Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung (Vorläufige Beschreibung)

Kiel, Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 55

Aszetische Sammelhandschrift

Papier — II, 328 Bl. — 15,5 × 10,5 cm — Augustiner-Chorherrenstift Jasenitz — 1477

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Krone und Blume: Piccard-Online 68255 (1474, auch in Cod. ms. Bord. 9). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange, darüber Blume: Piccard-Online 70411 (1476, auch in Cod. ms. Bord. 48 und 56), Piccard-Online 70412 (1477, auch in Cod. ms. Bord. 48 und 56), Piccard-Online 70427 (1477), drei weitere Typen nicht nachweisbar (einer auch in Cod. ms. Bord. 7, 9, 48 und 56). Dreiberg mit zweikonturiger Stange, darüber Kreuz: WZIS DE0960-Inc2146_36 (1475–1480, auch in Cod. ms. Bord. 56, Varianten in Cod. ms. Bord. 7, 9 und 48). Lagen: 27 VI (336)! II (340). Lagenzählung recto auf dem ersten Bl. mittig am linken Rand, zumeist verdeckt durch die Bindung. Zeitgenössische Tintenfoliierung von der Hand des Schreibers 1–338. Die letzen beiden Bl. mit moderner Bleistiftfoliierung. Eine Lage mit den Bl. 133–144 fehlt. Bl. 1 und 12 aus Pergament. Schriftraum: 11–12 × 7–8 cm, 22–25 Zeilen. Bastarda von der Hand des Johannes Reborch. Die Rubriken am Textbeginn überwiegend in Textualis. Auf 13r,, 62r,, 69v,, 75r,, 87r,, 97r,, 105v,, 116r,, 121r,, 145r,, 154v,, 156v,, 174v,, 211r,, 267v,, 284r,, 290r,, 307r, und 318v zweifarbige braun-rote Initialen verschiedener Größe mit ineinandergreifenden Schaftaussparungen, z. T. mit Knospenfleuronné und Perlenbesatz. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriziert.

Holzdeckeleinband (original) mit Marmorpapierüberzug aus dem späten 19. oder frühen 20. Jahrhundert. Halbband mit Lederrücken und Lederecken. Durch Abreibung werden Abdrücke im Holz von zwei Schließenlagern und Gegenblechen sichtbar, außerdem Einzelstempel der Werkstatt "Bordesholm Hauptwerkstatt" (EBDB w002064): Blüte mit Stiel, ein Blattstand: EBDB s031980. Lilie, Mittelblatt rhombisch: EBDB s031976. Ein runder Stempel im Kreis mit einem Durchmesser von 12 cm ist nicht sicher identifizierbar. Ehemalige Spiegelblätter aus Pergament abgelöst und mitgeheftet. Beide Vorsätze und Spiegelblätter neu.

1. Abgelöster und mitgehefteter Vorderspiegel aus Pergament. Recto: Rechte Hälfte eines Testamentes (?). 15,3 × 10,5 cm. Schriftraumhöhe 12 cm. Bastarda. 15. Jh. Besonders auf der rechten Hälfte Textverlust durch die Ablösung, Kleberrückstände. Schreibsprache: Mittelniederdeutsch. Der Text beginnt … professe toer Yasenitze unsern guden bruedern … unde Radmanne tome Stralessunde … unse leve burgersche Katharina… Zur Versoseite siehe unten. 2. Abgelöster und mitgehefteter Hinterspiegel aus Pergament. 15,3 × 10,3 cm. Verso: Abdrücke vom Holz und Kleberrückstände. Bastarda. 15. Jh. Am oberen Rand mit wenigen Zeilen beschrieben. Zur Rectoseite siehe unten.

Herkunft: Die Handschrift entstand im Augustiner-Chorherrenstift Jasenitz in Pommern. — Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) aufgeführt unter dem Titel Augustinus de conscientia. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) benannt mit Augustini de conscientia cum pluribus aliis Bernardi aliorumque.

