Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 22 Katalogisiert durch Kerstin Schnabel Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Kerstin Schnabel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)

Neukatalogisiert durch Kerstin Schnabel.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.

Kiel Christian-Albrechts-Universität zu Kiel Universitätsbibliothek Bordesholmer Handschriften Cod. ms. Bord. 22 Katalog von 1488 M xx Visio Philiberti. Catalogus pontificum romanorum. Johannes Gobi. Exempla. Legendae sanctorum. Sermones Heiligenstedt Itzehoe Holstein (Itzehoe?) 1454–1464 15. Jh., 1. Viertel

Aus zwei Teilen zusammengesetzt. I: 1r–139v, II: 140r–243v.

I, 247 Bl. 21 14,5

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit dunkelbraunem Lederbezug. Auf dem VD Reste eines Titelschildes aus Papier. Einbände, bemerkenswerte Liber catenatus Am oberen Rand des HD vier Löcher von der Befestigung der entfernten Kettenöse. Darüber ein Kantenbeschlag. Zwei Riemenschließen mit Fensterlager und Haken nordelbischen Typs, Gegenbleche fehlen. Drei Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfache Kapitalbünde. Restauriert. Leder am Rücken sowie Schließenriemen erneuert. Holzdeckel mit Fase, wahrscheinlich ebenfalls erneuert. Fehlstellen und Risse im Leder ergänzt bzw. geklebt. Spiegelblätter und Vorsätze aus Papier eingefügt. Bindung teilweise erneuert. Fehlstellen an den Papierrändern ergänzt. Papier geglättet.

Fragment: HS, ehemals in Kapsel C der UB Kiel (ohne Signatur), seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 22-Bei. Pergament. 27,5 21,3 . 14. Jh. Ältere gotische Kursive. Am unteren Rand beschnittenes Doppelblatt, das um die letzte Lage gehängt war, mit einer Kolumne pro Blatt. Schriftraum: 19,5–20 9–10 cm. 44–46 Zeilen. Zeilenliniierung mit randständigen Einritzungen. Initialen fehlen. Wechsel zwischen kleinerer und größerer Schrift mit Unterstreichungen zur Kennzeichnung von Haupttext und Kommentar. Auf jedem Blatt ein Stempel mit der Aufschrift Universitätsbibliothek Kiel. Vermerk mit Bleistift 22. Das rechte Blatt mit vier Löcher am oberen Blattrand, auf der linken Hälfte nur schwache Abdrücke von den Stiften der Kettenbefestigung. Papieranhaftungen. Anicius Manlius Severinus Boethius: De consolatione philosophiae <note>cum commento</note> Lib. V.

Aufgrund der inhaltlichen Ergänzung wurden die beiden Teile zusammengebunden und von dem Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Thome durch Rubriken und ein Register inhaltlich erschlossen sowie mit einer durchgängigen Foliierung versehen.

Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur M xx mit den folgenden Titeln aufgeführt: Disputatio corporis et anime. Usura damnanda. Tabula summorum pontificum. Mundi status diversus rithmicus. Virtutes et vicia per ordinem alphabeti. Exempla beate virginis et aliorum. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) nicht unter einem entsprechenden Titel erwähnt. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) benannt mit Disputationes corporis et animae.

Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020 Merzdorf, 53. SteffenhagenNr. CCXCIX. Ratjen, 50. Krämer, 98. Schnabel, 36, 59, 78, 168, 379, 576. I I, 141 Bl. Heiligenstedt Itzehoe 1454–1464 Ir Inhaltsverzeichnis Disputatio corporis et anime Exempla beate virginis et aliorum Aufgelistet werden sechs Titel wie auch im Katalog von 1488, siehe oben. – Iv leer. 1r–6r Visio Philiberti sive dialogus inter corpus et animam Incipit disputacio corporis et anime Vir quidam exstiterat dudum heremita Philebertus Francigena cuius dulcis vita Et me Christi manibus totum commendavi Et sic est finis disputationis corporis et anime anno domini 1454 ipso die Dionisii hora nona ante prandium scripsi et finivi ego N. M. manu mea propria supra sancti Nicolai scholam in Idzeho et in eadem estate preterita factus fueram orphanus Nach der Zählung von Ratjen, 50, 317 Verse. Siehe auch Cod. ms. Bord. 87, 1r–5r. Druckausgaben Th. G. v. Karajan, Frühlingsgabe für Freunde älterer Literatur, Wien 1839, 85–98. E. du Méril, Poésies Populaires Latines Antérieures Au Douzième Siècle, Paris 1843, 217–229. T. Wright, The Latin Poems Commonly Attributed to Walter Mapes, London 1841, ND Hildesheim 1968, 95–106. GW 10421. Literatur Walther I20421. Vgl. H. Walther, Das Streitgedicht in der lateinischen Literatur des Mittelalters, München 1920 (Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters 5,2), 63–74, 211–214. Danach: 6r Notae Ihesu nominis ethimologia litteralis Nota. In hoc nomine Ihesus quinque sunt littere que possunt esse inicia istarum dictionum quia solvet populum suum a peccatis eorum Vgl. Hugo Argentinensis, Compendium theologicae veritatis, Lib. IV, cap. XII, Druck: Bonaventurae opera Peltier 8, 157. Gradus ad vitam eternam Item nota ex auditu fit cognitio ex impetratione vita eterna quod nobis prestare dignetur. 6v–7v De oratione Nota quod quidam petunt et non exaudiuntur quia non petunt ut debet pro quo notandum quod vobis preparatum est ab origine mundi etc. 7v Notae Nota canticis canticorum: Ego dormio cor meum quia in omni opere bono derigit nos 8r–12r De usura De usurariis Ususarii sunt sicud Leo qui mane surgit hec videns finivit vitam in bono et in servicio dei etc Der Anfang bis 8v ( et enormiter offendit) übereinstimmend mit Cod. Guelf. 257 Helmst., 298vb–299rb ( Wolfenbüttel Helmst. 1, 330). 12v–13r Dicta et notae 12v Augustinus In omnibus adversitatibus meis non invenio tam efficax remedium et intrepidus requiesco Druck PL177, 181. Gregorius Si passio Christi ad memoriam revocatur In dieser Form bei Thomas de Aquino, Super epistolam ad Hebraeos reportatio, Cap. 12, Lectio 1. Druck Busa S. Thomae Aquinatis opera 6, 550. Nota sacerdos confessus et contentus ante altare stans est sicud angelus Mundus Tempore Ade fuit mundus institutus. Tempore Noe fuit mundus purificatus Am Ende: Augustinus Melior est virginalis castitas quam sanctitas coniugalis. Vgl. Aurelius Augustinus, Sermo 354. Druck PL39, 1567. Literatur CPL284. 13r Nota de scientia Autem habendum noticiam aliquem de hoc quomodo in studio scientiarum laudabiter sit procedendum tertio propter decentia Der Text bricht am Ende der Seite ab. Über die drei Wege des Wissenserwerbs: Via admirationis, inventionis et doctrine. Mit Bezug auf die Metaphysik des Aristoteles. 13v leer. 14r–17r Catalogus pontificum Romanorum In nomine patris et filii et spiritus sancti anno domini MCCCCLXIIII. Regimen summorum pontificum Sanctus Petrus sedit annis XXV mensibus VIII dies VII Calistus. Pius Die Liste reicht bis Papst Pius II. (1458–1464). Auf der letzten Seite sind die Angaben ab Benedikt XII. unvollständig. 17v–18v leer. 19r–20r De sancta Dorothea Ex opere 'Paratus' De beata virgine Dorothea. Vita et passio Gloriosa virgo Dorothea et martir ex patre Dorotheo et matre Theodora progenita ex nobili sanguine senatorum et post multa tormentorum genera eius corpus in particulas minutas incisum migravit ad Christum Dieser Text ebenfalls auf Bl. 199ra–200va. Druck Parati sermones paratiores redditi in evangelia et epistolas dominicalium quam festorum dierum totius anni , Köln 1677, 686–689. Literatur BHL2325d. 20v–21r De vanitate mundi 20v Gregorius I papa Homilia 28 Excerptum Ecce iam in se mundus aruit et adhuc in nostris cordibus floret ipsas eius amaritudines amamus Druck CC SL141, 242f. Literatur CPL1711. 20v–21r Bernardus Morlanensis (Ps.-Bernardus Claraevallensis) Carmen paraeneticum ad Rainaldum (De vanitate mundi). Excerpta Vox divina sonat quod nemo spem sibi donat Omnia dat gratis fons divine pietatis etc 49 Verse. Druck PL184, 1307–1312. Literatur Die Verse am Anfang und Ende Walther I20849 und 13255. Insgesamt Walther I2521. CALMA2, 343 Nr. 5. Glorieux Pour revaloriser Migne , 74. J.-B. Hauréau, Des poèmes latins attribués à saint Bernard, Paris 1890, 1–30. 21v–23v Exempla et notae 21v Anno quinquagesimo septimo Nota exemplum super istud: Faciatis vobis amicos de mammona iniquitatis. Erat in quadam insula maris quod singulis annis faciebant sibi regem et post hac vitam nudi mittuntur in foveam Druck Klapper Exempla , 73 Nr. 101. Setzt fort: Et ubi aliquam boni permiserat ut eternam vitam habeamus. 22r–v De dilectione dei Item nota exemplum ad istud ewangelium: Diliges dominum deum etc. Rex quidam sublimaverat quendam famulum suum ad tantam dignitatem iste non deserit nos 22v Nota quinque sunt signa seu gradus amoris: Visus alloquium contactus oscula factum 23r Notandum quod homo numquam potest facere tot peccata vade filia dimissa sunt tibi peccata tua etc. 23v–25av Versus de statu mundi Tabula doli mundi Viri fratres servi dei Non vos turbant verba mei deus eius miseretur. Qui vult neminem perire sed semper ad aulam introire. Amen etc. et sic est finis Anno 1459 in Hilligisstede per me N. M. 244 Verse. Mit leichten Abweichungen gegenüber der Ausgabe sowie Cod. ms. Bord. 87, 6ra–8rb. Druck AH33 Nr. 246. Literatur Walther I20575. Bloomfield6469. Chevalier34664. N. Henkel, Gesellschaftssatire im Mittelalter. Formen und Verfahren satirischer Schreibweise in den „Sermones nulli parcentes” (Walther 6881), im „Carmen satricum” des Nicolaus von Bibra, in der Ständekritik von „Viri fratres, servi Dei” (Walther 20575) und im „Buch der Rügen”, in: Epochen der Satire. Traditionslinien einer literarischen Gattung in Antike, Mittelalter und Renaissance, hrsg. von T. Haye und F. Schnoor, Hildesheim 2008 (Spolia Berolinensia 28), 95–117, hier bes. 107–109. 25br–v leer. 25r–120r Johannes Gobi Scala coeli Exempla de virtutibus et vitiis per ordinem alphabeti Abstinencia effectus boni varii Quidam heremita fugiens consortia hominum ingressus est et omnia que habuerunt rapuerunt Der Text mit zahlreichen Abweichungen und Auslassungen gegenüber den gedruckten Ausgaben. Die Buchstaben A–C bis Bl. 73r, endet mit dem Stichwort Crux Christi. Die Bl. 74r–78v leer. Lemmata zum Buchstaben D fehlen. 79r–83r Lemmata zu E. 84r–90v leer. Abschnitt F–H fehlt. 91r–94v mit dem Buchstaben I. 95r leer. 95v–100r übergreifendes alphabetisches Register. Nicht alle Lemmata weisen ein Korrelat zum vorliegenden Text auf. Sie verweisen zum Teil auf Exempel im zweiten Handschriftenteil. 100v–101r leer. Fehlende Stichworte zu D, G und I auf Bl. 101v–102r, jedoch auch hier ohne Entsprechung zu diesem Text. 102v zweispaltiges Register der Heiligenlegenden, die im folgenden Handschriftenteil wiedergegeben werden, sowie ein Verzeichnis der Prediten mit Nennung der Anlässe und Perikopen. Lemmata zu L und Teile von M fehlen. 103r–110r reicht von Mors bis Ornatus vanus in Auswahl. Bl. 110v–113v leer. 115r–120r mit ausgewählten Exempeln zu Stichworten, die mit P beginnen, endet GW 10944, CCXVII. Mit diesem Anfang ebenfalls in Cod. ms. Bord. 8, CVr–CCVr. Siehe die Angaben zu Ausgaben und zur Literatur in dieser Beschreibung. Nicht zum Text gehören die später beschriebenen Bl. 73v, 83v und 114r–v. 73v Misericordia dei super salute peccatorum Quoniam de magnis divitiis depauperatus est vitam eternam mercatus est. 83v Corpus Christi Christi corpus vere est subiectum substancie panis etiam lapides vertisse in panem 114r Jacobus de Voragine Legenda aurea De exaltatione crucis. Excerptum De honorificencia passionis et crucis Christi Apud Syriam in civitate Beruth Christianus quidam inhabitans domum quandam sub annua pensione ante tantam altaria consecrabantur Mit kleineren Abweichungen. Druck Maggioni LAcap. 131, 934f. Satz 70–86. 114v Passio Christi que omnia dulcescit Erat quidam habens panem unum valde durum illum fructus ei dulcissimus 120v–126v leer. 127r–138v Exempla de beata virgine Maria 127r–134v Exempla de beata virgine incipiunt. De Ave Maria Fuit quidam miles qui ardebat mirabiliter in amore cujusdam mulieris et dabo in vitam eternam Diese Exempla bis Bl. 134v sowie 135v–136r ebenfalls im zweiten Handschriftenteil, Bl. 226r–230v, siehe im Einzelnen dort. 134v–135v Nota de passione domini Ad idem de passione domini legitur quod fuit quidam miles qui servivit quodam rege fideliter ac devote 136r Versus Ille hostem emit qui furem de cruce demit. Vgl. Walther II11214. 136r–138v Exempla De confessione Quidam sacerdos audivit confessionem hominum in quadam ecclesia ut faciat suam fa Der Text bricht ab. Auch diese zwölf Exempla im zweiten Teil, Bl. 217r–219r, siehe dort. 139r–v leer.

