de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 58F
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Programms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Sermones. Heinrich de Langenstein. Prudentius. Exempla

Papier — I, 336 Bl. — 21,2 × 14,5 cm — Norddeutschland / Salzwedel — 15. Jh., 1. Hälfte / 1488

Wasserzeichen: Die Bestimmung der Wasserzeichen und der teilweise der Lagenformel sind aufgrund des Zustandes der Hs. nicht möglich. Die Benutzung ist aufgrund des Schimmelbefalls eingeschränkt. Lagen: Am Anfang ist die Lagenformel undurchsichtig. V (27–37). VI (49). II (53). 19 VI (283)! 5 IV (323). VI (336). VI–4 (344)! Die Bl. am Anfang teilweise ohne Foliierung. Zeitgenössische Tintenfoliierung 2, 9, 10, 27–344, teilweise fehlend oder nur schwach erkennbar. Sporadisch ergänzte Bleistiftfoliierung aus dem 19. Jh. Es fehlen die Bl. 3–8. Zählfehler: 202, 234, 324 in der Zählung übersprungen. 76 doppelt vergeben, hier zur Unterscheidung mit dem Buchstabenzusatz a gekennzeichnet. Die Hs. hat einen starken Wasserschaden mit anschließendem Schimmelbefall erlitten, daher Stockflecke und Schwemmränder im unteren Blattbereich. Verfärbung des Papiers, zahlreiche Bl. mit Fehlstellen und Textverlust. Die Bl. 13–30 sind nur fragmentarisch erhalten. Schaltzettel zwischen Bl. 31 und 32: 15 × 12,7 cm. Schriftraum: 16–18 × 11–11,5 cm. 20–32 Zeilen. Überwiegend zweispaltig, die Bl. 235r–282v einspaltig. Von zehn Händen geschrieben. Hand 1: ältere gotische Kursive 1ra–14vb, Hand 2: jüngere gotische Kursive 15ra–40vb, Hand 3: jüngere gotische Kursive 41ra–53vb, Hand 4: ältere gotische Kursive 54ra–76ava, Hand 5: Bastarda 77ra–233rb, Hand 6: Bastarda 233rb–234vb, Hand 7: Bastarda 235r–246v, Hand 8: Bastarda 248r–282v, Hand 9: ältere gotische Kursive 284ra–323vb und Hand 10: Bastarda 325ra–341rb. Teilweise rubriziert und mit roten Lombarden versehen.

Pappdeckel mit Marmorpaper überzogen. Halbledereinband und Lederecken aus dem 19. Jh. Restauriert wohl im frühen 20. Jh. Bindung erneuert. Schadhafte Bl. wurden mit Papierstreifen zusammengeklebt, dadurch jedoch Textverlust. Am Anfang wurden Trennblätter zwischen die Blattreste eingeklebt. Der Verpackung liegen zwei DIN A4-Blätter einer Beschreibung des Codex von Karl Joseph Klinkhammer vom 18. September 1965 bei. Siehe auch die Beschreibung von Cod. ms. Bord. 58G.

Herkunft: Teile der Handschrift fertigte dem Kolophon zufolge der Bordesholmer Chorherr Heinrich Bolten 1488 in Salzwedel an. — Im Katalog von 1488 (Cod. ms. Bord. 1a) nicht aufgeführt. Im Verzeichnis von 1616 (Cod. ms. Bord. 2b) Sermones in diebus festis. Um das Jahr 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) möglicherweise benannt mit Sermones varii sive in dies festos et sanctorum.

Steffenhagen Nr. CCXXX. — Ratjen, 91. — Krämer, 99. — Kristeller 3, 586. — Schnabel, 230, 379, 624.

Ir Notae. Bibelverse. Ad Romanos. Rm 13,11. Rm 15,4. Rm 6,11. Rm 1,1. Rm 12,1. De quattuor sensibus sacrae scripturae. Nota. Sacra scriptura alii simpliciter alii dupliciter alii tripliciter alii quadrupliciter sive historiale … De miraculis corporis Christi. Nota decem sunt miracula corporis Christi de quibus ratio directe dici non potest … Mit diesem Anfang ebenfalls in Kremsmünster, Stiftsbibliothek, CC 238, 44v (Weber Augustinus, 162) und Graz, UB, Ms. 248, 18v (Graz 1, 132). Vgl. auch Eichstätt, UB, Cod. st 348, 172r (Eichstätt 2, 73), Uppsala, UB, C 19, 6r (Uppsala 1, 200) und Mainz, SB, Hs I 73, 132r (Mainz 2, 113 mit weiteren Hs). Regnum meum … [Io 18,36]. Der untere Teil des Blattes fehlt, daher sind die Ausführungen unvollständig.

Iv Casus papales et episcopales. ›Casus papales‹. Ad papam feriens clerum falsarius urens … Walther I 411. ›Casus episcopales‹. Qui facit incestum deflorans aut homicida … Walther I 15482.

1ra–vb, 11ra–rb Odoricus de Portu Naonis: Descriptio de terra sancta. (1ra–vb) Incipiunt peregrinus natione terre sancte ab Accon quarto decimo miliario est civitas Nazareht introitu Galilee ex parte origentali iuxta montem sita … — … ab illa porta Umfasst mit Abweichungen gegenüber dem gedruckten Text die Kapitel(teile) I–XXIX. (11ra–rb) [Bet]lehem est capella ubi natus fuit salvator mundi Ihesus Christus. Ex parte dextra est locus ubi sancti innocentes supulti fuerunt … — … alii fratres teutonicorum Ebenfalls mit Teilübereinstimmung zum angegebenen Druck. Fehlstellen an den unteren Blatträndern mit Textverlust. Vgl. Peregrinatores medii aevi quatuor, Burchardus de Monte Sion, Ricoldus de Monte Crucis, Odoricus de Foro Julii, Wilbrandus de Oldenborg, quorum duos nunc primum edidit, duos ad fidem librorum manuscriptorum recensuit J. C. M. Laurent, Leipzig 1873, 143–158. Literatur unter: https://www.arlima.net/mp/odorico_da_pordenone.html. Die Bl. 3–8 fehlen. – 11v leer.

