de :: en
Permalink: PURL

Search

View as: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 49
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Pastorale Sammelhandschrift

Papier — 132 Bl. — 20,2 × 13,5 cm — Augustiner-Chorherrenstift Bordesholm — 1442–1468

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume: Piccard-Online 69962 (1442), Piccard-Online 69957 (1444). Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: Piccard-Online 75905 (1445), WZIS DE7260-Mss.theol.42_189 (2. Drittel 15. Jh.), Piccard-Online 75107, Piccard-Online 75085 (beide 1457, das zweite auch in Cod. ms. Bord. 31), Piccard-Online 76743, Piccard-Online 76742 (beide 1466), ein weiterer Ochsenkopf dieses Typs nicht nachweisbar. Lagen: 3 VI (109–145). III (151). 2 VI (175). III (181). VII–1 (194). 3 VI (230). V (240). Das erste Bl. nachträglich foliirt mit 109. Zeitgenössische Tintenfoliierung beginnend mit 110 von der Hand des Johannes Nese 110–220, danach moderne Bleistiftfoliierung 221–240. Hinteres und vorderes Vorsatz ergänzt. Schriftraum: 15,5–17 × 9–10,2 cm. 31–40 Zeilen. Bl. 178r–179v zweispaltig (5 cm breit) mit 44 Zeilen. Bastarda von neun Händen, Hand 1: 109r von Johannes Nese, Hand 2: 110r–133v, Hand 3: 134r–147r, Hand 4: 152r–163v, Hand 5: 164r–177v, Hand 6: 178r–179v, Hand 7: 182r–194v, Hand 8: 195r–218v, Hand 9: 219r–233v. Bis 221r, rubriziert. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen. Rote Paragraphenzeichen von 152r–177v.

Pappeinband mit gelb-schwarzem Sprenkelpapier überzogen. Spätes 19. oder frühes 20. Jh. Blattweiser aus Papier an Bl. 134 und 178, an 111, 152, 195 und 219 Spuren von solchen.

Herkunft: Die Handschrift war zusammengebunden mit Typ. Bord. 292, daran der Orginaleinband aus der Werkstatt "Bordesholm Hauptwerkstatt". Siehe auch die fortlaufende Blattzählung. Enthalten sind: Manuale parochialium sacerdotum (GW M20690), De regimine rusticorum des Werner Rolevinck (GW M38786) und De lamiis et phitonicis mulieribus des Ulricus Molitoris (GW M25188). Die Handschrift wurde offenbar für Johannes Nese zusammengestellt, als er mit der Pfarrtätigkeit begann und später von ihm mit Druckschriften ergänzt. Schreiber und Kompilatoren waren wohl verschiedene Bordesholmer Chorherren, wobei auch ältere Fazikel verwendet wurden. Aufgrund des übergreifenden Konzepts wird in der Beschreibung auf die Unterscheidung der einzelnen Handschriftenteile verzichtet. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) unter der Signatur Circa I x: Manuale parochialium sacerdotum. De confessione. Vocabularius partium indeclinabilium. Vocabularius in quo vulgare precedit. Metra de coronatione Maximiliani imperatoris. Tractatus de modo coronationis ejusdem. Libellus de regimine rusticorum. Auctoritates Aristotelis per ordinem alphabeti et Boecii. Collecta circa penitentiarium verzeichnet. Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) Tractatus diversi und 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) Tractatus diversi. Ulricus Molitoris de lamiis et phitonicis mulieribus.

Steffenhagen Nr. CCXCII. — Ratjen, 75f. — Krämer, 98. — Schnabel, 164, 209, 343, 543f.

109r Schreibervermerk, Inhaltsverzeichnis. O nobilissima virgo Maria pia patrona in Bardesholm ora pro fratre Johanne Nesen de Plone et presbitero professo. Ibidem presentem librum ego procuravi quando fui secunda vice plebanus in Brugghe. Der Herkunftsort des Schreibers ist am Rand nachgetragen. Inhaltsverzeichnis. ›Contenta in isto libro sunt ista‹. Epistola de miseria curatorum id est plebanorum 1 … — … Auctoritates Aristotelicas [!] per ordinem alphabeti 219. Aufgeführt werden 10 Titel, wobei die Nr. 2–4 die Schriften in Typ. Bord. 292 benennen. Nr. 1 (siehe oben) nicht erhalten. Darunter die dreizackige Forke mit zwei Sternen des Chorherrn Johannes Nese. – 109v leer.