Wasserzeichen: Traube ohne Beizeichen, Stiel zweikonturig: WZMA AT4000-424_112 , WZMA AT4000-424_113 (beide 1454/1455, auch in Cod. ms. Bord. 118). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange mit Stern: Piccard-Online 75175 (1455). Mensch, Kopf, Mohr mit einzelnen Haaren: Piccard-Online 20666 (1455), Piccard-Online 20667 (1460), zwei weitere Typen nicht nachweisbar.

I, 141 Bl. Zeitgenössische Tintenfoliierung 1–139. Zwei Bl. vor dem eigentlichen Bl. 25 mit 25a und 25b bezeichnet. VI (12). VII (25b). VIII (25–40). VI (52). VII (66). 5 VI (126). VII–1 (139). Die ersten zwei Lagen mit einer Lagenzählung verso auf dem letzten Bl. der Lage am unteren Rand. Schwemmränder und leichte Verfärbungen des Papiers auf dem Fußsteg sowie an den Seitenrändern.

15–16 9–10 . 28–32 Zeilen.

Von zwei Händen in Bastarda geschrieben.

Hand 1: Schreiber mit den Initialen N. M., 1r–138v, mit Ausnahme der zunächst freien Blätter, die teilweise später von Hand 2 beschrieben wurden.

Hand 2: Nachträge von dem Chorherrn Nikolaus Thome auf Bl. 53v, 83v, 95v–100r, 101v–102v und 114r–v, sowie einige Rubriken und die Blattzählung.

Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Das Register in roter Tinte, die Folioangaben in schwarzer Tinte. Auf den Seitenrändern vereinzelt Rubriken in roter oder schwarzer Tinte.

Geschrieben in der Zeit zwischen 1454 und 1464 in Heiligenstedt und Itzehoe von einem Schreiber mit den Initialen N. M. Ein Teil entstand in der Schule bei der Kapelle St. Nikolai in der Neustadt von Itzehoe, siehe dazu E. Imberger, Itzehoe im Spätmittelalter und die Reformation (1303–1524), in: Itzehoe. Geschichte einer Stadt in Schleswig-Holstein, hrsg. von der Stadt Itzehoe, Bd. 1: Von der Frühgeschichte bis 1814, Itzehoe 1998, 38f.

Für einen Chorherrn mit den Initialen N. M. gibt es in den Bordesholmer Quellen keinen Nachweis, doch lässt sich vermuten, dass die Person ins Stift eintrat und den entsprechenden Band mitbrachte.