9ra–10vb, IIra–vb Collationes. (9ra) Der Text setzt ein: Videndum prius quare deus pater non eligit alium modum satisfaciendi pro peccto primi hominis … (9vb) ›Pro sero collatio moralis‹. Erat autem in loco [Io 19,41]. Volens isto sanctissimo tempore quantum mortuum devote sepeliere … (IIra–rb) Das Bl. beginnt … qui eum persecuti fuerant … — … mundus penitus aggravatus. Das mit II gekennzeichnete Bl. nach 1 ist als Bl. 11 aufzufassen und wohl bei der Restaurierung falsch eingeklebt worden. – IIv leer. – 12r–v leer.

13ra–14v De sacra scriptura. Ein ca. 2 cm schmaler Längsstreifen eines Blattes. 13ra mit den Namen der biblischen Bücher von Genesis bis Deuteronomium. – 13v leer. (14ra) Teile der a-Spalte erhalten, darauf eine Liste der biblischen Bücher von Genesis bis Ecclesiasticus unter Angabe der Kapitelanzahl.

15ra–53vb Sermones quadragesimales 'Lucerna Mercurii'. Diese Predigten auch in Hamburg, SUB, Petri 41, 148r–181r (Hamburg 4, 91f.), Lüneburg, RB, Theol. 2° 100 (Lüneburg 2, 206) und Lüneburg, RB, Theol. 2° 71, 85ra–110rb (Lüneburg 2, 137). Vgl. den Prolog und die beiden ersten Predigten dort.
(15ra–16ra) Prologus. Teile der a-Spalte erhalten. Endet in Übereinstimmung mit den angegebenen Hs. … a quo omnis gratie est qui est semper benedictus seculorum. Amen.
(16ra–18ra) Feria IV in capite ieiunii. (T18/4). Die erste Predigt rudimentär lesbar. [Faciem tuam] lava [Mt 6,17] … gloriam quam habes sermonem. Beatus Gregorius …
(18ra) Feria VI post caput ieiunii. (T18/6). Sitis filii patris [Mt 5,45] … libro de … philosophus ait quod cor … Im weiteren Verlauf keine Predigtanfänge erkennbar, die Bl. sind stark fragmentiert.
(25va–27ra) Feria IV post reminiscere. (T20/4). Sedere autem ad dexteram [Mt 20,23]. In libro secundo de anima philosophus sic ait: Nichil miretur nisi potest homo alimentum recipere
(27ra–28rb) Feria VI post reminiscere. (T20/6). Qui ceciderit super lapidem [Mt 21,44]. Ubi dicit glossa quod ille qui credit et peccat per infirmitatem carnis cadit
(28rb–29vb) Dominica oculi. (T21). Erat Ihesus eiciens [Lc 11,14] … Der Anfang ist aufgrund von Fehlstellen im Papier nicht zu ermitteln.
(29vb–30vb) Feria IV post dominicam oculi. (T21/4). Cogitationes male [Mt 15,19]. In libro de motu cordis dicit philosophus: Motus cordis est causa alterationis in homine
(30vb–32rb) Feria VI post dominicam oculi. (T21/6). Ex aqua hac sitiet [Io 4,13]. Dicit hic glossa magistri Nicolai quod sitis uno modo accipitur pro desiderio alicuis rei
(32va–33vb) Feria IV post dominicam laetare. (T22/4). Et venit videns [Io 9,7]. In post predicamentis dicit philosophus quod impossibile est fieri regressus a privatione in habitum
(33vb–35ra) Feria VI post dominicam laetare. (T22/6). Noster dormit [Io 11,11]. Beatus Augustinus semper alio loco dicit: Inter omnia miracula que dominus fecit Lazari suscitatione precipue predicatur
(35ra–36ra) Dominica in passione domini. (T23). Abscondit se et exivit … [Io 8,59]. In tertio de anima dicit philosophus: Intus existens prohibebit extraneum
(36ra–37rb) Feria IV post dominicam in passione. (T23/4). Non lapidamus te [Io 10,33]. Secundum philosophum similitudo est causa dilectionis cui concordat Salomonem
(37rb–39rb) Feria VI post dominicam in passione. (T23/6). Collegerunt pontifices [Io 11,47]. Philosophus in secundo elencorum sic dicit: Conturbati sunt minus previdens
(39rb–40va) Dominica II in passione domini. (T24). Cedebant ramos [Mt 21,8]. Beatus Augustinus dicit quod non est ordinatum non est commentum
(40va–43vb) Dominica II in passione domini. (T24). Ihesus clamans [Mt 27,50]. Philosophus ait de secundo de anima: Iustum est a fine omnia denominari
(43vb–45va) Dominica resurrectionis domini. (T28). [S]urrexit non est hic [Mc 16,6]. Marcus ultimo. Sicud dicunt naturales dies est latio solis super terram
(45va–47rb) Dominica resurrectionis domini. (T28). [S]urrexit dominus [Lc 24,34]. Lucas ultimo. Augustinus unumquodque tanto est perfectius quanto amplius coniungitur
(47rb–49ra) Feria II post pascha. (T28/2). Oportebat Christum [Lc 24,26]. Lucas ultimo. Sicud dicunt naturales unaqueque pars perfectionis habet esse in suo ratio
(49ra–50va) Feria IV post pascha. (T28/4). [E]t iam tertio manifestavit [Lc 21,14]. Augustinus super hoc in isto loco dicit quod istam manifestationem
(50va–53ra) Feria V post pascha. (T28/5). [M]aria stabat ad monumentum [Io 20,11]. In omelia sua super locum istum dicit: Maria que erit in civitate
(53ra–vb) [E]t quia dictum est de resurrectione Christi que est resurrectionis nostre. Ideo potest queri utrum resurrectio mortuorum est futura

