Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 47 Katalogisiert durch Kerstin Schnabel Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Kerstin Schnabel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)

Neukatalogisiert durch Kerstin Schnabel.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.

Kiel Christian-Albrechts-Universität zu Kiel Universitätsbibliothek Bordesholmer Handschriften Cod. ms. Bord. 47 Katalog von 1488 B xxxix Johannes Chrysostomus. Aurelius Augustinus Hamburg um 1430 1ra–91rb Johannes Chrysostomus Homiliae in epistulam Pauli ad Hebraeos Versio latina Mutiani Scholastici Johannis episcopi Constantinopolonitani commentarium in epistolam Pauli ad Hebreos incipit. Omelia prima Multifarie multisque modis . Vere ubi habundavit delictum superhabundavit et gratia. Hoc etiam hic in ipso exordio scribens ad Hebreos beatus Paulus insinuat hoc itaque igne circumsepiamur exhortor gloriam offerentes domino nostro Ihesu Christo cum quo patri gloria una cum sancto spiritu imperium honor nunc et semper in secula seculorum. Amen Explicit commentarius Johannis episcopi Constantinopolitani in epistolam Pauli ad Hebreos ex notis editus post eius obitum a Constancio presbitero Antiocheno et translatum est de greco in latinum a Muciano Scolastico Einige Predigten werden unterteilt durch eine zusätzliche Kapitelzählung (Seitentitel in roter Tinte von 1–14), so auch am Ende, wo der zweite Teil der 34. Predigt zu Nr. 35 wurde. Druck PG63, 237–456. Johannes Chrysostomi opera omnia quae exstant , hrsg. von B. de Montfaucon, Bd. 12, Paris 1735, 5–452. Literatur CPG4440. Stegmüller RB4397 und Suppl. A. Siegmund, Die Überlieferung der griechischen christlichen Literatur in der lateinischen Kirche bis zum zwölften Jahrhundert, München 1949 (Abhandlungen der Bayerischen Benediktiner-Akademie 5), 98. 91v leer. 92ra–115ra Johannes Chrysostomus Homiliae VIII de laudibus Pauli apostoli ab Aniano Celedensi 92ra–vb Prologus. Epistula Aniani Celedensis Oomino sancto evangelio presbitero Anianus Decenti experimento didici quam sint utilia obsequentibus imperia bonorum qui rectiore quadam ingredientes ut facile possit sententiarum suarum lumine etiam inter nostri sermonis nubila choruscare 92vb–114ra Homiliae I–VII Capitulum primum Nichil prorsus erraverit qui pratum quoddam insigne virtutum ac paradisum spiritalem Pauli animam nuncupaverit glorificemus Paulum per quem ista completa sunt. Oremus etiam ut ipsi quoque eisdem perfruamur bonis gratia et misericordia domini nostri Ihesus Christi per quem et cum quo gloria patri cum spiritu sancto in secula seculorum. Amen Druck PL45, 1750 (nur Prolog). PG50, 471*f., 473–514 (Sermo 1–7). Literatur CPL772 (Prolog). CPG4344. A. Siegmund, Die Überlieferung (wie oben), 98–100. 114ra–115ra Homilia VIII Capitulum octavum Sepe fulgido celi globo delectatus oculus ad spectaculum demus beato Paulo gloriam ut nos dicat in futurum: Ecce ego et pueri quos michi dedit deus. Ipsi gloria in secula Als Capitulum octavum mit den vorangehenden Predigten vereint. Druck Iohannis Chrysostomi Opera , T. 3, Basel 1514, fol. 10r. Literatur Stegmüller RB4360,1. 115rb–v leer. 116ra–119rb Johannes Chrysostomus Homiliae XXI–XXIII 116ra–117ra Homilia XXI Incipit omelia XXIma. Sermo de lapsu primi hominis Deus sine inicio sempiternus sine fine perpetuus prescius omnium futurorum non ab inicio quod ait apostolus: Ubi habundavit peccatum superhabundavit et gratia Vgl. Rm 5,20. Wie die nachfolgenden Predigten mit gleichlautenden Rubriken auch in Hamburg, SUB, Petri 25, 161v–162r ( Hamburg 4, 57). 117ra–118r Incipit vicesima 2a. Sermo expositus in Adam et Evam Homilia XXII Deus institutor mundi omnia ex nihilo faciens qui dixit et facta sunt: Mandavit et creata sunt ergo ex comparatione peior oboritur laus melioris 118ra–119rb Homilia XXIII Deus noster faciens hominem ad imaginem sentenciis esse contrarium etc Die beiden Predigten hier zusammengefasst. Druck PLS 4, 793–802. 119va–134ra Johannes Chrysostomus Liber I de lapsis ad Theodorum De reparatione lapsi Quis dabit capiti meo . Oportunius nunc a me quam tunc a propheta dei diceretur quod si hec libenter relegas alia ultra medicamenta non queras. Deo gracias refero velud finis Explicit tractatus sive sermo Johannis Crisostimi patriarche Constantinopolitani de reparacione lapsi ad Demetrium Mit der Abweichung beim Adressaten und der Schlussrubrik auch in Hamburg, SUB, Petri 25, 133r–145r ( Hamburg 4, 56). Siehe auch die weiteren Parallelen im Folgenden. Druck Bibliotheca Casinensis seu codicum manuscriptorum qui in tabulario Casinensi asservantur , T. 3, Florilegium Casinense, Montecassino 1877, Nachdruck Hildesheim 2004, 389–411. SC 117, 257–322. In abweichender Übersetzung PG 47, 277–308. Literatur CPG4305. A. Wilmart, La collection des 38 homélies latines de saint Jean Chrysostome, in: Journal of Theological Studies 19 (1918), 305–327, Nr. 42. O. Bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, Bd. 3: Das vierte Jahrhundert mit Ausschluß der Schriftsteller syrischer Zunge, 2. unveränderte Aufl., Darmstadt 2007, 345. A. Siegmund, Die Überlieferung (wie oben), 91–96. 