de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 38
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Zusammengesetzte theologische Sammelhandschrift

Papier — VII, 325 Bl. — 20,5 × 14,5 cm — Bordesholm / Norddeutschland / Böhmen (?) — 1476 / um 1393 / um 1450

Aus sechs Teilen zusammengesetzt. I: Ir–VIIv, II: 1r–71v, III: 72r–81vb, IV: 82r–132v, V: 133r–190v, VI: 191r–321v.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit braunem Lederüberzug. Streicheisenlinien. Einzelstempel der Werkstatt "Bordesholm Hauptwerkstatt" (EBDB w002064): Agnus Dei mit Kelch, stehend: EBDB s031987. Hahn: EBDB s009637. Löwe, schreitend, steigend: EBDB s009640. Maria, Madonna mit Kind: EBDB s009642. Maria, Verkündigung: EBDB s009641. Blüte, Kreuzblüte: EBDB s032013. Blüte, mit Stiel und ein Blattstand: EBDB s031980. Laubstab (Stempel), ohne Astgabel: EBDB s032025. Lilie, Doppellilie: EBDB s032017. Lilie, Mittelblatt rhombisch: EBDB s031976. Rosette mit einem Blattkranz, fünfblättrig: EBDB s031981. Ranke, intermittierende Wellenranke: EBDB s031983. Auf dem VD oben der Abdruck eines Signaturschildes, ca. 1,3 × 3,4 cm. Darunter Fragment eines Titelschildes aus Papier, 6,2 × 12 cm, Aufschrift … imagine eterne vite, Testamentum Iheronimium, Apparicio spiritus Guidonis. Darunter ein Signaturschild aus Papier, 4,3 × 4,7 cm, Aufschrift L xxxix. Darunter ein weiteres Papierschild aus dem frühen 17. Jh., 4,2 × 4,8 cm, Aufschrift Superioris Classis / Scamni Primi / Lateris Tertii / Liber … Am oberen Rand des HD vier Löcher von der entfernten Kettenöse. Drei Doppelbünde. Einfache Kapitalbünde. Das Rückenleder der Bundzwischenräume mit schräg verlaufenden Streicheisenlinien in Zick-Zack-Muster. Eine intakte Riemenschließe oben, nordelbischer Typ mit Fensterlagern, Zierkerben und Löchern. Der untere Riemen mit Haken fehlt.

Herkunft: Die Teile des Codex wurden in Bordesholm vereint und von der stiftseigenen Werkstatt zusammengebunden, nachdem die erste Lage hinzugefügt wurde. Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) mit der Signatur M xvii: Imago vite eterne Bonaventure. Eusebius de obitu sive de testamento Jeronymi. De arte bene moriendi. Summa de foro penitentiali Berengarii. Quatuor novissima. Apparitio spiritus Guidonis et adjuratio ejusdem. Sermo de sancto Joseph. Epistola Anselmi de incarnatione verbi. Sermones de trinitate. Diese Titel stehen ebenfalls im Inhaltsverzeichnis auf dem Vorderspiegel. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) geführt unter dem Titel Imago aeternae vitae et testamentum Hieronimi. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) verzeichnet mit 1. Bonaventurae imago aeternae vitae. 2. Eusebius de obitu beati Hieronymi. 3. Apparitio spiritus Guidonis et adjuratio ejusdem cum pluribus aliis.

Steffenhagen Nr. CCCVI. — Ratjen, 60, 65f. — Krämer, 98. — Schulz Bohemica, 10. — Franck Aufgeschlagen, 35. — Schnabel, 72, 76–78, 153, 295, 303–306, 316, 387, 573f.

I

Papier — 7 Bl. — Augustiner-Chorherrenstift Bordesholm — 1476

Wasserzeichen: Buchstabe P, gebrochen, zweikonturig, mit Beizeichen: Piccard-Online 115623 (1476, auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil IV und V, sowie 57), ein weiterer Typ nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil V, 56 und 57). Lagen: IV (VII)! Moderne Bleistiftfoliierung mit römischen Zahlen. Die Bl. VI und VII sind am oberen Schnitt verbunden. Das urspünglich erste Bl. der Lage dient als Vorderspiegel. Schriftraum: 3,5 × 10 cm. 5 Zeilen. Hand 1: VS Bastarda des Bordesholmer Chorherrn Johannes Reborch. Hand 2: VIIv Bastarda des Bordesholmer Chorherrn Wilhelm Pravest.

Herkunft: Diese Lage wurde den übrigen Teilen vorangestellt, kurz bevor die Bindung erfolgte. Die Wasserzeichen kommen auch in eindeutig in Bordesholm entstandenen Hss. vor. Die Bl. blieben leer, bis wohl schon im beginnenden 16. Jh. der Chorherr Wilhelm Pravest die Titelangaben optimierte.

VS Inhaltsverzeichnis. ›Contenta huius libri‹. Tractatus Bonaventure cardinalis nuncupatus ymago vitae eterne … — … Sermones de sancta trinitate. Es werden neun Titel aufgeführt.

Ir Mit der heutigen Signatur beschrieben. – Iv–VIIr leer.

VIIv Beschrieben mit Sequitur notabilis tractatus per modum dyalogi consciencie et rationis de sacra communione seu celebratione quemque Christicolum optime instituentis. Gestrichen: De autore dubitatur.

