Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 48

Theologische Sammelhandschrift

Papier — I, 409 Bl. — 22,5 × 16 cm — Augustiner-Chorherrenstifit Jasenitz — um 1477

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Blume: Piccard-Online 70412 (1477, auch in Cod. ms. Bord. 55 und 56), Piccard-Online 70411 (1476, auch in Cod. ms. Bord. 55 und 56), Piccard-Online 70471 (1476, auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil I, 54 und 58D), Piccard-Online 70477 (1477, auch in Cod. ms. Bord. 7, 27, Teil I, und 54), zwei weitere Typen nicht nachweisbar (einer auch in Cod. ms. Bord. 55). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Blume, darunter Sparren: WZIS DE5580-2Incca1027f_d3 (1481, auch in Cod. ms. Bord. 28, Teil III, und 58D), drei weitere Typen nicht nachweisbar (einer auch in Cod. ms. Bord. 5b, 27, Teil I, 28, Teil III, 54, 58A und 58D. Dreiberg mit zweikonturiger Stange, darüber Kreuz: Piccard-Online 151580 (1477, auch in Cod. ms. Bord. 54), ein weiterer Typ nicht nachweisbar, WZIS DE0960-4Inc2146_23 (auch in Cod. ms. Bord. 28, Teil I, und 9), WZIS DE0960-4Inc2146_15 (auch in Cod. ms. Bord. 9, Varianten in 28, Teil I, und 56), WZIS DE0960-Inc2146_19 (alle drei 1475–1480, WZIS DE0960-4Inc2163_999c (um 1473). Lagen: 7 VI (I, 83). VII (97). 26 VI (410)! Lagenzählung recto auf dem ersten Bl. mittig am linken Rand. Das erste Bl. mit Bleistiftfoliierung und römischer Zählung. Ansonsten zeitgenössische Tintenfoliierung von der Hand des Schreibers 1–410. Bis Bl. 25 zusätzliche Bleistiftfoliierung. Zählfehler: 399 übersprungen. Schriftraum: 17 × 11–12 cm, 32–34 Zeilen. Haupthand: Bastarda des Johannes Reborch. Hand 2: Bastarda, 249v, 252v, 253r, 257v, 258r, 259v und 261r–v. Auch in Cod. ms. Bord. 54, Hand 2. Auf 1r,, 9v,, 15r,, 23r,, 31v,, 43v,, 50r,, 53r,, 55r,, 57r,, 62r,, 73r,, 77r,, 79r,, 81r,, 83v,, 87v,, 90r,, 92r, 93v, 97r, 101v, 110r, 122r, 131r, 136v, 139v, 140v, 163v, 183r, 184r, 188r, 194r, 203r, 209, 218r, 221v, 225r, 230r, 233v, 235v, 239v, 241r, 245r, 245v, 266r, 292r, 300v, 304r, 321v, 325v, 327v, 331r, 336r, 337v, 342v, 347v, 352r und 398r zweifarbig braun-rote Initialen verschiedener Größe mit ineinandergreifenden Schaftaussparungen z. T. mit Knospenfleuronné und Perlenbesatz. Ab 183r einfachere Ausstattung. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rubriziert.

Spätgotischer Holzdeckeleinband mit weißem Lederüberzug. Streicheisenlinien. Einzelstempel der Werkstatt "Bordesholm Hauptwerkstatt" (EBDB w002064): Agnus Dei mit Kelch, stehend: EBDB s031987. Hahn: EBDB s009637. Maria, Madonna mit Kind: EBDB s009642. Maria, Verkündigung: EBDB s009641. Rosette mit zwei Blattkränzen: EBDB s031985. Löwe, schreitend, steigend: EBDB s009640. Stern, sechstrahlig: EBDB s032033. Rosette mit einem Blattkranz, fünfblättrig: EBDB s031981. Auf dem VD der Abdruck eines Signaturschildes, ca. 2,5 × 5,2 cm. Darunter das Fragment eines Titelschildes aus Papier, 2 × 12,3 cm, Aufschrift rudimentär lesbar … ugo arc … Papierschild aus dem frühen 17. Jh., 4,6 × 5,2 cm, Aufschrift Inferioris / Primae … / Primae Scam … / Lat … III / Liber II. Am oberen Rand des HD vier Löcher von der entfernten Kettenöse. Drei Doppelbünde. Oben und unten einfache Bünde. Eine intakte Riemenschließe, nordelbischer Typ mit Fensterlagern, Zierkerben und Löchern. Der obere Riemen mit Haken fehlt.

Fragmente: 1. Schriftabklatsch des abgelösten VS. Nur auf den schmalen Umschlägen des Leders ist Schrift erhalten. Auf dem Holz mittig Kleberreste mit schwacher Schrift. 2. Entnommener VS, ehemals in Kapsel D1 der UB Kiel (ohne Signatur), seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 48-Bei. Pergament. 16 × 22 cm. 15. Jh. Gotische Kursive. Das Blatt quer zur Leserichtung eingeklebt. Recto: Mittig eine große Fehlstelle im Text, die bei der Ablösung des Blattes auf dem Holz verblieben ist (s. oben). Teil eines Notariatsinstruments (?) Erwähnt werden Bischof Sigfried II. von Cammin (1424–1446, J. Petersohn, Die Kamminer Bischöfe des Mittelalters. Amtsbiographien und Bistumsstrukturen vom 12. bis 16. Jahrhundert, Schwerin 2015, 72–74.) sowie mehrere Mitglieder des Domkapitels von Cammin: Johannes (?), [Wedego] de Rammin decanum ecclesie Cam. (Dekan 1434–1444, Praepositus 1448–1457, Rep. Germ. 6, 629, 5723.), Hermann Ro[bin] (Rep. Germ. 4, 241, 5618; 5, 3413.), [Werner] Gryper (Thesaurarius 1425 Rep. Germ. 5, 5754, 9161; 6, 1722.), [Casper de] Eickstede (Vicedominus 1440–1456, Rep. Germ. 4, 1343; 6, 629), Rutgherus Brink (Thesaurarius 1427–1441, Rep. Germ. 4, 13103; 5, 136, 8182; 6, 4377.) und Johannes Blankenburg (Scholasticus 1427). Siehe R. Spuhrmann, Geschichte der Stadt Cammin i. Pommern und des Camminer Domkapitels, Cammin, 2. verbesserte Aufl. Cammin 1924, 84–88. Verso: Von Johannes Reborch oben links in der Ecke geschrieben: Beneficium datur propter officium. De rescriptis 'Quia per ambitiosam' libro sexto. VI 1.3.15. Druck: Friedberg 2, Sp. 943. 3. Schriftabklatsch des abgelösten HS: Textualis. 14. Jh. Text aufgrund der geringen Reste nicht identifizierbar.

Herkunft: Die Handschrift entstand im Augustiner-Chorherrenstift Jasenitz in Pommern. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur M xliii: Hugo de archa noe. Testamentum duodecim patriarcharum Roberti. Petrus de Allyaco de XII honoribus sancti Josephi. Hinricus de Hassia de contractibus. Declaratio Martini quinti de contractibus. Declaratio Wylhelmi cardinalis super annuis redditibus. Apologeticum Hinrici de Hassia in quo reprehendit Maronitas etc. Tractatus Hermanni Schilditz de conceptione Marie. Legenda Anselmi de conceptione Marie. Epistola Bernardi ad canonicos Lugdunenses de conceptione Marie. Exempla de conceptione Marie. Collatio de conceptione Marie. De sacrificatione Marie collatio. De visitatione Marie bulla. Collationes due et expositio evangelii ejusdem festi et moralitas super eodem festo. Assumptionis Marie sermo Guirici abbatis. Omelia Anselmi et collationes. Colloquium Symonis et Jhesu. Sermones de diversis. Franciscus Maronis de indulgentiis. Johannes Caldyseren de indulgentiis. Gerson de indulgentiis. Forma absolutionis sacramentalis ejusdem. Repetito de penis et remissionibus cap. indulgentie liber VI. Repetitio Johannes Dulmen de celebratione misse cap. presbiter. Distinctio Joannis Caldrini super irregularitate. Utilitates VI de horis canonicis dicendis. Johannes Mathie de puero Symone in tridento a judeis occiso. Tabula confluentina. Collationes sive sermones capitulares de quibusdam festis principalibus. Themata pulchra. Registrum alphabeticum contines materias predicabiles in sermonibus et omeliis per totum annum. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) aufgeführt unter dem Titel Hugo de arca Noae. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) benannt mit 1. Hugo de arca Noae. 2. Testamentum XII patriarcharum. 3. Petrus de Allicaco XII honores Josephi. 4. Henrici de Hassia de contractibus et alia manuscripta.

Steffenhagen Nr. CCLXXIV. — Ratjen, 72–74. — Krämer, 98. — Kristeller 3, 586. — Franck Aufgeschlagen, 15 Anm. 45 (fälschlich erwähnt). — Schnabel, 65f., 99f., 127, 133, 138, 143f., 153f., 156, 206, 303–305, 316, 581f.

Ir–v als Vorsatz nur mit der Signatur beschrieben.