Steffenhagen Nr. CCCXI. — Ratjen, 82. — Krämer, 98. — Franck Aufgeschlagen, 35f. — Schnabel, 100, 111f., 119–130, 132–134, 143, 146, 152–156, 633.

Iv Abgelöster und mitgehefteter Vorderspiegel, dessen Versoseite für ein Exzerpt genutzt wurde. Bernardus Claraevallensis: Sermones super cantica canticorum. Exzerpt aus Sermo 65. ›Bernardus super cantica canticorum sermone 65 circa medium‹. Cum femina semper esse et non congnoscere feminam nonne plus est quam mortuum suscitare … — … scandalo mihi es tolle scandali causam. Druck: Bernardi opera 2, 175. Literatur: CALMA 2, 307f. Nr. 13.

1r Inhaltsverzeichnis. ›Contenta in hoc libello sunt‹. Libellus beati Augustini de conscientia 13 … — … Tituli librorum beati Bernardi 154, 120. 15 Titel, einer nicht ausgeführt, aber mit der Blattangabe (87) hinterlegt. – 1v–12v leer.

13r–41v Ps.-Aurelius Augustinus: Tractatus de interiori domo seu de conscientia aedificanda. (13r–v) Prologus. ›Augustinus de consciencia‹. Domus hec in qua habitamus ex omni parte sui ruinam nobis minatur … — … vel confusio uniuscuiusque pro qualitate depositi. Darüber repositi. (13v–41v) Cap. 1–28,61. Hec ergo conscientia in qua anima perpetuo mansura est edificanda est … — … nasci pena labor vita necesse mori quando quomodo vel ubi nescire. ›Explicit liber de conscientia beati Augustini vel secundum aliquos beati Bernardi‹. Vereinzelt mit alternativen Lesarten, Zufügungen ausgelassener Wörter und Verbesserungen oberhalb der Zeilen. Auch Bernardus Claraevallensis und Hugo de Sancto Victore zugeschrieben. Vgl. die Textausschnitte in Cod. ms. Bord. 16, 176v–178v, 21, 78v–80v, 56, 55r–60r, und 57, 144v–149v, sowie die abweichende Autorenzuschreibung. Druck: PL 184, 507–538. Literatur: Kurz 5/1, 49 Nr. 4 (Hs. erwähnt). Kurz 5/2, 229 (Hs. erwähnt). Sicard Iter victorinum, 510 (Hs. erwähnt). Weitere Literatur in der Beschreibung von Cod. ms. Bord. 16.

42r Geplante Abschrift. Nur die Rubrik und die Inititale ausgeführt. ›Richardus de Sancto Victore de contemplatione‹. A … Geplant war offenbar eine Abschrift von Richardus de sancto Victore, De contemplationem maior sive minor. Goy Richard von St. Viktor, 267 (Hs. in der Rubrik "Auszüge" erwähnt). – 42v–48r leer.

49r–74r Florigerius. ›Incipit florigerius collectus ex dictis beati Augustini‹. (49r) Prologo in verbis exhaustis fonte beato … Walther I 14821. (49r) Kapitelübersicht in zwei Spalten: Quid est deus … — … De gloria et beatitudine eterna. (49v–50r) Prologus. Quorundam librorum gloriosi et incomparabilis doctoris Augustini tractatus percurrentes … — … hunc autem librum florigerum appellamus non immerito nempe gero flores quibus incola mens recreatur. (50r–74r) Textus. ›Quid sit deus‹. Da mihi intelligere domine quis sis et quid est quod amo cum te amo … — … sic invenietur sic aperietur te prestante Ihesu clementissime qui vivis et regnas deus per omnia secula seculorum. Amen. ›Explicit florigerius collectus ex dictis beati Augustini‹. Druck: G. Morin, A travers les manuscrits de Bâle, in: Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 26 (1927), 211–213 (Kapitelübersicht und Prolog). Literatur: CPPM 2B, Nr. 3002a (I). Stegmüller RB 8720 und Suppl. Wilmart, 453f. Anm. 3. Kurz 5/1, 427–429. Kurz 5/2, 229 (Hs. erwähnt). – 74v leer.

