de :: en
Permalink: PURL

Suche

Anzeigen als: OAI :: XML :: Print

Beschreibung der Handschrift Kiel, Universitätsbibliothek, Cod. ms. Bord. 84
Die Bordesholmer Handschriften der Universitätsbibliothek Kiel, beschrieben von Kerstin Schnabel. Wolfenbüttel 2020
Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft im Rahmen des Förderprogramms Erschließung und Digitalisierung handschriftlicher und gedruckter Überlieferung

Sermones de sacramento eucharistiae

Papier — I, 127 Bl. — 21 × 14,5 cm — Augustiner-Chorherrenstift Bordesholm — 1470–1512

Wasserzeichen: Ochsenkopf mit Augen und Nasenlöchern, darüber einkonturiger Stern: nicht nachweisbar. Ochsenkopf mit Augen, Nase und weiteren Gesichtsmerkmalen: Piccard-Online 81215 (1479), ein weiterer Typ nicht nachweisbar. Buchstabe P, gebrochen, zweikonturig: WZIS DE5580-2Incca3406_o6 (1496), drei weitere Typen nicht nachweisbar. Lilie, frei, mit Beizeichen: WZIS DE8280-Hs.49.1003_185 (1494). Lagen: 1 (I). 10 VI (186)! VI–5 (193). Reklamanten. Hinteres und vorderes Vorsatz bei der Neubindung ergänzt. Das erste Blatt mit moderner römischer Bleistiftfoliierung, bei der Restaurierung mit der ersten Lage verbunden. Zeitgenössische Tintenfoliierung von der Hand des Schreibers 68–193. Bl. 1–67 fehlen. Zählfehler: 152 doppelt. Schriftraum: 16–17 × 10–11 cm. 27–31 Zeilen. Bastarda von der Hand des Bordesholmer Chorherrn Johannes Nese aus unterschiedlichen Zeitabschnitten. Rubriziert. Rote Lombarden über zwei bis drei Zeilen.

Halbledereinband, Pappdeckel mit Marmorpapierüberzug und Lederecken, spätes 19. bis frühes 20. Jh. Bl. 68, 84, 89, 100, 143, 161 und 175 mit farbigen Papierzungen als Blattweiser.

Herkunft: Der Codex wurde in der Zeitspanne von ca. 1472 bis 1512 von dem Bordesholmer Chorherrn Johannes Nese unter Heranziehung der in der Bibliothek vorhandenen Handschriften und Drucke geschrieben und in mehreren Arbeitsphasen sukzessive ergänzt. Die Handschrift war zusammengebunden mit einem Druck der Sermones de eucharistiae sacramento des Ps.-Albertus Magnus: Typ. Bord. 240 (GW 770), hier ebenfalls mit der Foliierung von Johannes Nese (Bl. 1–44). Im Inhaltsverzeichnis werden außerdem genannt: Tractatus brevis beati Thome de Aquino de eukaristia (Bl. 45–59), Dicta magistri Nicolai de Lira de venerabili sacramento (Bl. 59–63) und Expositio super orationem dominicam secundum diversos doctores (Bl. 63–68). Die Titel gehörten vermutlich zu einem der Drucke GW M46117M46119 oder M46123 mit je 22 Bl. — Im Verzeichnis von 1606 (Cod. ms. Bord. 2a) betitelt mit De sacramento Eucharistie, Sermones. Im Verzeichnis von 1665 (Cod. ms. Bord. 1b) Alberti episcopi Ratisbonensis de eucharistiae cum pluribus aliis sermonibus.

Steffenhagen Nr. CCXL. — Ratjen, 99. — Krämer, 99. — Franck Aufgeschlagen, 15 Anm. 45. — Schnabel, 166, 171, 193, 386, 471, 626.