134ra–135va Robertus Grosseteste Dicta 134r–135ra Dict. 25 Habitantibus in regione umbra mortis . Ad intelligentiam huius sermonis est quod prima mors fuit nec oculi mentales humani poterant sustinere. Et sic est finis 135rb Dict. 65 Qui honorat servum alicuius in quantum servus eius est diabolum honorant et venerantur 135rb–va Dict. 116 Exequie et sepulcrorum constructio non prosunt defunctis ut scribitur in glossa super epistolam primam ad Tess. Sed contra ibidem dicitur sepulcra defunctis facta numquam pro eisdem fieri possunt Die drei Dicta parallel überliefert mit weiteren Texten in Hamburg, SUB, Petri 25, 145r–146v ( Hamburg 4, 57). Literatur Thomson, 214–232, hier 218, 223, 229. Sharpe Nr. 1467, 545. 135va–143vb Johannes Chrysostomus Quod nemo laeditur nisi a semetipso Scio quod crassoribus quibuscumque et presentis vite illecebris inhiantibus si omnes qui terram et mare habitant conveniant ad ledendum nocere nequaquam poterunt ei qui a semetipso non leditur Explicit liber Christosomi de eo quod nemo leditur nisi a semetipso. Benedictus qui venit in nomine dominum Osama in excelsis Drucke A.-M. Malingrey, Une ancienne version latine du texte de Jean Chrysostome "Quod nemo laeditur ...", in: Sacris Erudiri 16 (1965), 320–354, hier 327–354. In abweichender Übersetzung PG52, 459–480. Literatur CPG4400. A. Wilmart, La collection (wie oben) Nr. 39. 144r–158v Johannes Chrysostomus De compunctione cordis 144r–152v Liber I Crisostomus de compunctione cordis Cum te intueor beate Demetri frequenter insistentem michi quidam sermonem suum vitam vero suam atque operam negligenti Bl. 150v aufgrund von Tintendurchschlag leer. 152v–158v Liber II Liber secundus Et quo poterit fieri o homo dei quod imperas Stelechi expendi penas affectatibus inextricabilibus atque immortalibus flammis Druck D. Ioannis Chrysostomi Archiepiscopi Constantinopolitani Operum Tomus Quintus , Paris 1581, 492–519. In abweichender Übersetzung PG47, 393–422. Literatur CPG4308, 4309. A. Wilmart, La collection (wie oben) Nr. 40, 41. B. Altaner, Kleine patristische Schriften, Berlin 1967, 430f. Bardenhewer, Geschichte (wie oben), 345f. 158v–162v Johannes Chrysostomus Liber II de lapsis ad Theodorum Liber II Crisostomus de lapso Si fletus possit et gemitus per epistolas communicari redundancia lacrimis non enim ambigis nobis e litteris tuis maximam leticiam esse venturam Druck SC 117, 241–256. In abweichender Übersetzung PG 47, 309–316. Literatur CPG4305. A. Wilmart, La collection (wie oben) Nr. 30. W. Wenk, Zur Sammlung der 38 Homilien des Chrysostomus Latinus (mit Edition der Nr. 6, 8, 27, 32 und 33), in: Wiener Studien, Beiheft 10, Wien 1988, 12 Nr. 30. 163ra–169va Aurelius Augustinus Epistula 130 Augustinus servus dei Christi servorumque Christi religiose famule dei Probe in domino salutem Petisse te et promisi me recolens ut de adorando deo ad te aliquid scriberem qui potens est facere supra quam petimus et intelligimus Explicit liber beati Augustini de adorando deo ad Probam famulam dei. Et sic est finis Ebenfalls in der erwähnten Handschrift Hamburg, SUB, Petri 25, 154v–159v ( Hamburg 4, 57). Edition CSEL 44, 40–77. Literatur Kurz 5/2, 229 (Hs. erwähnt). CPL262. 169va Thomas de Aquino Summa theologiae Pars II,2, qu. 161, art. 6, arg. 1. De XII gradibus humilitatis Duodecim sunt gradus humilitatis. Primus est corde et corpore semper humilitatem ostendere sit omnium que precepit Benedictus medicus qui venit in declinatione morbi In zahlreichen Handschriften enthalten, so auch in Hamburg, SUB, Petri 25, 159v ( Hamburg 4, 57). Druck Nach der Hamburger Handschrift N. Staphorst, Historia Ecclesiae Hamburgensis Diplomatica, das ist: Hamburgische Kirchen-Geschichte, Teil 1,3, Hamburg 1727, 299. Busa S. Thomae Aquinatis opera 2, 721. 169vb–171ra Caesarius Arelatensis (Ps.-Augustinus) De indigna familiaritate extranearum mulierum et de martyrio Sermo 41 Incipit Augustinus de fuga mulierum Nemo dicat fratres quod temporibus nostris martyrii certamina esse non possunt evellet de laqueo pedes meos ipso domino nostro Ihesu Christo mediatore dei et hominis largiente cuius misericordia plena est terra. Amen Explicit tractatus de honestate mulierum beati Augustini episcopi etc Ebenfalls in dem oben erwähnten Hamburger Codex, Petri 25, 160r–161r ( Hamburg 4, 57). Druck CC SL103, 180–184. PL 39, 2301–2303 (Ps.-Augustinus, am Schluss abweichend). Literatur CPPM1, 1078. Kurz 5/1, 130 Nr. 22 (Hs. erwähnt). Kurz 5/2, 229 (Hs. erwähnt). 171rb–171v leer.