II 106 Bl. Holstein (Itzehoe?) 15. Jh., 1. Viertel 140ra–197rb Exempla 140ra–va De vita paupere Fuit vir quidam habens primo VII marcas quas acquisierat iusto labore 140va–b De usurario Erat quidam usurarius qui habebat duos filios. Hic cepit decumbere usque ad mortem 141ra De milite Miles quidam in dandis decimis erat devotissimus Vgl. Kremsmünster, Stiftsbibliothek, CC 51, IIIv ( Kremsmünster 2, 278). 141ra–va De moniali Quedam christiana nomine virgo sanctimonialis in monte sanctis Walburgis vidit visiones 141va De puella Quedam puella parvula dum inciperetur iste ymnus: Te deum laudamus 141vb Converso Dyabolus cuidam converso cysterciensis ordinis ita fuit infestus De beata virgine In quadam cappella erat ymago beate virginis non pulchre formata 142ra Item de beata virgine Iudeorum castro Veldenze erat matrona quedam Iutta nomine 142rb–va De sacerdote paupere Quidam fuit sacerdos pauper sed semper letus 142va–143ra De paupere homine Quidam fuit homo pauper qui tantum premebatur paupertate 143ra–b De usurario Fuit quidam usurarius regi Francie familiaris habens sub manibus suis aliquid de bonis regis 143rb–va De usurario Quidam fuit usurarius quem fratres in sua infirmitate hortabantur 143va–b De moniale Monialis quedam media nocte mortua in choro 143vb–144va De rege Rex quidam erat qui habuit quendam fratrem mirabilem et ferocem 144va–145ra De tyranno Tyrannus quidam nobilis in extremis constitutus consilio uxoris 145ra–va De milite Angelorum rex habuit quendam sub se militem sibi dilectum et valde utilem 145va–b De milite Quidam fuit miles famosus et strenuus quadam die cum staret in pomerio iuxta arborem 145vb–146ra Da vago Converso ad dominum: Vagus fuit quidam qui quodam tempore se posuit super unam mensam 146ra–b De heremita Fertur quod quidam angelus dixit heremite 146rb–va In vitas patrum In vitas patrum legitur quod quidam senex quendam habuit discipulum 146va–147rb De sacerdote Erat quidam sacerdos in Coloniensi dyocesi satis religiosus regens parochiam 147rb–vb De sancto Theodoso episcopo Sanctus Theodosus episcopus semel descendit super ripam 147vb De milite Quidam fuit miles qui valde religiosus dilexit 147vb–148ra Legitur de vitas patrum quod quidam heremita circa XXVII annum servicio dei 147ra–148vb De divite et paupere Erant duo carnales fratres quorum unus erat dives 148vb–149rb De milite Miles quidam fuit qui quendam fatuum habuit 149rb–vb De religioso Erat quidam religiosus qui in vigilia Christi completis orationibus suis 149vb–150ra De moniale Fuit quidam sanctimonialis Eulalia nomine que quadam nocte cum requiescere 150ra–b De sene Quidam senex dum moreretur circumdederunt fratres lectulum eius Auch in Darmstadt, LHB, Hs 1021, 157vb ( Darmstadt 4, 228f.). 150rb Item Abbas Arsenius cum adhuc esset in paliate suo oravit dominum dicens Item Erat quidam interrogavit quendam senem dicens: Duo fratres sunt ex quibus unus in cella 150rb–151ra Item Narravit abbas Daniel qui fuit dyscipulus abbatis Arsenem 151ra–b De sene Quidam erat senex magnus et providus contigit autem ut cum gustaret 151rb–152rb De sancto Eraclio Eraclius lapicida fuit pauper et victum suum conquisivit lapides serando 152rb–153va De Iudeo Quoddam fuit hospitale ante Salernam in quo colligebantur pauperes et infirmi procurator 153va–154rb De Iudeo In Affrica in quadam civitate que dicitur ? erat quidam Iudeus habens annos quingentos 154rb–vb De ancilla Quedam fuit ancilla sacerdotis que dum infirmaretur ad mortem 154vb–155vb De sacerdote Fuit sacerdos quidam devotus cottidie pro se et pro ecclesia psalterium legit 155vb–157va De moniale In quodam claustro quedam fuit monialis casta virgo 157va–159vb De rege quodam Quidam fuit homo nobilis manens in castro suo 159vb–161ra De imperatore Hora quadam cappellani cuiusdam imperatoris cum pertractarent 161ra–b De milite Erat quidam miles infantia nobilis sed dissolutus 161rb–va De fratre Frater quidam Christum videre desiderans 161va–b De imperatore Imperator quidam venabatur in silva 161vb De pictore quodam Pictor quidam fuit ex speciali devotione depinxit ymaginem beate virginis 161vb–162ra De XII gradus humilitatis Duodecim sunt gradus humilitatis. Primus gradus est corde et corpore defixis in terram aspectibus humilitatem semper ostendere Aus Pharetra, Lib. 4, Cap. XII. Verschiedenen Verfassern zugeschrieben. Druck Bonaventurae opera Peltier7, 184. Literatur DistelbrinkNr. 178. Bloomfield2530. Mohan, 187. Glorieux Répertoire Nr. 305bk und 311t. Stegmüller RS1141. 162ra–b De rege quodam Consuetudo erat in quadam insula quod singulis annis faciebant regem 162rb–va De sacerdote Sacerdos quidam secularis cum die quadam missam diceret alius ei assistens 162va–b De monacho Claustrum est quod vocatur Iuler ubi erat monachus 163ra De inferno In inferno IX leguntur esse speciales pene. Prima quia tam senilis accensus est 163rb De muliere Quedam femina nobilis edocta quod si terciam abluctionem ex digitis acciperet sacerdotis 163rb–vb De scolare Iuvenis quidam scolaris de Moselia natus 163vb–164rb De sororibus Que sorores simul habitabant matre mortua diviserunt hereditatem 164rb–va De sacerdote et meretrice In Turingia quidam plebanus tulit ad collum in sacculo pixidem cum corpore Christi 164vb De religiosa Religiosa quedam desiderans communicare petiit sacramentum 164vb–165rb De sancta Maria Qualiter beata virgo Maria se in vocantibus subvenire solebat ostenditur per exemplum 165rb–vb De sene quodam Aut nullis nostrum ad dominum converti movetur per prophetam pollicetur 165vb–166va De theolonario Legitur de quodam theolonario quod numquam elemosinam alicui pauperculo prebuerit Vgl. 220r. 166va–167vb De divite quodam Quidam gener et opibus preditus obiit 167vb–168va De agricola Agricola quidam diuturno languore laborabat 168va De excommunicatione Dives quedam cum excommunicatione moreretur post IX annos uxor eius moriens 168va–b De adolescente Cum quidam adolescens unicus heres patris factus esset monachus 168vb–169ra De muliere Mulier quedam deo devota virum habuit pessimum 169ra–b De imperatore Iulianus imperator qui et apostata dum se ad quoddam prelium prepararet mandavit sancto Blasio Cesariensi episcopo 169rb–va De sancto Germano Sanctus Germanus hospitatus in quodam loco cum post cenam mensa iterum prepareretur 169va–170ra De vita Hinrici imperatoris Legitur in vitas secundi Hinrici imperatoris quod dum ipse et Conegundis uxor eius virgines simul permanerent dyabolo instigante 170ra–b De milite Miles quidam gravissime infirmatus dum ageret in extremis more mortalium cilicio et cineri superposuit 170rb–va De moniale Quedam monialis custrix sive sacrista ecclesie circa pallas et maxime circa corporalia mundanda specialem sollertiam exhibebat 170va–171ra De comite Comes quidam nobilis in