75r–86v Ambrosius Autpertus: De conflictu vitiorum et virtutum. ›Incipit tractatus beati Gregorii pape de conflictu vitiorum et virtutum‹. O quam durus o quam amarus est superbie congressus que angelos de celo proiecit homines de paradiso … — … dum quibusdam in sompnis sepius vera. ›Explicit tractatus beati Gregorii pape de conflictu viciorum et virtutum‹. Am Anfang und am Ende leicht gekürzte Fassung. Druck: CC CM 27B, 910–929. Literatur: Bloomfield 3550. CALMA 1, 202 Nr. 3. CC CM 27B, 876–879. CSLI, 12f. (AMA3). – 87r nur mit einer rot-braunen U-Initiale versehen, 87v–96v leer.

97r–105r Ps.-Hugo de Sancto Victore: De septem rivulis lacrimarum. ›Septem rivuli lacrimarum Hugonis‹. (97r–98r) Prologus. Nota quod leticia spiritualis que fit anime in solitudine ex pinguedine devotionis adquiratur per gemitus et lacrimas sunt … patet ex dictis Bernardi … — … Iste aque calide et lacrime videlicet pietatis ex ymo fonte caritatis pereuntes in diversos rivulos derivantur. (98r–102v) Textus. ›Primus rivulus‹. Nam aliquando sancti flent super afflictione proximorum puta paupertate infirmate vel quacumque temporali vel corporali miseria …qui tribulat proximos et provocat eorum lacrimas. (102v–105r) Nota hos septem rivulos lacrimarum possumus in quatuor rivos congregare … — … potest ipse appetitum saciare et queritare universum bonum quod est dictus et hec nobilitatis inest ei etiam ratione imaginis etc. ›Expliciunt septem rivuli lacrimarum Hugonis‹. Bisher nicht nachgewiesen.

105v–115v Ps.-Bernardus Claraevallensis: Soliloquium. ›Soliloquium beati Bernardi‹. O cor meum rogo te ne sis cor fatui quod est quasi cor confractum … — … ab eius devies voluntate per infinita secula seculorum amen. ›Explicit soliloquium Bernardi abbatis‹. Druck: PL 184, 1157–1168. Literatur: Glorieux Pour revaloriser Migne, 73.

116r–120r Bernardus Claraevallensis: Parabola I. ›Incipit parabola sancti Bernardi‹. Rex dives et potens deus omnipotens filium sibi fecit hominem … — … et eruditus et perfectus in regno caritatis. ›Explicit‹. Druck: Bernardi opera 6,2, 261–267. PL 183, 757. Literatur: CALMA 2, 306 Nr. 9.

120r–v Godefridus Altissiodorensis: Vita prima sancti Bernardi Claraevallis abbatis (libri III–V). Excerptum. ›Gaufredus in fine primi libri de vita beati Bernardi. De libris ipsius sanctissimi patris ita scribit‹. In libros suis: Ita suam videtur expresisse imaginem et exhibuisse speculum quoddam sui … — … omnem eque oderit iniustitiam. ›Hec Gaufridus ubi supra‹. Druck: CC CM 89B, 154 Zeile 746–768. Zur Literatur siehe die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 7. Im Anschluss (120v) ein Verweis auf eine Textstelle zum Tod Bernhards: Caesarius Heisterbacensis: Dialogus miraculorum. Dist. 1, cap. 16. Cum sanctus Bernardus predicaret crucem in dyocesi constituta etc. Danach werden die Namen von Bernhards Eltern genannt, Tecelinus und Aleth.

121r Geplante Abschrift. Nur die Rubrik und die Inititale ausgeführt. ›Meditationes beati Bernardi‹. M[ulti multa sciunt] (PL 184, 485–508.). – 121v–132v leer.

