de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 33
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Theologische Sammelhandschrift

Papier — 326 Bl. — 29,5 × 22–23 cm — Hamburg — 15. Jh., 2. Viertel

Aus drei Teilen zusammengesetzt. I: 1r–223v, II: 224r–281v, III: 282r–325v.

Spätgotischer Holzdeckelband mit rotem Lederbezug. Streicheisenlinien. Einzelstempel aus der Werkstatt "Bordesholm frühgotisch" (EBDB w001545): Stern, sechsstrahlig: EBDB s036975. Wirbelfigur, Blattwirbel: EBDB s004679. Diese Werkstatt war wohl in Hamburg lokalisiert. Auf dem VD oben Reste eines Signaturschildes aus Papier, welches von einem größeren überklebt wurde, Maße 3,8 × 4,8 cm, Aufschrift B x Darunter Reste eines großen Titelschildes aus Papier, 7,5 × 18,4 cm, Aufschrift nur noch rudimentär lesbar. Signaturschild aus dem frühen 17. Jh. der Größe 4 × 5, Aufschrift Inferioris / Primae Classis / Secundi Scamni / Lateris … / Liber … Auf dem HD am oberen Rand ein zusätzlicher Kantenbeschlag, darunter vier Löcher der ehemaligen Kettenbefestigung. 2 x 4 Eck- und Kantenbeschläge. Drei Doppelbünde alternierend mit einfachen Bünden. Zwei Riemenschließen, nordelbischer Schließentyp bestehend aus Fensterlager mit Zierbohrungen und randständigen Einkerbungen, Schließenhaken nur unten erhalten, analog gestaltet. Oben Lederriemen. Registerzungen als Blattweiser aus Papier auf Bl. 37, 45, 53, 60, 64, 68, 77, 91, 97, 109, 114, 122, 140, 155, 188 und 224 am jeweiligen Textbeginn. Ein Leserad aus Pergament (Durchmesser 3,8 cm) zwischen Bl. 121 und 122 mit römischen Zahlen I–IV an einem 30 cm langen, lose eingelegten Faden. Das Pergamentstück, welches das Rad umgibt, stammt aus einem Pergamentdruck, innen Text, außen bemalt mit Initialschmuck.

Auf dem sonst leeren HS: 28 sexterniones.

Herkunft: Die drei Teile der Handschrift wurden in einer Einbandwerkstatt in Hamburg vereint, siehe dazu die Handschriftengruppe bei Schnabel, 296–299. Die Teile I und III zeigen im Textbestand starke Parallelen zu einer ebenfalls in Hamburg, wohl nach einer gemeinsamen Vorlage entstandenen Hs. Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst. (Wolfenbüttel Helmst. 1, bes. 300–303). Gemeinsam ist ihnen außerdem eine teilweise abgeschnittene Längsbeschriftung an den äußersten Blatträndern bei einigen Texten. — Der Codex ist im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) verzeichnet unter der Signatur M xliv: Summa sacrificiorum Yphonis episcopi. Dyalogus et occupatio devotorum de compassione Marie. Meditationes circa passionem domini. Dyalogus de vita sive statu seculi Mathei de Cracovia. Humbertus de tribus substantialibus religionis. Quedam excerpta. Meditationes Bernardi. Tractatus de viciis. De conflictu virtutum et viciorum. Meditationes Petri de Allyaco super septem psalmos. Tractatus super hymnum Ave Maria stella. Sermo de assumptione et nativitate Marie. Augustinus de feminis vitandis. Cordiale sive quartuor novissima. Questiones alique Thome ex prima secunde. Collecta ex moralibus Gregorii. De oratione. Questiones circa passionem domini. Questiones Johannis Scharpen. Excerpta quedam de diversis. Gregorius super evangelio designavit. Questio an Maria Magdalena vixit in continentia virginali. Casus in quibus percussor clerici non excommunicatus. Casus Berengarii episcopi. De interdicto servando. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) betitelt mit Summa sacrificiorum Hefonis. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) betitelt mit 1. Summa sacrificiorum Yphonis, 2. Augustinus de conflictu vitiorum et virtutum, 3. Johannis Scharpen quaestiones de Alliaco meditationes multaque alia Bernardi, Augustini cetera quorum recensionem vide ab initio libri.

Merzdorf, 56. — Steffenhagen Nr. CXXXV. — Ratjen, 57f. — Krämer, 98. — Franck Aufgeschlagen, 35. — Schnabel, 208, 297, 299, 582f.

I

Papier — 222 Bl. — Hamburg — um 1450

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 76627, Piccard-Online 76628 (beide 1442), Piccard-Online 76624 (1443), Piccard-Online 75905 (1445), Piccard-Online 74906 (1448), Piccard-Online 75121 (1449), Piccard-Online 74880, Piccard-Online 75389 (beide 1450), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Lagen: 11 VI (133)! VI–6 (139). 7 VI (223). Reklamanten. Bogenzählung in rot jeweils Bl. 1–6 einer Lage recto unten rechts. Zeitgenössische Seitenzählungen oben Bl. 37–79: 1–85. Lagenzählung 2–3 auf den letzten beiden Lagen. Falzstreifen aus Pergament jeweils in der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung aus dem 1–223. Zählfehler: 89 fehlt. Schriftraum: 21 × 14–15 cm. 36–38 Zeilen. Einspaltig. Auf den Bl. 188–223 ca. 38–40 Zeilen. Zwei Spalten, jeweils mit 7 cm Breite. Bastarda von zwei Händen. Hand 1: 1r–187v. Sie schrieb auch Teil II und entspricht Hand 2 in Teil III. Außerdem schrieb sie Cod. ms. Bord. 61 und entspricht Hand 3 in Cod. ms. Bord. 59. Hand 2: 188r–223v. Rubriziert. Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Vereinzelt Textzusammenfassungen quer zur Leserichtung am Seitenrand.

VS Inhaltsverzeichnis. ›Infra scripta continentur in hoc volumine‹. Summa sacrificiorum Yphonis episcopi … — … Item de interdicto servando. Auflistung von 26 Titeln.

1r–35r Hildebertus Lavardinensis: Versus de mysterio missae cum commento Johannis (Summa sacrificiorum). Der Text bricht nach zwei Zeilen auf 1v ab und beginnt erneut 2r. Scribere disposui quid mistica sacra priorum | Missa representat quidve minister agat … — … Sedibus ethereis angelicis manibus | Cordis amore pio dat chorus inde deo. Mit Interlinearglosse. Druck der Verse: PL 171, 1177–1192. Literatur: CALMA 6, 171f. Nr. 21. Walther I 17385. Franz Messe, 431 Anm. 2. Commentum. Commentator super secundum librum celi et mundi sic scribit melius est scire modicum de rebus nobilibus … Incipit summa sacrificiorum episcopi Yphonis et dicitur summa quia summate hic sunt collecta ea que de officiis misse in aliis libris multum sunt dispersa … — … pro quo deum gloriosum debemus ex altare benedicere et laudare tam celestes quam terrestres cui laus honor et gloria sint per infinita seculorum secula amen. Mit anderem Prolog und zahlreichen Abweichungen von den Auszügen bei Franz Messe, 499–502.