quadam de suis civitatibus virginem videns pulchram hanc nimium adamavit 171ra–172rb De rege Rex quidam habuit filium et filiam que se amabant in vicem 172rb–va De viro Vir quidam devotus una cum uxore sua venerebatur IIIIor festa beate virginis Marie cum missarum celebratione et elemosinis 172va–b De milite Miles quidam nobilis et predo fuit captus ab imperatore Frederico 172vb–173ra De milite quodam Quidam miles patrem alterius militis occiderat 173ra–b De sancto Bernardo Sanctus Bernardus cum haberet duos monachos unum valde religiosum et humilem 173rb–va In vitas patrum Legitur in vitas patrum de quodam patre qui vidit quendam reddentem et ait 173va De fratre quodam De quodam fratre qui renuntians seculo et sua dedit pauperibus venit ad abbatem Antonium 173va–b De ? in vitas patrum De quodam in vitas patrum qui erat heremita in Egipto 173vb De ? in vitas patrum Legitur de beato Antonio quod quidam venator vidit eum gaudere cum fratribus suis multum ei displicuit 173vb–174ra De muliere Sciendum est quod maxime culpabiles sunt. Gaude mulierum quas post se trahunt preciosis vestibus induentes 174ra–b De scolari De quodam scolari Parysiensi qui cum esset inductus preciosis vestibus et a sociis multum honoraretur 174rb De rege quodam Rex quidam concessit cuidam avaro et cuidam invido munus quod eligerent 174rb–va De viro et muliere Quidam habuit uxorem et ex ea tres pueros secundum opinionem suam 174va–175ra De heremita De in oportunitate temporis murmurare fatuum est 175ra De anima Summum remedium anime est silencium unde legitur quod abbas Agario lapidem misit in ore 175ra–176ra De milite Miles quidam fuit qui nec deum nec hominem timuit coniugem habebat fidelem 176ra–vb De duce Dux quidam valde secularis ad correctionem vitam cuiusdam fratris hortatu sic pervenit 176vb–177va De iuvene Iuvenis quidam in Germanie partibus genere preclarus parentibus mortuis 177va–178ra De viro Vir quidam loco sancti Leonardi nobiliato habitans 178ra De milite Miles quidam in bello Karuli magni cum in armis esset pugnaturus rogavit cognatum suum 178ra–va De viro quodam Quidam namque cum in quadam rupi argentum foderat subito rupis cecidit 178va–b De sancto Augustino Legitur quod dum adhuc beatus Augustinus in carne viveret et quedam relegeret ante se vidit demonem Aus Jacobus de Voragine: Legenda aurea, De sancto Augustino, Druck: Maggioni LAcap. 120, 863 Satz 332–341. 178vb–179ra De viro Fuit vir quidam magnus de sanctis senioribus 179ra–vb Item In dyocesi Bremensi homo quidam fuit diversarum villarum advocatus homo inmisericors 179vb–180va De usurario Erat quidam usurarius nomine Godschalcus qui tempore predicationis crucis crucem acceperat 180va–181ra De iudeo Iudeus quidam videns beati Nycolai virtuosam potentiam in miraculis faciendis 181ra–b De sancto Nicolao Vir nobilis rogavit beatem Nicolaum ut sibi filium a domino impetraret promittens filium ad ecclesiam 181rb De sancto Machario Die quadam sanctus Macharius caput defuncti invenit 181rb–182rb De sancto Iuliano De sancto Iuliano qui utrumque parentem nesciens occidit cum enim Iulianus iuvenis ac nobilis quadam die venationi insisteret Druck: Gesta Romanorum, GW 10898, 12rbvb . 182rb–vb De sancto Longino Longinus fuit quidam centurio cum aliis militibus cruci domini assistens 182vb De beato Gregorio Matrona quedam beato Gregorio singulis diebus dominicis panes offerebat 182vb–183rb De Leone papa Leo papa ut in miraculis beate virginis legitur in ecclesia sancte Marie maioris in die resurrexionis dominice missa celebrabat 183rb–va De sancto Iacobo Theronicus quidam cum filio suo circa annum domini Mo Co XXo ad sanctum Iacobum pergens 183va De sancto Innocencio Rome ut testatur papa Innocencius IIIus annis XII pax fuit 183vb–184ra Alia miracula In ipsa die nativitatis domini secundum aliquorum relationem ut ait Crisogonus magis super quendam montem Aus Jacobus de Voragine: Legenda aurea, De nativitate domini, Druck: Maggioni LAcap. 6, 69f. 184ra–vb De inventione sancte crucis Inventione sancte crucis post annos CC ardue deum facta est legitur enim in ewangelio Nichodemi 184vb–185rb De scolari quodam Recitat magister Allexander episcopus Vindoniensis super illud verbum 185rb–va De sancto Ambrosio Quadam vice et beatus Ambrosius Romam pergeret et in quadam villa apud hominem quendam locupletem fuisset hospitatus Aus Jacobus de Voragine: Legenda aurea, De sancto Ambrosio, Druck: Maggioni LAcap. 55, 383f. 185va–186va De sacerdote Sacerdos quidam fuit valde bonus numquam volens missam celebrare 186va–187vb De quodam sene bono Fuit quidam devotissimus hominum et amicus dei pro quo dei multum fecit 187vb De miraculis de sancta virgine Quidam fuit fur qui vocabatur ewangelio qui de substanciis aliorum multos alebat 187vb–188ra Item Monachus quidam negligens sumpta cum fratribus potione pro sanitate mortuus est 188ra–b Item. De sancto Iacobo Laycus quidam nomine Hylardus desiderabat ire ad limina sancti Iacobi 188rb–va Item In urbe Colocana dum archiepiscopus quendam celebravit in die assumptionis sancte Marie inter secretum ipsius misse 188va–189ra De duobus fratribus Erant in urbe Romana duo fratres quorum unus Petrus dicebatur prudens et strenuus 189ra–b De domina nostra In urbe Iunaria erat quidam langwidus ardens in pede ad ecclesiam 189rb Item Apud Constantinopolim erat quidam Iudeus ymaginem beate virginis 189rb–va De monacho Quidam monachus devote solens dicere horas beate virginis instante dyabolo sorde fornicatus est 189va De puero quodam Puerulus quidam pane accepto dominum ingreditur matris commendendo panem 189va–b De paupere Mendicus quidam quod mendicabat cottidie aliis pauperibus tribuebat 189vb–190rb De divite In Argentina civitate quidam dives ad tantam pervenit paupertatem 190rb–va Item Erant duo socii amantissimi quorum unus est defunctus 190va De episcopo Quidam episcopus venosissime venerabatur beatam virginem hic quadam die cum esset in divinis 190va–191ra De clerico Clericus quidam pro optinendo episcopatum per dyabolum promisit se ei serviturum 191ra De monacho Quidam monachus corpus domini volens sumere 191ra–b De femina Quedam femina causa indulgentie solebat imitari corpus Christi 191rb–va De abbate Abbas quidam cum missam celebrasset venit ad quandam obcessam dicens demoni 191va–b De peccatore Episcopus quidam habuit cognatum qui obseditione castri telo percussus desperatus est vivere 191vb–192ra De milite Miles quidam nobilis fuit suspensus ab imperatore 192ra–b De imperatore Quidam imperator tantus fuit inscitie amator 192rb–va De sanctimoniali Quedam sanctimonialis femina pulcra et devota 192va–193ra De muliere Mulier devota virum infidelem ad confessionem incitavit frequenter vir 193ra–va De monacho Iohannes monachus bone vite petiit ab abbate 193va–b De