Papier

Wasserzeichen: Zwei Schlüssel, zweikonturiger Schaft, gekreuzt: Piccard-Online 121118 , Piccard-Online 121119 (beide 1431 sowie in Cod. ms. Bord. 58E). Schlüssel mit zweikonturigem Schaft, Kleeblatt als Griff: Piccard-Online 120719 (1428, auch in Cod. ms. Bord. 23, Teil I, Cod. ms. Bord. 43 und 58E), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Dreiberg mit Beizeichen, darüber einkonturige Stange: Piccard-Online 150856 , Piccard-Online 150860 (beide 1431). Vierfüßer, Ochse, zweikonturige Hörner: Piccard-Online 85980 (1433), Piccard-Online 85987 (1436). Vierfüßer, Hund/Fuchs/Biber, ganze Figur: Piccard-Online 86414 (1430), Piccard-Online 86415 (1432).

172 Bl. 29 21,5 Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. 1–171 mit Auslassungen und modernen Ergänzungen. Zählfehler: 146 doppelt, das zweite Bl. jetzt 146a. 7 VI (84). V–3 (91). 6 VI (162)! VI–3 (171). Reklamanten überwiegend abgeschnitten. Falzstreifen aus Pergament in der Lagenmitte. Tintenfraß von 92r bis 113v. Brandloch auf Bl. 116.