II

Papier — 35 Bl. — Böhmen (?) — um 1393

Wasserzeichen: Horn um 90° gedreht, Band auf dem Horn sichtbar: Piccard-Online 120148 (1393). Skorpion: Mošin 2, Tafel 822 Nr. 6974 und 6975 (beide 1391). Glocke zwischen zwei Bindedrähten: zwei Typen nicht nachweisbar. Lagen: 5 VI (60). VI–1 (71). Lagenzählung jeweils auf dem ersten Bl. der Lage recto mittig am Falz 2–26. Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh., hier 1–71. Ungezählter Schaltzettel zwischen Bl. 36 und 37, 15 × 14,5 cm. 1r–19r: Schriftraum: 16 × 11 cm. 24–28 Zeilen. 19v–42va: Schriftraum: 16 × 11 cm. 34–36 Zeilen. Zwei Spalten, jeweils 5 cm breit. 43r–71v: Schriftraum: 16 × 11 cm. 30–34 Zeilen. Von drei Händen in jüngerer gotischer Kursive geschrieben. Hand 1: 1r–42va, Hand 2: 43r–69v, Hand 3: 69v–71v. Die Hand des Bordesholmer Chorherrn Nicolaus Thome auf dem Schaltzettel zwischen Bl. 36 und 37. Rubriziert sind nur die Bl. 1r,, 19v–20v, und 42v.

1r–19r Matthaeus de Cracovia: Dialogus conscientiae et rationis de frequenti communione corporis Christi. ›Auctor huius est magister Matheus de Cracovia‹. Gestrichen: ›Bonaventura de ymagine vite eterne‹. (1r–v) Prologus. Multorum tam clericorum quam laycorum querela est non modica occupacio gravis et questio dubiosa … — … quid sit agendum. (1v–19r) Textus. [A]ggrediatur igitur racio conscienciam utpote minus iuste agentem … — … ad quam consequendam pro viatico datum est nobis corpus domini nostri Ihesu Christi qui cum patre et spiritu sancto vivit deus in secula seculorum benedictus. Amen. Textkorrekturen mit dunklerer Tinte. Auch in Cod. ms. Bord. 21, 116ra–126ra, Cod. ms. Bord. 25, 296vb–302ra, und Cod. ms. Bord. 44, Teil III, 1ra–12vb. Siehe die Ausgaben und Literatur in der Beschreibung erstgenannter Hs.

19va–42va Bonaventura: Soliloquium de quatuor mentalibus exercitiis. ›De ymagine vite eterne Bonaventura‹. (19va–20va) Prologus. Flecto genua mea [Eph 3,14]. Paulus apostolus vas eterne electionis sacrarium divine sanctificationis … — … qui est omnis desiderii finis et complementum. (20va–42va) Textus. Dic queso o homo si post devotam invocationem … — … donec intrem in gaudium dei mei qui est trinus et unus et benedictus in secula seculorum. Amen. ›Explicit tractatus Bonaventure cardinalis nuncupatus ab eodem ymago vite eterne‹. Auf dem ungezählten Schaltzettel Textergänzung aus Cap. IV: … presentis vallis miserie et incolatus … — … qui presentis miserie. Druck: Bonaventurae opera 8, 28–67. Literatur: CALMA 2, 458 Nr. 58. Cardelle de Hartmann Dialoge, 393–399 Nr. R27. Perger Prosa-Dialoge Nr. 83. Distelbrink Nr. 23. Glorieux Répertoire Nr. 305al. Stegmüller RS 118. Bloomfield 2159 und Suppl. – 42vb leer.

43r–69v Ps.-Eusebius Cremonensis: Epistula ad Damasum de morte Hieronymi. ›Eusebius de obitu Ieronimi‹. Patri reverendissimo Damaso Portuensi episcopo et christianissimo Theodosio Romanorum senatori Eusebius olim Ieronimi sanctissimi discipulus … Multifariam multisque modis olim deus locutus est omnibus nobis … — … et in futuro gaudia que iam possides adipisci. Amen. Amen. ›Eusebius de obitu Ieronimi‹. Auszüge in Cod. ms. Bord. 30, Teil II, 1r–25r, und Cod. ms. Bord. 24, Teil I, 56vb. Der vollständige Text auch in Cod. ms. Bord. 30, Teil III, 1r–25r. Druck: PL 22, 239–282. Literatur: BHL 3866. BHM 3 Nr. 903.

69v–71v Gregorius XI papa: Bulla 'Plurium fide dignorum' contra Johannem Milicium cum XII articulis damnatis ipsius. (Avignon, 13. Januar 1374). Textus bullae. Gregorius episcopus servus servorum dei venerabili fratri archiepiscopo Pragensi salutem et apostolicam benedictionem. Plurium fide dignorum relacionibus nuper ad meum pervenit auditum quod quidam Militzius presbiter olim canonicus Pragensis sub specie sanctitatis spiritu elationis et temeritatis assumpto … — … non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem. Datum. (71r–v) Articuli declaratorii contra Johannem Milicium. In primis idem Militzius velut tenebrarum princeps in angelum lucis se transformans … — … dicitur etiam quod iste Militzius quidquid de suis erroribus ad effectum perducere non valeat hoc perducere conetur per secularium principum … contra statum ecclesiasticum et totius cleri suis erroris suggestionibus excitando. Nachgetragen: Plures postmodum in Pragha hereses involverunt prout patuit ab illo tempore MCCCLXVI et duravit ad multa tempora ad annum MCCCCXXXIIII et nondum finis venit erroris supradicti. Teildruck: Ueber Formelbücher, zunächst in Bezug auf böhmische Geschichte, nebst Beilagen. Ein Quellenbeitrag zur Geschichte Böhmens und der Nachbarländer im XIII, XIV und XV Jahrhundert, hrsg. von F. Palacky, Prag 1842, 182, 184–186 (bis Art. 7). Raynaldus Annales, T. 16, 526 (nur Text der Bulle). Literatur zu Johannes Militzius: 2VL 6, 522–527.