plebano Plebanus quidam erat peregrinus cum suis civibus in partibus transmarinis 193vb–194rb De virgine Virgo quedam nobilis procabatur a iuvene quodam que tandem victa assignavit ei locum 194rb–va De milite Miles quidam villam transiens ubi chorea ducebatur 194va De layco Laycus quidam nullam sciens orationem nisi Ave Maria 194va–b Quidam conversus quotiens transivit ymaginem beate virginis flexis genibus 194vb De muliere Devota quedam mulier prostravit se ante ymaginem beate virginis 194vb–195ra De claustrali Quedam sanctimonialis femina beatam virginem in magna veneratione habebat 195ra–b De sanctimoniale Erat quedam sanctimonialis Beatrix nomine pulcra et devota 195rb–va De abbate Severus abbas dum vineam suam putaret venit quidam suus parrochialis petens 195va–b De duobus monachis Duo monachi transeuntes per silvam seniorem 195vb–196ra De peccatore Homo quidam multum honorabat beatam virginem hic habebat peccatum 196ra–va De quodam nobili Quidam erat nobilis qui multas divitias consumpserat tornamentis 196va De milite Miles quidam multum terminosus captus fuit ab inimicis 196va–197rb De duobus iuvenibus Duo erant iuvenes in vino sedentes iocundi tanta gloria in oriente resurgere induamus eo adiuvante qui vivit et regnat cum patre in unitate spiritus sancti deus amen 197va–216rb Legendae sanctorum Teilweise mit Orationen. 197va–198rb Jacobus de Voragine Legenda aurea Paulus heremita Paulus primus heremita fervente Decii persecutione heremum vatissimum adiit Maggioni LA cap. 15, 141f. 198rb–199ra De sancto Benedicto Kompiliert aus der Vita ( BHL1102). Gregorius I papa Dialogi liber Lib. II, Prologus De sancto Benedicto Benedictus vir venerabilis vite ab ipso sue puericie tempore cor gerens senile sancte conversationis habitum quesivit 198v Hic itaque cum iam relictis sola secuta est. Danach keine wörtliche Übereinstimmung mehr. Quadam vite dum nutrix eius capisterium a vicinis concessisset multos libros conscriptit post hec in pace quievit. Druck SC260, 126–128. Literatur CPL1713. 199ra–200va De sancta Dorothea Gloriosa virgo Dorothea et martir ex patre Dorotheo et matre Theodora progenita ex nobili sanguine senatorum et post multa tormentorum genera eius corpus in particulas minutas incisum migravit ad Christum Siehe oben Bl. 19r–20r. 200v–201r Orationes Deus amator castitatis fons pudoris qui beatam Dorotheam virginem ac martirem tuam diversis tormentorum generibus Omnipotens sempiterne deus in cuius nomine gloriosa virgo et martir Dorothea Omnipotens sempiterne deus qui beate virgini Dorothee gloriam martirii contulisti meritis ea eterne beatitudinis gloriam pervenire valeamus Teilweise auch in Jena, ThULB, Ms. Sag. o. 10, 121v ( Jena 2, 376). 201ra–203ra De Aldegundis Oratio Deus amator totius pudicicie alme virginis tue Aldegundis Auch in Jena, ThULB, Ms. Sag. o. 10, 121v ( Jena 2, 376). Hucbaldus de Sancto Amando Vita Aldegundis Anno dominice incarnationis circiter evoluto sexagesimo tricesimo BHL247. 203ra–rb Jacobus de Voragine Legenda aurea De sancto Donato Donatus cum Iuliano imperatore nutritus et eruditus est in Arecio circa annos domini CCC LXXXo Maggioni LA cap. 111, 747 Satz 6–12; 750, 51–53. 203rb De sancto Bernhardo O oliva fructifera in domo dei CANTUS601612. Collecta De sancto Bernardo Perfice quesumus domine pium in nobis sancte religionis affectum Bruylants1, Nr. 382. 203rb–210vb De conceptione sanctae Mariae 203rb–206va Jacobus de Voragine Legenda aurea 203rb–205vb Conceptionis Marie Anscalimus Cantuariensis archiepiscopus suis salutem et perpetuam in domino cunctis audire cupientbus enarravit 205v–206va Sicut in sancta ecclesia celebratur nativitas sic debet excoli eius conceptio et ad gaudia eterna perduci. Prestante domino vivit et regnat deus per infinita secula seculorum Amen Bis 205va übereinstimmend mit Graesse LA, 869–871, danach eine Auslassung und die Fortsetzung bei Graesse LA, 872. 206va–210vb Officium de conceptione sanctae Mariae Gauge mater ecclesia nova frequentans gaudia AH 5 Nr. 12. Mit Abweichungen. Ad magnificat. Deus qui beate Marie virginis angelico prenuntio parentibus predixisti Dann Prv 8,34. H. Fit porta Christi pervia . V. Audi filia . Salve virgo virginum salve reginarum nobilis puerpera stirpe David orta. Lectiones In historiis duodecim tribuum legitur beate Anne genus ex Bethleem fuisse Vgl. BHL485. 210vb–211vb Barbare virginis Temporibus Maximiani imperatoris erat quidam nomine Dyoscorus dives valde BHL917. 211vb–213ra Scholastica Soror beati Benedicti Scholastica nomine omnipotenti domino BHL7514. 213ra–vb Ghertrudis virginis In Nivigello monasterio sancte Ghertrudis virginis hec filia Pippini regis Karoli magni regis filii fuit et tue maiestati inveniamus acceptum In dieser Form bisher nicht nachgewiesen. 213vb–215ra Severi confessoris Beatus Severus confessor cuius hodie memoriam agimus longo tempore in laycali habitu miracula explicari longum esset Vgl. BHL7681c und BHL Inédits , 373. 215ra–216rb De beata Iuliana Temporibus Maximiani imperatoris erat quidam senator in civitate Nicomedis nomine et cum perducta cum beata decollata est Iuliana Nur am Anfang übereinstimmend mit BHL4525 ( GW M11202, CCXLIX). 216v leer. 217r–230v Exempla Die folgenden zwölf Exempel bis Bl. 219r auch in Teil I, 136r–138v. 217r Quidam sacerdos audivit confessionem hominum in quadam ecclesia et venit demon Filius cuiusdam regis infirmabatur Parisius dum scolas frequentaret Quedam domina cum ante altare iaceret lacrimis 217r–v Quidam congregavit illicite multa bona 217v Puella quedam exhereditatur a quodam rege 218r Richardus rex Frisonum induratus in peccatis cum baptizari deberet Druck Petrus de Palude, Enarrationum quadragesimalium thesaurus novus, Lyon 1561, 301. Homo quidam malus erat habens duos filios unus videns peccata patris Druck Petrus de Palude (wie oben), 301f. Monachus quidem preparavit se quantum potuit ad sacram communionem 218r–v Quidam in die parasceves exspectavit donec omnes communicassent 218v Adolesens quidem silvam intravit Quidam miles habuit castrum altum 218v–219r Erat quidam magnus magister qui in facie hominis cognovit omnes 219r Rex quidam edificavit templum prohibens ne alius aliquid ad elemosinam daret Quidem princeps erat latro numquam volens confiteri quem cum uxor sua sepius moneret ut confiteretur 219v leer. 220r–v Legitur de quodam theolonario quod numquam alicui pauperi elemosinam exhibuisset Vgl. abweichend des Exemplum auf Bl. 165vb–166va. 220v Duo dilecti socii missi fuerant a paterfamilias ad studium 220v–221r Homo quidam habuit tres amicos quorum quidem duos precordiales affectuose honorabat 221r Timor domini custodit hominem de futuris dampnis 221r–v Timentibus dominum nichil deest. Exemplum. Fuerunt duo sutores compares 221v Nota bona que fiunt vel mala que caventur timore pene Hec paupertas timenda est que quinque deum negare facit Nota legitur quod quidam homo fuit qui non curavit 222r Unde quidam religiosus in nocte cum aliis in dormitorio iacens cepit 222r–v Erat quidam rex dives ac potens qui habebat capellam 222v Quidam rex Grecie gaudium temporale vacuum reputans inane wultum grave semper pretendit Auch in Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. oct. 77, 83va–vb ( Berlin 3,1, 88), Uppsala, UB, C 342, 124v ( Uppsala4, 302) und Würzburg, UB, M. ch. q. 16/1, 276v ( Würzburg 1119). 