Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 58 Katalogisiert durch Kerstin Schnabel Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Kerstin Schnabel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)

Neukatalogisiert durch Kerstin Schnabel.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.

Kiel Christian-Albrechts-Universität zu Kiel Universitätsbibliothek Bordesholmer Handschriften Cod. ms. Bord. 58 Alanus de Rupe Norddeutschland 1475–1509 1r–39r Alanus de Rupe Expositio regulae beati Augustini 1r–2r Praefatio In psalterio decem cordarum psallite illi scilicet domino Ihesu Christo patri religionum cunctarum 2r Kapitelübersicht Tabula seu divisio huius tractatus 2r–3v Oratio O amantissimi sponsi in omni fide spe et caritate ad eternam valeamus pervenire gloriam ubi laudabimus te in psalterio angelico per infinita seculorum secula. Amen 3v–39r Textus Primum capitulum huius tractatus scilicet regule beati Augustini. De caritate religiosorum completa ad quam decem regule requiruntur observande ibi. Hec igitur sunt etc. que faciunt decem primas rosas psalterii religiosi sponsi et sponse Amantissime Ihesu Christe religiosorum animarum cunctarum pater et sponse amorosissime mei pauperrimi peccatoris ad hoc psalterium decantandum ad sempiternam gloriam quod nobis donet dominus nostri Ihesus Christus Marie virginis sponse et matris verissimus filius pater et sponsus Amen Explicit expositio venerabilis doctoris Alani de Rupe ordinis predicatorum super regulam beatissimi Augustini episcopi anno domini 1482 feria quinta post Judica per me fratrem Johannem Neszen de Plone presbiterum professum in Bardesholm et plebanum tunc temporis in Brugghe. Orate pro eo Ave Maria Danach Zeichen für das Jahr 1497 in roter Tinte für den Zeitpunkt der Rubrizierung. Edition R. Creytens, Les commentateurs dominicains de la Régle de S. Augustin du XIIIe au XVIe siècle III. Les commentateurs du XVe siècle: Barthélemy de Modène et Alain de la Roche, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 36 (1966), 263–312. Literatur KaeppeliNr. 89 (Hs. genannt). CALMA1, 101 Nr. 4. 2VL1, 102–106 (Hs. genannt). Kurz 5/1, 201 Nr. 45 (Hs. genannt). Kurz 5/2, 229 (Hs. genannt). 39r–61v Alanus de Rupe Speculum peccatricis animae 39r–v Prologus Incipit speculum peccatricis anime. Prologus Quoniam ut inquit propheta regius nescierunt neque intellexerunt homines 39v–61v Textus Prima oratio ad virginem Mariam et sanctissimum Dominicum contra vicium infidelitatis Amorosissima Maria totius trinitatis nobilissimum triclinium universe fidei via methodus et regula nisi pro nobis apud deum oraverit tecum advocatus mundi Dominicus cum etiam sanctis omnibus. Quod nobis donare dignetur te intercedente dominus Ihesus Christus filius tuus qui cum patre et sancto spiritu vivit et regnat deus in secula benedictus Auch in Cod. ms. Bord. 57, 1r–64r. Druck Beatus Dominicus. Speculum peccatricis animae, recensuit R. P. L. Loumans, Antwerpen 1635, 14–202. Literatur KaeppeliNr. 85 (Hs. genannt). CALMA1, 101 Nr. 12. 