Ir Inhaltsverzeichnis. Genannt werden der Verfasser oder das Werk, aus dem die Predigt entnommen ist, sowie die Folioangaben. Besitz- und Schreibereintrag: Liber sancte Marie virginis in Bardesholm Bremensis diocesis ordinis canonicorum regularium sancti Augustini quem ego frater Johannes Nesze plebanus in Brugghe partim comparavi pro III solidis et partim conscripsi quum fui in monasterio predicto et partim quum fui in Brugghe et etiam partim quum fui plebanus in Novomonasterio. Oretis dominum deum pro me unum Ave Maria. Darunter die dreizackige Forke mit den beiden seitlichen Dudelsäcken als Erkennungszeichen des Johannes Nese, unterschrieben mit Ovidius Naso, Johannes cum Naso, Nasonem petito. – Iv leer.

68r–192v De sacramento eucharistiae (T41/5).
(68r–70r) Jordanus de Quedlinburgo. Schneyer 3, 849 Nr. 423.
(70r–75r) Servasanctus Tuscus de Faventia. Schneyer 5, 379 Nr. 58 (T25). Von Johannes Nese dem Jordanus de Quedlinburgo zugeschrieben.
(75r–78v) Johannes Ludovici. Schneyer/Hödl: Johannes Ludovici de Herbipoli Nr. 446.
(78v–81v) Probet autem se ipsum [I Cor 11,28]. Ad honorem pretiosissimi sacramenti corporis et sanguinis Christi describam formam accessuris ad convivii celestis mensam … Auch in Cod. ms. Bord. 25, 428ra–vb.
(81v–83r) Convenientibus vobis [I Cor 11,20]. Primum quidem ideo ut permittit ibidem quia convenientibus vobis ad ecclesiam audio inter vos scissuras esse … Vgl. PL 153, 183C. Auch in Cod. ms. Bord. 25, 429ra–va.
(83v–88r) Casus XLII quibus non licet communicari. ›Corpus Christi 42 genera hominum non debent sumere‹. Ex quo non mundus est a sanguine subiectorum qui consilium dei illis non annunciat … — … quilibet christianus futuro festo digne potest communicari si coram Ihesu Christo voluerit salvari nunc et eternaliter. Amen. Ebenso in Cod. ms. Bord. 25, 429vb–431va. Weitere Parallelüberlieferung in dieser Beschreibung. Ungedruckt.
(88v–90v) Manhu id est [Ex 16,15]. Et quia filii Israel egressi de egipto venientes in desertum videntes manna … Auch Cod. ms. Bord. 25, 418va–419ra.
(90v–93r) Petrus Berchorius: Reductorium morale. Liber Exodi, Cap. XVI (Moralitatum Cap. X). ›Vel sic ex moralisatus biblie de manhu‹. Populus adhuc carnalis videns quod panes et carnes ad comedendum non habebat … — … apud inferos quo tu proeras. Danach zwei Verse: Quod potes mane facere non exspectes in vespere … Walther I 16294a. Druck: P. Berchorius, Opera omnia, totam sive scripturae, morum naturae historiam complectentia, Repertorium vulgo dictionarium morale, Köln 1631, P. 1, 22f.
(93v–96v) Schneyer 9, 405 Nr. 77.
(97r–100r) Memoriam fecit mirabilium [Ps 110,4]. Hec verba congrue de presenti festivitate in qua Christus mirabilia fecit … Bisher nur hier nachgewiesen.
(100r–127r) Leonardus de Utino. Schneyer/Hödl: Leonardus de Utino Nr. 39.
(127r–143r) Franciscus de Maironis: Tractatus de corpore christi. ›Incipit tractatus brevis et perutilis Francisci Maronis de ordine minorum et illustrissimi viri. De corpore Christi‹. Memoriam fecit mirabilium [Ps 110,4]. Tria sunt preconia de quibus solent principes commendari principaliter … — … cuius societatis nos participes faciat Christus Ihesus dei et virginis filius. Amen. Druck: GW M22461, CCXXIXv–CCXXXVIIv. Literatur: CALMA 3, 460 Nr. 35. Roth Franz von Mayronis, 255.