54ra–76ava Sermones quadragesimales.
(54ra–55rb) ›Sabbato ante dominicam reminiscere‹. (T19/Sabb). Assumpsit Ihesus Petrum [Mt 17,1]. Scribit beatus Ieronimus in 28 libro … de antiquis philosophis quod consueverint montes altos ascendere ut possent motum celestium orbium et planetarum eo clarius et diligentius investigare
(55rb–56ra) Dominica reminiscere. (T20). Assumpsit Ihesus Petrum [Mt 17,1]. Legitur in libro de naturalibus rerum quod quidam montes sunt adeo alti
(56rb–57ra) ›Feria VI ante oculi dominicam‹. (T20/6). Homo erat paterfamilias [Mt 21,33]. Dicit beatus Augustinus 21o libro de civitate dei quod immediate est quedam arbor insula Tylen nomine
(57ra–58ra) ›Dominica oculi‹. (T21). Erat Ihesus eiciens demonum [Lc 11,14]. Narrat Plinius de basilisco libro 13o quod omnes frutices ubi incedit et necat et exurit herbas rumpit saxa
(58ra–59rb) Dominica oculi. (T21). Erat Ihesus eiciens demonum [Lc 11,14]. Dicit Augustinus de civitate dei libro 21o quod est quedam regio Epirus nomine in qua est fons quidam in quo faces accense extinguntur
(59rb–60vb) ›Feria VI post oculi‹. (T21/6). Aqua quam ego dabo [Io 4,14]. Dicit Philosophus de regimine principum quod quidam gratus medicus rogatus a quodam rege
(60vb–61rb) Feria VI post oculi. (T21/6). Qui biberit ex aqua [Io 4,13]. Dicit Plinius in speculo naturali quod aque fluentes de saxonibus copiose sunt et bone
(61va–62rb) ›Sabbato ante letare‹. (T21/Sabb). Perrexit Ihesus in montem [Io 8,1]. Dicit phylosophus de animalibus quod quedam animalia ut frequentius dextrum pedem imponunt sicud leo
(62rb–63rb) ›Epistola in dominica letare‹. (T22). Scriptum est quia Habraham [Gal 4,22]. Notandum quod hanc declamationem ponit talem casum. Lex erat in quadam civitate
(63rb–64va) ›Ewangelium ipsa dominica letare‹. (T22). Hic est vere propheta [Io 6,14]. Sciendum quod temporibus Christi fuit quidam iudeus nomine Josephus
(64va–65vb) ›Feria VI post letare‹. (T22/6). Erat quidam languens [Io 11,1]. Sciendum pro expositione literali quod Lazarus et sorores eius fuerunt nobiles
(65vb–66va) Feria VI post laetare. (T22/6). Erat quidam languens [Io 11,1]. Legitur de naturalibus rerum quod salamandar est animal valde venenosum
(66va–67ra) Sabbato post laetare. (T22/Sabb). Ego sum lux mundi [Io 8,12]. Secundum Augustinum primo libro confessionum lux regina colorum est pulchritudo et ornatus omnis visibilis creature
(67ra–68rb) ›Epistola iudice‹. (T23). Novi testamenti mediator [Hbr 9,15]. Dicunt naturales quod aqua rosacea si in vase vitreo suspenditur ad solem
(68rb–70ra) ›Ewangelium in dominica iudica‹. (T23). Quis ex vobis [Io 8,46]. Dominica hec vocatur de passione domini non quod Christus esse passus fuerit sed propter hoc quod esse post Lazari suscitationem fuit … Nur der Anfang in Anlehnung an Jacobus de Voragine, Schneyer 3, 225 Nr. 53.
(70ra–71ra) ›Feria VI post iudica‹. (T23/6). Facta sunt Ierosolimis encenia [Io 10,22]. Sciendum est in primis quod encenia fuit festum dedicationis
(71ra–72ra) Feria VI post iudica. (T23/6). Collegerunt pontifices [Io 11,47]. Advertendum primo quod Iudei occasionem acceperant interficiendi dominum maxime de suscitatione Lazari
(72ra–72vb) Sabbato post iudica. (T23/Sabb). Expedit vobis [Io 11,50]. Narrat Augustinus de civitate dei libro 19o et hoc idem tangit Vergilius et iurgia Codri
(72vb–73va) Dominica II in passione domini. (T24). Acceperunt ramos palmarum [Io 12,13]. Dicit physosophus ethicarum libro 17o quod palma est signum et testimonium victorie
(73va–74rb) Dominica II in passione domini. (T24). Cum appropinquasset [Mt 21,1]. Sciendum pro intellectu morali quod sabbato ante palmas venit dominus de Iericho in Bethaniam
(74rb–75ra) Dominica II in passione domini. (T24). Egredimini filie Syon [Ct 3,11]. Omnis est iste Salomon sapientissimus et pacificus nisi unigenitus dei filius
(75ra–76ra) Feria V in coena domini. (T25). Ante diem festum [Io 13,1]. Sciendum in primis quod historia huius ewangelii continet quoddam summi exempli obsequium quod impendit discipulis suis
(76ra–vb) Dominica resurrectionis domini. (T28). Maria Magdalena … [Mc 16,1]. Nota moraliter quicumque ad sacramenti paschalis communionem incomprehensibiliter accedere voluit
(76vb–76ava) Dominica resurrectionis domini. (T28). Ihesum queritis Nazarenum [Mc 16,6]. Dicit Evax libro de sigillis lapidum quod gemma que poliri debet … – 76avb leer.