1r–31r Hugo de Sancto Victore: De archa Noe. Prologus. ›Hugo de archa Noe incipit‹. Cum sederem aliquando in conventu fratrum et illis interrogantibus meque respondente multa. (1v–31r) Textus. Inter amorem huius mundi et amorem dei hec est differentia … — … et fortassis adhuc quid dicerem si vestrum fastidium non timerem. ›Explicit Hugo de archa Noe‹. Mit erweitertem Schluss. Druck: PL 176, 617–680. CC CM 176, 3–117. Literatur: Stegmüller RB 3791. Goy Hugo von St. Viktor, 212–237. (31r) Vers. Walther I 19165.

31v–43r Robertus Grosseteste (Übersetzer): Testamenta duodecim patriarcharum. ›Incipiunt testamenta XII patriarcharum in quibus pulcherrime et aptissime prophetie de Christo que transtulit magister Robertus dictus Grossum Caput Linconiensis episcopus de greco in latinum. Testamentum Ruben‹. Ruben priusquam moreretur in centesimo XXVII anno vite sue post duos annos mortis Yoseph egrotans dixit filios suos … — … et sepelierunt ea [!] in Ebron iuxta pedes patrum suorum. ›Expliciunt testamenta XII patriarcharum filiorum Yacobi‹. Verkürzte Fassung. Druck: PG 2, 1038–1150 (vollständige Version). Literatur: Stegmüller RB 87,8; 7398,2. Sharpe Nr. 1467, 548. Thomson, 42–44. (43v) ›Ordo nativitatis eorum‹. Lya. Ruben Primus … — … Benyamin duodecimus.

43v–49r Petrus de Alliaco: De XII honoribus sancti Joseph. ›Incipit tractatus Petri de Allyaco episcopi tunc Cameracensis nunc vero cardinalis Cameracensis de XII honoribus sancti Joseph‹. Si colligimus in unum quod sparsim evangelica scriptura de sancto Joseph commemorat. ›De eius primo honore‹. Primus eius honor est quod ex nobilissima stirpe regia propagatur … — … et ad laudem tui nominis hunc tractatum in huius orationis verba finire. (49r) ›Oratio‹. Domine Ihesu Christe eternaliter deus de deo … — … ut per virtuosa merita gloriosa secum premia consequi valeamus qui cum patre et sancto spiritu vivis et regnas deus per omnia secula seculorum. Amen. ›Explicit tractatus Petri de Allyaco cardinalis Cameracensis de XII honoribus sancti Joseph nutritoris domini anno domini 1477 in domo in montis sancte Marie prope flumen Jasenitze‹. Druck: GW M31952, GW M32028, o ra–o 4vb. Literatur: 2VL 7, 496–499. BHL Inédits, 194.

49v–62r Henricus de Langenstein: Contra quosdam maculatores beati Bernardi de conceptione BMV. ›Sequitur apologeticum magistri Hinrici de Hassia in quo defendit beatum Bernardum etc. ut sequitur‹. (50r) Prologus. Notandum pro clariori noticia subsequentis tractatus quod beatus Bernardus scripsit epistolam ad canonicos Lugdunenses … — … venerabilis magister Henricus de Hassia sacre pagine professor scripsit capitulo generali ordinis Cisterciensem pro defensione beati Bernardi in hec verba prout sequitur. (50r–62r) Textus. ›Capitulum primum‹. Reverendis in Christo patribus abbati Cisterciensi et ceteris doctoribus Cisterciensis ordinis … Quidam non levis querele tumultus intonuit … — … ecce error eorum repertus est laqueus eorum contritus est et nos liberati sumus [Ps 123,7]. Deo gracias. ›Explicit tractatus unde supra anno domini 1477 in Jasenitze‹. Druck: Henricus de Hassia, Contra disceptationes … super conceptione beatissime Marie virginis, Straßburg 1516. VD16 H 2130. Literatur: Hohmann Nr. 203. CALMA 5, 424 Nr. 11. Roth, 5. Heilig, 136f. Lang Christologie, 48f. Helmrath Basler Konzil, 383–394, bes. 391.

62r–76v Hermannus de Schildis: Tractatus de conceptione gloriosae virginis Mariae. ›Incipit alius tractatus brevis et pulcher de conceptione beate virginis editus per magistrum Hermannum Schilditz sacre theologiae professorem ordinis fratrum heremitarum beati Augustini‹. Widmungsbrief. Honorabili ac reverendo viro suoque domino spirituali ac in Christo Jesu amico fidelissimo domino Lippoldo de Bebenberch decretorum doctori eximio sancte Maguntinensis et Herbipolensis canonico sancti quoque Severini Erfordensis et Pigmensis ecclesiarum propositio suus devotus frater Hermanus de Schyldictz … — … et presentandum hoc tale quale opusculum indicavi. (63r) Prologus. ›Ordo dicendorum in tractatu presenti‹. Necdum erant abissi [Prv 8,28]. Beatus Ambrosius in commentario super Lucam dicit sic: Non mirum si dominus redempturus mundum operationem suam inchoavit a Maria … — … et singulari excellencia. Der Ordo dicendorum ist trotz Ankündigung nicht ausgeführt. (63r–76v) Textus. ›Capitulum primum in quo via deducitur ex tribus propositionibus‹. Prima via sumitur ex dei omnipotentia que deducitur ex tribus propositionibus … — … optans medicinam qua concedis et veniam. Hec Augustinus. ›Explicit tractatus ubi supra‹. Druck: A. Zumkeller, Der Traktat des Hermann von Schildesche OESA "De conceptione gloriosae virginis Mariae", die älteste in Deutschland verfaßte Schrift über die unbefleckte Empfängnis, in: Würzburger Diözesan-Geschichtsblätter 22 (1960), 20–65. A. Zumkeller, Hermannus de Scildis O.S.A. Tractatus contra haereticos negantes immunitatem et iurisdictionem sanctae ecclesiae et Tractatus de conceptione gloriosae virginis Mariae, Würzburg 1970 (Cassiciacum, Suppl. 4), 116–162 (Hs. benutzt, erwähnt XVIf.). Literatur: G. Tumminello, L'immacolata concezione di Maria e la scuola Agostiniana del secolo 14, Rom 1941. CALMA 5, 616 Nr. 29 (Hs. erwähnt). Zumkeller Nr. 382 (Hs. erwähnt). Weitere Literatur, bes. von A. Zumkeller, auf www.geschichtsquellen.de/repPers_118907263.html. Seckel, 505f. (Hs. erwähnt).

77r–78v Engelbertus de Colonia: Sermo de conceptione BMV. S5. ›Collatio de conceptione beate virginis‹. Accessit ad prophetissam [Is 8,3]. Quia venerabiles patres conceptio gloriose virginis Marie angelo nunctiante divina revelatione virginini matri eius … Auch in Hildesheim, DB, Hs 653, 250rb–253ra.

79r–86r Sermones de conceptione BMV. S5.
(79r–80v) ›Item alia collatio de conceptione‹. Qui mane vigilavit [Prv 8,17]. Hec verba scribuntur proverbiorum 8 quamvis venerabiles patres virgo gloriosa eiusdem eam [!] invocantibus in suis vocantibus semper velit subvenire … Auch in Hildesheim, DB, Hs 653, 143va–146va.
(81r–83r) ›Item de conceptione‹. Dominus possedit me [Prv 8,22]. Ita scribitur proverbiorum VIII licet venerabiles patres verba premissa ad litteram secundum primariam intentionem Salomonis
(83r) Gebet. ›Bernardus‹. Est tibi o virgo Maria quasi osculum audire hunc versum angelicum: Ave Maria … — … oscula ei imprimate Ave Maria dicite. ›Hec ille‹. Literatur: Meersseman, 17.
(83v–86r) ›De conceptione‹. Ave [Lc 1,28]. Sic scribitur Luce primo. Venerabiles patres constat quod nec laudem aliquam nec orationem excellentiorem et graciorem possumus beate virginis exhibereLiteratur: Zumkeller, Hermannus (wie oben), XVII.

86r–87r Exempla de conceptione BMV. (86v) ›Exemplum de conceptione‹. Quidam doctor Angelicus dictus Allexander Neckam tenuit beatam virginem in originali conceptam unde semper illo die quo ceteri celebraverunt … — … tota pulcra es [Ct 4,7] canticorum quarto. (86v) ›Exemplum aliud pulchrum de conceptione …Quidam Soldanus sarracenorum morantium in terra sancta et citra fuit qui privilegiavit filium suum iam conceptum … — … hoc festum per orbem celebrandum. (87r) ›Exemplum aliud de beata virgine et potest applicari ad festum purificationis eiusdem‹. Temporibus Bonifacii factum est in urbe Romana inter Iudeos atque katholicos seditio non modica … — … nostra confirmata Iudeorum perfidia adnichilata est. Literatur: Poncelet Index 1709.