61v–67v Alanus de Rupe Exemplum Sequitur exemplum pulcherrimum de quadam sorore religiosa Italica nomine Bene seu Benedicta de causa summa perfecte penitendi et ad deum in toto se convertendi etc Quedam mulier in civitate Florencia Tussie nomine Benedicta de qua habetur in legenda beati Dominici nobilibus orta natalibus in quibus omnibus dulcissima virgo Maria fuit prefigurata. Amen Explicit Ebenfalls in Cod. ms. Bord. 57, 64v–78r. Im Druck (s. o.) Kap. 16, 203–243. 67v–68r Alanus de Rupe Expositio brevis super Ave Maria Ave Maria . Scribitur hoc verbum circa quod sciendum secundum Augustinum ut autem istud magis clareat referatur historia perpulcra que sequitur Ungedruckt. 68r–77r Alanus de Rupe Exempla Cum Adrianus nobilis valde esset corpore et scientia ac eloquentia excelsus GW M39205, P iiii vb–P vi ra. 69v Exemplum de quadam Benedicta Benedicta tu in mulieribus et benedictus fructus ventris tui. Hic tanguntur sex alie laudes fructusque 70r Sequitur miraculum legentibus stupendum Igitur prefata Benedicta fuit filia comitis nobilissimi Hispanie in regione Castelle sanctissimi que Dominici ordinis fratrum predicatorum patris almi fuit cognata in domo parentum educata GW M39205, P i vb–P iiii vb. 73v De quodam gentili converso Erat quidam paganus nomine Eleodochus et conversus per beatum Dominicum qui primo sex mala Eve incurrit et postea sex bona Marie habuit GW M39205, Q iii vb–Q iiii vb. 75v Exemplum aliud de quadam virgine nobili nomine Allexandra que predicationibus sancti Dominici in regno Arrogonie a multis annis confratriam intraverat psalterii mei GW M39205, P vii ra–P viii ra. 75v Aliud exemplum Erat quidam dives et nobilis in Francia moram trahens Beginnt wie BHL5375. 76v Psalterium Marie virginis frequencius a vanitate mundi revocat iuvenem fuisse prope nostra tempora in partibus Germanie natus et moratus GW M39205, ee ii va–ee iii rb. 77r–86r Alanus de Rupe Sermo de sancto Bernhardo Sermo de sancto Bernardo editus a venerabili patre et doctore Alano de Rupe ordnis predicatorum fratrum anno domini etc. LXXIIIIo Dedit illi coram . Quia hodierna die festivitas discipuli et singularissimi secretarii virginis Marie beatissimi scilicet Bernardi celebratur Ungedruckt. Literatur KaeppeliNr. 77 (Hs. erwähnt). CALMA1, 101 Nr. 8. 86r–91r Ps.-Johannes Gerson Donatus moralisatus Iste tractatus est Johannis Gersonis quem ego inveni in libris suis Partes orationis quot sunt? Octo. Que? Cognitio substantie cognitio qualitatis ubi vera sunt gaudia. Amen Explicit Erste Textredaktion. Druck Jean Gerson 9, Nr. 479, 689–700. Literatur Bloomfield8730. 91r–106v Alanus de Rupe Exempla Psalterium beate Marie semper virginis cottidie decantans a carnali concupiscentia retrahit. Legitur enim de quodam milite devoto qui postea dyabolo instigante 91v Ad idem fuit quidam alius qui mirabiliter ardebat in amorem cuiusdam mulieris et deperiebat in amorem eius Ähnlich in Cod. ms. Bord. 22, 127r–v. 92r Psalterium beate virginis cottidie dicens a potestate demonum misericorditer est ereptus. Conversus quidam cisterciensis beate Marie devotus dicebat cottidie psalterium eius 92v Erat quedam monialis satis devota beate virginis in dicendo Ave Maria coram altari eius 92v Quidam clericus habens matrem devotam et edoctus ab ea servivit beate virgini a inventute dicendo psalterium eius 93r Fuit quidam rector scolarium