(143r–160v) Nicolaus de Plove. Schneyer/Hödl: Nicolaus de Polonia Nr. 82, 83.
(160v–174v) Johannes Herolt (Discipulus). Schneyer/Hödl: Johannes Herolt Nr. 89–91.
(175r–183v) Exempla de venerabili sacramento eucharistiae. (175r) ›De Iudeo in Colonia‹. Iudeus quidam erat in Colonia qui semper cum Christianis in fide solebat contendere … BHL Novum Suppl. 4254v. (176v) ›Aliud exemplum‹. Conversus quidam domini Wilhelmi de Wildegheshusen abbatis a curia Romana rediens … BHL Novum Suppl. 4254t. (178r) ›De infidelitate circa sacramentum‹. In episcopatu Traiectensi fur quidam captus fuit … BHL Novum Suppl. 4254q. (179v) ›De corpore Christi et iusticia‹. Comes quidam longa infirmitate decumbit … Ebenso in Cod. ms. Bord. 22, 225r, Cod. ms. Bord. 25, 166vb, und Weimar, HAAB, Q 22, 23r (Weimar 2, 45f.). (180r) Herkinbaldus vir nobilis et potens in iudicio nullam accepit personam … Auch in Cod. ms. Bord. 25, 166vb–167ra. Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 38. BHL Novum Suppl. 4254r. (180v) ›Communio etiam fortitudinem corporalem confert‹. Miles quidam nobilis multas iniurias inferebat Lodowico comiti Leodocensi … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 49. (181r) ›Aliud exemplum de corpore Christi et iudeo‹. Quidam Iudeus volens eukaristie illudere … Auch in Cod. ms. Bord. 25, 167rb. (181r) Sacerdos quidam infirmum visitandi … Ebenfalls in Tübingen, UB, Mc 111, 319v–320v (Tübingen 1,1, 232). (181v) Quedam erat iudea Damorosa cui serviebat ancillla christiana … (182r) ›Corpus Christi expellit amorem libidinosum‹. In civitate Remensi miles quidam consobrinam suam concubinam habebat … Auch in Cod. ms. Bord. 25, 167vb. Herolt Armamentarium 2, 779. (182v) ›Corpus Christi confirmat fidem‹. In vitaspatrum de hoc tale legitur miraculum. Narravit abbas Daniel qui fuit discipulus abbatis Arsenii dixit pater noster … Speculum exemplorum, GW M42949, Dist. 2, Cap. CLXXXIIII. (183v) ›De eukaristie desiderio‹. In ecclesia episcopali Saleburgensi fuit quidam rusticus cecus …
(184r–188v) Die folgenden Exempla stammen aus dem Werk des Johannes Herolt, der sie teilweise dem Dialogus miraculorum des Caesarius von Heisterbach entnahm. Sie sind gedruckt in Herolt Armamentarium 2, 606–612. (184r) ›Quidam accedit ad sacramentum contra prohibitionem sacerdotis‹. Quidam sacerdos vidit quemdam peccatorem sibi confessum non vere contritum … (184r) ›Sacerdos malus cum difficultate sumit corpus Christi‹. Sacerdos quidam secularis cum quadam die celebraret missam … (184v) ›Plaga sacerdotum indigne celebrantium‹. Sacerdos Lubricus immundus corpus Christi quasi quottidie ore polluto sumebat … (184v) ›Sacerdos quidam dubitat de sacramento‹. Sacerdos quidam devotus beate virgini Maria [!] de sacramento altaris dubitavit … (185r) ›Mulier quedam dubitat de sacramento‹. Beatus Gregorius cuidam matrone corpus Christi dedit dicens … (185r) ›Puer novem annorum communicatus est in extremis‹. Puer quidam cum infirmaretur spiritu sancto inflatus corpus Christi … Auch Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 44. (185v) ›Christus communicat mulierem‹. Femina quedam devota quodam tempore ardenter nimis communicare desiderans … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 35. (185v) ›Femina quadam