87v–89v Ps.-Anselmus Cantuariensis: Legenda de conceptione BMV. ›Legenda de conceptione beate virginis Ancelmi‹. Anselmus Chanthuariensis archiepiscopus et pastor anglorum coepiscopis suis cunctisque orthodoxis salutem et benedictionem. Conceptio veneranda sancte dei genitricis Marie … — … olim declarata me narrante audiat dilectio vestra. (87v–89v) ›Exemplum primum‹. Tempore illo quo divine placuit pietati anglorum gentem de malis suis corrigere … — … et a cunctis eripi viciis mereamur et ad eterna gaudia paradisi perduci prestante domino nostro Ihesu Christo filio eius qui cum patre … in secula seculorum. Amen. Druck: Graesse LA, 869–872. Siehe auch: Zumkeller, Hermannus, XVII (wie oben).

90r–91v Bernardus Claraevallensis: Epistula CLXXIV. ›Epistola beati Bernardi abbatis ad canonicos Lugdunenses in qua corripit eos super celebratione festi conceptionis beate Marie absque autoritate generalis ecclesie et est in ordine epistolarum suarum LXXXI.Reverendo conventui Lugdunensium canonicorum … Inter ecclesias Gallie constat profecto Lugdunensem hactenus preminuisse sicut dignitate sedis … — … si quid aliter sapio paratus iudicio emendare. ›Explicit epistola pulchra‹. Druck: Bernardi opera 7, 388–392. PL 182, 332–336. Literatur: CALMA 2, 305 Nr. 1.

92r–93r Decretum concilii Basiliensis de conceptione beatae Mariae virginis. Sessio 43. ›De visitatione‹. Sacrosancta synodus Basiliensis in spiritu sancto legitime congregata universalem ecclesiam representans ad perpetuam rei memoriam. Inter assiduas militantis ecclesie turbationes et procellas quibus ipsa dietim affligitur … — … de injunctis penitentiis misericorditer elargitur. Datum in sessione nostra publica in maiori ecclesia Basiliensi sollempniter celebrata kalendas Julii anno etc. XLI. Druck: COGD 2,2, 1119–1122. Im Anschluss 93r: Alexander Neckam: Commentum in canticum canticorum. Excerptum. Lib. 1, cap. 3. Allexander doctor … Neckam in laudem beate virginis sic dicit: O mater felicissima quam dulcia quam sancta oscula … — … osculabatur ore pio. ›Hec ille‹. Ungedruckt. Dieser Auszug bei K. Schepers, Bedudinghe op Cantica canticorumn vertaling en bewerking van Glossa tripartita super Cantica. Teksthistorische studies en kritische editie, Bd. 1, Löwen 2006 (Miscellanea Neerlandica 34), 200. Literatur: Sharpe Nr. 102, 52. CALMA 1, 170 Nr. 5. Stegmüller RB 1168. R. W. Hunt, The Schools and the Cloister. The Live and Writings of Alexander Nequam (1157–1217), Oxford 1984, 137.

93v–103r Collationes et nota de visitatione BMV. (93v–96v) ›Collatio de visitatione beate virginis‹. Abiit in montana [Lc 1,39]. Scribitur Luce primo capitulo. Venerabiles patres quoniam sicut dicit Isidorus libro III de summo bono predicator verbi dei volens solum proficere utiliter et aliis prodesse salubriter … (97r–101r) ›Alia collatio devota de eodem festo per modum dyalogi‹. Exurgens Maria [Lc 1,39]. Postquam virgo gloriosa ab angelo salutatione accepta filium dei in utero concepisset … (101r–v) ›Thomas de humanitate Christi dicit‹. Primum quod Maria post conceptionem filii dei fuit quod surrexit et montana ascendit … — … et laudemus eam quantum possimus. (101v–102v) ›Brevis moralitas super historia visitationis beate virginis‹. Exurgens Maria [Lc 1,39] statim post filii dei conceptionem abiit in montana [Lc 1,39].Primo‹. Debemus exurgere per peccatum abiectionem iacet enim peccator velut dormiens … — … ut sic valeamus etiam secum eternam benedictionem promereri quod nobis concedat etc. (102v–103r) Ludolphus de Saxonia: Vita Christi. Excerptum. Pars I, Caput VI. ›Moralitas alia brevior‹. Exurgens Maria [Lc 1,39]. Surgamus et nos de desideriis terrenis in quibus morando dormimus … — … Elisabeth enim dei mei saturitas interpretatur. Mit kleineren Auslassungen und Abweichungen. Druck: Ludolphus de Saxonia, Vita Jesu Christi e quatuor evangeliis et scriptoribus orthodoxis concinnata, Salzburg 2006, Nachdruck der Ausg. Paris 1865 (Analecta Cartusiana 241), Vol. 1, 28. Literatur: W. Baier, Untersuchungen zu den Passionsbetrachtungen in der Vita Christi des Ludolf von Sachsen. Ein quellenkritischer Beitrag zu Leben und Werk Ludolfs und zur Geschichte der Passionstheologie, Salzburg 1977 (Analecta Cartusiana 44). (103r) Queritur per quam signum potuit cognoscere Elisabeth quod beata virgo esset … — … non apparuit in ea tumor ventris propter parvitatem fetus.

103r Hymnus 'Omni die dic Mariae'. Omni die dic Marie … — … eius excellentie. Druck: AH 50 Nr. 323, Rhythmus II, 1–8. Am Rand: Hec episcopus Cenomanensis in prosa ad beatam virginem ex philosophia beate virginis edita a quodam Cisteriensis ordinis in Ridageshusen prope Brunswijk qui alias vocabatur Ketelhake qui fuit magister Pariensis. Siehe auch Cod. ms. Bord. 56, 216v, mit Auszügen aus diesem Hymnus und dem Verweis auf Hildebert von Lavardin.

103v Excerpta. Liber de ortu beatae Mariae (Ps.-Matthaei evangelium). Iheronimus describens gloriose virginis Marie vitam inter cetera commendabilia ait: Fiebat ut in vigiliis inveniretur prior … — … de esca quam de manu angeli accipiebat. Druck: CC SA 9, 335–341. (103v) Bernardus Claraevallensis: Sermo II in adventu domini. Excerptum. Bernardus: Domina nostra mediatrix nostra advocata nostra … — … nos glorie et beatitudinis sue Ihesus Christus dominus noster qui vivit et regnat deus in secula seculorum. Amen. Druck: Bernardi opera 4, 174. (103v–104r) ›Sunt autem quinque rationes quare Maria debet nobis divinam graciam‹. Prima quia soror mea est ymo omni gente afflictatis coniuncta Gen. 44 Hanc misericordiam [Gn 20,13] … — … Bernardus: Sileat a laudibus o beata qui te in necessitatibus invocatam sibi non senserit affuisse. Am Ende vgl. Bernardus Claraevallensis: Sermo IV in assumptione BMV, Bernardi opera 5, 249). – 104v–109v leer.

110r–111v Nicolaus de Lyra: Postilla super evangelium Lucae. Excerptum. ›Visitacionis Marie expositio ewangelii‹. Exurgens Maria [Lc 1,39] a quiete devotionis et orationis que erat previa omnibus operibus suis abiit in montana [Lc 1,39] quia locus ubi manebat Zacharias erat alcior Galilea … — … et quia ipsa percursorem recepit ac tenuit. ›Explicit expositio ewangelii in die visitationis virginis Marie‹. Erklärung bis Lc 1,56, stellenweise abweichend. Druck: GW M26502, nv va–n[vi] va. Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16, 20v. – 112r–121v leer.

122r–130v Franciscus de Maironis (?): Tractatus de indulgentiis. ›Incipit tractatus magistralis de indulgenciis Francisci Maronis‹. Quodcumque ligaveris super terram [Mt 16,19]. Duos fines ultimos futuros esse et in seculi consummatione futuros describit … — … sed hic sufficiant pro nunc demonstrare presentis tractatus de quo deus gloriosus in secula seculorum sit benedictus. ›Explicit tractatus magistralis et bonus de indulgenciis Francisci Marionis ordinis minorum‹. Druck: GW M22448, 88va–95ra. GW 10532, 93rb–100ra. Literatur: Schneyer 2, 75 Nr. 131. Bloomfield 4895. CALMA 3, 458 Nr. 7. Roth Franz von Mayronis, 236–239.

131r–136r Henricus Kalteisen: De indulgentiis. ›Determinatio certorum articulorum in materia indulgentiarum per dominum Johannem Caldiser sacre theologie professorem ordinis predicatorum de assensu et voluntate domini nostri domini Nicolai quinti‹. Pro clariori responsionis intelligentia aliqua sancte penitenda. Prima quod in veteri testamento non poterant dari indulgentie eo … — … sive in presenti sive in purgatorio. (133v) Scripta de indulgentiis. ›Positio articulorum et responsio‹. Ex prehabitis patet responsio ad articulos. Ad primum quesit qui consequitur indulgentiam pro eos predicatam est liberatus a pena et a culpa … — … quia si eum sine baptismate mori permitteret causa esset dampnationis pueri reusque efficeretur mortalis peccati. ›Explicit anno etc. 1477‹. Druck: RETM H 1420-10/5–15. Literatur: Kaeppeli Nr. 1807a. CALMA 5, 455 Nr. 47. 2VL 4, 966–980. T. Prügl, Die Ekklesiologie Heinrich Kalteisens OP in der Auseinandersetzung mit dem Basler Konziliarismus. Mit einem Textanhang, Paderborn 1995 (Veröffentlichungen des Grabmann-Institutes zur Erforschung der Mittelalterlichen Theologie und Philosophie N.F. 40).