145r–152v Guigo Cartusianus: De scala claustralium. ›Incipit schala claustralium beati Bernardi abbatis‹. Cum vice quadam corporali manuum labore occupatus … — … iterum curabit et sanabit nos Ihesus Christus dominus noster et qui est benedictus in secula seculorum. Amen. ›Explicit schala claustralium Bernardi‹. Mit abweichender Kapiteleinteilung und -reihenfolge. Kap. 2 nach PL 184, 476, endet que iucundat et reficit. Es folgen Kap. 10–12, beginnt: Lectio enim quasi fundamentum … — … ecce assignatis hiis distinctiones patet eorum gradus et proprietates (leicht abweichend). Dann Fortsetzung von Kap. 2 bis Kap. 9: In lectione audio … — … trahebar invitus. Fehlender Teil von Kap. 12: Cum vero mentis humane … … — … quanto a primo gradu remotior. Schließlich Kap. 13 (s. oben). Durch die Umstellung fehlt ein als Cap. 2 gekennzeichneter Abschnitt. Vollständig in Cod. ms. Bord. 29, Teil II, 1r–6r, siehe zu Druck und Literatur diese Beschreibung. In der vorliegenden Form gedruckt in: Plena ac succincta informatio controversiae …, hrsg. von Eusebius Amort, Augsburg 1725, 299–316, jedoch ohne Kapitel 13 (11 und 12 der Handschrift).

153r Morandus Cluniacensis: Epitaphium Bernhardi Claraevallensis. Mira loquor sed digna fide Bernarde quid est hoc … — … Larga benigna pia dulcissima virgo Maria. Da dulcem Ihesum dulcissima mater in esum. Amen. Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 7, 275v, und Kopenhagen, KB, NKS 119 4to, 229v (Kopenhagen, 55) enthalten. Siehe die Nachweise bei erstgenannter Hs.

153v Tituli librorum Bernardi Claraevallensis. ›Tituli librorum beati Bernardi‹. De consideratione ad Eugenium libri quinque … — … Meditationes Bernardi: Multi multa sciunt. ›Finis per omnia secula seculorum. Amen‹. Aufgeführt werden 14 Titel mit Initien. Auch in der aus Bordesholm stammenden Hs. Kopenhagen, KB, NKS 119 4to, 288v (Kopenhagen, 55). – 154r leer.

154v–155v Bernardus Claraevallensis: Epistula 392 ad Radulfum patriarcham Antiochenum. ›Epistola LXXXVIII beati Bernardi ad patriarcham Anthiocenum exhortatio ut ex altitudine loci non elevetur sed ex suspicione ruine pocius humilietur cum recommendatione magistri ordinis militum templi. Primarche sedis Antiochia‹. Domino et patri reverendissimo R. dei gratia patriarche sedis Antiochene frater Bernardus Clarevallensis vocatus abbas si quid prodest pauperis devotio et si quid potest peccatoris oratio … — … ex hoc siquidem magis deo placitus et hominibus acceptus eritis. ›Explicit‹. Druck: Bernardi opera 8, 361. PL 182, 599–600. Literatur: CALMA 2, 305 Nr. 1.

156r–173r Bernardus Claraevallensis: Liber ad milites templi de laude novae militae. (156r) Kapitelübersicht. ›Incipiunt capitula in librum seu epistola CVII beati Bernardi ad milites templi‹. Epistola ad Hugonem militem templi capitulum primum … — … De Bethania capitulum XIIII. (156r–173r) Textus. ›Incipit epistola beati Bernardi ad Hugonem magistrum militum templi vel liber de militia Christiana‹. Hugoni militi christi Bernardus Claraevallensis solo nomine abbas bonum certamen certare … — … et digitos vestros ad bellum. ›Explicit anno domini 1477‹. Druck: Bernardi opera 3, 213–239. PL 182, 921–940. Literatur: CALMA 2, 309, Nr. 23.