35v–36r Brevis expositio missae. ›Devota atque perutilis brevis exposicio misse quam libenter mediteris‹. Ingreditur sacerdos sacristiam et ibi induitur … — … sacerdos benedicit populum et ad sacristiam revertitur ecce Christus benedictis discipulis ascendit in celum ad patrem unde venerat. ›Deo gracias‹. Ebenfalls in Osnabrück, Gymnasium Carolinum, Hs. 21, 78r–78v (Osnabrück, 108). – 36v leer.

37r–45r Dialogus inter Mariam et pauperem fraterculum. ›In nomine gloriose virginis Marie amen‹. (37r–v) Prologus. Devote et religiose virgini sacre cuius nomen liber vite tenet insertum. Pauper fraterculus quam noscitis cum orationibus devotis opusculum presentis … (37v–45r) Textus. ›Fraterculus‹. O domina mea pissima que filium tuum pro salute mundi pati non recusasti te rogo propter illam caritatis … — … prestant domino nostro Ihesu Christo qui laborem ponderat et pensat affectum et graciam prosequitur utrumque promovendum. Auf 37v beginnt der Text mit einer zweispaltigen Aufteilung, wobei die linke Spalte leer bleibt. Ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 56ra–62vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 301).

45v–49v Sermo de compassione Mariae virginis. ›Sequitur sermo de compassione beatissime Marie virginis‹. Anxiatus est in me [Ps 142,4]. Merito hoc verbum Daviticum beata virgo Maria mater se dicere potuit que omnes tribulationes … Bisher nicht nachgewiesen.

49v–52v Meditatio de compassione beatae Mariae virginis. ›Sequitur meditatio de compassione beate virginis‹. Am Rand nachgetragen: Sermo Origenis. Stabat iuxta crucem Ihesu mater eius et soror matris [Io 19,25] eius Maria cleophe. O verbum doloris gravissimi et summe amaritudinis. O verbum ineffabilis … — … ad dextram patris sedentem perhenniter videre mereamus. Amen. ›Explicit occupatio devotorum et dyalogus circa compassionem gloriose virginis Marie genitricis domini nostri Ihesu Christi qui est benedictus in secula seculorum. Amen‹. Bisher nicht nachgewiesen.

53r–60r Meditationes de passione domini. ›Sequitur nunc dyalogus et devote meditationes de passione domini nostri Ihesu Christi. In nomine domini nostri Jhesu Christi. Amen‹. Kompilation aus mehreren Stücken: (53r) Odo Morimundensis (?): Sermo super ‘Stabat autem iuxta crucem’. Sicut christiane religionis defectus ex ariditate causatur cordis frigidi … — … inueniri potest. Endet nach wenigen Zeilen. Vollständig auch in Cod. ms. Bord. 53, Teil III, 6r–26r. Druck: J. M. Canal, Dos homilias de Odón de Morimond (gest. 1161), in: Sacris Erudiri 13 (1962), 394. Literatur: Schneyer 4, 506 Nr. 117. (53r) Eya ergo cordis nostri devotionem cum lacrimarum effusione excitemus … (54r–60r) Heinrich Seuse: Horologium sapientiae. Excerptum. (54r) Aus dem Prolog. De hac materia inter sapientiam et discipulum … — … et ad perficiendum inchoata animavit. (54v) Aus Lib. 1, cap. 2 u. 3. Der Anfang fehlt. Der Text umfließt ein freies Feld. … dicas. Discipulus: O eterna sapientia … — … volentis patri celesti reconciliarem. (58v) Aus Lib. 1, cap. 15. ›Discipulus‹. O cruciatus ferocissimus … et qualiter cruente bestie … — … et a cunctis malis imminentibus securam protectionem. Druck: Seuse Horologium, 369–370, 384–395, 500–505 (gekürzt). Ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 62vb–68rb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 301). Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 29, 1r–102r.

60r–64v Sermo de passione domini. ›Sermo de passione domini nostri Ihesus Christi‹. Recordare paupertatis [Lam 3,19]. In premissis verbis clauduntur opera redemptionis … Bisher nicht nachgewiesen.

64v–68r Meditatio de passione domini. ›Sequitur meditatio de passione domini‹. Cristus factus est [Phil 2,8]. Eya quam ineffabilis pietas et quam stupenda dignatio fuit … — … pro me fecit auctor vite cum operatus est salutem in medio terre [Ps 73,12]. Pro quo sit benedictus dominus nomen eius per infinita secula seculorum. Amen. ›Explicit occupatio devotorum circa passionem domini nostri Ihesu Christi qui est benedictus in secula seculorum. Amen‹. Ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 78va–81rb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302).

68r–77r Johannes Peckham (?): Liber de statu saeculi. ›Incipit dyalogus de vita sive statu seculi. Discipiulus querit‹. Discipulus querit: Magister quid faciendo vitam eternam possidebo [Lc 10,25]. Magister respondet: Dicit Ihesus mandata nosti hec fac … — … ut dei voluntas in nobis feliciter compleatur quod ipse prestare dignetur cui omnia vivunt. Obwohl mehrfach überliefert, sei hier verwiesen auf die Parallele zu Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 68rb–75ra (Wolfenbüttel Helmst. 1, 301f.). Literatur: Glorieux Répertoire Nr. 316ba. Distelbrink Nr. 125. Cardelle de Hartmann Dialoge, 402–406 Nr. R29. Schulz Bohemica, 9 (Hs. erwähnt).

77r–91v Humbertus de Romanis: Epistula de tribus votis substantialibus religiosorum. (77r–v) ›Sequens epistola omnibus religiosis caritatem habentibus est asscripta‹. Filiis gracie coheredibus glorie fratribus karissimis religiosis universis vitam ducere deo gratam … (77v–91v) ›De obediencia‹. Diligenti studio fratres karissimi satagamus virtutum exerciciis insistere quibus Christo conformemur … — … regalis dominatio sine fine hec nobis prestare dignetur qui est principium et finis omnium sine fine. Amen. Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 54, 1r–32r, sowie in diesem Zusammenhang erwähnenswert in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 81rb–91vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302). Druck: B. Humberti de Romanis quinti praedicatorum magistri generalis Opera de vita regulari, hrsg. von J. J. Berthier, Bd. 1, Rom 1888, 1–41. Literatur: Kaeppeli Nr. 2021. 2VL 4, 298–301. G. Melville, Gehorsam und Ungehorsam als Verhaltensformen. Zu pragmatischen Beobachtungen und Deutungen Humberts de Romanis O.P., in: Oboedientia. Zu Formen und Grenzen von Macht und Unterordnung im mittelalterlichen Religiosentum, Münster 2005 (Vita regularis 27), 181–204.