III

Papier — 12 Bl. — Norddeutschland — 1452

Wasserzeichen: Anker ohne Kreis, mit einkonturigen Flunken: Piccard-Online 117694 (1452). Lagen: VI (81b). Durchgängige Lagenzählung (siehe oben). Bleistiftfoliierung auf dem 19. Jh., hier 72–81. Die beiden letzten Bl. der Lage übergangen, jetzt 81a und 81b. Schriftraum: 17 × 10,5–11 cm. 34–36 Zeilen. Bastarda von einer Hand. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Zum Teil randständige Rubriken und Aufzählungsnummern.

72r–81v Speculum de arte bene moriendi. Prologus. ›Prologus in tractatum de arte bene moriendi‹. Cum de presentis exilii miseria mortis transitus propter moriendi inpericia … Textus. ›Incipit tractatus de arte bene moriendi etc. prima pars de laude ipsius mortis‹. Cum omnium terribilium mors corporis sit terribilissimum sicut in III ethicorum phylosophus ait: Mors tamen anime tanto est terribilior … — … ut prius antequam mors occupet terminos eius mori discat. Hec Augustinus. Quod nobis concedat qui sine fine vivit et regnat deus in seculorum secula. Amen. Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 24, Teil I, 31va–38vb, siehe zu den Ausgaben und zur Literatur dort.

IV

Papier — 52 Bl. — Norddeutschland — 15. Jh.

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, einkonturige Stange mit Stern: nicht nachweisbar. Mensch, Figur, Frau mit Kreuz: drei Typen nicht nachweisbar. Lagen: 3 VI (116). VIII (132). Lagenzählung siehe oben. Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh., hier 82–132. Zählfehler: ein Bl. übergangen, jetzt 104a. Schriftraum: 16 × 10–11 cm. 34–37 Zeilen. Von drei Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 82r–128v mit Ausnahme der Bl. von Hand 2, 131v–132v, Hand 2: 92v und 95r, Hand 3: 129r–131r. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriziert mit Ausnahme von Bl. 132. Teilweise Maniculae und Notae eingefasst in roten Kästchen am Rand.

82r–127v Berengarius Fredoli: Summa de foro poenitentiali. (82r–83r) Registrum. ›De X preceptis‹. De septem peccatis mortalibus et primo de superbia … — … De quatuor ewangelistis etc. Mit Angabe der Folia, teilweise nachgetragen. Jede Zeile rot unterstrichen. (83v–127v) Textus. ›Incipit summa de foro penitentiali utilis et valde necessacria maxime sacerdotibus curatis composita per reverendum patrem Beringarium quondam episcopum Tuscalensem‹. In primis debet interrogare sacerdos penitentem utrum sciat pater noster ave Maria … — … sicut Moyses Amaleyth non armis sed oracionibus expugnavit. Literatur: CALMA 2, 256 Nr. 4. Schulte 2, 533. Bloomfield 2625. Michaud-Quantin, 50f.

128r–v De corpore Christi. In corpore Christi sunt decem miracula. Primum est quod panis et vinum transsubstantiantur in corpus et sanguinem domini nostri Ihesus Christi. Ratio est quia cibus et potus corporaliter fiunt caro et sangwis mediante natura … — … tolle numerum a rebus et omnia peribunt. Auch in Koblenz, LHA, Best. 701 Nr. 138, 74va–vb (Koblenz 1, 218).

128v Versus et nota. ›Nota unde versus de eucharistia‹. Walther I 14527, 9993, 13624. Res occultatur quare quia si videatur, forsitan horreres manducare timeres. Hostia dividitur in partes tyncta beatos, plene sicca notat vivos servata sepultos. Thomas de Aquino: Summa Theologiae, Pars III, qu. 83, art. 5 res. ad arg. 8 (Busa S. Thomae Aquinatis opera, 2, 914). Quamvis diverse partes tres fuit ter vise, non est sancta rei divisio divisionem speciei. Walther II 11057. Walther I 18317. Auch Petrus Pictor, Liber de sacramentis, CC CM 25, 21, Versus 115f., dann Versus 117f. Walther I 19013. Vgl. die Zusammenstellung in GW 2991, 30, und L. N. d’Olwer, L’escola poètica de Ripoll en els segles X–XIII, in: Anuari de l’Institut d’estudis catalans 6 (1915–1920), 81f. (128v) De hostia. Nota hostia sacramenti debet habere quasdam conditiones moraliter … Primo debet esse candida et munda … — … quia avaritia ut habetur in ewangelio est servitus ydolorum.