77ra–233rb Henricus Hollen: Sermones de tempore pars hiemalis et sermones quadragesimales.
(77ra–79rb) Dominica I adventus. (T1). Erunt signa in sole [Lc 21,25]. In hoc evangelio VIII ostenduntur. Primo Christus ostendit quod signa debent fieri in sole et luna et stellis que debent iudicium precedere
(79rb–82ra) Dominica II adventus. (T2). Cum audisset Johannes [Mt 11,2]. In hoc ewangelio VII ostenduntur. Primo ewangelista ostendit Johannis baptiste incarceracionem et discipulorum suorum ad Christum missionem
(82ra–84vb) Dominica III adventus. (T3). [M]iserunt Iudei ab Ierosolimis sacerdotes [Io 1,19]. In hoc ewangelio VIII ostenduntur. Primo quomodo Iudei nunctios ad Johannem baptistam miserunt
(84vb–89va) Feria IV post dominicam III adventus. (T3/4). Missus est Gabriel angelus [Lc 1,26]. In hoc ewangelio ewangelista VIII ostendit. Primo quomodo angelus ad virginem mittitur
(89va–91va) Feria VI post dominicam III adventus. (T3/6). [E]xurgens Maria abiit in montana [Lc 1,39]. In hoc ewangelio ewangelista sex ostendit. Primo quomodo visitavit virgo Elysabeth
(91va–95rb) Dominica IV adventus. (T4). [A]nno quinquadecimo Tiberii … [Lc 3,1]. In hoc ewangelio ewangelista quatuor ostendit. Primo quomodo Johannes predicat in anno quintodecimo
(95rb–97va) In vigilia nativitatis domini. (T5). [C]um esset desponsata [Mt 1,18]. In isto ewangelio ewangelista sex ostendit. Primo commendat beatam virginem de sua honesta conceptione
(97vb–100rb) In nativitate domini. (T6). [V]erbum caro factum est [Io 1,14]. In quo verbo ewangelista ostendit quod filius patre distinctus est in persona
(100rb–103rb) Dominica infra octava nativitatis domini. (T7). [E]rat Joseph et Maria [Lc 2,33]. In hoc ewangelio ewangelista VIII ostendit. Primo ostendit parentum admirationem
(103rb–105rb) In circumcisione domini. (T8). [P]ostquam impleti sunt dies [Lc 2,21]. In hoc ewangelio ewangelista duo ostendit. Primo ostendit huius pueri Ihesu circumcisionem
(105rb–108vb) In epiphaniam domini. (T10). [C]um natus esset Ihesus [Mt 2,1]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo ostendit magorum diligentem inquisitionem
(108vb–112ra) Dominica infra octava epiphaniae domini. (T11). [C]um factus esset Ihesus [Lc 3,41]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo quomodo puer Ihesus cum parentibus in templum init
(112ra–115ra) Dominica II post epiphaniam domini. (T12). [N]uptie facte sunt [Io 2,1]. In hoc ewangelio ewangelista quinque ostendit. Primo nominat locum nuptiarum
(115ra–118ra) Dominica III post epiphaniam domini. (T13). [C]um descendisset Ihesus [Mt 8,1]. In hoc ewangelio ewangelista duo ostendit leprosi mundationem
(118ra–119va) Dominica IV post epiphaniam domini. (T14). [A]scendente Ihesu in navicula [Mt 8,23]. In hoc ewangelio ewangelista VII ostendit. Primo quomodo dominus cum discipulis suis naviculam ingreditur
(120va–123va) Dominica V post epiphaniam domini. (T15). [S]imile factum est [Mt 13,24]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo ostendit quomodo Christus ecclesiam homini bonum semen seminantem comparat
(123va–127rb) Dominica in septuagesima. (T16). [S]imile est regnum celorum [Mt 20,1]. In hoc ewangelio ewangelista quinque ostendit. Primo quomodo nos deus ad bene operandum invitat
(127rb–130va) Dominica in sexagesima. (T17). [C]um turba plurima … [Lc 8,4]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo ostendit Christus similitudinem
(130va–133vb) Dominica in quintagesima. (T18). [A]ssumpsit Ihesus [Lc 18,31]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo quomodo Ihesus discipulis suis mortem suam predixerit
(133vb–134va) Feria IV post quinquagesima. (T18/4). [C]um ieiunatis [Mt 6,16]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo ostendit quomodo dominus prohibet modum ieiunandi indebitumSchneyer Wegweiser, 114.
(134va–139vb) Feria VI post quinquagesima. (T18/6). [A]udistis quod dictum … [Mt 8,5]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo quomodo Iudei preceptum dei de dilectione proximi imperfecte servabant
(139vb–142rb) Sabbato post quinquagesima. (T18/Sabb). [C]um sero factum esset [Mc 6,47]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo quomodo discipuli Christi in mari remigando laborabant
(142rb–145ra) Dominica invocavit. (T19). [D]uctus est Ihesus [Mt 4,1]. In hoc ewangelio ewangelista quinque ostendit. Primum quare Ihesus ductus est in desertum
(145ra–148rb) Feria IV post dominicam invocavit. (T19/4). [A]ccesserunt ad Ihesum [Mt 15,1]. In isto ewangelio IIII ostenditur. Primo quomodo Christus scribis et phariseis signum potentie eius de celo petentibus signum de terra et sue infinitatis dedit