110r–133v Matthaeus de Cracovia: De modo confitendi et de puritate conscientiae. (110r) Prologus. ›Incipit tractatus notabilis de confessione‹. Quoniam fundamentum et ianua virtutum omnisque gracie … (110r–133v) Textus. Est igitur primo videndum quod confessio debet esse pura … — … et saciabor cum apparuerit gloria tua. ›Ad quam perducat nos qui est benedictus in secula seculorum. Amen‹. Auch in Cod. ms. Bord. 44, 73ra–84vb, und Cod. ms. Bord. 54, 199r–223v. Siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 44 zu den Ausgaben und zur Literatur.

134r–147r Thomas de Hibernia: De tribus punctis religionis christianae. (134r–v) Prologus. ›Incipiunt tres puncti christiane religionis‹. Am Rand: Magistri Thome de Ibernico. Religio munda [Iac 1,27]. Volens aliquam religionem intrare … (134v–147r) Textus. ›Sequitur primus punctus‹. Primus punctus nostre religionis est credere articulos fidei … — … omne supervacuum pleno de corpore manat. ›Expliciunt tres puncti christiane religionis anno domini Mo CD XLV in die sancti Augustini confessoris atque pontificis [28.8.1445] etc. Anno domini 1455to die quo supera‹. Am Schluss leicht verkürzt. Druck: GW M46956 steht dem Text näher als GW M46955. Literatur: Stegmüller RB 8129,1 und Suppl. Bloomfield 5134. Sharpe Nr. 1767, 661. R. H. Rouse, M. A. Rouse, Preachers, Florilegia and Sermons. Studies on the Manipulus florum of Thomas of Ireland, Toronto 1979 (Studies and Texts 47), 101–104, 247 (Hs. genannt). – 147v–151v leer.

152r–177v Nota et quaestiones de officio missae. ›Circa officium divinum et singulariter missarum sollemnia aliqua sunt notanda et querenda‹. Et queritur primo quando et quo tempore missa dicenda sit … — … et avertat iram suam [Ps 77,38] a nobis ut semper in bono subsistere valeamus. Amen. Der Text erklärt in Kurzform Fragen zur Messe, die unter anderem auf die Summa theologiae des Thomas de Aquino, bes. Pars III, zurückgehen. Am Ende: ›Versus‹. Hec tibi flamen offero frater Christi cate quicumque velis missam agere et ante aram stare … Anno domini 1468. Rubriken am Rand von anderer Hand nachgetragen. Rote Nota-Vermerke.