129r–131r Tractatus de antichristo. (129r–v) ›De antichristo‹. De antichristo et eius adventu sacramentum [!] est quod nascetur ultra mare per operacionem demonum … — … in diebus illis salvabitur Iuda [Ier 33,16] scilicet post mortem antichristi populus Iudeorum convertatur ad Christum. (129v–130r) ›Sequitur de signis ante diem iudicis‹. Sciendum est quod post mortem antichristi dominus volens facere iudicium mundi. Primo facit signa magna et horribilia in celo et in terra … — … totum calorem mittet ad regionum dampnatorum ut amplius crucientur et totum splendorem mittet ad regionum beatorum ut amplius iocundentur. Auch in Fritzlar, DB, Ms. 2, 298vb–299ra (Fritzlar, 4). (130r–131r) ›Sequitur de die iudicii‹. Sciendum est quod postquam placuit domino nostro Ihesu Christo reddere unicuique secundum opera sua … — … et ibunt isti in supplicium eternum iusti vero in vitam eternam [Mt 25,46]. Nachgetragen: Ad quam nos perducat Ihesus Christus dominus noster. Amen. In anderer Abfolge der Textteile in Eichstätt, UB, Cod. st 698, 382b–383a, 383b–385a (Eichstätt 3, 507f.). Literatur: E. Lerner, Refreshment of the saints. The time after antichrist as a statio for earthly progress in medieval thought, in: Traditio 32 (1976), 135 Anm. 119 mit weiterer Parallelüberlieferung.

131v–132v Martinus V papa: Bulla 'Ineffabilis sacramenti'. ›Bulla indulgenciarum Martini pape de festo corpore Christi‹. Martinus episcopus servus servorum dei ad perpetuam rei memoriam. Ineffabilis sacramenti quod sacerdos in eternum Christus dominus instante quam pro peccatoribus subire voluit … — … ac si dicte originales littere forent exhibete vel ostense. Datum Rome apud sanctos apostolos VII kalendas Junii pontificatus nostri anno duodecimo. Druck: Magnum Bullarium Romanum a Leone M. usque ad Benedictum XIII, hrsg. von L. Cherubini, Luxemburg 1727, T. 1, 308.

V

Papier — 59 Bl. — Norddeutschland — um 1450

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern: zwei Typen nicht nachweisbar. Lagen: 2 VI (156). VI–1 (167). VI (190)! Lagenzählung wie oben. Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh., hier 133–190. Zählfehler: ein Bl. übersprungen, jetzt 170a. Das Papier der letzten Lage sehr abgegriffen. Schriftraum: 17 × 10–10,5 cm. 34–38 Zeilen. Bis Bl. 144v zweispaltig. Bastarda von mehreren Händen. Hand 1: 133r–173v und 175r–187r, möglicherweise unter Nachahmung einer kleinen sauberen Bastarda mit wenigen Kürzungen von mehreren Händen ausgeführt, Schriftgröße, Zeilenabstand und Farbtiefe der Tinte variieren leicht. Ähnlich verhalten sich auch die folgenden Hände, die jedoch deutlicher zu unterscheiden sind: Hand 2: 174r–175r, Hand 3: 187v–188v, Hand 4: 188v–190v. Lombarden fehlen zumeist. Ansonsten nur rote Überschriften. Ab Bl. 188v rubriziert.

133r–173v Gerardus de Vliederhoven: Cordiale de quattuor novissimis. ›Quatuor novissima‹. [M]emorare novissima tua [Sir 7,40]. Sicut dicit beatus Augustinus in libro suarum meditationum plus vitanda est sola peccati feditas … — … Ach utinam saperent et intelligerent ac novissima providerent. ›Et sic est finis deo laus etc‹. Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 30, Teil I, 1r–57v (siehe dort die Ausgaben und Literatur), und Cod. ms. Bord. 33, Teil I, 188ra–223vb.

173v–175r De contemptu mundi. ›Sequitur aliud pulchrum et potest applicari ad quodcumque quod scilicet de timore mortis‹. Neque ad dexteram neque ad sinistram declinantes [Is 30,21]. Sed heu amatores mundi non attendunt hoc mundo recedere et valentes … — … vobis qui hic habetis consolationem vestram [Lc 6,24]. Hinc dicit beatus Bernardus. Am Anfang ein längeres Exzerpt aus Bernardinus Senensis, Tractatus de speculo peccatorum de contemptu mundi. Reicht mit kleineren Abweichungen und Auslassungen bis … et illic regnare cum deo (174r). Sancti Bernardini Senensis ordinis Seraphici Minorum Opera omnia …, Bd. 3, Lyon 1650, 474b–475a. Vgl. auch Cod. ms. Bord. 30, Teil II.

175r–183v Johannes Gobi iunior: De spiritu Guidonis. 2. Fassung. ›Sequitur apparicio spiritus Gwidonis et admiracio eiusdem per priorem quendam‹. [S]icut dicit Augustinus in libro de fide ad Petrum. Miraculum est quidquid arduum vel insolitum super facultatem hominis admirandum … — … et non invenit dictum spiritum unde creditur quod iam regnat in celo cum Christo etc. Druck: GW M10837, F 2v–H 1r. G. Schleich, The Gast of Gy. Eine englische Dichtung des 14. Jahrhunderts nebst ihrer lateinischen Quelle De spiritu Guidonis, Berlin 1898 (Palaestra 1), 1–118. Literatur: Kaeppeli Nr. 2370 (Hs. genannt). Bloomfield 5705. 2VL 3, 299f. Cardelle de Hartmann Dialoge, 513–519 Nr. R46. (183v) ›Sequitur oratio‹. O benedicte deus qui pro animabus vulneratus es … — … et electis possunt collaudare in secula seculorum. Amen.Finis est‹.