(148rb–151va) Feria VI post dominicam invocavit. (T19/6). [E]rat dies festus iudeorum … [Io 4,47]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo quomodo Ihesus venit in Ierusalem ubi erat piscina
(151va–155rb) Sabbato post dominicam invocavit. (T19/Sabb). [A]ssumpsit Ihesus Petrum [Mt 17,1]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo quomodo Ihesus gloriosam apparitionem suam in discipulorum solatium manifestat
(155rb–158va) Feria IV post dominicam reminiscere. (T20/4). [A]scendit Ihesus Iherosolimam [Mt 20,17]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo quomodo Ihesus discipulis suis passionem et resurrectionem suam predixerat
(158va–162va) Feria VI post dominicam reminiscere. (T20/6). [D]icebat Ihesus discipulis suis et turbis Iudeorum [Mt 21,33]. In hoc ewangelio IIII ostenduntur. Primo enim Christus ostendit Iudeorum ingratitudinem per parabolam
(162va–166rb) Sabbato post dominicam reminiscere. (T20/Sabb). [H]omo quidam habuit duos filios [Lc 15,11]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo ostendit qualis vita et conversatio peccatoris existit
(166rb–169ra) Dominica oculi. (T21). [E]rat Ihesus eiciens demonium [Lc 11,14]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo quomodo Ihesus eiciendo demonum miraculum fecerat
(169ra–172va) Feria IV post dominicam oculi. (T21/4). [A]ccesserunt ad Ihesum [Mt 15,1]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo scribe et pharisei iniuste discipulos domini reprehendebant
(172va–177rb) Feria VI post dominicam oculi. (T21/6). [V]enit Ihesus [Io 4,2]. In hoc ewangelio ewangelista VIII ostendit. Primo ewangelista ostendit quomodo Ihesus propter salutem salutem [!] Samaritanorum tam diu init quod fatigatus fuit
(177rb–179vb) Sabbato post dominicam oculi. (T21/Sabb). [P]errexit Ihesus in montem [Io 8,1]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo quomodo Ihesus populum de salute animarum docebat
(179vb–183ra) Dominica laetare. (T22). [A]biit Ihesus trans mare [Io 6,1]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo ostendit quomodo Ihesus mare transivit quem magna multitudo hominum sequebatur
(183ra–187rb) Feria IV post dominicam laetare. (T22/4). [P]reteriens Iesus vidit hominem [Io 9,1]. In hoc ewangelio ewangelista quinque ostendit. Primo ostendit quomodo Ihesus cecum illuminat
(187rb–192rb) Feria VI post dominicam laetare. (T22/6). [E]rat quidam languidus [Io 11,1]. In hoc ewangelio ewangelista quinque ostendit. Primo quomodo Lazarus fuit languidus
(192rb–194rb) Sabbato post dominicam laetare. (T22/Sabb). [D]icebat Ihesus discipulis suis: Ego sum lux [Io 8,12]. In hoc ewangelio ewangelista quinque ostendit. Primo quomodo Ihesus lucem mundi fructuosam se esse dicebat
(194rb–197vb) Dominica in passione domini. (T23). [D]icebat Ihesus turbis … Quis ex vobis [Io 8,46]. In hoc ewangelio ewangelista VIII ostendit. Primo quomodo non fuit defractus ex parte Christi
(198ra–201ra) Feria IV post dominicam in passione. (T23/4). [F]acta sunt encenia [Io 10,22]. In hoc ewangelio quinque ostenduntur. Primo quomodo Iudei Christum maliciose interrogabant ut ipsum in se sermone capere possent
(201ra–204vb) Feria VI post dominicam in passione. (T23/6). [C]ollegerunt pontifices [Io 11,47]. In hoc ewangelio ewangelista VI ostendit. Primo ostendit Iudeorum consilii congregationem
(204vb–207rb) Sabbato post dominicam in passione. (T23/Sabb). [C]ogitaverunt principes sacerdotum [Io 12,12]. In hoc ewangelio ewangelista ostendit quomodo principes sacerdotum ut Lazarum quem Christus suscitavit a mortuis interficere volebant
(208va–211va) Dominica II in passione domini. (T24). [C]um appropinquasset dominus [Mt 21,1]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo quando Ihesus intrare voluit Ierusalem
(211va–214vb) Feria V in coena domini. (T25). [A]nte diem festum pasche [Io 13,1]. In hoc ewangelio ewangelista IIII ostendit. Primo ostendit quod Christus passionem suam presciebat
(214vb–233rb) De passione domini. (T26). [E]n morior ego et deus [Gn 48,21]. Genesis specialiter scribitur passio Ihesu Christi quo ad ipsius penalitatem que fecit passionem dolorosam … — … rogemus ergo dominum. Finito libro sit laus et gloria Christo. Ho ho. ›Explicit pars hyemalis et quadragesimale per totum liber postillarum et cetera‹. Parallel überliefert in Lüneburg, RB, Theol. 2° 57, 1ra–158ra (Lüneburg 2, 110) und Braunschweig, SB, Ms. 140 (Braunschweig, 125). Literatur: Schneyer Wegweiser, 114, 245. Danach 233rb–234vb der Anfang einer Predigt von anderer Hand (En morior ego et deus [Gn 48,21]) sowie Notizen.