136v–138r Johannes Gerson: De indulgentiis. ›Incipit tractatus venerabilis magistri Johannis Gerson de indulgentiis a papa et episcopis concedi solitis‹. Quecumque alligaveritis [Mt 18,18]. Collata est autem hec potestas hic promissa … — … bona facere et mala pati. Druck: Jean Gerson 9, 654–658 Nr. 473.

138v–139r Johannes Gerson: Super indulgentia peccatorum. ›Subduntur alie considerationes pro amplificatione materie super indulgentiis. Consideratio prima‹. Eligibilius est orare pro vivis quam pro mortuis … — … qualem nullis precedentibus meritis haberemus innytendo eis. ›Explicit in Jasenitze anno domini etc. 1477‹. Druck: Jean Gerson 9, 658–660 Nr. 474.

139v–140r Johannes Gerson: Epistula ad fratrem Nicolaum sive forma absolutionis sacramentalis. ›Incipit forma absolutionis sacramentalis eiusdem venerabilis magistri Johannis Gerson‹. Gratia tibi et pax frater karissime petis primo si apud aliquem doctorem reperiatur forma auctentica absolucionis sacramentalis … — … in summa confessorum III libro titulo XXXIIII questione XCI habetur. ›Explicit‹. Verkürzt. Druck: Jean Gerson 2, 133–136 Nr. 31.

140v–182v Henricus de Langenstein: Tractatus bipartitus de contractibus. ›Incipit tractatus de contractibus magistri Hinrici de Hassia‹. In sudore vultus tui [Gn 3,19]. Tanta erat illius transgressionis culpa qua de statu felici in quo genus humanum conditum fuit … — … hominum constitutiones ne ex subita mutatione talium peiora fierent. ›Explicit tractatus magistri Hinricus de Hassia sacre theologie doctoris eximii‹. Druck: GW 10713, T. 4, 185r–224. Literatur: Hohmann Nr. 103. CALMA 5, 438f. Nr. 113. Roth, 6. Lang Christologie, 44. Schulte 2, 433. Stegmüller RB 3194 und Suppl. (Hs. erwähnt). W. Trusen, Spätmittelalterliche Jurisprudenz und Wirtschaftsethik, in: Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Beiheft 43 (1961), 14f., 18f.

183r–184r Martinus V papa: Bulla 'Regimini universalis'. Extravag. com. 3.5.1. ›Declaratio domini Martini pape quinti de contractibus‹. Martinus episcopus servus servorum dei venerabilibus in Christo fratribus archiepiscopo Gnesnensi et Lubecensi et Olmuzensi episcopis salutem … Regimini universalis ecclesie … curis angimur assiduis ut iuxta credite nobis dispensationis officium … — … ac de verbo ad verbum de indulto huiusmodi mencionem. Datum Rome apud sanctos Apostolos sexto nonas Iulii pontificatus nostri anno octavo [6.7.1424] . Druck: Friedberg 2, Sp. 1269–1271. Literatur: Studt, 22 Anm. 53. Trusen Rentenkauf, 142, 152f.

184r–185v Guilelmus Fillastre: Tractatus super contractu venditionis, reemptionis et usurae. ›Determinatio domini cardinalis sancti Marci juris utriusque subtilissimi doctoris super redditibus annuis episcopatus cum potestate rediendi et fuit facta per eum in concilio Constanciensi ad mandatum Martini quinti idem tunc noviter electi‹. A quibusdam partibus mos est ab antiquo servatus facere in forma sequenti: Ticius indigens pecunia vendidit … — … quod dicit Anthonius de Butrio licere et ita michi videtur de conclusione predicta questione cum correctione etc. Ista scripsit cardinalis sancti Marci Wylhelmus requisitus a Martino Vto super ista materia etc. ›Explicit in domo montis sancte Marie prope flumen Jasenitze canonicorum regularium anno domini 1477 circa dominicam palmarum [30.3.1477] ‹. Teildruck: Fijałek 2, 313f. Literatur: CALMA 5, 25 Nr. 1. Bloomfield 2658. W. Trusen, Jurisprudenz (wie oben), 214f. Seckel, 263, 507. Steffenhagen Rentenkauf, 363 (Hs. ohne Sgn. erwähnt). Siehe auch Studt.

186r–187v Tabula confluentina. ›Tabula confluentina‹. Hec est tabula confluentina prima anno domini 1471 facta per quam si scire volveris septuagesimam alicius anni domini … — … et multe alie practice fallunt ergo vitentur. ›Explicit tabula confluentia anno domini 1471 constructa‹. Druckabschrift. Druck: GW 10772, [12] (Teildruck). GW M38775, 1v–3r. Literatur: 2VL 8, 155.

187r De quatuor temperamentis. Schema zu den Temperamenten, Eigenschaften und Beziehungen zueinander. Sanguineus est humidus et calidus multum appetit et multum potest et boni ingenii … Melancolicus est frigidus et siccus … Colericus est siccus et calidus boni ingenii … Flecmaticus est humidus et frigidus … — … mulieribus aptus. – 187v leer.

188r–190v Johannes Matthias Tiberinus: Passio Simonis pueri Tridentini. ›Johannes Mathias Tuberinus liberalium artium et medicine doctor magnificis rectoribus senatui populoque Brixano salutem‹. (188r) Prologus. Rem maximam qualem a passione domini ad hec usque tempora nulla unquam etas audivit … — … et instar Christi crudeli funere iugulant. (188r–190r) Textus. Nuper in civitate Tridentina que versus Aquilonem … — … prius quam debitas penas luant. Valete. Tridenti secundo nonas Aprilis millesimo CCCC LXXV [4.4.1475] . ›Miraculum verte folium‹. (190v) ›Miraculum‹. Sayth Iudeorum causam protector adortus … — … Hanc sedem merito dat tibi sancte Symon. Druck und Literatur: G. Bolpagni, Giovanni Mattia Tiberino e la passio beati Simonis pueri tridentini. Edizione e commento. Diss. Mailand 2010/11 (Edition 115–124, 76 Hs. erwähnt). BHL 7762 und 7763. P. O. Kristeller, Alleged Ritual Murder of Simon of Trent (1475) and its Literary Repercussions. A Bibliographical Study, in: Proceedings of the American Academy for Jewish Research 59 (1993), 124. R. Po-chia Hsia, Trient 1475. Geschichte eines Ritualmordprozesses, Frankfurt/M. 1997.

191r–193v Sermo in rogationibus. T34. Petite et dabitur vobis [Lc 11,9] [Mt 7,7]. Dies isti dicuntur dies rogationum quia nunc spiritualiter rogandum est ut dominus hereticos convertat guerras pacificet morbos et alia mundi incommoda avertet … – 193v leer.

194r–202v Repetitio de poenis et remissionibus. ›Repetitio de penis et remissionibus capitulo 'Indulgentie' libri VI‹. [VI 5.10.3]. (194r–196v) Velociter exaudi [Ps 142,7] sic scribitur psalmo 142. Reverendi domini patres et magistri mei cum secundum Augustinum: Non valet bonum esse quod sit absque deo ubi enim deest agnitio eterne … (196v–202v) ›Primo questio quid sit indulgentia sive remissio‹. Dico quod indulgentia est auctorisabilis concessio remissionis pene peccati a claviura potestate procedens … — … per Johannem Andree plenius in novella etc. Der Anfang übereinstimmend mit Krakau, BJ, Cod. 367, 318r–320v (Krakau 2, 115f.).

203r–207v Johannes de Dulmen: Repetitio de horis canonicis. ›Repetitio magistri Johannis Dulmen de celebratione misse capitulo 'Presbiter'‹. [X 3.41.1]. Presbiter id est sacerdos dyaconus vel subdyaconus vel quilibet beneficiatus in minoribus constitutus … — … quia facit in contemptum canonice prohibicionis secundum Hostiensem. ›Explicit repetitio domini Johannes Dulmen‹. Parallel überliefert in Moskau, Russische Staatsbibliothek, Fonds 183, Nr. 2980, 124rb–129va (ManuMed). Zu Johannes von Dülmen: K. Wriedt, Universität und theologische Domlektur in Lübeck, in: Schule und Universität. Bildungsverhältnisse in norddeutschen Städten des Spätmittelalters. Gesammelte Aufsätze, Leiden 2005 (Education and Society in the Middle Ages and Renaissance 23), 236. T. Heikkilä, Tracing a Late Medieval Canonist: Johannes Hundebeke of Dülmen’s eventful career, in: Sacrae canones servandi sunt. Ius canonicum et status ecclesiae saeculis XIII–XV, hrsg. von P. Krafl, Prag 2008 (Opera Instituti historici Pragae, Series C Miscellanea 19), 390–397.