vite perverse ac lubrice GW M39205, P vi ra–P vii ra. 94r Temporibus beati Dominici in terra Albigencium Christianis predicaret bella exercebantur contra infideles GW M39205, P viii ra–Q i rb. 95r Beatus Dominicus reginam Francie Blancam nomine matrem beati Ludowici regis Francie sepultam in conventu fratrem predicatorum 95r Quidam clericus solebat in monasterio singulis diebus dicere ante prandium CL Ave Maria 95v Fuit quedam sanctimonialis honorans dominam matrem que totiens dicebat Ave Maria 95v O dulcis sponse aliud exemplum adduco de cardinali quodam sanctissimo Dominico contemporaneo GW M39205, Q iiii vb–Q vi ra. 96v In Ytaliis tempore quo beatus Dominicus predicabat fuit presbiterus in eius predicacione quidam potens miles Ähnlich in Cod. ms. Bord. 58C, 164r–166r. 97v Contigit tempore Dominici ipso predicante in Albigio cum non proficeret praedicando GW M39205, Q i rb–Q ii va. 98r Aliud exemplum contigit in Ytalia fuit quidam usurarius nomine Iacobus permaxime famosus GW M39205, Q ii va–Q iii vb. 99v Aliud exemplum Bartholomeus quidam comes in Ytalia potencia viciis et iniquitatibus famosissimus fuit GW M39205, R iiii rb–R v va. 100v Quam utile legere psalterium virginis Marie Quidam devotus beatissime semper virgini Marie in psalterio suo semel in quodam festo magno virginis Marie raptus veraciter ad superna fuit GW M39205, Z v rb–Z vi ra. 101v Quam utile sit solum portare psalterium beate virginis idest patriloquium Fuit aliquando quidam magnus rex qui volens familiam suam inducere GW M39205, R v va–vb. 101v Quidam in psalterio beate Marie virginis devotissimus monachus post tempora longa merito huius psalterii fuit raptus ad superna GW M39205, Z vi ra–rb. 102r De quodam nauta exemplum Nauta quidam devotus fuit virgini Marie in suo psalterio qui etiam nodos ad modum psalterii sue navi scilicet tabule anchore velo et malo apposuit 102r De predonibus conversis aliud exemplum Matrona quedam laudibus bona et devota cuiusdam vagabundo malo et perverso matrimonio est coniuncta 102v De capra a lupis defensa exemplum Paupercula quedam cuius sustentacio ex quadam capra 102v De sancta Johanna moniali exemplum Comes quidam erat dives et nobilis multis stipatus liberis decenti sue origini nuptui tradere cunctos pertimescens GW M39205, Q viii vb–R ii ra. 104r De sancta Katherina moniali Narrat idem Iohannes de Monte quod etiam a devotis viris carthusiensis ordinis ex parte cognitum est Siehe GW M39205, D i va–D iiii ra. 104v De beata virgine Maria et beato Dominico exemplum Beatus Dominicus dux et pater melitus ordinis fratrem predicatorum 105r De quodam Alano milite Miles quidam devotus nomine Alanus de Valle Colorato prope Dynannum in Britannia cum inisset ad terram Albigensium GW M39205, Q vi ra. 105v Exemplum stupendum quod nostris temporibus accidit Circa annum dominum M CCCC nonum in territorio Beluacensi in Francia fuit quedam bona iuvencula puella Vgl. GW M39205, dd viii ra. 105v Exemplum aliud satis mirabile Iuste dampnandus psalterium Marie cottidie dicens est per Mariam liberatus et vite restitutus 106r De quadam sancta Maria comitissa exemplum Maria quedam nomine cuiusdam potentissimi comitis filia fuit in regno Hispaniarum GW