91v–95r Kürzere Texte und Exzerpte. (91v–92v) De temptatione. Am Rand: ›Notabilia pro temptatis‹. Nota quod non iudicatur homo secundum sensum vel temptacionem carnalis delectacionis … — … ita quandoque confidentia non est bona et timor securior et deo vicinior. Amen. Am Ende Johannes Gerson, De remediis contra pusillanimitatem (Jean Gerson 10, 380 Nr. 537). In Kombination mit dem vorherigen und dem folgenden Text auch in Prag, NB, I.C.11, 10va–11rb. (92v) ›De scrupulositate‹. Idem sciendum quod scrupulositas non est bona quando aliquis de levibus peccatis … — … quia amplius remunerabitur qui dicius et laboriosius decertaverit fiat. Amen. Auch in Cod. ms. Bord. 54, 104v–106v, Mainz, SB, Hs I 306, 258r–259v (Mainz 3, 195) und Mainz, SB, Hs I 170, 110r–111r (Mainz 2, 102) mit weiterer Parallelüberlieferung. (92v) Gilbertus de Hoilandia: Sermones in Canticum Salomonis. Aus Sermo 19. ›De caritate. Guilbertus Porretanus de caritate dicit hec‹. Quid enim timebit caritas veteres offensas quia multitudinem peccatorum operit caritas … — … usu amoris eternaliter. ›Hec ille‹. PL 184, 100. (92v–95r) Bonaventura: Epistula continens viginti quinque memoralia. ›Bonaventura infra scripta ponit notabilia primum‹. Oportet autem ante omnia te cupientem sequi vestigia salvatoris ut spem tuam totam fixam … — … in presenti secumque poteris frui gloria in futuro quod tibi concedat qui est unus et trinus in secula seculorum benedictus. Amen. Druck: Bonaventurae opera 8, 493–497. Literatur: Distelbrink Nr. 42. CALMA 2, 454 Nr. 24. Mohan, 268. Diese Stücke ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 91vb–95vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302).

95v–96v De duodecim gradibus humilitatis. (95v) Prologus. Ps.-Aurellius Augustinus: Sermones ad fratres in eremo commorantes. Sermo 12. ›Augustinus in quodam sermone ad fratres in heremo dicit‹. O fratres mei cavete ne orantes legentes stantes vel sedentes vel vigilantes dicatis ore vel corde … — … esto mihi peccatori [Lc 18,13]. Druck: PL 40, 1255. Literatur: CPPM 1 Nr. 1196. (95v–96v) Textus. Benedictus de Nursia: Regula, cap. 7, 10–70. ›Primus gradus humilitatis est‹. Si monachus timorem dei sibi ante oculos semper ponens oblivionem omnino fugiat et semper sit memor … — … que dominus in operario spiritu sancto suo mundo a viciis et peccatis dignabitur demonstrare. ›Amen. Laus deo defunctis requies sit gracia vivis‹. Ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 94vb–95vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302). Druck: CSEL 75 (1977), 41–52. Literatur: CPL 1852. CPPM 2B Nr. 3605–3605k.

97r–108v Ps.-Bernardus Claraevallensis: Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis. ›Sequitur liber meditationum beati Bernhardi‹. Multi multa sciunt et seipsos nesciunt … — … in quo sponsum cum sponsa prospicies unum eundemque Deum glorie qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen. ›Explicit liber meditationum beati Bernardi. Laus deo defunctis requies sit gracia vivis‹. Ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 107va–115vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302). Siehe Cod. ms. Bord. 35, Teil II, 29ra–42rb. Druck: PL 184, 485–508. Bloomfield 3126 und Suppl. Glorieux Pour revaloriser Migne, 71. 2VL 1, 754–762, hier 758. Janauschek, VII Nr. 47. L. Janauschek, Les ‘Meditationes’ Pseudo-Bernardines sur la connaissance de la condition humaine, in: Sacris Erudiri 15 (1964), 256–291 und 16 (1965), 425–427.

108v–114r Tractatus de vitiis spiritualibus. ›Incipit tractatus de viciis‹. Si dixerimus quia peccatum [1 Io 1,8]. Cum nec infans unius diei sit super terram sine peccato …De superbia carnali‹. Superbia carnalis dici potest cum quis elevatur … — … et futuros ne similia committant benigne custodiat Ihesus Christus filius dei altissimi. Amen. Ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 95vb–102ra (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302). Literatur: Bloomfield 5534.

114r–121r Ps.-Ambrosius Autpertus: Libellus de conflictu vitiorum et virtutum. ›Incipit conflictus virtutum et viciorum‹. Nachgetragen: Augustini episcopi. Apostolica vox clamat per orbem ut in veritate catholice fidei positi ne securitate torpeant … — … a spirituali opere trahens inanes efficiat. Tu autem homo dei vigilanti studio attende que dico et me adhuc magis stupenda narrante fidem. ›Et sic est finis laus deo defunctis requies sit gracia vivis‹. 26 Kapitel. Mit den vertauschten Kapiteln 12 und 13 auch in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 102ra–107va (Wolfenbüttel Helmst. 1, 303). Druck: PL 40, 1091–1106. CC CM 27B, 909–929. Literatur: Glorieux Pour revaloriser Migne, 29. Bloomfield, 455. Kurz 5/1, 69 Nr. 24 (Hs. erwähnt). CPPM 2B Nr. 3009, 3068, 3345, 3432, 3466. – 121v leer.

122r–139v De conflictu virtutum et vitiorum. ›Est autem alius tractatus de conflictu virtutum et viciorum qui incipit‹. Exemplum dedi vobis [Io 13,15]. Dominus Christus exemplum nobis deus dedit ut et nos similiter faciamus videlicet exemplum pietatis qui honorem fecit … — … sed pocius fit culparum nostrarum remissio et redemptoris nostre augmentatio. Amen. Et sic est finis laus deo defunctis requies sit gratia vivis. Amen. Bisher nicht nachweisbar.

140r–154v Petrus de Alliaco: Meditationes super psalmos poenitentiales. ›Liber de septem gradibus schale [!] continens meditaciones devotas super septem psalmos penitentiales a domino Petro de Alliaco episcopo Cameracensi postea sancti Crisogoni presbitero cardinali confectus in Constancia provincie Maguntinensi sub anno domini Mo CCCCo XVIo indictione IX die quarta mensis marcii [4.3.1416] ‹. (140r–v) ›Incipit prologus‹. Vera penitencia velud schala quedam est qua homo peccator … — … satis exsequentibus apparebit. (140v–154v) ›Meditacio devota super primo psalmo penitenciali‹. Domine Ihesu Christe futuri [!] seculi iudex qui bonos in celeste regnum tuum … — … et tecum habitare perhenniterque regnare tu misericorditer prestare digneris qui vivis et regnas deus in secula seculorum. Amen. ›Explicit liber de septem gradibus schale [!] continens meditationes devotas super septem psalmos penitencionales‹. Ebenfalls enthalten in Cod. ms. Bord. 53, Teil IV, 5r–22r Druck: Gerson Opera 4, 1–26. Literatur: Stegmüller RB 4484, 6408. Bloomfield 1738.