208r Nota et Versus. De utilitatibus dicentium officium. ›Nota sex utilitates eveniunt homini dicenti horas canonicas cum devotione‹. Primum est quod deus Christum numquam in profundum peccatum cadere permittit … — … quod non nisi perfectis datur poterit pervenire. Mit abweichendem Beginn auch in Cod. ms. Bord. 25, 235rb. Weitere Angaben in dieser Beschreibung. ›Nota devote dicere horas est tribus modis‹. Primo devotio dicitur suavitas mentis per cognitationem … — … vel plusquam negligentia temporis. Versus. Nota vox sed votum … Walther I 12222. ›Legitur de sancto Severino‹. Quoddam [!] ad correctionem omnium clericorum … — … quia nescimus an amore an odio simus digni. Versus de horis canonicis. ›Versus Johannis Andreae in novella‹. In matutino dampnatur tempore Christus … — … bis sena custodia ponitur hora. Chevalier 8680. – 208v leer.

209r–210r Johannes Calderinus: Tractatus de irregularitate. ›Distinctio Johannis Calderini‹. Nota quando quis et qualiter aliquis ex violatione censure ecclesiastice incurrat irregularitatem vel non … — … dic ut ibi plene notatur et etiam in juribus preallegatis. ›Et sic est finis distinctio Johannes Calderini‹. Mit Zuschreibung an Johannes Andreae ebenfalls in der Hs. in Moskau, Russische Staatsbibliothek, Fonds 183, Nr. 2980, 195ra–196vb (ManuMed), siehe oben. Außerdem in Hildesheim, Domb., Hs. 718, 211v–212r (Hildesheim 2, 16). Literatur: Schulte 2, 251 (mit weiterer Parallelüberlieferung). – 210v–217v leer.

218r–244v Homiliae et sermones. (218r–219r) Guerricus Igniacensis: In assumptione BMV. (S59). ›Sermo Gwirici abbatis de assumptione Marie vel dyalogus beate Marie et angelorum ante assumptione ejus de languore sui amoris‹. Filie Iherusalem [Ct 5,8]. Verba ista qualiter ad assumptionem beate virginis possint pertinere videri volumus si placet et cum vestra caritate tractareDruck: PL 185, 190–193.
(219v–221r) Ps.-Anselmus Cantuariensis: Homilia IX. (S59). ›Item de assumptione Marie. Secundum Lucam. Omelia Ancelmi Cantuariensis episcopi de eadem lectione‹. In illo tempore … Intravit Ihesus in quoddam [Lc 10,38]. Quid ad gloriosam virginem dei genitricem lectio ista pertineatDruck: PL 158, 644–649.
(221v–224v) In nativitate BMV. (S65). ›In nativitate Marie. Sermo Bernardi‹. Bernardi gestrichen, von anderer Hand durch Anselmi ersetzt. Ebenso am Rand: Sermo Ancelmi episcopi de nativitate beate Marie. Sollempnem memoriam sacrosancte virginis Marie matris dei decet filios ecclesie solempni officio celebrare et quidem cum multis sanctorum concessum sitLiteratur: Catalogus codicum hagiographicorum bibliothecae regiae Bruxellensis, P. 1,1, Brüssel 1886, 39 Nr. 78. Poncelet Index 1666.
(225r–229v) Nicolaus Claraevallensis: De sancto Johanne Baptista. (S44). ›Sermo beati Bernardi de X privilegiis seu gradibus singularis glorie beati Johannis Baptiste‹. Hodie nobis dilectissimi dies illuxit insignis et tanto diebus ceteris sanctiorDruck: PL 184, 991–1002. Literatur: Schneyer 4, 250 Nr. 1.
(230r–233r) Ps.-Bernardus Claraevallensis: Dominica secunda in passione domini. (T24). ›Sermo tertius beati Bernardi in dominica ramis palmarum …Libet adhuc attendere serpentem nostrum pro signo redemptionis nostre in cruce exaltatum … Auch in Augsburg, UB, Cod. II. 1. 2° 130, 167vb, (Augsburg UB 1,2, 139), Nürnberg, StB, Cent. I, 69, 61ra–62vb (Nürnberg StB 2,1, 89), Hildesheim, DB, J 40, 133ra–136rb (Hildesheim 2, 203), Würzburg, UB, M. ch. f. 169, 167v–174r (Würzburg 2,1, 59), Bamberg, , 142v (Bamberg, 395), Marburg, UB, Mscr. 65, 95va–97vb (Marburg, 196).
(233v–235r) Bernardus Claraevallensis: In resurrectione domini sermo III. (T28). ›Sermo quintus beati Bernardi in pascha de septemplici lepre curatione et quod in septem domini apparicionibus septiformis spiritus gratia appareat‹. Sicut in corporum medicina prius purgaciones adhibentur deinde refectionesDruck: Bernardi opera 5, 103–109.
(235v–239r) Ps.-Bernardus Claraevallensis: Sermo ad pastores in synodo congregatos. ›Sermo beati Bernardi de verbo domini ego sum pastor bonus etc [Io 10,11] de discretione boni pastoris mercenarii et furis et de excellenti sacerdotum dignitate‹. Reverendissimi domini et patres ecce lecta sunt verba sancti evangelii in auribus vestrisDruck: PL 184, 1085–1096.
(239v–240v) Bernardus Claraevallensis: Sermo XLV de diversis. (T40). ›In die sancte trinitatis quod octo sunt trinitates‹. Beata illa et sempiterna trinitas pater et filius et spiritus sanctus unus deus … (240v) Sententiae. Series prima. ›Epylogus super dictionem‹. Octo sunt trinitates quarum prima est illa summa et individua trinitas … — … ex tota virtute. ›Et sic habemus octo trinitates‹. Druck: Bernardi opera 6,1, 262–266 und 6,2, 15f.
(241r–244v) Ps.-Bernardus Claraevallensis: Epistula ad Petrum de corpore Christi. ›Sermo beati Bernardi ad Petrum de corpore Christi‹. Pater sanctissime Petre audi quid loquatur dominus in pauperculo servo tuo … — … dum tam mirabilia per vos operatur qui vivit et regnat deus per omnia secula seculorum. Amen. Druck: PL 184, 981–990.

245r–263r Godefridus Altissiodorensis (Ps.-Bernardus Claraevallensis): Declamationes de colloquio Simonis et Iesu super Evangelium 'Ecce reliquimus omnia'. (245r) Prologus. ›Liber beati Bernardi abbatis de colloquio Symonis et Ihesu tractans de vita et honestate clericorum. Prologus‹. Ut tibi dilectissime presentis exhortacionis schedulas destinarem … — … ut distinctio ipsa fastidium non admittat. ›Explicit prologus‹. (245r–262v) Textus. ›De colloquio Symonis et Ihesu. Capitulum primum‹. Dixit Symon Petrus ad Ihesum ecce nos reliquimus omnia [Mt 19,27]. Fidelis sermo et dignum omni acceptione colloquium Simonis Petri et Ihesu … — … ut vitam habeamus et abundantius habeamus Ihesus Christus dominus noster qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat dominus per infinta secula seculorum. ›Explicit liber beati Bernardi abbatis de colloquio Symonis et Ihesu tractans de vita et honestate clericorum‹. (262v–263r) Registrum. ›Sequitur registrum capitulorum eiusdem libri‹ … — … ›Et sic est finis libro etc. 78 in Jasenitze‹. Zweispaltige Aufteilung Kap. 37 und 38 zusammengezogen. Kap. 47 (48 nach PL 184, 468) unterteilt, beginnt Bl. 259v E contra sane alios … Druck: PL 184, 437–476. Literatur: CALMA 4, 92 Nr. 4. Glorieux Pour revaloriser Migne, 71. – 263v–265v leer.