173v–210v Gerlacus Petri: Soliloquium. (173v–174v) ›Incipiunt capitula sequentis exercitii‹. Quod volens a dispersatione cordis … — … Quid precipue cor exoneret et librum reddat capitulum 39. (174v–175r) Prologus. ›Rubrica. Incipit soliloquium fratris Gerlaci in Wyndesem canonici regularis a cordis multiplicitate ad unum summum bonum se cottidie colligentis et primo per orationem‹. In spiritu humilitatis in animo contrito inclinato … — … semper misericorditer a te clementissime pater. (175r–210r) Textus. ›Quod volens a dispersatione cordis se colligere respiciet semper ad finem omnium et renuat consolari undecumque citra deum. Capitulum primum‹. In omnibus que occurrunt que me movent vel movere possunt … — … sed in utrisque animus cum domino sit omnia et omnibus. Amen. ›Explicit‹. (210r–v) Zusätzliche Meditatio. Et nunc dilecte dei Ihesu sponse desiderantissime audi me … — … Da mihi te veraciter agnoscere fideliter diligere et in hiis cursum meum feliciter consummare. Amen. ›Explicit in Jasenitze anno domini 1477 ipso die divisionis apostolorum [15.7.1477] ‹. Edition: RETM G1680-20/5–205. W. Gericke, Das Soliloquium des Gerlach Peters. Kritische Erstausgabe des Wolfenbütteler Textes und Würdigung, 3 Bde., Halle/S. 1942, Bd. 1, 1–105 (Text). CC CM 155, 303–503 (mit dieser Hs., Sigle ki, 48 und 301 genannt). Literatur: Petrus Trudonensis, 46 (Hs. genannt). Kors Brieven, 54 (Hs. genannt, Sigle ki). 2VL 7, 467–469. CALMA 4, 310 Nr. 2.

211r–267r Thomas a Kempis: Soliloquium animae. (211r–v) Prologus. ›Incipit prologus in soliloquium anime‹. Consolacionis gracia aliquas sentencias devotas in unum coacervavi libellum … — … ad qualemcumque loquar consolacionis graciam amen. (211v–212r) ›Capitula‹. De desiderio anime querentis deum … — … De reddendis graciis pro acceptis beneficiis. (212r–267r) Textus. ›De desiderio anime querentis deum‹. Michi autem adherere deo bonum est [Ps 72,28]. O breve et dulce verbum deum amplectens … — … sancta trinitas equalis una deitas et ante omnia secula et nunc et in perpetuum. Amen. ›Explicit soliloquium anime anno domini etc. 77 Appollinaris martiris [23.7.1477] in domo montis sancte Marie prope fluvium Jasenitze ordinis canonicorum regularium sancti Augustini. Deo gracias‹. Edition: Pohl Opera 1, 189–346. U. Bodemann-Kornhaas, Die Kleineren Werke des Thomas von Kempen. Eine Liste der handschriftlichen Überlieferung, in: Ons geestelijk erf 76 (2002), 116–154, bes. 130f.

267v–283v Sermones de septem verbis domini in cruce. (267v–269v) ›Sermones pulchri de septem verbis domini in cruce. Sermo primus‹. In manus tuas domine [Ps 30,6]. Hec fuit vox dilecti et electi filii dei Ihesu Christi capitis nostri quam edidit cum pro nobis in cruce pependit … Auch in London, BL, Ms. Arundel 214, 36r Nr. 15 (London Arundel, 59). (269v–271v) ›Sermo secundus‹. Amen dico tibi [Lc 23,43]. Hoc est secundum verbum quod dominus loquebatur in quo nobis commendat suam ditissimam liberalitatem … (271v–273v) ›Sermo tertius‹. Mulier ecce filius tuus [Io 19,26]. Hoc tertium verbum domini in cruce commendat nobis suam principem spiritualem fidelitatem … (273v–275v) ›Sermo quartus‹. Deus meus deus meus [Mc 15,34]. Hoc est quartum verbum quod dominus in cruce clamavit in quo deplorare nostram miseram … (275v–277r) ›Sermo quintus‹. Sitio [Io 19,28]. Hoc est quintum verbum domini corda caritatis quam Christus in cruce tetigit in quo unica et benedicta verba duo sunt. Primo aperit nobis … (277r–281r) ›Sermo sextus‹. Consummatum est [Io 19,38]. Sermo brevis sed sensu profundus amoris defectiva est locutio redemptionis et hoc fecit nimietas amoris quecumque deest ad intellectum … (281r–283v) ›Sermo septimus‹. In manus tuas [Lc 23,46]. Hoc est septimum verbum corda devotionis in quo dominus semel nobis commendavit suam perfectissimam humilitatem qua usque ad mortem libenter … — … et regnabunt super terram [Apc 5,10] scilicet viventium quam nobis prestat deus super omnia benedictus. Amen. ›Explicit perbrevis meditatio super septem verbis domini in cruce‹. Bisher nicht nachgewiesen.