183v–184r De divisione sacrae scripturae. Schematische Übersichten. ›Novum testamentum dividitur scilicet in …Legem. Historiam. Epistolas. Apocalipsis … (184r) ›Vetus testamentum dividitur scilicet …Legales. Historiales. Sapienciales. Prophetales … Jeweils mit weiteren Aufteilungen und der Anzahl der Kapitel.

184v–186v Tabula evangeliorum per circulum anni. ›Registrum ewangeliorum per anni circulum servandorum secundum concordantiam ewangeliorum de tempore et de sanctis. Primo de adventu ut patet‹. Cum appropinquaret Ihesus [Mt 21,1] … — … Amen dico vobis [Io 6,26]. Tabelle mit sechs Spalten für den Tag, das Bibelthema und die Evangelienperikopen. Siehe auch Cod. ms. Bord. 45, 261r–271r, und Cod. ms. Bord. 119, 90r–99r.

187r De excommunicatione. Nota quando aliquis iuste excommunicatur tunc illa sententia est valde timenda primo propter periculum quod est triplex. Primum quia in potestate demonis traditur … — … Unde Augustinus: Eam nominationem intellegi volunt que fit in quemquam cum sententia excommunicationis ordine iudicinario [!] et integritate profertur. Item super istud Math. XXIII sit. Am Anfang wie Jordanus de Quedlinburgo, siehe E. Saak, High Way to Heaven. The Augustinian Platform Between Reform and Reformation 1292–1524, Leiden 2002 (Studies in medieval and reformation thought 89), 463 Anm. 372. Am Ende Aurelius Augustinus, Sermo 351, Druck: PL 39, 1547.

187v Remedium contra pestilentiam. ›Remedium contra pestilenciam‹. Si vis te regere tempore pestilencie tempore venti singulis diebus non exeas domum … — … et unam avillanam propter replecionem ventris. ›Hec Romanorum summus pontifex regi Fransie de epidemia et pestilencia litteratorie insinuavit et ipse vicinis suis promulgavit‹. Druck und Literatur: K. Sudhoff, Pestschriften aus den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des „schwarzen Todes“ 1348, in: Archiv für die Geschichte der Medizin 4 (1911), 395f. (nach dieser Handschrift). Thorndike/Kibre, Sp. 1476.

188r–v Johannes Milicius: Sermo de quinque genera hominum. (T25). Nota quod quinque sunt genera hominum que repellebantur ab esu agni paschlis. Primi sunt alienigeni hoc sunt illi que sunt extra ecclesiam scilicet Iudei pagani heretici excommunicati … — … manducat et bibat [!] signum Christi. Literatur: Schneyer 3, 588 Nr. 130.

188v–190r Caesarius Arelatensis: Sermo 89. ›Sermo de sancto Joseph‹. Quotiens vobis fratres karissimi lectiones de veteri testamento recitantur non hoc solum debetis attendere … — … ut illos ornet vita integra istos valeat [ex]cursare correcta quod ipse prestare dignetur qui vivit et regnat in secula seculorum. Amen. Edition: CC SL 103, 365–369. PL 39, 1765–1767. Literatur: CPL 368, 1008. CALMA 2, 539 Nr. 8. CPPM 1A Nr. 798.

190r–v Sermo de sancto Philippo et Jacobo. (S32). ›Sermo de sancto Philippo et Jacobo‹. Philippe qui videt me [Io 14,9]. Hec verba Christi loquebatur ad sanctum Philippum apostolum in bona quinta feria quando predicabat et docebat suos apostolos quod deberent testamentari tempore sue passionis sanctissime … Bisher nicht nachgewiesen.

VI

Papier — 134 Bl. — Norddeutschland — um 1450

Wasserzeichen: Ochse, ganze Figur, ohne Beizeichen: WZIS DE1185-S326_63, WZIS DE1185-S326_24 (beide 1454–1455, auch in Cod. ms. Bord. 94). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturige Stange mit Stern: WZIS DE1185-S304_109 (um 1440), zwei weitere Typen nicht nachweisbar. Frucht, Traube ohne Beizeichen, Stiel einkonturig: WZIS DE8100-CodBibl215_999a (1440–1442), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Werkzeug/Waffe, Bogen, um 90° gedreht: Piccard-Online 123461 (1445), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: nicht nachweisbar. Lagen: 2 VI (214). VII–1 (227). VI (239). V (249). 4 VI (297). VII–1 (310). VI (321, HS). Das letzte Bl. der Lage dient als hinteres Spiegelblatt. Lagenzählung siehe oben. Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh., hier 191–321. Schriftraum: 16 × 10–11 cm. 28–30 Zeilen. Bastarda von der Hand des Bordesholmer Chorherrn Nikolaus Thome aus variierenden Zeitabschnitten. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

191r–205r Anselmus Cantuariensis: Epistula de incarnatione verbi. ›Incipit epistola Anselmi Cantuariensis archiepiscopi de incarnatione verbi. Capitulum primum. Excusatio auctoris de susceptione operis‹. Domino et patri universe ecclesie in terra peregrinantis … Quoniam divina providentia vestram elegit sanctitatem … — … in eadem libello aperte inveniet. ›Explicit. Sequitur monologion Anselmi‹. Kapiteleinteilung weicht teilweise von der Edition ab. Edition: Anselmi opera 2, 3–35. Literatur: CALMA 1, 289 Nr. 6.