178ra–179vb Versus memoriales cum expositionibus. (178ra) Circumstantiae peccati. ›Nota X sunt circumstancie notabiliter aggravantes peccatum mortale quas oportet necessario confiteri‹. Aggravat ordo locus … Walther I 680. 3 Verse. Expositio. Ordo id est homo debet confiteri utrum sit subdyaconus … — … causa id est causa comedisti carnes tempore prohibito. Auch in Lüneburg, RB, Theol. 4° 25, 6r (Lüneburg 3, 74). (178ra–va) Modus confessionis. ›Nota mirabilem effectum pure confessionis‹. Dum tua peccata dicis confessio quod sit | Integra consulo sicut festiva frequens et amara … Walther I 4987. Expositio. Integra id est tu debes cum omni diligencia revocare ad memoriam … — … peccatis tanto deus facilius ignoscit. Auch in Lüneburg, RB, Theol. 4° 25, 5r (Lüneburg 3, 74). (178va–vb) ›De quinque sensibus. Sunt sensus quinque quorum peccata relinque‹. Gustus odoratus auditus visio tactus. Walther I 7390. (178vb–179rb) ›Hec sunt septem peccata mortalia‹. Super ava rixa gula luxus invidus acci. Walther I 10531. ›Hec sunt septem sacramenta nove legis‹. Ordo coniugium fons confirmatio panis | unxio postrema confessio sunt sacramenta. Walther I 13452. ›Hec sunt septem dona spiritus sancti‹. Fortitudo timor sapientia …Hec sunt septem opera misericordie corporalia‹. Visito poto cibo … Walther I 20647. ›Hec sunt septem opera misericordie spiritualia‹. Corrige peccantes ac instrue pauca scientes …Octo sunt beatitudines‹. Sis pauper mitis … Vgl. Walther II 29754a. ›Novem sunt peccata aliena‹. Iussio consilium consensus palpo recursus | participans mutus non obstans non manifestans. Walther I 9990. Expositio. ›Iussio‹. Id est primum peccatum alienum est iussio … — … et maxime quando talis visitatio potest prodesse et non obesse. (179rb) ›Sequitur de decem preceptis‹. Sabbata sanctifices habeas in honore parentes … — … nec rem cupias alienam. Walther I 16984. ›De articulis fidei‹. Nascitur abluitur patitur descendit ad yma … Walther I 11568. ›Quattuor sunt peccata clamantia de terra usque ad celum‹. Clamitat in celum vox sanguinis et Zodomorum. | Vox oppressorum vidue pretium famulorum. Walther I 2821. Expositio. ›Nota peccata Zodomitica et muta … Propria mollicies …Ego volo profundius hic scribere et declarare quod sunt peccata Zodomitica et muta … — … de cetera sustinere in humana natura etc de hoc peccato dicta sufficiant. (179va–179vb) ›Nota septem sunt peccata in spiritum sanctum‹. Invidus impugnans desperans … Walther I 9552. Expositio. Invidus scilicet de serva gratia ut illi qui semper voluntarie dolet … — … Misericordia eius ab eterno et usque in eternum super timentes eum et in hiis [Ps 102,17] sperant super misericordia eius [Ps 146,11] etc. Vgl. auch GW 12970, CLXVr–CLXVIv, und P. Lehmann, Skandinavische Reisefrüchte. Neue Folge, in: Nordisk tidskrift för bok- och biblioteksväsen 23 (1936), 52f. – 180r–181v leer.

182r–187r David de Augusta: De exterioris et interioris hominis compositione. Excerptum. Lib. 1, cap. X–XXVI. Ad missas libenter ministra quia in ministerio multiplex fructus est. Primo operis boni exercicium. Secundo opus karitatis est … — … in omnibus fuge mulieres compaciens esto afflictis castus in omnibus. Mit zahlreichen Abweichungen. Kurze Auszüge auch in Cod. ms. Bord. 44, Teil IV, 6ra–va, in Cod. ms. Bord. 54, 38v–103r, ist Buch 1, Teil 1 sowie Buch 2 enthalten, siehe hier die Literatur. Druck: David ab Augusta, 14–36.

187r–188v Ps.-Bernardus Claraevallensis: Formula honestae vitae. ›Prologus‹. Petis a me fratres mi karissime quod nusquam vel numquam audivi aliquem petivisse …Doctrina brevis‹. Ut ergo ab interiori homine ad exteriorem sermo procedat … — … quod mihi deesse cognosco quia profectus tuus gaudium meum est gloria mea. Amen. Druck: PL 184, 1167–1170. Literatur: Bloomfield 3897 u. Suppl. Hamesse/Szyller Nr. 23713. 2VL 1, 758. Mohan, 2, 281.

188v–189v Aus zwei Teilen zusammengesetzt: (188v) Arnulfus de Boeriis: Speculum monachorum. Excerptum. ›Incipit alius tractatus‹. Si quis emendatioris vite desiderio … — … in primis ergo ex quo surgitur ad vigilas etiam et perveniatur usque ad vesperam. Edition: PL 184, 1175. Literatur: 2VL 1, 137f. Bloomfield 5582 und Suppl. M. Breitenstein, Consulo tibi speculum monachorum. Geschichte und Rezeption eine Pseudo-Bernhardinischen Traktates (mit vorläufiger Edition), in: Revue Mabillon, Nouvelle Série 20 (2009), 113–149. (188v–189v) De vita religiosa. ›Vita religiosa sub compendio‹. Incipit vita [et] status et cuiuslibet religiosi proficere volentis et placere deo … Primo amplectatur religiosus cordis puritatem oculos stabiles et ad terram fixos … — … qui nunc florent in mundo. ›Explicit iste tractatus‹. Auch in Mainz, SB, Hs I 187, 67r–v (Mainz 2, 161).