155r–170v Alexander Neckham (?): Sermones in hymnum de virgine Maria ad vesperam. ›Incipit tractatus quidam de laude virginis Marie super ympno Ave maris stella dei mater alma et cetera‹. Ave maris stella … [AH 2,29]. In hoc versu continetur laus beate virginis quadripartita hic ostenditur quia pre omnibus sanctis singulariter sit utilis … — … ut videntes Ihesum semper colletemur prestante eodem filio tuo qui cum deo pater et spiritu sancto vivit et regnat deus per omnia secula seculorum. Amen. Auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil V, 231r–243r, und Cod. ms. Bord. 42, 65r–90r. Weitere Angaben in der Beschreibung von Cod. ms. Bord. 23.

171r–178r Clemens VI papa: Sermo in assumptione BMV. Veni de Libano amica mea [Ct 4,8]. Videmus manifeste quod aliqua mulier invitatur ad coronam regis et thalamum … — … et infirmitatis nostre te quoque intercedente nos participes faciat glorie et beatitudinis sue quam nobis concedat qui in eternum vivit et regnat deus. Amen. Schneyer 4, 767 Nr. 96. J. B. Schneyer, Les sermons et discours de Clément VI., OSB, in: Revue Bénédictine 41 (1929), 33 Nr. 82.

178r–185r Sermo de nativitate BMV. ›Sequitur alius sermo de nativitate virginis Marie‹. Quasi flos egreditur [Iob 14,2]. Videtur mihi quod flos in suo egressu habet quinque conditiones primo enim affert aspectui formositatem decoris … — … inventrix gratie genitrix vite mater salutis sed in fine et conclusione sermonis proxime precedentis de assumptione et in hoc etiam concluditur iste sermo. ›Laus deo‹. Der Anfang wie Schneyer 3, 465 Nr. 160 (Johannes Einkurn) oder Schneyer, 4, 765 Nr. 72 (Petrus Roger), jedoch am Schluss abweichend.

185v–186r De feminis vitandis et cavendis. Aus zwei Teilen bestehend. (185v–186r) ›De feminis vitandis et cavendis‹. Quia feminarum commemoratione quidam inter vos ad ignominiam devoluti sunt … — … non tangere nam polluit dum tangitur. ›Hec iste. Item Bernardus. Tangere qui gaudes meretricem … Explicit flores Origenis ad clericos‹. Walther I 19013. Kompiliert aus dem Tractatus de singularitate clericorum, der hier Origenes zugeschrieben wird. Vgl. PL 4, 911–948. Bloomfield 4682. (186r) Bernardus de Bessa: Speculum religiosorum. Excerptum. Item de feminis cavendis. Nota. Cave cum feminis loquaris … — … esto verax valde verba tua sunt iuramentum paupertatem ama et castus sis in omnibus. ›Audi doctrinam …‹ Am Ende Walther I 1695. Der Anfang wie David ab Augusta, De exterioris et interioris hominis compositione, Lib. 1, cap. 24 (David ab Augusta, 32). Auch in Uppsala, UB, C 1, 179v (Uppsala 1, 23), und Prag, NB, X.B.24, 36v. Beide Textteile sowie der folgende ebenfalls in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 76va–78rb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302). Literatur: Bloomfield 3882.

186v–187v Caesarius Arelatensis: Sermo de indigna familiaritate mulierum sive de honestate mulierum. ›Sequitur de honestate mulierum‹. Nemo dicat fratres quod temporibus nostris martyrii certamina esse non possunt … — … pedes meos ipso domino nostro Ihesu Christo mediatore dei et homini largiente cuius misericordia plena est terra. Amen. ›Explicit liber de honestate mulierum sancti Augustini episcopi‹. Druck: PL 39, 2301–2303. CC SL 103, 179–184. Literatur: Kurz 5/2, 509. CPPM 1 Nr. 1078. CALMA 2, 539 Nr. 8. CPL 1008.

188ra–223vb Gerardus de Vliederhoven: Cordiale de quattuor novissimis. ›Cordiale‹. Memorare novissima tua [Sir 7,40]. Sicut dicit Augustinus in libro suarum meditationum. Plus vitanda est sola peccati feditas … — … utinam saperent et intelligerent ac novissima providerent. ›Explicit cordiale quatuor novissimorum a quodam solempni carthusiensi compositum anno domini 1428‹. Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 30, Teil I, 1r–57v, und 38, 133r–173v. Siehe bei erstgenannter Hs.

II

Papier — 60 Bl. — Hamburg (?) — nach 1436

Wasserzeichen: Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: Piccard-Online 120885, Piccard-Online 120884 (beide 1436). Dreiberg mit Beizeichen, darüber einkonturige Stange: zwei Typen nicht nachweisbar. Lagen: 5 VI (281). Bogenzählung in rot jeweils 1–6 auf der ersten Hälfte einer Lage recto unten rechts. Reklamanten, teilweise abgeschnitten. Falzstreifen aus Pergament jeweils in der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung 224–281. Zählfehler: 228 und 234 doppelt. Zeitgenössische Foliierung beginnend 234v mit römischen Ziffern von I–LIIII. Tintenfraß besonders auf 272–274. Schriftraum: 22–23 × 18–19 cm. 34–36 Zeilen. Zweispaltig, Spaltenbreite 8–9 cm. 277r–281r: 48–50 Zeilen. Bastarda von Hand 1 des ersten Teils, aber in unterschiedlichen Größen. Ebenfalls Hand 2 in Teil III. Rubriziert. Lombarden über zwei Zeilen. Am Seitenrand quer zur Leserichtung teilweise abgeschnittene inhaltsleitende Angaben.

224r leer.

224va–247rb Thomas de Aquino: Summa theologiae. Pars II.1. Excerpta pars 1. (224va–245rb) Quaestio 101–103. ›Infrascriptas questiones cum suis determinacionibus ponit beatus Thomas ex prima secunde questio CI‹. Considerandum consequenter est de preceptis cerimonialibus … — … quia gentiles eam non reputabant esse peccatum. Vollständiger Text der Quaestionen. Im Folgenden nach der Wiederholung der Fragen zu den Artikeln nur die Antworten eingeleitet mit Respondeo … Vereinzelt mit den Argumenten zu den Unterpunkten. (245rb–246vb) Qu. 73, art. 5–10. ›De peccato notandum est primo‹. Utrum peccata carnalia minoris sint culpe quam peccata spiritualia … Respondetur quod peccata spiritualia sunt … — … et magis homines ea indigne ferunt. (246vb–247rb) Qu. 76, art. 2–4. ›Questione LXXVI articulo 2o‹. Queritur utrum ignorantia sit peccatum. Respondetur quod ignorantia in hoc a nescientia differt … — … unde est ibi minor contemptus. Druck: Summa theologiae cum textu ex recensione Leonina, Pars Prima et Prima Secundae, hrsg. von P. Caramello, Turin 1986, 467–498. Zur Literatur siehe unten.