cibo corporali abstinuit de una dominica ad aliam‹. Femina quedam erat solita sepe communicare et ex permissione sacerdotis … Libri VIII Miraculorum Lib. 2, Cap. 36. (186r) ›Diabolus fugatur ab obsesso per sacramentum corporis Christi‹. Sacerdos quidam cuiusdam demoniaci os aperuit et hostiam non consecratam … (186r) ›Asini cesserunt sacramento eucharistia‹. Plebanus sancti Iacobi cum deferet corpus dominicum … (186v) ›Equus bos et asinus cognoscunt Christum in sacramento‹. Quidam episcopus devotus et quidam hereticus perversus … (186v) ›Equus iudei cognovit Christum in sacramento‹. Sacerdos quidam cum iret ad comunicandum quedam infirmatum iudeum obviam … (186v) ›Mulier quedam ponit corpus Christi ante porcos‹. Albertus de Prussia episcopus refert quod quedam mulier … (187r) ›Puella quedam dispergit corpus Christi super olera‹. Fuit in insula sancti Jacobi quidam obsessa layca … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 9. (187v) ›Boves in agro cognoscunt Christum sub sacramento‹. In villa quadam fures ecclesiam in nocte infringentes … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 7. (187v) ›Apes faciunt eukaristie altare‹. Mulier quedam cum apes multas nutriret et ille non proficerent … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 8. (188r) ›Eukaristia ostendit potentiam suam in aqua‹. Tempore illo quando manifestari ceperunt hereses Albienses … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 12. (188v) ›Eukaristia ostendit potentiam suam in terra‹. Plebanus sancte Columbe in Colonia cum in quadam sollemnitate pascali … Dialogus miraculorum, Dist. 9, Cap. 14. (188v) ›Eukaristia ostendit potentiam suam in igne‹. Tempore quodam ecclesia exusta est …
(188v–192v) Exempla de venerabili sacramento eucharistiae. (188v) ›De digne et indigne communicantibus‹. Legitur in libro de donis quod quidam sanctus episcopus in festo pasce dominum rogavit … Herolt Armamentarium 1, 487, Sermo 46G. (189r) ›Quidam post communicationem ad tabernam ineunt et sunt puniti‹. Legitur in libro summorum pontificum quod quidam post festum pasche et sacram communionem ebrietatibus … (189v) ›Sacramentum eukaristie fugat tempestates demonum‹. In Aquileia fuit quidam venerabilis presbiter Florentinus nomine vir plenus fide … Herolt Armamentarium 2, 812. (190r) ›Mulier quedam dixit kuckuk [!] et de sacramento‹. Egrotavit quedam mulier usque ad mortem et dixit ei filia sua mater … Herolt Armamentarium 2, 806f. (190r) ›De puero et sacramento eukaristie‹. Puer quidam vidit monachum quasi quottidie celebrare missam … (190v) Legitur in miraculis beati Petri martiris de ordine fratrum predicatorum … Beiträge zur lateinischen Erzählliteratur des Mittelalters. III: Das Viaticum narrationum des Henmannus Bononiensis. Mit literaturgeschichtlichen Anmerkungen, hrsg. von A. Hilka, Berlin 1935 (Abhandlungen der Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Phil.-Hist. Klasse, 3. Folge 16), 17f. Siehe Cod. ms. Bord. 49, 195r–218v. In dieser Beschreibung auch Literaturangaben. (191r) ›Aliud exemplum‹. In civitate quadam fuit femina sancta nomine Yda universa transitoria virtute … BHL Novum Suppl. 4245m. (191v) Monachus quidam cisterciensis ordinis tam malam habebat conscientiam … BHL Novum Suppl. 4245p. – 193r–v leer.