235r–246v Henricus de Langenstein: Expositio missae. Veni sancte spiritus. Quamquam brevis fuerit in verbis et cerimoniis missa qua Christus celebrando sacramentum eukaristie instituit … — … illud purpureum vestimentum que Christus illusus fuit quando Pilatus cum Ihesum intravit. Cetera patent supra. Literatur: Hohmann Nr. 165. CALMA 5, 439 Nr. 116. Lang Christologie, 53. Heilig, 154 und 175. Roth, 15. Franz Messe, 517–519. – 247r–v leer.

248r–272v Aurelius Prudentius Clemens: Tituli historiarum sive Dittochaeon cum commento. ›Incipit Prudencius‹. Eva columba fuit tunc candida nigra deinde … — … et septem potuit signacula pandere solus. (248r–272v) Commentum. Item textus sententialis est Eva existens columba simplex sine omni felle … — … in quo continentur veritas pax iusticia sapientia misericordia et caritas dei etc. ›Finit feliciter metrum historicum Aurelii Prudencii in quo descripserat insignia loca veteris et novi testamenti scilicet genesis exodi numeri levitici deuteronomii … actuumque apostolorum de quo fine laudabili sit dominus eternaliter benedictus per infinita secula seculorum amen. In Soltwedel in novo opido per me Henricum Bolten‹. Druck: CSEL 61, 435–447. CC SL 126, 390–400. Literatur: CPL 1444. Walther I 5963. Stegmüller RB 7012. CPPM 2A, 1830. R. Pillinger, Die tituli historiarum oder das sogenannte Dittochaeon des Prudentius. Versuch eines philologisch-archäologischen Kommentars (Denkschriften der philosophisch-historischen Klasse 142), Wien 1980.

273r–281r Summa confessorum. (273r–v) Prologus. ›Quoniam omni confitenti necessarium est hanc generalem dicere confessionem‹. Cuius tanta est virtus secundum magistrum sententiarum … — … vidua vel virgine sene vel iuvene cognato vel contrario. (273v–281r) Textus. Item confessio debet esse premeditata … — … qui nihil proficiat in vitam eternam. Amen. ›Et sic est finis in Soltwedel in nova civitate per me Hinricum Bolte 1488‹. Nur Anfang stimmt mit dem Modus confitendi des Andreas de Escobar überein. Hamesse/Szyller 28453 (Hs. erwähnt).

281v–282v Forma confessionis. ›Forma confessionis brevis que monastico more sic est servanda. Benedicite dominus‹. Confiteor deo celi beate Marie virgini beato Augustino omnibus sanctis dei et tibi patri quia peccavi nimis cogitatione locutione … — … reddo me culpabilem. Ideo precor te loco dei ora pro me pater. ›Ista forma absolutionis servetur que legetur a confessore super eo confitentem‹. Peccasti quiesce. Misereatur tui omnipotens deus … — … secundum formam prescriptam absolvere confitentes …Finis est‹. Literatur: Vgl. Bloomfield 929. – 283r–v leer.

284ra–321ra Expositiones vocabulorum bibliae. (284ra) Liber genesis. Abdias est proprium nomen … (318rb–319va) ›Incipit apocalipsisAculeus -lei est stimulus quod gerunt animalia aculeata … — … Venificus -ci id est maleficus. (319vb–321ra) ›Incipit rara vocabula in historiis‹. Abissus -si id est aqua profunda quasi sine bisso id est candore … — … Ur id est ignis est nomen …Explicit … gracias‹. Finitus est ista … ipso die beati Pauli apostoli. Sehr schwache Schrift, daher kaum lesbar. Innerhalb der biblischen Bücher alphabetisch geordnete Wörter mit kurzer lateinischer Erklärung.

321rb–323vb De significatione lunari. Luna in ariete signo orientali calido et sicco igneo et colerico et masculino. Bonum est iter versus orientem incipere … — … hec est in sexto et in tertio kalendas februarii et tertie ydus eiusdem et cetera. Literatur: Thorndike/Kibre, 835 [Nr. 14].

325ra–325va Exempla. (325ra–rb) Igitur in omni statu necessarium est homini cognoscere et recognoscere quanta sint humane vite pericula … (325rb–va) ›De uno rege‹. Legimus de sancto Bernardo quod habebat quendam monachum in Clara Valle … — … dicit Iohannes 3: Qui non credit iam indicatus est [Io 3,18].