247rb–248rb Gregorius I papa: Moralia in Iob. Excerptum. Lib. 25, 11, 28–30. ›Sequitur alius textus de eadem ignorantia‹. Notandum vero est de affectata ignorantia quam dampnabiliter … — … beatus Gregoris … ubi sic ait. Sciendum quippe est quod peccatum tribus modis admittitur … — … quo insanius inflatur. Hec ibi. Edition: CC SL 143B, 1253–1256. Zur Literatur siehe Cod. ms. Bord. 16.

248rb De ignorantia. ›Sequitur de ingnorantia‹. Ignorantia facti non iuris excusat [VI 5.13.13]. In verbis istis duo tanguntur. Primum est quod ignorantia facti quodlibet excusat … — … et non iuris excusat. Vgl. Greifswald, GM, 18.C.I., 16r–18v (Greifswald, 37).

248va–260ra Thomas de Aquino: Summa theologiae. Pars II.1. Excerpta pars 2. Deinde considerandum est de causa peccati ex parte appetitu sensitivi … — … quod ex passione est possit esse mortale. Respondeo quod causa peccati proprio est … — … propter approbationem rationis deliberantis. Zur Textstruktur siehe oben. Enthalten sind qu. 77, art. 3–8; qu. 78, art. 1–qu. 81, art. 5; qu. 82, art. 3; qu. 84, art. 1–qu. 85, art. 3, 5; qu. 86, art. 1–qu. 87, art. 3, 6–8; qu. 88, art. 1–5. Druck: Summa theologiae (wie oben), 333–338, 351–404. Literatur: Glorieux Répertoire Nr. 14ax. Stegmüller RS 847. Dondaine/Shooner T. 2, 77 Nr. 1164 (Erwähnung dieser Hs.)

260ra–261ra De poenitentia. Misericors et miserator dominus [Ps 144,8] cuius misericordie non est numerus semper agens … — … ab omni culpa et pena. ›De materia predicta vide Apostolum ad Corinthios I circa finem cum glossis‹. Der Anfang wie Bloomfield 3078.

261rb–266va Gregorius I papa: Moralia in Iob. Excerpta de flagello et tribulatione. Wiedergegeben werden oft nur Ausschnitte aus dem Kapiteln. (261rb–va) Lib. 26, 20, 36–38. ›Sequitur de flagello dicit Gregoris libro XXVI etc. Flagellum ut dicit Gregorius libro XXVI moralium …Iudicare coram eo et exspecta eum [Iob 35,14]. Sed ecce dum nos affligimur … — … iam iudicii sententia propinatur. CC SL 143B, 1293–1294. (261va–vb) Lib. 26, 31, 57. Si vero non audierint [Iob 36,12]. Sunt enim nonnulli … — … ut a culpa eos nec pena compescat. CC SL 143B, 1310. (261vb) Lib. 9, 45, 68. Dicam deo noli me condemnare [Iob 10,2]. Quia amaritudo presentis penitentie exstinguit … — … flagellat autem omnem filium quem recipit [Hbr 12,6]. CC SL 143, 504f. (261vb–262rb) Lib. 39, 30, 65–66. ›Tribulatio‹. Et superficies abissi constringitur [Iob 38,30]. Dum enim nos omnipotens deus … — … per constrictam superficiem presserat. CC SL 143B, 1480f. (262rb–vb) Lib. 26, 18, 32–19, 34. Propter multitudinem [Iob 35,12]. Iustus quippe dominus … — … ut ad desiderium ereptionis adiuvemur. CC SL 143B, 1289–1292. (262vb–263rb) Praefatio 2, 6–3, 7. Sed enim unguenta redolere latius nesciunt nisi commota et sicut aromata fraglanciam [!] suam … — … si quietus quis veraciter amat. CC SL 143, 12f. (263rb–va) Praefatio 5, 12. Alia namque est percussio … — … ut per flagella peccata quae nequaquam commiserat emendaret. CC SL 143, 17f. (263va–vb) Lib. 5, 37, 67. Aut factore suo [Iob 4,17]. Quisquis de percussione murmurat … — … quod oculus deceptus approbabat. CC SL 143, 266f. (263vb–264ra) Lib. 3, 7, 11. Qui testa [Iob 2,8]. Sed ecce cum beatus Iob tot rerum damna sustinet … — … qui ipso iudice teste laudantur. CC SL 143, 120f. (264ra) Lib. 6, 7, 9. Et non erit qui eripiat [Ps 70,11]. Illos quippe veritas … — … non inveniunt ereptorem. CC SL 143, 290. (264ra–rb) Lib. 6, 22, 39–23, 40. Beatus homo [Iob 5,17]. Sed ut electus … — … per eam reddit iustitie. CC SL 143, 313. (264rb–va) Lib. 26, 15, 25–XVI, 26. Ubi est deus [Iob 35,10]. Quisquis enim adversitatum … — … quod seviendo graviter premat. CC SL 143B, 1283f. (264va–vb) Lib. 26, 13, 21. Homini qui similis [Iob 35,8]. Mali enim bonos magis … — … adiuvet premens. CC SL 143B, 1280. (264vb) Lib. 26, 14, 24. Propter multitudinem [Iob 35,9]. Electorum desideria dum premuntur … — … queque in hoc mundo fuerint obiecta calcamus. CC SL 143B, 1282. (264vb–265ra) Lib. 10, 14, 23–24. Et quasi pullum [Iob 11,12]. Qui ergo implere cuncta … — … contra stimulum calcitrare [Act 26,14]. CC SL 143, 554. (265ra–rb) Lib. 9, 34, 54. Sciens quod non parceres [Iob 9,28]. Si enim delinquenti … — … quas in eis in perpetuum non vult videre. CC SL 143, 495f. (265rb) Lib. 10, 19, 36. Et habebis fiduciam [Iob 11,18]. Tanto namque spes … — … pro veritate afflictio angustat. CC SL 143, 563. (265rb–va) Lib. 9, 13, 21–22. Si repente interroget [Iob 9,12]. Deus interrogat cum duris nos percussionibus pulsat [Auslassung] et plerumque … — … qui portant orbem [Iob 9,13]. CC SL 143, 472f. (265va–vb) Lib. 14, 37, 45. Iratus est [Iob 19,11]. Predicatore quippe egregio attestante didicimus … — … a domino feriamur. CC SL 143A, 725. (265vb) Lib. 24, 18, 44. Absit a deo [Iob 34,11]. Multos illicita ac perversa perpetrantes gratuito prevenit … — … iuxta opera flagellantur sed ut earum merita magis augeantur. CC SL 143B, 1221. (265vb) Lib. 5, 18, 35. Quin potius vidi [Iob 4,9]. Dolores seminare est … — … fructus quippe doloris est retributio damnationis. CC SL 143, 242. (265vb–266rb) Lib. 5, 18, 35–36. Quia qui dolores seminant [Iob 4,8]. Hoc loco doloris messio … — … tanto durius subsequenti damnatione feriuntur. CC SL 143, 242f. (266rb–266va) Lib. 15, 51, 57. Deus servabit filiis [Iob 21,19]. Scriptum novimus qui reddis peccata … — … quod male sequerentur. ›Hec ibi‹. CC SL 143A, 784–786.