284r–289v Oratio de septem verbis domini in cruce. ›Incipit oratio Johannis presbiteri de verbis domini in cruce devota‹. Erigo mentis oculos ad ymaginem tuam fili dei crucifixe … — … in regem gloriose creatorem omnium et habeam te mercedem copiosam et gaudium sempiternum. Amen. (289v) ›Oremus‹. Domine Ihesu Christe qui hodierna die in cruce sancta pendens primus pro crucifixionibus oramus … — … qui cum deo patre et spiritu sancto vivis et regnas deus per omnia secula seculorum. Amen. ›Explicit in Jasenitze anno domini 1477 in die sancte Anne matris virginis Marie [26.7.1477] . Deo gracias‹. Auch in München, BSB, Clm 28393, 2r–3v (München BSB 4,8, 211), Clm 28645, 45v (München BSB 4,10, 68), Mainz, Martinus-Bibliothek, Hs. 34, 286r–287r, und Salzburg, Erzabtei St. Peter, b I 31, 199r–208v, und b V 15, 244v–225r (Salzburg 3 und 4, o. S.).

290r Ecbertus Schonaugiensis: Stimulus amoris dilectionis seu speculum animae in passione. ›Soliloquium sive planctus Anselmi vel Bernardi de passione domini Ihesu et de conformatione crucifixionis et mortis eiusdam‹. Ihesum Nazarenum a iudeis innocenter condempnatum a gentibus crucifixum Christiani divinis honoremus obsequiis. Salvatoris infirma … Bricht bereits an dieser Stelle ab. Vollständig ausgeführt in Cod. ms. Bord. 53, 26v–33r. Siehe zur Literatur dort. Druck: PL 184, 953f. PL 158, 748. – 291v–306v leer.

307r–333v Stimulus amoris. (307r) Prologus. Quasi modo geniti infantes lac concupiscentie rationabilis sine dolo cum exsultatione suscipite … — … et proficerent universis. (307r) Kapitelübersicht. ›Presens liber stimulus amoris in divinum Ihesum Christum nostrum salvatorem intitulatur‹. (307r–333v) Textus. Attendite gentes et miramini erga vos caritatem dei erga ipsum cecitatem et malitiam vestram si enim filius dei [nachgetragen] voluit coniungi inseparabiliter nature humane … — … quantacumque afflictione penarum affligaris in hoc mundo non ad hoc sufficit sed infinitum misericors est deus qui est benedictus et laudabilis in secula. Amen. Mit zahlreichen Verbesserungen. Es handelt sich nicht, wie von der Forschung vermutet, um die Bursfelder Fassung (verglichen mit Wolfenbüttel, HAB, Cod. Guelf. 203 Helmst. (Wolfenbüttel Helmst. 1, 256)). Bestand: Buch I Kapitel 1–4; II 1, 3–6, 9, 10; III 1–5. Druck: Bonaventurae opera Peltier 12, 631–703. Literatur: Eisermann Stimulus amoris, 104, 309f. (Hs. erwähnt, Sigle Ki1). Distelbrink Nr. 217. 2VL 9, 335–341.