205v–241v Anselmus Cantuariensis: Monologion. (205v) Prologus. ›Monologion Anselmi. Prologus‹. Quidam fratres sepe me studioseque precati sunt ut quedam de meditanda divinitatis essentia … — … sub quodam eis meditationis exemplo describerem etc. ut in prologo. Prolog verkürzt. (205v–241v) Textus. ›Quod quidem sit optimum et maximum et summum omnium que sunt. Capitulum primum‹. Si quis unam naturam summam omnium que sunt solam sibi in eterna sua beatitudine sufficientem … — … sed solus deus ineffabiliter trinus. Amen. ›Explicit‹. Edition: Anselmi opera 1, 7 und 13–87. Literatur: CALMA 1, 290 Nr. 15.

241v–244v Robertus Holcot: Postilla super librum sapientiae Salomonis. Cap. II, lectio 24. Quia filii debent similari patri quia secundum Augustinum filius dicitur quia fit ut ille deus autem pater noster incommutabilis est in potentia ineffabilis in sapientia et iudicialis in clementia … — … sed contra Christum pugnant de quibus dicit Bernardus super Cantica sermone 33. Teilweise Übereinstimmung mit dem Druck: Phoenix redivia ex relicta facundia Holkotiana palam in lucem progrediens postilla super librum sapientiae Salomonis …, Köln 1698, 41f. Danach sind einige Zeilen frei, die mit Punkten am Rand markiert wurden. (244v) Bernardus Claraevallensis: Sermo XXXIII in Cantica. Excerptum. Contra tales malos et perversos loquitur in eodem sermone sic: Olim predictum est et nunc tempus implecionis advenit. Ecce in pace [Is 38,17] … — … superest ut iam de medio fiat demonium et meridianum. ›Hec ille‹. Druck: Bernardi opera 1, 244f. Im Anschluss: (244v–245r) Isti mali filii dei … — … et estote misericordes sicut et pater vester misericors est [Lc 6,36] etc. Im Vergleich zu dem oben erwähnten Druck ist das Bernhard-Zitat hier ausführlicher. Im Folgenden nur leichte Umarbeitungen.

245v–249v Sermones de trinitate. (T40). Bisher nicht nachgewiesen.
(245v–247r) Omnia posuit deus in mensura numero et pondere [Sap 11,21]. Non ergo divinam maiestatem velimus scrutari sed eodem debemus firmiter et obedire … — … ponam iudicium in pondere et iustitiam et mensura [Is 28,17].
(247r–249v) ›Sic Jordanus‹. Circa hoc nomen pater sciendum est secundum Jordanem quod hoc verbum pater in divinis actitatur dupliciter. Uno modo personaliter prout pater est una persona in divinis … — … Unde Mt. 5 beati misericordes quoniam ipsius misericordiam consequentur [Mt 5,7].

250r–255r Bartholomaeus Anglicus: De proprietatibus rerum. Liber 1, cap. 1–21. ›De proprietatibus rerum liber primus. Narratio de deo‹. Est ut dicit Innocencius IIII [!] solus ut verus deus eternus immensus incommutabilis omnipotens et ineffabilis pater et filius et spiritus sanctus … — … multis aliis comparatur divinus spiritus sed sufficiant hec. Druck: Bartholomaeus Anglicus, De proprietatibus rerum. Édition latine, hrsg. von C. Meier, Vol. 1: Introduction générale, Prohemium, Liber I–Liber IV, Turnhout 2007 (De diversis artibus N.S. 41), 69–82. GW 3402–3413. Literatur: CALMA 1, 684f. Nr. 5. Sharpe Nr. 147, 69. Bloomfield 1428. H. Meyer, Die Enzyklopädie des Bartholomäus Anglicus. Untersuchungen zur Überlieferungs- und Rezeptionsgeschichte von "De proprietatibus rerum", München 2000 (Münstersche Mittelalter-Schriften 77). C. Seymour, Bartholomaeus Anglicus and his encyclopedia, Aldershot 1992. I. Ventura, Bartholomaeus Anglicus: De proprietatibus rerum. Zu einer mittelalterlichen Enzyklopädie, in: Literatur in der Stadt. Magdeburg in Mittelalter und Früher Neuzeit, hrsg. von M. Schilling, Heidelberg 2012 (Euphorion 70), 77–96. Bartholomaeus Anglicus, De proprietatibus rerum. Texte latin et réception vernaculaire, hrsg. von B. van den Abeele, Turnhout 2005 (De diversis artibus N.S. 37).

255v–260v Aurelius Augustinus: De trinitate. Liber I, cap. VI–IX. ›Augustinus liber I de trinitate capitulo 4. Expositio de trinitate‹. Qui dixerunt dominum nostrum Ihesum Christum non esse deum aut non esse verum deum … — … et ostendam me ipse illi. Mit wenigen kurzen Auslassungen. Siehe auch Bl. 279v–280r. Edition: CC SL 50, 37–54. Literatur: CPL 329. CPPM 2A Nr. 120. Kurz 5/1, 238–240.

261r Nota de trinitate. Vestigium sancte trinitatis apparet in omnia [!] creatura sed ymago tamen in rationali creatura … — … Voluntas spiritui sancto quia est mutus consensus et complacentia mutua ingenerante et genito in quibus caritate deleantur. – 261v leer.