325va–337va Jacobus Vitriacensis: Exempla. Teilweise mit Abweichungen vom Druck The Exempla or illustrative Stories from the sermones vulgares of Jacques de Vitry, hrsg. von T. F. Crane, London 1890. (325va–vb) Fuit prelatus qui ad tempus constitutus est rex super Syon montem sanctam … The Exempla, 3 Nr. IX. (325vb–326ra) ›De heremita‹. Presumptuosi et arrogantes de viribus suis confidunt compassionis viscera non noverunt … The Exempla, 4 Nr. XIII. (326ra–rb) De quodam monacho legimus quod est temptaretur [!] ut carnes comederet occidit pavonem … The Exempla, 5 Nr. XIV. (326rb–va) ›De quodam altari‹. Qui autem non habentes vestem nuptialem … The Exempla, 5 Nr. XV. (326va–vb) ›De quodam preposito‹. Qui deliciis carnalibus dediti projecerunt Christum … The Exempla, 6 Nr. XVII. (326vb) ›De quodam cane‹. Quam miseri qui pro umbra veritatem deserunt … The Exempla, 6 Nr. XVIII. (326vb–327ra) Audivi quod quidam sanctus homo dum esset in choro vidit diabolum … The Exempla, 6 Nr. XIX. (327ra–rb) ›De uno truffatore‹. Qui ergo prave consuetudinis corruptela et multitudinis exemplo decipiuntur … The Exempla, 6f. Nr. XX. (327rb) Ipocrite et heretici vulpecule sunt qui se mortuos mundo fingunt … The Exempla, 127 Nr. CCCIV. (327rb–va) ›De religioso‹. Hii seductores animarum similes sunt lupo … The Exempla, 7 Nr. XXI. (327va–vb) ›De stercore‹. Qui nutriebantur sunt in croceis amplexati sunt stercora [Lam 4,5]. Similes symie que dum a venatoribus fugantur … — … in infernum deducantur. The Exempla, 9 Nr. XXV (mit Abweichungen). (327vb–328ra) Non sunt contempnendi viri religiosi qui in arte grammatica non multum sunt exercitati … The Exempla, 11f. Nr. XXX. (328ra–rb) Similiter accidit Parisius quod quidam discipulus post mortem magistro suo de die apparuit … — … et ad ordinem Cistercientium se transferebat. The Exempla, 12 Nr. XXXI. (328rb) ›De malo iudice‹. Audivi de malo iudice quodam cum pauper muliercula ab eo ius suum obtinere non posset … The Exempla, 15. Nr. XXXVIII (mit Abweichungen). (328rb–vb) ›De rege sapiente‹. Legimus de quodam rege sapiente qui quando curiam tenebat aliis gaudentibus ille tristis erat … — … pro peccato superbie angelum de paradiso eiectus est. The Exempla, 16f. Nr. XLII. (328vb–329ra) ›De uno rege obvians religiosis‹. De quodam rege audivi quod obvians duobus viris religiosis vilibus vestibus indutis … — … quod melius lucrari in saccis quam perdere in scarletis. The Exempla, 18f. Nr. XLVII. (329ra–rb) Audivi de quodam monacho clerico advocato qui in omnibus causis optinebat … — … permissus in pace. The Exempla, 20 Nr. LII. (329rb) ›De uno homine qui assimilabat bestiis‹. Audivi de quodam assimilabatur bestiis in peccando … The Exempla, 20f. Nr. LV. (329rb–va) Audivi de sanctimoniali cum esset pulcra et videret eam … The Exempla, 22 Nr. LVII. (329va–vb) ›De una moniale‹. Audivi de quadam moniali que quendam iuvenem amabat … The Exempla, 24 Nr. LX. (329vb–330ra) ›De quadam virgine‹. Sanctus Ambrosius narrat de quadam virgine quam pagani prostibulum traxerunt … The Exempla, 26 Nr. LXIV. (330ra–va) ›De quodam abbate‹. Audivi de quodam abbate quod cum quidam latro in regionem … The Exempla, 29 Nr. LXVIII. (330va–331ra) Quinque porticus quinque vulnera crucifixi ex quibus effluxit aqua irrigationis aridorum … J. Longére, Quatre sermons ad canonicos de Jacques de Vitry, in: Recherches augustiniennes 23 (1988), 151–212, hier 210f. Nr. 14 und 15. (331ra–rb) Legimus quod quidam heremita qui asperam penitentiam faciebat … The Exempla, 32 Nr. LXXXII. (331rb) ›De heremita qui ad filium suam visitaret‹. Audivi quod pater cuiusdam heremite visitaret filium suum … The Exempla, 34 Nr. LXXXVI. (331va) ›De uno rege non habere mares‹. Legimus de rege quidam non habere filios mares … The Exempla, 37 Nr. LXXXXII. (331va–vb) ›De nobili muliere‹. Audivi de quadam muliere que cum esset in ecclesia tempore hyemali … The Exempla, 42 Nr. XCIII. (331vb–332ra) Audivi de quodam feneratore uno quod cum esset mortuus … The Exempla, 75f. Nr. CLXXVIII. (332ra–rb) ›De cupido‹. Audivi de quodam cupido sacerdote quod esset cum mater cuiusdam iuvenis morieretur … The Exempla, 82 Nr. CXCVII. (332rb–va) ›De uno serpente‹. Audivi de quodam serpente qui ferebat pulchram rosam in ore … The Exempla, 65f. Nr. CXLVII. (332va) Quidam demon per os hominis in quem introierat … The Exempla, 67 Nr. CLI. (332va–vb) Quidam ex simplicitate nimia nolebat ab indignis sacerdotibus sacramenta recipere … The Exempla, 68 Nr. CLV. (332vb–333ra) ›De quodam insano‹. Audivi de quodam insano quod cum parentes eius ante ymaginem beate Marie traxerunt … The Exempla, 73 Nr. CLXXII. (333ra–rb) ›De quodam usurario‹. Legimus quod quidam vir cuidam servo suo castrum custodiendum commisit … The Exempla, 55 Nr. CXX. (333rb–vb) Legimus quod quidam miles quemdam pauperem servientem ceperat in guerra … The Exempla, 30 Nr. LXIX. (333vb) Audivi de quodam abbate quod multum ante promotionem suam in pane et aqua jejunabat … The Exempla, 31 Nr. LXX. (333vb–334vb) ›De beata Maria‹. Narravit mihi quidam homo valde religiosus quod in partibus in quibus commoratus fuerat … The Exempla, 117 Nr. CCLXXXII. (334vb–335ra) ›De una puella‹. Narrat Gregorius quod quedam puella vidit beatam virginem cum multitudine virginum … The Exempla, 115 Nr. CCLXXV. (335ra–rb) ›Exemplum de uno qui cum duceretur ad patibulum petit osculum a patre‹. Audivi quod quidam fur cum duceretur ad suspendium … The Exempla, 121 Nr. CCLXXXVII. (335rb–vb) ›Aliud exemplum‹. De quodam bono homine legimus qui simplex erat valde et timens deum … The Exempla, 121 Nr. CCLXXXIX. (335vb–336ra) Dicitur de quodam homine nequam qui filio suo totam substantiam suam dederet … The Exempla, 123 Nr. CCXCI. (336ra) Beatus Gregorius narrat de quadam moniali quod omissa crucis signo … The Exempla, 59 Nr. CXXX. (336rb) In vitis patrum legimus quod duo erant fratres unus pergrinationi deditus … The Exempla, 59 Nr. CXXXIII. (336va–vb) Legimus quod cum angelus dei diceret heremite … The Exempla, 48 Nr. CIV. (336vb–337ra) Audivi quod quidam fenerator dives valde cum iam inciperet laborare in extremis … The Exempla, 72 Nr. CLXX. (337ra–rb) Audivi quod quidam graviter egrotabat et cum mortis periculum ei immineret … The Exempla, 49 Nr. CVI. (337rb–va) Audivi quod quidam fenerator a quo monachi magnam summam pecunie acceperant … The Exempla, 74 Nr. CLXXVI.