Abgekürzt zitierte Literatur

BHL Bibliotheca hagiographica Latina antiquae et mediae aetatis, 2 Bde., ed. Socii Bollandini, Bruxelles 1898 und 1901 (Subsidia hagiographica 6), Bd. 3: Supplementi editio altera, Bruxelles 1911 (Subsidia hagiographica 12)
CALMA C.A.L.M.A. Compendium auctorum latinorum medii aevi, hrsg. von M. Lapidge u.a., Bd. 1–, Firenze 1999–
Dialogus miraculorum Caesarius Heisterbacensis, Dialogus miraculorum [lateinisch-deutsch] Dialog über die Wunder, hrsg. von H. Schneider und N. Nösgens, Bd. 1–5, Turnhout 2009 (Fontes Christiani 86,1–5)
Franck Aufgeschlagen M. Franck u. a., Aufgeschlagen. Universitätsbibliothek Kiel öffnet ihre Buchschätze des Bordesholmer Klosters, Ausstellung 20.08.–27.09.2002, Kiel 2002 (Vorauspublikation aus dem Sammelband "Die Bibliothek des Augustinerchorherrenstifts Bordesholm". In Vorbereitung für 2003)
GW Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Bd. 1–, Leipzig 1925–1938, Stuttgart 1978–
Herolt Armamentarium J. Herolt, Armamentarium catechetico-concionatorium ad oppugnanda vitia …, 2 Bde., Augsburg 1756
Krämer S. Krämer, Handschriftenerbe des deutschen Mittelalters, Bd. 1–3, München 1989–1990 (Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz. Ergänzungsband 1)
Libri VIII Miraculorum A. Meister, Die Fragmente der Libri VIII Miraculorum des Caesarius von Heisterbach, Rom 1901 (Römische Quartalschrift, Suppl.heft 13)
Piccard-Online Piccard-Online. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart, J 340 (http://www.piccard-online.de)
PL Patrologiae cursus completus. Series Latina, Bd. 1–221, hrsg. von J. P. Migne, Paris 1844–1865
Ratjen H. Ratjen, Zur Geschichte der Kieler Universitätsbibliothek. Schriften der Universität zu Kiel 1862–1863, Kiel 1862–1863 (Programm zum Geburtstage Frederiks VII.)
Roth Franz von Mayronis B. Roth, Franz von Mayronis OFM. Sein Leben, seine Werke, seine Lehre vom Formalunterschied in Gott, Werl/Westfalen 1936 (Franziskanische Forschungen 3)
Schnabel K. Schnabel, "Liber sanctae Mariae virginis in Bordesholm …" Geschichte einer holsteinischen Stiftsbibliothek, Wiesbaden 2014 (Wolfenbütteler Mittelalter-Studien 33)
Schneyer J. B. Schneyer, Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters für die Zeit von 1150–1350, Bd. 1–11, Münster/Westf. 1969–1990, Bd. 1–4 ebd. 21973–1974 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters 43,1–11)
Schneyer/Hödl CD-ROM inventory of medieval latin sermons 1350–1500 = Repertorium der lateinischen Sermones des Mittelalters von 1350–1500, nach den Vorarbeiten von J. B. Schneyer, hrsg. von L. Hödl und W. Knoch, Münster/Westf. 2001
Steffenhagen E. Steffenhagen, Die Klosterbibliothek zu Bordesholm und die Gottorfer Bibliothek. Zwei bibliographische Untersuchungen, in: Zeitschrift der Gesellschaft für Schleswig-Holstein-Lauenburgische Geschichte 13 (1883), 66–142
Tübingen 1,1 Die lateinischen Handschriften der Universitätsbibliothek Tübingen, Bd. 1,1: Signaturen Mc 1 bis Mc 150, beschrieben von H. Röckelein u. a., Wiesbaden 1991 (Handschriftenkataloge der Universitätsbibliothek Tübingen 1,1)
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Weimar 2 Bibliographien und Kataloge der Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek zu Weimar. Die lateinischen Handschriften bis 1600, Bd. 2: Quarthandschriften (Q), beschrieben von M. Eifler, Wiesbaden 2012
WZIS Wasserzeichen-Informationssystem. Landesarchiv Baden-Württemberg, Hauptstaatsarchiv Stuttgart (http://www.wasserzeichen-online.de/wzis/index.php)

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der Bordesholmer Handschriften in der Universitätsbibliothek Kiel.
Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel (copyright information)