266va–267vb De tribulationibus iustorum. ›Sequitur alius textus de tribulationibus iustorum‹. Nota quod viri iusti merito debent pro Christo se exponere tribulationibus. Nam si eis alius tribulationes occurrant … — … humiliemus nos coram ipso et se misericordiam consequemur ab eo etc. Amen. Am Ende David ab Augusta, De exterioris et interioris hominis compositione, Lib. 3, cap. 15 (beginnend: patienter et humiliter … David ab Augusta, 190). Daneben mehrere Zitate aus den Moralia in Iob von Gregor I.

267vb–269ra Gregorius I papa: Moralia in Iob. Excerpta de oratione. (267vb–268va) Lib. 9, 16, 23–24. Deus cuius resistere [Iob 9,13]. Mirum valde est quod ire dei nullum posse resistere dicitur … — … et pro inimicis solerent. CC SL 143, 473–475. (268va–vb) Lib. 9, 18, 29. Sed plerumque ipsa nostra deprecatio … — … repulsam se abiectam que suspicatur. CC SL 143, 477f. (268vb–269ra) Lib. 20, 17, 42–43. Sciebat quippe quod ad requiem liberationis … — … desideria cordis eorum audivit auris tua [Ps 9,39]. CC SL 143A, 1122f.

269rb–271rb Thomas de Aquino: Excerpta de oratione ex libro IV sententiarum. (269rb–271ra) Dist. 15, Qu. 4, Art. 1–7. De oratione septem sunt videnda. Primo quid sit oratio secundo de modo orandi … — … hanc questionem movit et solvit. Vgl. Busa S. Thomae Aquinatis opera 1, 514–520. (271ra–rb) Dist. 20, Qu. 1, Art. 2c. Quod pena satisfactoria est ad duo … — … per quem non sit promptus ad portandum penam. ›Hec ibi‹. Busa S. Thomae Aquinatis opera 1, 554.

271rb–274ra Sermo de oratione. ›Item de oratione. Nota‹. Multum enim valet deprecatio [Iac 5,16] Jacobus ultimo. Bernardus sic ait oratio est anime deo adherentis affectio et pia quedam allocucio … Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 31, 9va–14ra, und Lüneburg, RB, Theol. 2° 100, 1vb–4vb (Lüneburg 2, 205), hier einem Verfasser namens Hoefnaghel zugeschrieben.

274ra–276vb De oratione. (274ra–va) Petrus Lombardus: Sententiae in IV libris distinctae. Lib. 4, dist. 45, cap. 6, pars 1–7. ›Nunc dicendum est de oratione specialiter‹. Quomodo sancti glorificati audiunt preces supplicantium … — … qui suffragiis ecclesie invantur. ›Hec ibi‹. Petrus Lombardus, 2, 527–529. (274va–276rb) Thomas de Aquino: Excerpta ex libro IV. sententiarum. ›Pro meliori intellectu … queritur‹. Utrum sancti nostras orationes cognoscant … Quod divina essentia est sufficiens medium cognoscendi omnia … — … et ecclesie suffragiis etc. Dist. 45, Qu. 3, Art, 1, co, sc1; Art. 2, co, ag1–5, sc 1–3, ra1–5; Art. 3, co, ag4–6, sc1–2, ra4–6. Busa S. Thomae Aquinatis opera 1, 657–659. (276rb–vb) Sequitur questionum primum positarum elucidacio et repetitio ad primam questionum videlicet utrum sancti cognoscant nostras orationes … — … et ad meritum cederent exorantis secundum illud oratio mea in sinum meum convertetur etc. Am Ende nach der Wiederholung der Fragen zu Dist. 45, Qu. 3, Art, 1–3 eigene Erklärung. Schließt mit Maggioni LA cap. 159, 1125 Satz 178.

277ra–281rb Quaestio circa passionem domini. ›Questio‹. Utrum Christo patiente in cruce maximum sui corporis dolorem … — … omnis mali culpe et pene. – 281v leer.

III

Papier — 44 Bl. — Hamburg — um 1425

Wasserzeichen: Buchstabe A mit Beizeichen, Kugelkreuz: WZIS DE4440-701.381_53 (um 1415–1420). Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: Piccard-Online 120985, Piccard-Online 120989 (beide 1424). Fisch, senkrecht, ohne Beizeichen: Piccard-Online 44517 (1426), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Fabelwesen, Drache, um 90 Grad gedreht: nicht nachweisbar. Lagen: 3 VI (317). VI–2 (325). Falzstreifen aus Pergament jeweils in der Lagenmitte. Bleistiftfoliierung modern: 282–325. Schriftraum: 23 × 14–15 cm. 40–42 Zeilen. Zweispaltig, Spaltenbreite: 6,5–7 cm. Bastarda von zwei Händen. Hand 1: 282ra–308ra, Hand 2: 308va–324ra. Sie entspricht Hand 1 des ersten Teils sowie der in Teil II. Für weitere Vorkommnisse siehe oben. Keine Rubrikation. Am Seitenrand quer zur Leserichtung teilweise abgeschnittene inhaltsleitende Angaben.