337va–338ra Guilelmus Peraldus: Exempla ad sermonem. Sermo LII. Dominica III post pascha (T31). (337va–vb) Narrat Gregorius de beato Benedicto in dyalogo quod cum quadam die esset solus diabulus in specie merule volavit … (337vb) ›Aliud‹. Item legitur quod abbas Zenoci cum iret ad Palestinam videns cucumeres … (337vb–338ra) Item legitur quod mulier quedam dixit iuvenibus quibusdam de solitario devotissimo … — … quod vulnere corporis sanavit vulnus mentis. Druck: Guilielmi Alverni episcopi Parisiensis … Opera omnia …, London 1674, Bd. 2, 69. GW 12048. Literatur: CALMA 5, 143 Nr. 4. Schneyer 2, 547 Nr. 179.

338ra–va Exemplum. Quidam puerulus iudeus inter Christianos pueros ad ecclesiam ibat in qua supra altare imago sancte Marie … — … immarcessibilis glorie in templo eius coronam percipiatis … Literatur: Poncelet Index 1492.

338va–341ra Jacobus de Voragine: Legenda aurea. De passione domini. Excerptum. Fuit quidam rex nomine Tyrus qui quandam puellam nomine Pilam … — … quod in multas calamitates incidens propria se manu peremit. Maggioni LA cap. 51, 348–353 Satz 186–262.

341ra–rb Exemplum de una vetula. ›De una vetula‹. Quedam vetula … — … corpus Christi non potest … Die Tinte ist durch den Wasserschaden stark ausgewaschen, daher kaum lesbar. – 341v–344v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

Bloomfield M. W. Bloomfield, Incipits of Latin Works on the Virtues and Vices 1100–1500 A.D., Cambridge/Mass. 1979 (Publications of the Medieval Academy of America 88)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
CC SL Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 1–, Turnhout 1954–
CPL Clavis patrum Latinorum, hrsg. von E. Dekkers, Steenbrugge u.a. 31995 (Corpus Christianorum. Series Latina)
CPPM Clavis patristica pseudepigraphorum medii aevi, hrsg. von I. Machielsen, Turnhout 1990– (Corpus Christianorum. Series Latina)
CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 1–, Wien 1866–
Eichstätt 2 Die mittelalterlichen Handschriften der Universitätsbibliothek Eichstätt, Bd. 2: Aus Cod. st. 276 – Cod. st. 470, beschrieben von K. H. Keller, Wiesbaden 1999 (Kataloge der Universitätsbibliothek Eichstätt 1,2)
Franz Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
Franz Messe A. Franz, Die Messe im deutschen Mittelalter. Beiträge zur Geschichte der Liturgie und des religiösen Volkslebens, Freiburg/Br. 1902, ND Darmstadt 1963
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Hamburg 4 Die Handschriften der S. Petri-Kirche Hamburg, beschrieben von T. Brandis. Die Handschriften der S. Jacobi-Kirche Hamburg, beschrieben von H. Maehler, Hamburg 1967 (Kataloge der Handschriften der Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg 4)
Hamesse/Szyller Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum medii aevi, curante Jacqueline Hamesse, auxiliante Slawomir Szyller, 4 Bde, Louvain-La-Neuve 2007–2010 (Textes et études du Moyen-Age 42,1–4)
Hohmann T. Hohmann, Initienregister der Werke Heinrichs von Langenstein, in: Traditio 32 (1976), 399–426
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Kristeller P. O. Kristeller, Iter Italicum, accedunt alia itinera. A finding list of uncatalogued or incompletely catalogued humanistic manuscripts of the Renaissance in italian and other libraries, Bd. 1–7, Leiden 1963–1997
Lang Christologie J. Lang, Die Christologie bei Heinrich von Langenstein, Freiburg 1966 (Freiburger theologische Studien 85)
Lüneburg 2 Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 2: Die theologischen Handschriften: Folioreihe, bearbeitet von I. Fischer, Wiesbaden 1972
Maggioni LA Iacopo da Varazze, Legenda aurea, testo critico riveduto, hrsg. von G. P. Maggioni, Florenz 21998 (Millennio medievale 6. Testi 3)
Mainz 2 Die Handschriften der Stadtbibliothek Mainz, Bd. 2: Hs I 151–Hs I 250, beschrieben von G. List, Wiesbaden 1998
Poncelet Index A. Poncelet, Index miraculorum B.V. Mariae quae saeculis VI–XV latine conscripta sunt, in: Analecta Bollandiana 21 (1902), 242–360
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Roth F. W. E. Roth, Zur Bibliographie des Henricus Hembuche de Hassia dictus de Langenstein, in: Centralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 2 (1888), 93–118
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer Wegweiser J. B. Schneyer, Wegweiser zu lateinischen Predigtreihen des Mittelalters, München 1965 (Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte aus der mittelalterlichen Geisteswelt 1)
Schneyer Wegweiser J. B. Schneyer, Wegweiser zu lateinischen Predigtreihen des Mittelalters, München 1965 (Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte aus der mittelalterlichen Geisteswelt 1)
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Stegmüller RB F. Stegmüller, Repertorium biblicum medii aevi, Bd. 1–11, Madrid 1950–1980
Thorndike/Kibre L. Thorndike, P. Kibre, A catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in latin, revisited and augmented edition, London 21963 (Mediaeval Academy of America publication 29)
Uppsala Mittelalterliche Handschriften der Universitätsbibliothek Uppsala: Katalog über die C-Sammlung, Bd. 1–8, beschrieben von M. Andersson-Schmitt und M. Hedlund, Stockholm 1988–1995 (Acta Bibliothecae R. Universitatis Upsaliensis 26,1–8)
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Weber Augustinus D. Weber, Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd. 6/2: Österreich, Verzeichnis nach Bibliotheken, Wien 1993 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter 12 = Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse, Sitzungsberichte 601)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)