266r–391v Fredericus Cartusiensis: Sermones et collationes. ›Incipiunt sermones seu collationes [nachgetragen: cuiusdam Karthusiensis et prioris pro capitulo nomine Frederici] de quibusdam festis principalibus‹.
(266r–v) ›Sermo de nativitate Christi‹. (T6). Ecce ewangeliso vobis gaudium [Lc 2,10]. Genus humanum propter peccatum primi hominis multa gravia incurrit incommoda a quibus liberari non potuit
(267r–268r) ›Pasche‹. (T28). Jhesum queritis [Mc 16,6]. Gloriam dominice resurrectionis angeli nunciabant sanctis mulieribus ille apostolis apostolus [!]: Sponse Christi id est sancte ecclesie Christus
(268r–268v) Dominica in resurrectionis domini. (T28). Ihesum queritis [Mt 16,6]. Secundum quod Christus surrexit hodierna die absorbens victoraliter assumptam motalitatem et permonstrans infallibiliter humani corporis futuram eternitatem
(268v–269v) Dominica in resurrectionis domini. (T28). Quomodo Christus resurrexit [Rm 6,4]. Beatus apostolus sciens et predicans resurrectionem domini fuisse premonstrativam future resurrectionis generalis
(269v–271v) ›De sancto spiritu‹. (T39). Caritas dei [Rm 5,5]. In verbis propositis commendat apostolus spiritum sanctum a sanctificatione mentium quas inhabitat vel per spiritum sanctum que datus est nobis [Rm 5,5] et ab vincione fidelium
(270v–271v) Dominica de spiritu sancto. (T39). Spiritus domini [Sap 1,7]. Spiritus sanctus veniens in discipulos in die penthecostes positos in umbilico mundi habitabilis
(272r–v) ›In cena domini et in festo corporis Christi‹. (T41/5). Probet autem se ipsum [I Cor 11,28]. Quia enim periculosum est corporis domini non sumere periculosius est sumptum reicere periculosissimum indigne accedere eo
(273r–274v) ›Item in cena domini et corporis Christi‹. (T41/5). Desiderio desideravi [Lc 22,15]. Istud quidem verbum etsi dixit Christus discipulis suis ad litteram de pascha vera et figurali quod ipse cum suis discipulis ante inspirationem divinissimi sacramenti corporis et sanguinis sui manducavit
(275r–276v) Bertrandus de Turre. ›In parasceve‹. (T26). Schneyer 1, 541 Nr. 493.
(277r–v) ›De sancta cruce‹. (S33). Michi autem absit gloriari [Gal 6,14]. Verbis propositis docet nos apostolus spiritualiter flebilem et inanem gloriam quia alii que secundum crucifixationem ambulant gloriabuntur
(278r–v) ›Epipanie‹. (T10). Venimus adorare [Mt 2,2]. Isti beati magi qui stella exterius et fide interius illuminati quesierunt dominum
(279r–280r) In epiphania domini. (T10). Venimus adorare [Mt 2,2]. Circa secundum membrum versiculi ostendunt se isti magi subiectos decenti pietate ad exhibendum domino divinum honorem
(280v–281v) ›Dedicationis‹. (C11). Venite ascendamus [Is 2,3]. Cum festum dedicationis institutum fit ad ampliorem leticiam laudis maioris resonantiam et gratiarum actionis redundantiam
(282r–v) ›De prelatis‹. Omnia quecumque [Mt 23,3]. In hiis verbis princeps pastoris ad reverenciam presidentum vices eius gerentium efficaciter nos hortatur
(282v–283v) Quodcumque dixerit vobis [Io 2,5]. Hec verba dixit dulcissima mater domini Ihesu ministris nuptiarum et quia ministrare debemus omnes in nuptiis spiritualibus verbi dei
(284r–v) ›De angelis‹. (S70). Angeli eorum in celum [Mt 18,10]. Bernardus dicit: Credimus angelos sanctos astare orantibus offerre deo vota et preces hominum … et ideo ad ipsos confugiamus atque in nostri sermonis exordio
(285r–285v) Nonne omnes [Hbr 1,14]. Unde magna dignitas animarum nostrarum quibus ceteris famulatur ecclesias sed maior et maxima dei dignatio
(285v–286v) ›Omnium sanctorum‹. (S79). Filii sanctorum [Tb 2,18]. Recitat beatus Augustinus: Predicator laboret ut intelligenter ut libenter ut obedienter audiatur et hoc se posse magis pietate orationum
(287r–v) ›In festo reliquiarum‹. Conscidisti saccum [Ps 29,12]. Dilectissimi quantum voluerit dominus exsanguia et deformia sanctorum membra honorari a nobis que reliquias vocamus
(288r–v) ›De sancto Hugone‹. (S128). Oculi mei [Ps 24,15]. Sanctissimus pater noster Hugo lux et decus nostre professionis sicut cordis oculos libenter habuit ad deum et qui dicere potuit: Ad te levavi oculos meos
(289r–v) Jacobus de Benevento. (S81). Schneyer 3, 29 Nr. 357.
(290r–v) Guido Ebroicensis. ›De sanctificatione virginis‹. (S5). Schneyer 2, 343 Nr. 348.
(290v–291v) ›Item de sanctificatione beate virginis‹. (S5). Aufer rubiginem [Prv 25,4]. Salomonis proverbium sanctificationis virginis exprimit sacramentum et sancte verba patris et filii ad spiritum sanctum
(292r–293r) ›Sequuntur quidam sermones domini Tuetz cuiusdam carthusiensis pro capitulo et primo de nativitate Christi‹. (T6). Dominus vobiscum [Rt 2,4]. Dicit Bernardus oratione secunda super missus est quod in nativitate domini nostri Ihesu Christi agnoscitur: Lux non lucens
(293v–294v) ›Item nativitate Christi‹. (T6). Salomon filius meus [I Par 22,5]. Sapientissimus Salomon noctem dominice nativitatis spiritu prophetico per videns ita ait: Dum medium silentium [Sap 18,4]
(295r–296r) ›In die pasche‹. (T28). Pascha nostrum [I Cor 5,7]. Augustinus in sermone de pasca ita ait: In hac die peccator indulgentia desperare non debet si enim latro paradisum meruit
(296v–298r) ›Item in pascha‹. (T28). Oritur sol [Ecl 1,5]. Beatus Augustinus [recte: Hieronymus] in sermone de pascha ita ait: Quomodo Maria mater domini inter omnes mulieres principatum tenet ita et inter ceteros dies hec omnium dierum mater est
(298v–300r) ›Item in pascha‹. (T28). Quomodo Christus resurrexit [Rm 6,4]. Dicit hec glosa magistralis super Mattheum quod apparitiones Christi resurgentis facte matris sue glorisissime fuerunt
(300v–301v) ›De sancto spiritu‹. (T39). Hec omnia operatur [I Cor 12,11]. Scribitur quarto Regum tertio quod Heliseos propheta sentiens se non tangi spiritu prophetico
(302r–303v) ›Item de spirito sancto‹. (T39). Paraclitus autem [Io 14,26]. De venerabili virgine Maria scribitur Lucae primo quod cum ei angelus annunciaret quod verbum dei conceptura
(304r–306r) ›Assumptionis Marie‹. (S59). Introduxit me [Ct 1,3]. Licet gloriosissima virgo Maria omni tempore promptissima sicut ac piissima omnibus invocantibus
(306r–308r) Signum magnum [Apc 12,2]. Solet in medio mensis sol ingredi novum signum secundum computistas unde in medio Augusti signatur sol in signo virginis
(308r–310r) Me autem propter [Ps 40,13]. Bernardus in sermone hodierno ita ait: Preciosum hodie munus terra nostra direxit in celum ut dando et accipiendo amiciciarum federe copulentur humana divinis
(310r–311v) In die illa [Am 9,11]. Sicut dicit Jeronimus in prologo Galatas: In tabernaculo dei offert unusquisque quod potest
(312r–313v) Pulchritudo agri [Ps 49,11]. Dicit ipse dominus in ewangelio: Simile est regnum celorum thesauro absconditio in agro [Mt 13,44]
(313v–315r) Que est ista [Ct 8,5]. Scribitur tertio Regum primo quod secundum David dixerunt: Queramus domino nostro regi adolescentulam virginem [III Rg 1,2]
(315v–317r) ›De nativitate beate Marie‹. (S65). Moab olla spei mee [Ps 59,10]. Ille devotus cappellanus beate virginis beatus Bernardus ita eam alloquitur dicens: Que virgo virginum domina mea in quam desiderant angeli prospicere … (316va) Mit einem Zitat von: Petrus de Riga: Aurora. Evangelium Vers 35–68. ›Sic dicit magister Aurore‹. Tanto compluit hanc dives natura decore … — … More columpnarum firmus uterque pedum. ›Hec ille‹. Zweispaltige Aufteilung. Druck: Aurora Petri Rigae Biblia versificata, a verse commentary on the Bible, hrsg. von P. E. Beichner, Notre Dame 1965 (Publications in mediaeval studies 19), T. 2, 426f.
(317r–319r) ›Item alius de eadem festivitate‹. (S65). Fundatur exultatione [Ps 47,3]. Karissimi fratres quociens excellentiam beate virginis recolo et meam fragilitatem attendo in laudem eius aliquod dicereSchneyer 8, 650 Nr. 94.
(319r–321r) ›Item de eodem‹. (S65). Edificavit sicut unicornium [Ps 77,69]. Beatus Augustinus de hodierna festivitate sic dicit: Merito dilectissimi hodie profusis gaudiis totus ubique terrarum orbis exultat