282ra–302ra Johannes Scharpen: Quaestiones et puncta. (282ra–288vb) [A]lias fuerant hic questiones alique concernentes materiam de celebracione missarum celebrate quas intendo nunc sub brevitate iuxta facultatis exilitatem et temporis exigenciam solvere. Prima ergo questio fuit utrum sacerdos habens beneficium non curatum possit postponere officium diei legere aliud quodcumque sibi placet celebrando missam … — … sicud in baptismo ideo talis appositio relinquitur arbitrio sacerdotis etc. Am Ende Thomas de Aquino, Summa theologiae: Pars III, qu. 84, art. 3, res. ad arg. 3. Auch in Cod. ms. Bord. 21, 61ra–68ra (siehe in dieser Beschreibung die einzelnen Fragen), Cod. ms. Bord. 40, 57r–63v, und Kopenhagen, KB, GKS 3392 8vo, 199r–222v (Kopenhagen, 130) aus Cismar, am Ende abweichend. Enthält (287rb–288ra) als 10. Punkt von 12 die in einer Hamburger Hs. vorkommende Frage: Utrum liceat infra officium misse plura signa facere aut orationes dicere quam que instituta sunt ab ecclesia … — … ad quem propter maiorem attencionem et distractionis vitacionem possit recurrere. Siehe Hamburg, SUB, Petri 10, 281r–v (Hamburg 4, 19). (288vb–290ra) Sequitur materia contra quandam assertionem de 40 missis pro celeri animarum liberatione dicendis … Cum multi sunt qui domino cantare non velint canticum novum caritatis sed ex viciata radice vel inolita consuetudine recurrant … — … hec prout nunc sufficiant contra ad inventionem illam magis ut estimo gratia temporalis lucri quandam spiritualis introductoriam. Nach K. Wriedt, Universität oder theologische Domlektur in Lübeck? In: Schule und Universität. Bildungsverhältnisse in norddeutschen Städten des Spätmittelalters, Leiden 2005 (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 23), 239, auch in Lübeck, Stadtbibliothek, Ms. theol. lat. 149, 246v–248v. (Mögliche Übereinstimmung des vorherigen Textes auch mit den in Anm. 57 genannten Hss. Ms. theol. lat. 233 und 167.) (290ra–291rb) ›Sequitur‹. Quoniam alias invexi contra quandam assignationem de numero quadraginta missarum speciali ordine legendarum per dies totidem sine interpolatione pro celeri … — … pro circumventione simplicium fingit assertio memorata etc. (291va–296ra) Utrum schapule [!] porcorum licite a fidelibus ad ecclesias deferantur ut per verba lectionis dominice passionis ante pascha benedicantur … — … ut homines trahat in laqueum perniciosi erroris. Druck und Literatur: L. Arbusow, Magister Joh. Scharpens Traktat über Schweinefleischbenediktionen vor Ostern, veranlasst durch eine Diputation zweier Priester in Riga, in: Sitzungsberichte der Gesellschaft für Geschichte und Altertumskunde der Ostseeprovinzen Russlands 1910, 208–229 (aus dieser Hs). (296rb–302ra) De sortibus, temptatione et somniis. (296rb) [S]ors secundum Thomam diffinitur sic: Est inquisitio occulti excedentis humanam industriam … Augustinus in quinto de civitate dei: Non usquam absurde dici potest … (296rb–302ra) [N]ota legimus quod temptat caro temptat mundus temptat dyabolus … — … ad honorem dei legunt ewangelium Johannis ut in principio erat verbum [Io 1,1] etc. Am Anfang aus Thomas de Aquino, De sortibus, cap. 3. Unter dem Titel Dicta magistri Johannis Scharpen doctoris sacre theologie kommen die genannten Texte einschließlich der unten aufgeführten ebenfalls in Cod. ms. Bord. 40, 57r–78r, vor. Im alphabetischen Katalog von 1488 auch unter (Johannes) Scharpen puncta et questiones verzeichnet. Der Verfasser Johannes Scharpen studierte 1379 in Prag, wurde Doktor der Theologie und schließlich Kanoniker und Domlektor in Lübeck, siehe das Testament des Hamburger Lektors Heinrich Geismar, ediert von E. Meyer, Geschichte des Hamburgischen Schul- und Unterrichtswesen im Mittelalter, Hamburg 1843, 376 sowie 380, 396 und 399 mit Erwähnung von Buchgeschenken an die Hamburger Lektur. Wriedt, Universität, 238 (siehe oben). Möglicherweise ist er identisch mit dem Oxforder Professor, John Sharpe, der u. a. eine Quaestio de universalibus verfasste. Siehe die Schlussschrift in Lüneburg, RB, Theol. 2° 40, 233va (Lüneburg 2, 80), mit einem Hinweis auf Oxford und auf die Lübecker Domlektur, sowie die Hs. Uppsala, UB, C 639, 63r–95v (Uppsala 6, 189f.), die wahrscheinlich in Prag entstand und ebenfalls die genannte Quaestio enthält. Schließlich dort (170v) die Erwähnung des Heinrich Geismar in diesem Codex. (Zu ihm Irrgang, 198, siehe auch Cod. ms. Bord. 80.) Sharpe Nr. 884, 315f. A. B. Emden, A biographical register of the University of Oxford to A.D. 1500, Oxford 1989, Bd. 3, 1680. Lohr 27, 279f.

302rb–306va Gregorius I papa: Homilia XVII in evangelia. ›[D]esignavit dominus et alios LXXII‹. Dominus et salvator noster Ihesus Christus fratres karissimi aliquando nos sermonibus … — … in tuis oculis esse valeamus per dominum nostrum Ihesum Christum. Druck: CC SL 141, 116–134. Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16.

306vb–308ra Johannes Scharpen: Quaestio de Maria Magdalena. [Q]ueritur utrum beata Maria Magdalena in hac vita vixerat seu et vitam finierat in continencia virginali. Ponunt quidam conclusionem affirmativam ab eius devotionis fervorem … — … ut de revelacione et sciencia non superbiant. Auch in Cod. ms. Bord. 40, 71v–73r, hier unter den Dicta des Autors zusammengefasst, und Cod. ms. Bord. 77, 131v–134r. Darüber hinaus in Berlin, SBBPK, Ms. theol. lat. qu. 360, 199v–201v, eine Handschrift aus dem Besitz des Christianus Valli, der auf Fehmarn, in Lübeck und Kölpigk Texte kopierte (Berlin 1,2, 201), in Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 237 Helmst., 75ra–76vb (Wolfenbüttel Helmst. 1, 302) geschrieben ebenfalls in Hamburg, und mit anderem Schluss in Korneuburg, Stadtarchiv, Cod. 1751, 126ra–127ra (Wien/Niederösterreich, 89) und Braunschweig, Stadtbibliothek, Hs. CLVIII, 186r–190r (Nentwig, 150) . – 308rb leer.

308va–312rb Casus iuris canonici de excommunicatione. (308va–310va) ›Casus in quibus percussor clericorum non est excommunicatus omnia collecta sunt a summo ostiensi ut patet in singulis punctis‹. [P]rimus quando quis percutit apostatam ignorans ipsum clericum … — … votum continentie LXXXIIII di. cum in preterito. 20 Casus. (310va–312rb) ›Casus quibus quis ipso facto est excommunicatus‹. [P]rimus cum quis incidit in heresim iam dampnatam ut sunt Arriani Nestoriani et similes … — … in iure statutas de usuris clementina unica. 28 Casus.

312va–321rb Berengarius Fredoli: Casus de excommunicatione et interdicto. (312va–vb) Prologus. [B]erengarius miseracione divina episcopus Biterensis … salutem in domino sempiternam. Quoniam excommunicatos non vitare tam communicantibus quam excommunicatis … (312vb–321rb) Casus autem in quibus quis ipso facto est excommunicatus sunt quatuor … — … in pristinam excommunicacionis sententiam relabuntur. Explicit Berengarius divina miseracione episcopus Biterensis propter hos casus excommunicationis habes alios in clementina forte XL. Item habes alios in statutis synodalibus et provincialibus … ut omnia ista bene considerat. Druck: E. Vernay, Le 'Liber de excommunicacione' du cardinal Bérenger Frédo, Paris 1912, 24–58. Literatur: Schulte 2, 181–182. CALMA 2, 256 Nr. 6.