M39205, Q vii va–Q viii va. 106v–110v Alanus de Rupe Epistula ad Jacobum Cartusianum domus Legis Mariae prope Rostock Incipit epistola fratris Alani de Rupe ordinis fratrem predicatorum sacre pagine professoris ad predilectum dominum Jacobum Carthusiensem domus Legis Marie prope Rostok de psalterio virginis Marie. Et quod non sint querenda signa singularia de illo psalterii huius nuncio quem temporibus istis ipsa beatissima dei genitrix Maria desponsare dignata est anulo ex virgineis crinibus ipsius supra modum facto Sic audire verbum dei et custodire ut patris omnipotentis verbum multo amplius salvabuntur orantes hoc psalterium. Amen Ungedruckt. Literatur KaeppeliNr. 81 (Hs. genannt). CALMA1, 101 Nr. 3 (Hs. genannt). 2VL1, 105 (Hs. genannt). 110v Nota 111r–142v Alanus de Rupe Psalterium sponsi et sponsae videlicet Iesu Christi ac virginis Mariae Excerpta Conscientia. Psalterium beatissime trinitatis mirabilissime conscientiam trepidantem confortat et sic consciencias poterint habere sinceras 116v Scientia. Psalterium clementissime trinitatis scientiam confert illis qui ipsum amant et amando laudant sponsum et sponsam in tam iocundo cantico ad veram per psalterium Marie morum omnium fructuosam scientiam Amen 123r Distinctio. Per psalterium virginis Marie poterimus peccata quindecim discernere et distinguere itaque sermonem inchoans secundum documentum semper beatissime virginis Marie de 15 peccatis horrendissimis pulcherrimam fecit collacionem sic inquiens 125r Laudate eum in psalterio . O filii dei qui dudum heu iam fuistis filii diaboli ab istis quindecim peccatis que a peccatoribus ut dii coluntur in mundo Explicit sermo Druck GW M39205, E i vb–E viii vb; G i rb–G viii vb; H iii rb–K viii va. Literatur KaeppeliNr. 80. CALMA1, 101 Nr. 6. 143r–163r Alanus de Rupe Sermo sive principatio in III sententiarum Incipit sermo in tertium sententiarum fratris Alani de Rupe ordinis fratrum predicatorum provincie Francie natione Britannie in promocione sui baccalaureatus alme universitate Rostocensis 1471 in octava sancti Augustini confessoris. Qui sermo ostendit mirabilem salutacionis angelice dignitatem Qui convertit petram . Hoc presens thema sumptum de domino nostro Ihesu Christo Am Anfang abweichend gegenüber dem Druck, setzt ein: 143v et quam optabilis universis. Sed cur hoc id est angelicam salutationem in abundantiam omnium gratiarum divinarum et humanarum quas ut habeatis laudate eam in psalterio et cithare psalm. c lo Druck GW M39205, X iii va–Z ii vb. Literatur KaeppeliNr. 76 (Hs. genannt). CALMA1, 101 Nr. 10. 154v–163r Ex secunda petre proprietate sumebatur quod est supra se fundare et fundata in varietate consistit secundum Augustinum etc Explicit altera die Laurentii in die Tiburtii martiris per me fratrem Johannem Neszen de Plone anno domini MCCCCXCVo vel Danach das Zeichen für das Jahr 1495. 