(321v–323r) ›Purificationis Marie‹. (S21). Postquam impleti [Lc 2,22]. Quilibet predicator qui est divini verbi venerabilis debet clarescere intelligencie splendore
(323r–325r) ›Item de eodem‹. (S21). Postquam impleti [Lc 2,22]. Fratres karissimi cum animarum nostrarum purgatio fiat per verbum dei sicut ipse dominus testatur dicens: Iam vos mundi estis propter sermonem
(325v–327r) ›Annunctiationis Marie‹. (S28). Effraym susceptio [Ps 107,9]. Beatus Bernardus in persona cuiuslibet devote anime de hodierna festivitate sic ait: Curre pauper curre illuc
(327v–329r) ›Visitationis Marie‹. (S145). Benedicta tu [Lc 1,28]. Quelibet predicatori et auditori necessaria est gratia spiritus sancti
(329r–330v) ›Epyfanie domini‹. (T10). Et intrantes domum [Mt 2,11]. Felix Maria quia Ihesus sine Maria non nascitur sine Maria non invenitur ipsa est enim ministra incarnationis … (Ludolphus de Saxonia: Vita Christi).
(331r–332r) ›Ascensione domini‹. (T36). Fuge dilecte [Ct 8,14]. Fratres et patres reverendi cum legerim scriptum Ecclesiastico 31: Adolescens loquere in causa tua vix [Sir 32,10]
(332v–334r) ›Item ascensionis domini‹. (T36). Ascensor auxiliator [Dt 33,26]. Dominus noster Ihesus Christus cum transiret de hoc mundo ad patrem [Io 18,1] pendens in cruce caput inclinavit
(334r–335v) ›Item de eodem‹. (T36). Tempus est [Tb 12,20]. Beatus Augustinus in sermone sexto hodierne festivitatis ita dicit: Scire debemus fratres karissimi quod hodierna festivitas non minor est ab illa in qua natalem domini publico honore suscepimus … (Eusebius Gallicanus: Collectio homiliarum, Homilia 27). Predigten mit diesem Initium auch in Eichstätt, UB, Cod. st 689, 219v (Eichstätt 3, 444) und Jena, ThULB, Ms. Prov. q. 72, 26v (Jena 2, 296).
(336r–337r) ›Johannis baptiste‹. (S44). Erit enim puer [Idc 13,7]. Fratres karissimi ut reverendi detur facultas eloquendi et vobis audiendi necessaria est nobis
(337v–338v) ›Maria Magdalene‹. (S49). Memor ero Raab [Ps 86,4]. Qua causa devocionis dulcedinem beata Maria Magdalena habuit ad audiendum verbum dei originaliter Luce 10. Verbum dicitur quod Maria sedens secus pedes [Lc 10,39] Ihesu
(339r–340r) ›Sequitur alius de eadem‹. (S49). Ducam eam [Os 2,14]. Qua causa devocionem beata Maria Magdalena habuit et dulcedinem ad audiendum verbum domini originaliter Luce 10. Verbum dicitur quod Maria sedens secus pedes domini [Lc 10,39]
(340v–342r) ›De angelis‹. (S70). Castra eius [Ioel 2,11]. Rabanus in sermone de omnibus sanctis sic dicit: De angelis loqui plura pertimescimus quia soli deo scire est … (Beda Venerabilis: Homiliae III, 71).
(342v–344r) Ps.-Hugo Lincolniensis. ›Hugo episcopus Lynkoniensis‹. In terra deserta [Ps 62,3]. Fratres sicut deus non prius dedit filiis Israel materia nisi postquam venerant in solitudine
(344r–345v) ›Item de eodem‹. Ecce elongavi [Ps 54,8]. Qui in corporali solitudine ambulant tam pericula sepe paciuntur
(345v–346r) ›Item sermo alius de eodem‹. Hic est fratrum [II Mcc 15,14]. Dicit beatus Augustinus non minus reus erit ille qui negligenter verbum dei audierit … – 346v–347r leer.
(347v–348v) ›Omni sanctorum‹. (S79). Sicut letantium [Ps 86,7]. Beatus Gregorius desiderans huius temporis occasionem gaudiis istius supervenientis coniungi ita orabat dicens: Si quid habet pecunia hec dragma decima
(348v–349v) ›Item de eodem‹. (S79). Vidimus mirabilia [Lc 5,26]. Verba ewangelista thematis assumpta patet scientibus ewangelium sed cogitanti mihi ob reverentiam presentis festivitatis et ad utilitatem nostram aliquam dicere originaliter
(349v–351v) Comedite amici [Ct 5,1]. Refert beatus Augustinus de sapientia quod cum Ihesus Christus de gloria sanctorum vellet quendam tractatum componere
(352r–353v) Timotheus Cartusiensis. ›Nativitatis Christi. Sermo domini Thimothei Carthusiensis quondam prioris‹. (T6). Natus est vobis [Lc 2,11]. Karissimi intonuit angelico oraculo vox exultationis et salutis [Ps 117,15] vox consolationis plane omnium lugentium Syon … Unter der Verfasserschaft des Jacobus de Viterbio in Kopenhagen, GKS 1388 4to, 1r (Kopenhagen, 108). Siehe auch Cod. ms. Bord. 86, 15r–20r, mit Nennung des Autors.
(354r–358r) Sermones ad monachos. (T7). Schneyer 7, 504 Nr. 23, 24.
(358v–360r) Preparate corda [I Rg 7,3]. Sic scribitur primo regum septimo. Venerabiles patres quamvis verba preassumpta universo fideli populo adhortatione
(360v–361r) Humiliamini sub potentia [I Pt 5,6]. Sic scribitur prima Petri quinto et in hodierne diei epistola. Karissimi decantantibus nobis in acie milicie Christiane postquam in dominica precedenti filios suos edocuit mater ecclesia
(361v–363v) In dedication ecclesiae. (C11). Domus mea [Mt 21,13]. Karissimi celebrantibus nobis annua revolucione huius sancti templi dedicationem consideranda est nobis summa dei nostri dignatio
(364r–365r) Beati pauperes [Mt 5,3]. Scribitur Mathei 5to capitulo et in hodierne festivitatis officio misse legitur in evangelio. Venerabiles patres et in Christo karissimi quemadmodum scribitur in compendio theologice
(365v–367v) ›De epyphania domini sermo magistralis‹. (T10). Aperte thesauris [Mt 2,11]. Venerabiles patres in Christo karissimi celebrato natali salvatoris nostri sollempnitate e vicina elapsa quo idem salvator ac redemptor noster de virginalis uteri thalamo
(368r–376v) Sermones ad monachos. (T62). Schneyer 7, 513 Nr. 125–128.
(377r–379r) ›Sermo feria quarta seu in vigilia cene et potest habere quinta feria‹. (T25). Dilexisset Christus suos [Io 13,1]. Karissimi patres et filii in domino quamvis die crastina salvator noster sacrificium altissimum corporis sui et sanguinis instituit
(379v) ›Item collatio brevis feria 5ta bona feria‹. (T26). Dilexisset Christus [Io 13,1]. Dicit beatus Bernardus quod dominus noster volens declarare magnam caritatem quam erga nos habet non solum ad videndum
(380r–382r) ›Pro cena domini sermo formatus‹. (T25). Desiderio desideravi [Lc 22,15]. Venerabiles ac karissimi patres et fratres cum secundum legislatorem inpossibile est quod aliqua bono fine peragantur que malo sunt principio inchoata … Auch in Würzburg, UB, M. ch. f. 115, 18r–20r (Würzburg 3,2, 64).
(382v–383r) ›Sermo brevis in die parasceves‹. (T26). Iustus perit [Is 57,1]. Hodie peragit sancta mater ecclesia diem passionis domini nostri Iheus Christi quam propheta Ysayas plus quam quingentis annis providens … — … pro nobis crucifixus prestare dignetur. Amen. Der Anfang wie Stegmüller RB 9086. Ähnlich Fritzlar, DB, Ms. 122, 185r–201ra (Fritzlar, 198).
(383v–385v) ›De ascensione domini‹. (T36). Venite ascendamus [Is 2,3]. Venerabiles patres in Christo karissimi cum secundum instituta patrum nostrorum ideo veritate humana sed ut pie credimus spiritu sancto inspiratorum inter omnes sollempnitates
(386r–388v) ›De spiritu sancto‹. (T39). Ingressus est [Ez 37,10]. Quam iocunda sit grata et accepta presens spiritus sancti sollempnitas satis innotuit Leo papa in quodam sermone dicens ab hac sollempnitate
(389r–390v) ›Sermo de nativitate domini‹. (T6). Accipe puerum istum [Ex 2,9]. Susceptum Neomi puerum posuit in sinu suo [Rt 4,16]. Ruth ultimo. Beata siquidam virgo que vere Neomi fuit id est pulcra tota intus et extra … Beata Maria non solum in vita contemplativa se etiam in vita inactiva … Am Anfang Engelbertus Admontensis, De vita et virtutibus BMV, cap. 9 (Thesaurus anecdotorum novissimus seu veterum monumentorum praecipue …, hrsg. von B. Pez, Augsburg 1721, T. 1, 575. CALMA 3, 223 Nr. 37).
(391r–v) Conradus de Soltau: Sermo ex expositione psalterii. ›Pulchrum thema …Psallam deo [Ps 145,2]. Reverendi patres etc. Cupientem me immaculate legis et casta domini tractare eloquia … — … ad martyrem gratie preces fundite ipsam salutate devote dicentes Ave Maria etc. Nur der Anfang des Prologs, vgl. mit Leipzig, UB, Ms. 602, 333vb–334va (Leipzig 2,1, 252). Literatur: Stegmüller RB 2018 und Suppl. CALMA 3, 8 Nr. 4.
(391v) Reverendi patres cum secundum beatum Augustinum in libro de civitate dei … Text bricht ab. – 392r–397v leer.