262r–278v Sermones. (262r–266r) Jacobus de Voragine. ›Vorago de trinitate sermo primus‹. (T40). O altitudo divitiarum [Rm 11,33]. Festum de trinitate olim ab ecclesia non fiebat sed quia circa ipsam trinitatem personarum divinarum multe hereres crescebant … Vgl. Schneyer 3, 277 Nr. 83 mit einem anderen Thema.
(266v–271r) Nicolaus Pernkla de Troppau. ›Vorago de trinitate sermo secundus‹. (T40). Schneyer/Hödl: Nicolaus Pernkla de Troppau Nr. 36.
(271v–276v) Bertrandus de Turre. ›Bertrandus de ascensione domini‹. (T36). Schneyer 1, 527. Nr. 302.
(277r–278v) ›Penthecostes‹. (T39). Thomas de Insula oder Thomas de Aquino. Schneyer 5, 635f. Nr. 62 oder 601 Nr. 294.

278v–279v Pelagius Haereticus: Libellus fidei ad Innocentium papam. Cap. 1–6. ›De sancta trinitate‹. Credimus in deum patrem omnipotenem cunctorum visibilium et invisibilium conditorem … — … peccatorum quoque esse supplicia. Vollständig in Cod. ms. Bord. 45, 241r–242r. Druck: PL 45, 1716f. Literatur: Stegmüller RB 6370,7. CPL 731. CPPM 2A Nr. 205, 865, 1392.

279v–280r Aurelius Augustinus: De trinitate. Liber I, cap. IV–V. Omnes quos legere potui qui ante me scripserunt de trinitate que deus est … — … Movet etiam quomodo spiritus sanctus in trinitate sit quem nec filius nec ambo genuerint cum sit spiritus patris et filii. Siehe auch Bl. 255v–260v. Druck: CC SL 50, 34–36. Zur Literatur siehe oben.

280v–289r Sermones de trinitate. (T40). (280v–282r) Drogo Hostiensis: Compilatio. Besteht aus folgenden Teilen: (280v–281v) Bernardus Claraevallensis: Sermo XLV de diversis. ›De trinitate sancta‹. Beata illa et sempiterna trinitas … — … et in tempore tentationis recedit unde etiam ficta dicitur id est fragilis. Verkürzt. Druck: Bernardi opera 6,1, 262–265.
(281v–282r) Bernardus Claraevallensis: Sermo CII de diversis. Est praeterea et alius resurgendi modus sub eodem numero comprehensus primi hominis casui oppositus. Adam quippe in paradiso positus … — … in edificio veri Salomonis sine sonitu mallei postmodum construantur. Druck: Bernardi opera 6,1, 369f. In dieser Zusammenführung der beiden Predigten Drogo Hostiensis zugeschrieben (De creatione et redemptione primi hominis, PL 166, 1547–1550), siehe Schneyer 1, 819 Nr. 2, CALMA 3, 150 Nr. 4. Hier jedoch fehlt der dritte Teil. Angehängt ist das Folgende: (282v) Tria sunt eminencioris meriti in corpore membra scilicet oculi manus et pedes … — … claritas carius et maiestas divinitatis. ›Triplici malo peccatur in sanctam trinitatem vide post evangelia 112‹.
(283r–289r) Bertrandus de Turre. ›De trinitate. Bertrandus‹. Schneyer 1, 529 Nr. 326.

289v–294v Guilelmus Peraldus: Summa virtutum. Cap. XIX. De fide. ›Capitulum XIX in summa virtutum tractatu de fide ubi ostenditur trinitas et equalitas personarum‹. Ad destructionem horum errorum qui pertinent ad personarum trinitatem vel equalitatem sufficit ponere testimonia sacre scripture … — … ibi amare nostrum non habebit offensionem. Amen. Druck: Summae virtutum et vitiorum, T. 1, Venedig 1571, 147b–155b. Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 18.

294v–306r Sermones de trinitate. (T40).
(294v–296r) Aegidius Romanus (?). ›Sequuntur II sermones Egidii fratris ordinis sancti Augustini de trinitate‹. Benedicat nos deus [Ps 66,7]. De excellentissima trinitate cum modestia et timore agendum est … Sciendum quod invenimus in deo trinitatem et in trinitate equalitatem … Bisher nicht nachgewiesen.
(296v–297v) Signatum est [Ps 4,7]. Naturalis appetitus inest creature devenire in noticiam creatoris sed in statu vie non possumus naturaliter cognoscereSchneyer 1, 229 Nr. 99 (Aldobrandinus de Toscanella) oder 9, 869 Nr. 103.
(298r–299v) ›Trinitatis vel dedicationis‹. ›Hac domo trinitati laus et gloria semper resultant‹. (AH 53 Nr. 247, 14). In quibus verbis beati Gregorii presentibus tria ponit. Primo quis laudandus et honorandus est …Exemplum contigit Erfordie anno domini Mo CCCCo 30 etc. Item in Meydeburch de quodam doctore etc.‹ Die Exempla werden nicht ausgeführt. (299v–300r) Worterklärungen. (299v) ›Adiuvatur autem fides trinitatis‹. Auctoritate. Ratione. Miraculum. Similitudinibus naturalibus in creaturis … Jeweils mit weiteren Unterpunkten. Bezug zur Predigt des Jacobus de Voragine (vgl. 262r–266r). (300r) Zur Predigt des Bernardus bzw. Ps.-Augustinus, vgl. 280v–282r. ›De hac materia vide supra in sermone Augustini qui incipit: Beata illa etc.‹ ›In creatura media ut in homine‹. In quo est una anima potentie: Memoria. Ratio. Voluntas … Ebenfalls mit Auflistung von Unterpunkten. (300v–304v) Fortsetztung der Ausführungen von 299v.
(305r–306r) ›Dedicationis vel trinitatis‹. In ecclesiis benedicite [Ps 67,27]. Nota ecclesia Grecum nomen est et significat congregationum fidelium unde de istis dicitur Actis IX quod replebatur spiritus sancti [Act 9,31] … Bisher nicht nachgewiesen.

