986 (Verzeichnisse altdeutscher Handschriften in der Deutschen Demokratischen Republik 2)
Jena 2 Die mittelalterlichen lateinischen Handschriften der Signaturreihen außerhalb der Electoralis-Gruppe, beschrieben von B. Klein-Ilbeck und J. Ott unter Mitarbeit von G. Powitz, Wiesbaden 2009 (Die Handschriften der Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek Jena 2)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Köln HA 3 Die theologischen Handschriften des Stadtarchivs Köln, Bd. 3: Die Oktav-Handschriften der Gymnasialbibliothek, beschrieben von J. Vennebusch, Köln, Wien 1983 (Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Köln. Sonderreihe: Die Handschriften des Archivs 3)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Kühl Marienklage Die Bordesholmer Marienklage, hrsg. und eingel. von G. Kühl, in: Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung 24 (1898), 1–75, I–XIV (Musikbeilage)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Kurz 5/2 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350)
Marburg Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Marburg, beschrieben von S. Heyne, Wiesbaden 2002
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
München BSB 4,5 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 4,5: Clm 27270–27499, beschrieben von H. Hauke, Wiesbaden 1975 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 4,5)
München UB 3,2 Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek München, Bd. 3,2: Die Handschriften aus der Folioreihe, zweite Hälfte, beschrieben von N. Daniel, G. Schott, P. Zahn, Wiesbaden 1979 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek München 3)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Pook Marienklage A. Pook, Die Bordesholmer Marienklage. Passionsmemoria als affektives Drama, Hamburg 2000
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Roth Sündenspiegel G. Roth, Sündenspiegel im 15. Jahrhundert. Untersuchungen zum pseudo-augustinischen „Speculum peccatoris“ in deutscher Überlieferung, Bern u. a. 1991 (Deutsche Literatur von den Anfängen bis 1700, 12)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
Welter J. Th. Welter, L'exemplum dans la littérature religieuse et didactique du moyen âge, Paris 1927
Witt F. Witt, Zur Geschichte der Predigt in Schleswig-Holstein, in: Schriften des Vereins für schleswig-holsteinische Kirchengeschichte, 2. Reihe, 4,1–5 (1906–1909), 460–556

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)