222v–223r Quidam clericus egrotans magistro suo pepigit quod post mortem statum suum nunciaret 223r De heremita qui putabatur religiosus De Arsenio qui vidit tria. Primo hominem vidit 223r–v Erat quidam vir fidelis et bonus qui post diuturnam penitentiam factus sanus est 223v In gestis Karoli legitur quod erat miles quidam strenuus in armis 223v–224r Quidam dives et nobilis obiit in cuius exequiis familia sua 224r–v Exemplum penitencie sic nobis beata Thaiys que erat meretrice valde 224v Quidam rex habuit filiam que summe diligebat Cum beatus Martinus quadam die missam celebraret vidit et beatus Briccius suus dyaconus dyabolum sedentem 224v–225r Quidam erat proscriptus quod secuta est. Uxor eius que videns eum quodam tempore potum tenere in manibus 225r Comes quidam longa infirmitate decumbuit Auch in Cod. ms. Bord. 25, 166vb, Cod. ms. Bord. 84, 179v–180r, und Weimar, HAAB, Q 22, 23r ( Weimar 2, 45f.). 225r–v Sacerdos quidam cum suis convicariis mane transiebant in vigilia pasche veniunt volentes mane recedere 225v Quidam plebanus tulit corpus domini ad communicandum infirmum 225v–226r Quidam Iudeus qui faciebat vitrum habebat filium pulcherimum Poncelet Index 1409. 226r Quidam Iudeus Appollonius templum ut quiesceret audivit malignos spiritus narratione Quidam sanctus cum iret ad martyrium requisitus a thyranno Quidam puella amans beatam virginem Mariam 226r–230v Die folgenden Exempel bis 230v in leicht veränderter Reihenfolge und mit kleineren Abweichungen auch in Teil I, 127r–134v und 135v–136r. 226r–v Fuit quidam miles qui ardebat mirabiliter in amorem cuiusdam mulieris 226v Fuit quidam qui cum uxore sua habuit unicum filium 226v–227r De bona abbatissa diligentem multum beatam virginem que bene tenebat moniales suas 227r De quodam puero cui mater docuit Ave Maria De muliere odio habente vicinam suam Poncelet Index 329. 227r Quidam iuvenis intravit ordinem Cisterciensium 227r–v De pictore egregio qui intravit ordinem 227v Constantinopolim fuit quidam Iudeus familiaris 227v–227ar Religiosus quidam hanc antyphonam Gaude Maria dei genitrix ad honorem domine nostre cotidie decantavit 227ar Miles quidam iuvenis et seculo huic se conformans habebat uxorem beate Marie valde devotam Auch in Cod. ms. Bord. 25, 176ra–rb. 227ar–v In monasterio sanctimonialium erat quedam virgo Beatrix nomine pulchra devota custos ecclesie 227av Vir quidam nobilis filium suum ad nuptias tradidit 227av–228r In sequentia cantatur Theophilum reformans gracia. Erat idem Theophilus vicerector in ecclesia 228r Erat quidam presbyter pauper valde devotus ad animas 228r Cum quidem milites domum divitis intrassent 228r–v Cum in quadam civitate Vicinensi quidem puer iudaycus 228v Beatus Gregorius narrat in quarto dyalogorum libro quod cum Iudeus quidam iret faceret seu ambularet 229r In vitas patrum legitur quod sanctus Macharius invenit caput cuiusdam mortui Quidam miles Gallicus cruce signatus visitavit omnia loca sancta Legitur quod quidam flagiciosus fedus cum dyabolo fecit 229r–v Vincentius Bellovacensis Speculum morale In gestis Allexandri legitur quod quidam hystrio lusit coram Druck Douai 1624, Sp. 1527. 229v Legitur in fine hystorie tripartite quod quidam dixit se esse Moysen missum ad liberationem In vitas patrum legitur frater quidam interrogavit senem dicens usque est servandum silentium 229v–230r Dicebat magister Jacobus quod divites et gloriosi in hoc seculo 230r Quidam nobilis castrensis quendam comitem infestabat 230r–v Duo milites erant fratres carnales quorum unus lusit cum servo in ludo 230v Erat quidam civis qui calumnia erat consuetudinis Miles quidam cum videret quendam ducem latronis 231r–v leer. 231ara–232ra De sancto Laurentio De natu sancti Laurentii et eius invencione Fuit dux in Hyspania habens uxorem sterilem et gentilem et sic habes ortum beati Laurentii Auch in Cod. ms. Bord. 76, 182v–184r, Cod. ms. Bord. 32, Teil VI, 6r–7r, und Halle (Saale), ULB, Qu. Cod. 215, 315va–315va ( Halle, 329). 231ara–238va Sermones de sanctis 232ra–234ra Johannes Contractus Divisionis apostolorum (S97). Confringite vitulos . Hodie in ecclesia agitur divisio apostolorum et quia apostoli igitur diviserunt sibi sorte terras Schneyer3, 441 Nr. 114. 234ra–235ra Nativitatis Marie (S65). Egredietur virga . Hodie carissimi agimus illam magnificatam et honorificatam festivitatem nativitatis 235r–237rb Johannes Contractus De sancto Laurencio (S56). Igne me . Sicut scriptum est in psalmo verba ista poterat dicere beatus Laurentius tempore gratias agens in hoc quod eum in passione sua confortavit Leicht abweichend gegenüber Schneyer3, 442 Nr. 118. 237rb–238va Jacobus de Voragine Sermo de dedicatione (C11). De dedicatione Domus mea . Quodcumque dominus Iherusalem venit statim ad templum properabat per hoc nos instruens Schneyer3, 239 Nr. 209. 238va–241va Verba seniorum Excerpta 238va–239ra Cap. 10–11. (Vitas patrum, lib. 3) De temptatione demonis Beato abbati Moysi qui habitabat in loco qui appellabatur Petra usquequo cessaret ab eo sordidissima impugnatio PL73, 743f. 239ra–rb Cap. 15 Item Erat quidam vir in heremo super magnitudine gratie eius PL73, 747. 239rb–vb Miraculum Item In quodam cenobio quidam erat monachus secretarii officio functus vitam suam consummans in pace animam reddidit Druck Marienlegenden, hrsg. von F. Pfeiffer, Stuttgart 1846, 267f. 239vb–241a Libellus VII, 24 (Vitas patrum, lib. 5) Item Quidam frater interrogabat senem dicens quid faciam quia cogitatio mea non dimiitit quamvis suasus ab aliquo egredi cellam suam PL73, 897–900. 241va Libellus VII, 31 Item Senex quidam sedebat in heremo qui longe habebat aquam a cella sua posuit cellam suam ab aquam PL73, 900f. 241va–242rb De signis salvandorum et damnandorum Nota Sunt autem signa salvandorum et dampnadorum et hec de salvandis et dampnandis licet non scire veritas 242rb–242vb Exempla 242rb–vb Miraculum de sancto Iheronimo. De leone et Ieronimo Vespere quodam dum cum fratribus consederit. Leo claudicans occurit vix assensit et benedictione data remisit ad prophetam Vgl. PL22, 210. 242vb Legitur autem quod duo erant socii quorum unus erat stultus alter sapiens Nach der Rubrik De misericordia Streichung des Textes. 243r–v leer.