189v–190r De decem documentis religiosum. ›De X documentis circa religiosum‹. Hec sunt quedam documenta que strenuum observatorem religionis efficiunt … Primum est sollicita sensuum … — … ex quo omnia per quem omnia in quo omnia consistunt qui est benedictus in secula [CAO 2751]. Amen. ›Expliciunt ista decem notabilia deo gratias‹. Vgl. Trier, StB/StA, Hs. 816/1345 oct., 1v (Trier 1, 82).

190v–194v Henricus de Bitterfeld: De horis canonicis. Septies in die laudem dixi tibi [Ps 118,164] domine deus ne perdas me [OrMan 1,13]. Quamvis deus semper et in omni tempore a nobis laudandus et benedicendus sit … — … sic qui devote septem horas deo persolverit cotidie vitam eternam habebit quam nobis concedat. ›Qui in trinitate perfecta vivis et per omnia secula seculorum. Amen. Rogemus‹. Auch in Cod. ms. Bord. 24, Teil I, 17vb–21ra, Cod. ms. Bord. 25, 233va–235rb, und Cod. ms. Bord. 45, 190r–196r. Siehe Angaben zu Druckausgaben und Literatur in der Beschreibung erstgenannter Hs.

195r–218v Henmannus Bononiensis: Viaticum narrationum. Excerptum. ›Abstinentia hostes superat nam legitur in historia tripartita‹. Quod quidam draco pessimus devorabat homines … — … et omnes eum tamquam imperatorem receperunt nec aliquis scivit factum quod contigerat. Nr. 1–33 unter Auslassung von 26, 28 und 32. Teiledition: Beiträge zur lateinischen Erzählliteratur des Mittelalters. III: Das Viaticum narrationum des Henmannus Bononiensis. Mit literaturgeschichtlichen Anmerkungen, hrsg. von A. Hilka, Berlin 1935 (Abhandlungen der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Phil.-Hist. Klasse, 3. Folge 16), 12–52. Literatur: Bloomfield 138. CALMA 5, 317f. Nr. 1.

219r–233v Auctoritates Aristotelis et aliorum auctorum per ordinem alphabeti. Accidentis non est accidens nec in quantum ambo accidunt [Arist. Metaphys.] … — … stultior est stulto qui mandat balsama cribro et verbis plena verba tacenda viro. Alanus. [Alan. Ins. parab. 1,1]. Lemmata marginal wiederholt. Zum Teil gedruckt bei Auctoritates Aristotelis. – 234r–240v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Auctoritates Aristotelis J. Hamesse, Les auctoritates Aristotelis. Un florilège médiéval, étude historique et édition critique, Löwen 1974 (Philosophes médiévaux 17)
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
David ab Augusta David ab Augusta, De exterioris et interioris hominis compositione secundum triplicem statum incipientium, proficientium et perfectorum libri tres castigati et denuo editi a patribus collegii S. Bonaventurae, Quaracchi 1899
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Lüneburg 3 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 3: Die theologischen Handschriften: Quartreihe. Die juristischen Handschriften, beschrieben von M. Stähli, Wiesbaden, 1981 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 4)
Mainz 2 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 2: Hs I 151–Hs I 250, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1998
Mohan G. E. Mohan, Initia operum Franciscalium (XIII–XV s.), St. Bonaventure/NY. 1975–1978 (Franciscan Studies 35, 37, 38)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Sharpe R. Sharpe, A Handlist of the Latin Writers of Great Britain and Ireland before 1540, Turnhout 1997, Additions and corrections (1997–2001), Turnhout 2001 (Publications of the Journal of medieval Latin 1)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Trier 1 Die deutschen und niederländischen Handschriften der Stadtbibliothek Trier bis 1600, beschrieben von B. C. Bushey, Wiesbaden 1996 (Beschreibendes Verzeichnis der Handschriften der Stadtbibliothek zu Trier. Neue Serie 1)
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)