21–22 15–16 . 36–42 Zeilen. Nur die Bl. 144–162 einspaltig, ansonsten zwei Spalten, jede 7 cm breit.

Von fünf Händen in Bastarda geschrieben. Hand 1: 1ra–91rb, Hand 2: 92ra–114rb, Hand 3: 114rb–115ra, Hand 4: 116ra–143vb und 163r–171ra, Hand 5: 144r–162v. Rubriziert sind die Bl. 1r–39r, 48v–52r, 90v, 91r, 92r, 116r–118r und 139v–145r. Rote Lombarden über zwei bis vier Zeilen. Seitentitel in roter Tinte bis 91r unter Angabe des Werktitels (Crisos. omeliae ad Heb.), des Kapitels (Capitulum ) und der Predigtnummer über der verso- und recto-Seite.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit rotem Lederbezug, berieben, zerkratzt. Breite Streicheisendoppellinien. Einzelstempel: Rosette mit einem Blattkranz, fünfblättrig, Blätter kreisförmig: Bisher nicht identifiziert. Auf dem VD Abdruck eines Titelschildes ca. 4,3 13,5 . Darüber ein Signaturschild aus Papier aus dem frühen 17. Jh., 5,3 5,1 , Aufschrift Superioris Classis / Scamni Quarti / Lateris secundi / Liber VI. Liber catenatus Am unteren Rand des VD vier Löcher von der Befestigung der entfernten Kettenöse, ebenso auf dem HD am oberen Rand. Im unteren Bereich ebenfalls Lederverfärbungen von einem kleinen Signaturschild, ca. 1,2 4,7 , und einem Titelschild größeren Ausmaßes. 2 x 5 Abdrücke von Buckeln mit einem Durchmesser von 1,5 cm sowie Löcher in der Mitte. Fünf Doppelbünde, an Kopf und Schwanz einfache Kapitalbünde. Zwei Riemenschließen mit Fensterlager, nur die obere vollständig erhalten, unten Verlust des Lederriemens mit Haken.

Auf dem HS aus Papier die Schrift des Chorherrn Nikolaus Voppe: Domino Hinrico Buttele relinquebantur quinque volumina. In uno continentur postille super evangelium de sanctis. In secundo continentur manipulus curatorum et super epistolas dominicales. In tertio sermones de tempore in pergameno pro XXIIII sol. In quarto de sanctis et de tempore in pergameno pro II marcis. Item collecta ex diversis pro V florenis Rhenensibus. Heinrich Buttel war 1430 Vikar am Dom zu Hamburg, siehe E. Meyer, Geschichte des Hamburgischen Schul- und Unterrichtswesens im Mittelalter, Hamburg 1843, 69.

Hand 4 schrieb wahrscheinlich die Texte in Hamburg ab. Verwandtschaft besteht zu der um 1420–30 in Norddeutschland entstandenen Handschrift Hamburg, SUB, Petri 25. Eine Ergänzung der Sammlung von Texten des Johannes Chrysostomus nahm Hand 5 vor. Die Lagen wurden zwischen die Arbeit von Hand 4 eingebunden. Auch der Eintrag auf dem HS spricht für die Entstehung der Hs. in Hamburg.

Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur B xxxix mit den folgenden Titeln aufgeführt: Crisostomus super epistolam ad Hebraeos. Idem de laudibus sancti Pauli. Idem de lapsu primi hominis. Idem de reparatione lapsi ad Demetrium. Idem quod nemo leditur nisi a se ipso. Idem de compunctione cordis. Augustinus de orando deum ad probam. Augustinus de fuga mulierum. Im Verzeichnis von 1606 erhielt der Band die Bezeichnung (Cod. ms. Bord. 2a) Johannis episcopi Constantinopolitani commentarius in epistolam Pauli ad Hebraeos. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) benannt mit Johannis Chrysostomi commentarium in epistolas ad Hebraeos, lat. ejusdem omeliae aliquot. 2. Augustini tractatus de honestate mulierum.

Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020 Merzdorf, 26. SteffenhagenNr. CXXXVII. Ratjen, 71f. (Signatur verdruckt). Krämer, 98. Kristeller 3, 586. Franck Aufgeschlagen , 35. Schnabel, 69, 273, 497.