398r–405v Tabula super sermones et homilias per circulum anni. ›Incipit registrum quod continet secundum ordinem alphabeti omnes materias predicabiles que reperiuntur in sermonibus et in omeliis sanctorum per totum annum‹. Abnegare. Qualiter debemus abnegare nos et nostra pulchre docet Gregorius in omelia secunda … — … Ypocrita. De Ypocritis loquitur Augustinus in omelia in die cinerum circa principium et Johannes Os Aureum in omelia dominica 22 post penthecosten circa medium. Auch in Lüneburg, RB, Theol. 2° 48, 208r–218r (Lüneburg 2, 92), Hannover, SB, Ms. Mag. 18, 172r (Hannover SB, 50) und Fritzlar, DB, Ms. 93, 162vb–168va (Fritzlar, 170f.). Literatur: Mohan, 5. – 406r–410v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

AH Analecta hymnica medii aevi, hrsg. von G. M. Dreves und C. Blume, Bd. 1–55, Leipzig 1886–1922, Registerbd. 1–3, hrsg. von M. Lütolf, Bern u. a. 1978
Augsburg UB 1,2 Lateinische mittelalterliche Handschriften in Folio der Universitätsbibliothek Augsburg: Cod. II.1.2° 91–226, bearbeitet von H. Hilg, Wiesbaden 1999 (Die Handschriften der Universitätsbibliothek Augsburg 1. Die lateinischen Handschriften 2)
Bamberg Katalog der Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Bamberg, Bd. 1–3, bearbeitet von F. Leitschuh und H. Fischer, Bamberg, Leipzig 1887–1912
Bernardi opera Sancti Bernardi opera, hrsg. von J. Leclercq und H.-M. Rochais, Bd. 1–9, Rom 1957–1998
BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
BHL Inédits H. Fros, Inédits non recensés dans la BHL, in: Analecta Bollandiana 102 (1984), 163–196, 355–380
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SA Corpus Christianorum. Series apocryphorum, Bd. 1–, Turnhout 1983–
Chevalier Repertorium hymnologicum. Catalogue des chants, hymnes, proses, séquences, tropes en usage dans l'église latine depuis les origines jusqu'à nos jours, Bd. 1–6, ed. par U. Chevalier, Louvain 1892–1921 (Subsidia hagiographica 4)
COGD 2,2 Conciliorum oecumenicorum generaliumque decreta. Editio critica, Bd. 2: The general councils of Latin Christendom, Teil 2: From Basel to Lateran V (1431–1517), curantibus F. Lauritzen, J. Stieber u. a., Turnhout 2013 (Corpus Christianorum)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Eichstätt 3 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Eichstätt, Bd. 3: Aus Cod. st. 471 – Cod. st. 699, beschrieben von K. H. Keller, Wiesbaden 2004 (Kataloge der Universitätsbibliothek Eichstätt 1,3)
Fijałek J. Fijałek, Mistrz Jakób z Paradyża i uniwersytet Krakowski w okresie soboru Bazylejskiego, 2 Bde., Kraków 1900
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
Friedberg E. Friedberg, Corpus iuris canonici, 2 Bde., Leipzig 1879 und 1881
Fritzlar Die Handschriften der Dombibliothek Fritzlar, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1984
Glorieux Pour revaloriser Migne P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire)
Goy Hugo von St. Viktor R. Goy, Die Überlieferung der Werke Hugos von St. Viktor. Ein Beitrag zur Kommunikationsgeschichte des Mittelalters, Stuttgart 1976 (Monographien zur Geschichte des Mittelalters 14)
Graesse LA Jacobi a Voragine Legenda aurea vulgo historia Lombardica dicta, hrsg. von Th. Graesse, Breslau 31890, ND Osnabrück 1965
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hannover SB U. Kühne, Handschriften in Hannover: Stadtbibliothek, Stadtarchiv, Niedersächsisches Hauptstaatsarchiv, Landeskirchliches Archiv, Wiesbaden 1991 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen. Kurzkatalog 1)
Helmrath Basler Konzil J. Helmrath, Das Basler Konzil 1431–1449, Köln 1987 (Kölner Historische Abhandlungen 32)
Hildesheim 2 Handschriften der Dombibliothek zu Hildesheim, Bd. 2: Hs 700–1050, St. God. Nr. 1–51, Ps 1–6, J 23–95, beschrieben von R. Giermann und H. Härtel unter Mitarbeit von M. Arnold, Wiesbaden 1993 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 9)
Hohmann T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426
Jena 2 Die mittelalterlichen lateinischen Handschriften der Signaturreihen außerhalb der Electoralis-Gruppe, beschrieben von B. Klein-Ilbeck und J. Ott unter Mitarbeit von G. Powitz, Wiesbaden 2009 (Die Handschriften der Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek Jena 2)
Kaeppeli T. Kaeppeli, Scriptores ordinis praedicatorum, Bd. 1–4, Rom 1970–1993
Kopenhagen Catalogus codicum latinorum medii aevi Bibliothecae Regiae Hafniensis quem digessit E. Jørgensen, Kopenhagen 1926
Krakau Catalogus codicum manuscriptorum medii aevi Latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, Bd. 1–, comp. Z. Włodek et M. Kowalczyk, Wratislaviae u. a., 1980–
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Lang Christologie J. Lang, Die Christologie bei Heinrich von Langenstein, Freiburg 1966 (Freiburger theologische Studien 85)
Leipzig 2,1 Die lateinischen und deutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek Leipzig, Bd. 2: Die theologischen Handschriften, Teil 1 (Ms 501–625), beschrieben von P. Burkhart, Wiesbaden 1999 (Katalog der Handschriften der Universitäts-Bibliothek zu Leipzig. Abt. 5)
Lüneburg 2 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 2: Die theologischen Handschriften: Folioreihe, bearbeitet von I. Fischer, Wiesbaden 1972
Marburg Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Marburg, beschrieben von S. Heyne, Wiesbaden 2002
Meersseman G. G. Meersseman, Der Hymnos Akathistos im Abendland, 2 Bde., Freiburg/Br. 1958 und 1960 (Spicilegium Friburgense 2 und 3)
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
Nürnberg StB 2,1 Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Bd. 1: Theologische Handschriften, beschrieben von K. Schneider, Wiesbaden 1967 (Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg 2,1)
PG Patrologiae cursus completus. Series Graeca, Bd. 1–161, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1857–1866
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Poncelet Index A. Poncelet, Index miraculorum B.V. Mariae quae saeculis VI–XV latine conscripta sunt, in: Analecta Bollandiana 21 (1902), 242–360
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Rep. Germ. Repertorium Germanicum. Verzeichnis der in den päpstlichen Registern … vorkommenden Personen, Kirchen und Orte des Deutschen Reiches …, Bd. 1–, Berlin 1916–
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Roth F. W. E. Roth, Zur Bibliographie des Henricus Hembuche de Hassia dictus de Langenstein, in: Centralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 2 (1888), 93–118
Roth Franz von Mayronis B. Roth, Franz von Mayronis OFM. Sein Leben, seine Werke, seine Lehre vom Formalunterschied in Gott, Werl/Westfalen 1936 (Franziskanische Forschungen 3)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schulte J. F. von Schulte, Die Geschichte der Quellen und Literatur des Canonischen Rechts…, Bd. 1: … von Gratian bis auf Papst Gregor IX. Stuttgart 1875; Bd. 2: … von Papst Gregor IX. bis zum Concil von Trient, Stuttgart 1877
Seckel E. Seckel, Zur Geschichte der populären Literatur des römisch-kanonischen Rechts, Tübingen 1898, ND Hildesheim 1967 (Beiträge zur Geschichte beider Rechte im Mittelalter 1)
Sharpe R. Sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ireland before 1540, Turnhout 1997, Additions and corrections (1997–2001), Turnhout 2001 (Publications of the Journal of medieval Latin 1)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Steffenhagen Rentenkauf E. Steffenhagen, Ein mittelalterlicher Traktat über den Rentenkauf und das Kostnitzer Rechtsgutachten von 1416, in: Beiträge zur Bücherkunde und Philologie, August Wilmans zum 25. März 1903 gewidmet, Leipzig 1903, 355–370
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Studt B. Studt, Papst Martin V. (1417–1431) und die Kirchenreform in Deutschland, Köln u. a. 2004 (Forschungen zur Kaiser- und Papstgeschichte des Mittelalters. Beihefte zu J. F. Böhmer, Regesta imperii 23)
Thomson S. H. Thomson, The Writings of Robert Grosseteste, Cambridge 1940, ND New York 1971
Trusen Rentenkauf W. Trusen, Zum Rentenkauf im Spätmittelalter, in: Festschrift für Hermann Heimpel zum 70. Geburtstag am 19. September 1971, hrsg. von den Mitarbeitern des Max-Planck-Instituts für Geschichte, Bd. 2, Göttingen 1972 (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte 36,2)
VD16 Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts, Online-Ressource: http://gateway-bayern.bib-bvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Würzburg 2,1 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 2: Die Handschriften aus benediktinischen Provenienzen, Hälfte 1: Amorbach, Kitzingen, Münsterschwarzach, Theres, Würzburg: St. Afra, St. Burkhard, Schottenkloster St. Jakob, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1973
Würzburg 3,2 Die Handschriften der Universitätsbibliothek Würzburg, Bd. 3,2: Die Papierhandschriften der ehemaligen Dombibliothek, bearbeitet von H. Thurn, Wiesbaden 1981
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)
Zumkeller A. Zumkeller, Manuskripte von Werken der Autoren des Augustiner-Eremitenordens in mitteleuropäischen Bibliotheken, Würzburg 1966 (Cassiciacum 20)