306v–307v Alcherus Claraevallensis (Ps.-Augustinus): De spiritu et anima. Cap. 35. De dignitate conditionis humanae. ›Sermo Augustini de ymagine hominum ad deum‹. Tanta dignitas condicionis humane esse cognoscitur ut non solo iubentis sermone … — … in primo Adam condidit mirabilius in secundo reformavit qui vivit et regnat in secula seculorum. ›Nota bene quod quecumque notitia deo attribuitur si non importaret respectum ad creaturam necessarium est quod sit communis rebus personis eadem enim est cum essentia divina‹. Dieses Kapitel auch in Cod. ms. Bord. 45, 244v–245v. Außerdem Kapitel 1–34 in Cod. ms. Bord. 39, 115ra–127vb, und Kapitel 1–50 in Cod. ms. Bord. 40, 78va–104va. Druck: J. Marenbon, From the circle of Alcuin to the school of Auxerre, Cambridge 1981, 158–161. PL 40, 805f.; 161 967–969. Der pseudo-augustinische Traktat De spiritu et anima. Erstmals gedruckt und anstelle einer Festschrift dem Autor zu seinem 70. Geburtstag am 4. April 1971 überreicht, hrsg. von L. Norpoth, Köln 1971. Literatur: Kurz 5/1, 235 Nr. 7 (Hs. erwähnt). Kurz 5/2, 229 (Hs. erwähnt). Bloomfield 4935. CPPM 2, 153. CALMA 1, 144 Nr. 2.

308r–316v Jordanus de Quedlinburgo: Sermo de trinitate. (T40). ›Jordanus‹. Schneyer 3, 816 Nr. 82 (Hs. erwähnt). Zumkeller Nr. 648 (Hs. erwähnt).


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Anselmi opera S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia ad fidem codicum recensuit F. S. Schmitt, Vol. 1–6, Edinburgh 1946–1961
Bernardi opera Sancti Bernardi opera, hrsg. von J. Leclercq und H.-M. Rochais, Bd. 1–9, Rom 1957–1998
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
BHM B. Lambert, Bibliotheca Hieronymiana Manuscripta. La tradition manuscrite des oeuvres de Saint Jérôme, Bd. 1A–4B, Steenbrugge 1969–1972 (Instrumenta patristica 4)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Doctoris Seraphici S. Bonaventurae S. R. E. Episcopi Cardinalis opera omnia … edita studio et cura P. P. Collegii a S. Bonaventura …, Bd. 1–10, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1898–1901
Busa S. Thomae Aquinatis opera S. Thomae Aquinatis opera omnia, ut sunt in indice thomistico additis 61 scriptis ex aliis medii aevi auctoribus, hrsg. von R. Busa, Bd. 1–7, Stuttgart 1980 (Index Thomisticus. Supplementum)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Eichstätt 3 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Eichstätt, Bd. 3: Aus Cod. st. 471 – Cod. st. 699, beschrieben von K. H. Keller, Wiesbaden 2004 (Kataloge der Universitätsbibliothek Eichstätt 1,3)
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
Fritzlar Die Handschriften der Dombibliothek Fritzlar, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1984
Glorieux Répertoire P. Glorieux, Répertoire des maîtres en théologie de Paris au XIIIe siècle, 2 Bde., Paris 1933 und 1934 (Études de philosophie médiévale 17, 18)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Koblenz 1 Die nichtarchivischen Handschriften der Signaturengruppe Best. 701 Nr. 1–190, ergänzt durch die im Görres-Gymnasium Koblenz aufbewahrten Handschriften A, B und C, bearbeitet von C. Meckelnborg, Wiesbaden 1998 (Mittelalterliche Handschriften im Landeshauptarchiv Koblenz 1)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Kurz 5/2 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350)
Michaud-Quantin P. Michaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au Moyen Âge (XIIe–XVIe siècles), Louvain, Lille, Montréal 1962 (Analecta mediaevalia Namurcensia 13)
Mošin V. A. Mošin, S. M. Traljić, Filigranes des XIIIe et XIVe siècles, 2 Bde., Zagreb 1957
Perger Prosa-Dialoge M. von Perger, Vorläufiges Repertorium philosophischer und theologischer Prosa-Dialoge, des lateinischen Mittelalters, in: Gespräche lesen. Philosophische Dialoge im Mittelalter, hrsg. von K. Jacobi, Tübingen 1999 (Scriptoralia 115), 435–494
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Raynaldus Annales O. Raynaldus, Annales ecclesiastici auctore Caesare Baronio continuati…, Bd. 15–20, Köln 1691
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer/Hödl CD-ROM inventory of medieval latin sermons 1350–1500 = Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters von 1350–1500, nach den Vorarbeiten von J. B. Schneyer, hrsg. von L. Hödl und W. Knoch, Münster/Westf. 2001
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Schulz Bohemica V. Schulz, Bohemica knihoven v Hamburce, Kielu, Kodani a Rostoku, in: Sitzungsberichte der Königl. Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Classe für Philosophie, Geschichte und Philologie (1897), XXIX, 1–14
Sharpe R. Sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ireland before 1540, Turnhout 1997, Additions and corrections (1997–2001), Turnhout 2001 (Publications of the Journal of medieval Latin 1)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)