Wasserzeichen: Frucht, Birne, frei, mit zwei Blättern: zwei Typen nicht nachweisbar. Vierfüßer, Hirsch, Kopf: drei Typen nicht nachweisbar. Waffe, Bogen, um 90° gedreht: nicht nachweisbar. Lilie ohne Beizeichen, mit durchgehendem Band: zwei Typen nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: nicht nachweisbar. Buchstabe R, darüber Kreuz, zwischen zwei Bindedrähten: zwei Typen ähnlich Piccard-Online 29066 (1400) und Briquet8954 (1406).

106 Bl. Zeitgenössische Tintenfoliierung in Fortsetzung des ersten Teils 140–243. Zählfehler: 227 und 231 doppelt, das jeweils zweite Bl. jetzt mit der Zusatzbezeichnung a versehen. 9 IV (211). VI–4 (219). VI (230)! VII (243)! Die ersten beiden Lagen mit Bogensignatur in römischen Ziffern recto am oberen Rand. Die ersten neun Lagen mit Reklamanten sowie Falzstreifen aus Pergament in der Lagenmitte. Besonders im hinteren Teil dünnes brüchiges Papier mit Schwemmrändern unten und an den seitlichen Rändern.

16 11 . 25–30 Zeilen. Zweispaltig. Bl. 217r–230v einspaltig.

Von drei Händen geschrieben.

Hand 1: Ältere gotische Kursive 140ra–216rb,

Hand 2: Jüngere gotische Kursive 217r–230v,

Hand 3: Jüngere gotische Kursive 231ara–242vb.

Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

In Holstein entstandener Handschriftenteil. Die Legende von der Geburt und der Bekehrung des Laurentius (231ara–232ra) könnte ebenfalls auf eine Entstehung in Itzehoe deuten, wo die Kirche das Patronat des heiligen Laurentius trägt.