334r–338r Oglerius de Trino: De planctu beatae Mariae virginis ("Bernhardstraktat"). ›Verba beati valde deplanctoria de passione domini et matris eius gloriose‹. Nachgetragen ›Beati Bernardi ex tractatu ipsius qui incipit 'Quis dabit capiti meo etc.'‹. Dum Christus deus precone clamante Pylato imperante sibi baiulans crucem ad supplicium traheretur … — … fiebat luctus quocumque transibat Maria plorabat plorabant et ambulantes cum ea. Flebebant igitur cuncti miserando dolore gementis et sic dominum vite et mortis tradiderunt sepulture. Amen. Am Ende nachgetragen et illis sancte Birgitte. Verkürzte und leicht abweichende Fassung gegenüber Marx sowie Cod. ms. Bord. 35, Teil I, 63rb–66va, aber auch gegenüber Cod. ms. Bord. 53, Teil III, 1r–5v. Druck: Marx, 124–129. Zur Literatur siehe bei Cod. ms. Bord. 35. – 338v–340v leer.

IIr Excerpta. Gelöster und mitgehefteter Hinterspiegel, recto beschrieben von Johannes Reborch. Caesarius Arelatensis: Sermo 233. ›Cesarius‹. Quantis exemplum vere humilitatis et perfecte caritatis ostenderis cum tantis et pro tantis eterna premia possidebis. Druck: CC SL 104, 929. Literatur: CPL 1008. CALMA 2, 539 Nr. 8. Zwei weitere kurze Zitate, die Gregor und Bernhard zugeschrieben werden, aber nicht wörtlich übernommen sind. Johannes Climacus abbas montis Sinai: Scala paradisi. Gradus VII. Johannes abbas montis Synay in tractatu de 30 gradibus dicit: Non autem inculpabimur o amici in exitu anime … — … et quare indesinenter non luxerimus. ›Hec ille‹. Druck: Dionysii Cartusiani opera omnia in unum corpus digesta ad fidem editionum Coloniensium, cura et labore monachorum sacri ordinis Cartusiensis, favente Pont. Max. Leone XIII, Bd. 28: In Scalam Paradisi S. Joannis Climaci Abbatis, Tournai 1905, 172. Humbertus de Romanis: Expositio regulae Augustini. Humbertus in commento super regulam beati Augustini capitulo LX dicit: Aliqui sunt qui magis curiosi sunt … — … ut sciam quid desit mihi [Ps 38,5]. Ein weiterer Ausschnitt des Textes in Cod. ms. Bord. 8, siehe dort die Literatur. Druck: Bibliotheca veterum patrum T. 25, 625C. Publius Ovidius Naso: Remedia amoris. Versus 94, 91. Qui non est hodie cras minus aptus erit Principiis obsta sero medicina paratur.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bernardi opera Sancti Bernardi opera, hrsg. von J. Leclercq und H.-M. Rochais, Bd. 1–9, Rom 1957–1998
Bibliotheca veterum patrum Maxima Bibliotheca veterum patrum, et antiquorum scriptorum ecclesiasticorum …, Bd. 1–27, hrsg. von M. de La Bigne, Leiden 1677
Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
Bonaventurae opera Peltier S. R. E. Cardinalis S. Bonaventurae ex ordine minorum episcopi Albanensis eximii ecclesiae doctoris opera omnia … cura et studio A. C. Peltier, Bd. 1–15, Paris 1864–1871
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC CM Corpus Christianorum. Continuatio mediaevalis, Bd. 1–, Turnhout 1971–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
CSLI Clavis scriptorum latinorum medii aevi. Auctores Italiae (700–1000), hrsg. von B. Valtorta, Firenze 2006 (Edizione nazionale dei testi mediolatini 17. Serie 1,10)
Distelbrink B. Distelbrink, Bonaventurae scripta authentica, dubia vel spuria critice recensita, Rom 1975 (Subsidia scientifica franciscalia 5)
EBDB Einbanddatenbank (http://www.hist-einband.de/, besonders die Sammlung Wolfenbüttel)
Eisermann Stimulus amoris F. Eisermann, 'Stimulus amoris'. Inhalt, lateinische Überlieferung, deutsche Übersetzungen, Rezeption, Tübingen 2001 (MTU 118)
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
Glorieux Pour revaloriser Migne P. Glorieux, Pour revaloriser Migne. Tables rectificatives, Lille 1952 (Mélanges de science religieuse; Année 9: Cahier supplémentaire)