163v–168r Alanus de Rupe Exempla 163v–165v Exemplum pulchrum de quodam Cartusiensi Fuit in prima carthusia que est sita in diocesi Gracienapolitana quanto plus illis hoc psalterium placet si diffusius fuerit devotis intimatum hominibus GW M39205, Z iii ra–Z v rb. 165v–167v De quadam meretrice per psalterium virginis Marie conversa Mulier quedam fuit secundum seculi fastum nobilis genere per se dictum portatum et aliis distributum Amen GW M39205, R ii ra–R iiii rb. 167v–168r Pulchra visio ostensa magistro Alano sponso novello Marie virginis Erat aliquando quidam devotus beatissime semper virginis Marie in psalterio ad plenum depicta erat etc Quia scripsi in diversis quum potui habere materiam etc 2 Exempla, das zweite bricht ab. GW M39205, Z v rb–Z vi ra. 168r–175v Alanus de Rupe Sermo super salutatione angelica ad pertimescendum extremum dei iudicium Sermo doctoris Alani sponsi novelli virginis Marie super salutacionem angelicam ad pertimescendum extremum dei iudicium Timete deum . Heu heu me quid in tam horrenda tamquam materia expavescenda sum dicturus Laudate ergo et benedicite et predicate et totis viribus orate psalterium gloriose inviolateque semper virginis Marie Explicit sermo iste Druck GW M39205, Z vi rb–aa vi vb. Literatur Kaeppeli Nr. 82 (Hs. genannt). CALMA1, 101 Nr. 11. 2VL 1, 104f. (Hs. genannt). 175v–178r Alanus de Rupe Epilogus compendii Sequitur devotus modus meditandi pro forma et modo orandi psalterium glorisissime virginis Marie qui fuit revelatus beato Dominico patri ordinis predicatorum In particulari prout beatissimus Dominicus dudum habuit ex domini Ihesu revelatione et Machabeorum ad terrendas huius mundi vanitates prophanas Explicit sermo Druck GW M39205, aa vii ra–bb i va. Literatur KaeppeliNr. 84 (Hs. genannt). CALMA1, 101 Nr. 5. B. de Boer, De souter van Alanus de Rupe, in: Ons geestelijk erf 29 (1955), 371–373, 381–388. 178r–180r Alanus de Rupe Exempla Sequuntur brevissima miracula moderna super orationem Dominicam Quemadmodum leges et ordinaciones sanctorum perierunt in oblivionem laudate Mariam in suo psalterio Amen GW M39205, bb iiii rb–bb vi vb. 180r–187v Alanus de Rupe Revelatio et articuli Revelatio pulchra facta magistro Alano sponso novello Marie virginis Speciositatis immense et ineffabilis misericordie ac infinite dulcedinis benignissima virgo Maria Pulcherrimus qui est primum nostrum et gaudium eternum fons amoris dulcedo pacis requies vera vita perhennis Amen. Explicit GW M39205, cc viii ra–dd vii vb. 187v–189v Alanus de Rupe Exempla 187v–188v De quadam sancta muliere pulcrum exemplum Matrona quedam devotissima Italice nacionis fuit in urbe Romana nomine Maria corpus vero illius apud fratres predicatores honorifice est sepultum GW M39205, ee i vb–ee ii va. 188v–189v De quodam principe Alfoncio nomine pulcrum exemplum Princeps quidam erat nobilis et potens tantum plenus viciis quantum rebus ad que et nos suos psaltes eadem beatissima angelorum regina perducere dignetur Amen GW M39205, ee iiii rb–ee v rb. 189v De tribus sororibus exemplum Tres sorores simul habitabant et in castitate et in contemptu seculi deo serviebant Quarum exemplo plures ad meliora provocati sunt Expliciunt adhuc pulcra exempla et dicta magistri Alani de Rupe ordinis predicatorum de psalterio gloriose virginis Marie que ego frater Johannes Nesze finivi anno domini 1509 in die decollacionis Johannis baptiste. Oretis pro me dominum deum et piam gloriosam matrem unum Ave Maria Dahinter das Zeichen für das Jahr 1509. GW M39205, dd viii rb–dd viii va. 190r–v leer.