321va–323vb Tractatus de interdicto servando. Quia ignorantia facti alieni probabilis regulariter quod excusat non autem iuris quem excusat non autem iuris … — … et non facere in premissis quis debeat et se in hoc exhibeat sicut omnipotenti deo … in secula seculorum. Amen. Ebenfalls in Greifswald, GM, o. S. (Birgitta), 167v–172v, mit der weiteren Parallelüberlieferung überwiegend aus dem norddeutschen Raum.

324ra Johannes Scharpen: Quaestio de horis canonicis. Queritur utrum quis dicens horas canonicas et non intendens ad ea que dicit peccet moraliter … — … gratiarum agat actiones. Amen. Dem alphabetischen Katalog von 1488 zufolge ebenfalls Johannes Scharpen zugeschrieben. Hier verzeichnet unter [Hore canonice] Questiones Johannis Scharpen circa horas canonicas (Cod. ms. Bord. 1a, 32v.) – 324rb–325v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Berlin 1,2 Die theologischen lateinischen Handschriften in Quarto der Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz Berlin, Bd. 2: Ms. theol. lat. qu. 267–378, beschrieben von G. Achten, Wiesbaden 1984 (Staatsbibliothek Preußischer Kulturbesitz. Kataloge der Handschriftenabteilung, Reihe 1: Handschriften 1,2)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Doctoris Seraphici S. Bonaventurae S. R. E. Episcopi Cardinalis opera omnia … edita studio et cura P. P. Collegii a S. Bonaventura …, Bd. 1–10, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1898–1901
Busa S. Thomae Aquinatis opera S. Thomae Aquinatis opera omnia, ut sunt in indice thomistico additis 61 scriptis ex aliis medii aevi auctoribus, hrsg. von R. Busa, Bd. 1–7, Stuttgart 1980 (Index Thomisticus. Supplementum)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 1–, Wien 1866–
David ab Augusta David ab Augusta, De exterioris et interioris hominis compositione secundum triplicem statum incipientium, proficientium et perfectorum libri tres castigati et denuo editi a patribus collegii S. Bonaventurae, Quaracchi 1899
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
Dondaine/Shooner Codices manuscripti operum Thomae de Aquino, T. 1–3. T. 1 hrsg. von H. F. Dondaine, Rom 1967 (Editores operum Sancti Thomae de Aquino 2), T. 2–3 hrsg. von H. V. Shooner, Rom 1973 (Editores operum Sancti Thomae de Aquino 3) und Montreal 1985
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
Franz Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
Franz Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
Gerson Opera Johannis Gersonii doctoris theologi et cancellarii Parisiensis opera omnia, novo ordine digesta et in quinque tomos distributa, hrsg. von L. E. du Pin, Antwerpen 1706
Glorieux Pour revaloriser Migne P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire)
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
Greifswald Mittelalterliche Handschriften in Greifswalder Bibliotheken. Verzeichnis der Bestände der Bibliothek des Geistlichen Ministeriums (Dombibliothek St. Nikolai), der Universitätsbibliothek und des Universitätsarchivs, beschrieben von J. Geiß, Wiesbaden 2009
Hamburg 4 Die Handschriften der S. Petri-Kirche Hamburg, beschrieben von T. Brandis. Die Handschriften der S. Jacobi-Kirche Hamburg, beschrieben von H. Maehler, Hamburg 1967 (Kataloge der Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 4)
Irrgang S. Irrgang, Peregrinatio academica. Wanderungen und Karrieren von Gelehrten der Universitäten Rostock, Greifswald, Trier und Mainz im 15. Jahrhundert, Stuttgart 2002 (Beiträge zur Geschichte der Universität Greifswald 4)
Janauschek L. Janauschek, Bibliographia Bernardina, Wien 1891, ND Hildesheim 1959
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Kopenhagen Catalogus codicum latinorum medii aevi Bibliothecae Regiae Hafniensis quem digessit E. Jørgensen, Kopenhagen 1926
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Kurz 5/2 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350)
Lohr C. Lohr, Medieval Latin Aristotle Commentaries, in: Traditio 23 (1967), 313–413, 24 (1968), 149–245, 26 (1970), 135–216, 27 (1971), 251–351, 28 (1972), 281–396, 29 (1973), 93–197
Lüneburg 2 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 2: Die theologischen Handschriften: Folioreihe, bearbeitet von I. Fischer, Wiesbaden 1972
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Mainz 2 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 2: Hs I 151–Hs I 250, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1998
Mainz 3 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 3: Hs I 251–Hs I 350, beschrieben von G. List, Wiesbaden 2006
Merzdorf J. F. L. Th. Merzdorf, Bibliothekarische Unterhaltungen. Neue Sammlung, Oldenburg 1850
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
Osnabrück Handschriften in Osnabrück. Bischöfliches Archiv, Gymnasium Carolinum, Bischöfliches Generalvikariat, Kulturgeschichtliches Museum …, beschrieben von U. Kühne, B. Tönnies, A. Haucap, Wiesbaden 1993 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen, Kurzkatalog 2)
Petrus Lombardus Magistri Petri Lombardi Parisiensis Episcopi Sententiae in IV libris distinctae, 2 Bde., Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, Grottaferrata 31972–1981 (Spicilegium Bonaventurianum 4, 5)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Schulz Bohemica V. Schulz, Bohemica knihoven v Hamburce, Kielu, Kodani a Rostoku, in: Sitzungsberichte der Königl. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Classe für Philosophie, Geschichte und Philologie (1897), XXIX, 1–14
Seuse Horologium Heinrich Seuses Horologium sapientiae, hrsg. von P. Künzle, 1. kritische Ausg. unter Benützung der Vorarbeiten von D. Planzer, Freiburg/CH 1977 (Spicilegium Friburgense 23)
Sharpe R. Sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ireland before 1540, Turnhout 1997, Additions and corrections (1997–2001), Turnhout 2001 (Publications of the Journal of medieval Latin 1)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Wien/Niederösterreich Katalog der Streubestände in Wien und Niederösterreich, Teil 1: Nichtarchivalische mittelalterliche Handschriften und Fragmente in Korneuburg, Mistelbach, Retz, St. Pölten, Tulln, Waidhofen an der Thaya, Weitra, Wien, Wiener Neustadt und aus Privatbesitz, Katalogbd., bearbeitet von F. Lackner unter Mitarbeit von A. Haidinger, Wien 2000 (Denkschriften der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse 272, Veröffentlichungen der Kommission für Schrift- und Buchwesen des Mittelalters II,5)
Wolfenbüttel Helmst. 1 Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften, Teil 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst., beschrieben von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher, B. Lesser, Wiesbaden 2012
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)