Goy Richard von St. Viktor R. Goy, Die handschriftliche Überlieferung der Werke Richards von St. Viktor im Mittelalter, Turnhout 2005 (Bibliotheca Victorina 18)
Kopenhagen Catalogus codicum latinorum medii aevi Bibliothecae Regiae Hafniensis quem digessit E. Jørgensen, Kopenhagen 1926
Kors Brieven M. M. Kors, De Middelnederlandse Brieven van Gerlach Peters († 1411). Studie en tekstuitgave, Nijmengen 1991 (Middeleeuwse studies 7)
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kurz 5/1 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/1: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Werkverzeichnis, Wien 1976 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 9 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 306)
Kurz 5/2 R. Kurz, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 5/2: Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1979 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 10 = Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 350)
London Arundel Catalogue of manuscripts in the British Museum, N. S. Vol. 1, P. 1: The Arundel manuscripts, bearb. von J. Forshall, London 1834
Marx W. C. Marx, The Quis dabit of Oglerius de Tridino, Monk and Abbot of Locedio, in: The Journal of Medieval Latin 4 (1994), 118–129
München BSB 4,8 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 4,8: Clm 28255–28460, beschrieben von G. Glauche, Wiesbaden 1984 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 4,8)
München BSB 4,10 Katalog der lateinischen Handschriften der Bayerischen Staatsbibliothek München, Bd. 10: Clm 28615a–28766, beschrieben von I. Neske, Wiesbaden 1984 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Monacensis 4,10)
Petrus Trudonensis Petri Trudonensis catalogus scriptorum Windeshemensium, hrsg. von W. Lourdaux und E. Persoons, Leuven 1968 (Universiteit te Leuven: Publicaties op het gebied van de geschiedenis en de filologie. Ser. 5,3)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Pohl Opera Thomae Hemerken a Kempis opera omnia, Bd. 1–7, hrsg. von M. J. Pohl, Freiburg/Br. 1902–1922
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
RETM Repertorium edierter Texte des Mittelalters aus dem Bereich der Philosophie und angrenzender Gebiete, 2. Aufl., hrsg. von R. Schönberger u. a., Bd. 1–4, Berlin 2011
Salzburg Catalog of manuscripts in Stift St. Peter Salzburg, Austria. Katalog der Handschriften des Stiftes St. Peter in Salzburg, Bd. 1–6, bearbeitet von Augustin Jungwirth, Faksimile, Ann Arbor, Michigan 1982
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Sicard Iter victorinum P. Sicard, Iter victorinum. La tradition manuscrite des œuvres de Hugues et de Richard de Saint-Victor, répertoire complémentaire et études, Turnhout 2015 (Bibliotheca victorina. Subsidia ad historiam canonicorum regularium investigandam 24)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
2VL Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, Bd. 1–12, hrsg. von K. Ruh u. a., 2., völlig neu bearbeitete Aufl., Berlin, New York 1978–2005, Ergänzungsbde.: Deutscher Humanismus 1480–1520. Verfasserlexikon, Bd. 1–3, hrsg. von F. J. Worstbrock, Berlin, New York 2005–2015
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Wilmart D. A. Wilmart, Auteurs spirituels et textes dévots du moyen age Latin, Paris 1932
Wolfenbüttel Helmst. 1 Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften, Teil 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst., beschrieben von H. Härtel, C. Heitzmann, D. Merzbacher, B. Lesser, Wiesbaden 2012
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)