Papier

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber Buchstabe T: Piccard-Online 72506 (1474, auch in Cod. ms. Bord. 58A und 87, Teil II), Piccard-Online 72502 (1474, auch in Cod. ms. Bord. 7, 9, 20 und 87, Teil II). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume: Piccard-Online 65186 (1476). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange mit Krone, Stern und Blume: zwei Typen nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil I und II, 58A und 58B). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Krone und Blume: Piccard-Online 70822 (1478, auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil I, 58A, 58B und 58C), WZIS DE4860-Rep_V_18_296 (1479, auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil II, 58A, 58B und 58C). Ochsenkopf mit Augen, darüber zweikonturige Stange mit Blume, darunter Sparren: WZIS DE5580-2Incca1027f_e5 (1481, auch in Cod. ms. Bord. 20, 58B und 58D, Teil II). Ochsenkopf mit Augen, darüber Schlange, darüber Kreuz: Piccard-Online 70879 (1499, auch in Cod. ms. Bord. 58B und 58C). Ochsenkopf mit Augen, darüber einkonturige Stange, darüber Blume, darunter Beizeichen: zwei Typen nicht nachweisbar (auch in Cod. ms. Bord. 27, Teil I, 58B und 58D, Teil I).

190 Bl. 21,5 15,5 Tintenfoliierung von der Hand des Schreibers 1–190. 12 VI (144). V (154). 3 VI (190). Teilweise Reste von Reklamanten.

16,5–17 11,5–12 . 30–32 Zeilen.

Gleichmäßige Bastarda von der Hand des Bordesholmer Chorherrn Johannes Nese.

Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen.

Pappeinband des späten 19. oder frühen 20. Jahrhunderts überzogen mit Marmorpapier. Lederrücken. Lederecken. Farbige Blattweiser aus Papier auf 39, 62, 68, 78, 86, 91, 107, 111, 117 und 123. Restauriert. Die Blätter im oberen Teil durch einen Wasserschaden verfärbt. Vorsatz ergänzt.

Fragmente: Vorder- und Hinterspiegel ehemals in Kapsel B der UB Kiel unter der Signatur Cod. ms. KB B 41, seit 2018 unter der Signatur Cod. ms. Bord. 58-Bei-1 und -Bei-2. 1. VS Pergament. 21 14 cm. 14. Jh. Textualis. Schriftraum: 16–17 13 cm. Zwei Spalten. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei Zeilen. Rubriken rot. Abdrücke und Verfärbungen vom umgeschlagenen Einbandleder sowie Anhaftungen von Papier. Aus diesem Codex stammte auch die Makulatur in Cod. ms. Bord. 58A. Recto auf dem Fußsteg ein Stempel mit der Aufschrift Kieler Universitätsbibliothek. Daneben der Vermerk mit Bleistift 58. Verso auf dem Fußsteg das Signaturschild Cod. Ms. K. B. B 41. Daneben ein Stempel Königl. Univ.-Bibliothek Kiel. Recto auf dem Kopfsteg von der Hand des Johannes Nese Liber sancte Marie virginis in Bardesholm. Auf dem Fußsteg dreimal die gezeichnete Forke des Johannes Nese. VSr Liber ordinis sancti Victoris Parisiensis Cap. 2. De benedictione abbatis. Deinde prior et subprior assumptis aliquibus de senioribus fratribus post benedictionem episcopi. CC CM61, 18f. VSv Cap. 1. advocabunt etiam alios ad se de conventu fratres religiosiores ad pedes eius claves suas. CC CM61, 16–18. 2. HS Pergament. 21 14 cm. 14. Jh. Aus demselben Codex entnommen wie der VS. Recto auf dem Fußsteg das Signaturschild, der Vermerk 58 sowie zwei Stempel (wie oben). Oben vier Löcher von den durchgedrückten Stiften der Kettenhalterung. Verfärbungen und Abdrücke des Einbandleders. Anhaftungen von Papier. HSr–v Liber ordinis sancti Victoris Parisiensis Cap. 9–10. Nichil autem sine testibus in pecunia ecclesie et quamdiu foris moram se facturum putet. CC CM61, 31–35.

Geschrieben von dem Bordesholmer Chorherrn Johannes Nese in mehreren Zeitabschnitten beginnend ca. 1475, 1482 (rubriziert 1497), 1495 und 1509. Für die Texte ab Bl. 163v, geschrieben um 1509, lag wahrscheinlich der Druck GW M39205 von 1498 zugrunde. Zuvor ist die Textübereinstimmung weniger signifikant.

Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) betitelt mit Alanus super regulam Augustini, im Verzeichnis von ca. 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) Alani de Rupe expositio super regulam Augustini, speculum peccatricis et alia eiusdem.

Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020 SteffenhagenNr. CCXCVI. Ratjen, 86f. Krämer, 98. Klinkhammer, 273. Franck Aufgeschlagen , 15 Anm. 45; 35. Schnabel, 164, 167, 170f., 179, 181f., 184f., 187, 234, 631.