Handschriften der Ratsbücherei Lüneburg, Bd. 3: Die theologischen Handschriften: Quartreihe. Die juristischen Handschriften, beschrieben von M. Stähli, Wiesbaden, 1981 (Mittelalterliche Handschriften in Niedersachsen 4), S. 112 - 116 . (Vorläufige Beschreibung)

Lüneburg, Ratsbücherei, Theol. 4° 79

Alexander de Villa Dei. Ludolphus de Lucowe. Hermannus Grevensten etc.

Papier — 259 Bl. — 21,5 × 16 cm — Norddeutschland (Göttingen) — 1424/1427

Wasserzeichen: gekreuzte Schlüssel Briquet 3855 und 3856, gekreuzte Schlüssel in Kreis ähnlich Briquet 3895, Ochsenköpfe ähnlich Piccard VII 606 und ähnlich Briquet 14176 sowie ein nicht nachweisbarer Ochsenkopf. Lagen: V (10). VI (22). VIII-1 (37). VI + 3 (52). VI + 2 (66). 2 [VI + 1] (92). VI (104). VII (118). VI (130). VIII (146). VII + 2 (162). 2 [V + 1] (184). VI (196). IX-2 (212). 3 VI (248). VI-1 (259), das letzte Blatt der Lage auf den Rückendeckel geklebt. Schriftraum: 13-15 × 7 cm, 18-20 Zeilen. Schriftraum: 17-18 × 11-12 cm, 38-45 Zeilen. Cursiva, verschiedene Hände. Zum Teil orangefarbene Lombarden und Rubrizierung, häufig Raum für die Anfangsbuchstaben freigelassen.

Holzdeckelband mit ehemals hellem Lederbezug, Kapitale lederumflochten.

Herkunft: Im Spiegel des Vorderdeckels Exlibris des Michaelisklosters Lüneburg. Darunter der Eintrag: Cunradus Swer (?) est probus, hoc testatur Ludolphus. Vgl. dazu die Besitzeinträge 29r, 118r und 162r. Ludolphus de Schulenborg ist 1470 und 1477 als Mönch im Michaeliskloster Lüneburg belegt, vgl. Büttner Album 97r Federproben und Verse: Nota quattuor species artis grammatice sciencie continentur in hiis versibus: Rectis as es ethimo…, darunter Walter I 10098, Walter II 11880.

Lehmann S. 65. — Borchling S. 166/67. (162v, 212rv, 258v). — Martini 77.

1r-29r Alexander de Villa Dei: Doctrinale, pars I. Scribere clericulis paro doctrinale … — … declinacio quarta.Et sie est finis, prima pars Alexandri.Anno domini M cccc xxvii in vigilia s. Gregorii. Darunter der Eintrag: Ludolphus Schulenborch est qui possidet hunc librum. Bis 16v mit Interlinearglossen, danach nur noch ganz vereinzelt. Gelegentlich Marginalglossen, 17rv übertragungen ins Niederdeutsche. Ed. D. Reichling, in: Monum. Germ. Paed. Bd.12, Berlin 1893. 29v flüchtige Einträge, erste Zeile nicht leserlich, darunter: quod faciet dextra, non debet sapere sinistra und Anfang des Cisiojanus.

30r-37v De declinatione terminorum defectivorum. Scribitur primo libro Elencorum: qui virtutes vocabulorum sunt ignari… et quia maior difficultas est in declinacione et exposicione istorum terminorum defectivorum, scilicet in istis et in aliis subsequentibus: alleluja, amen, osanna … — … Sequitur, reverte secundam partem et habebis declinacionem de verbis impersonalibus… Fortsetzung 66r.

38r-65v Alexander de Villa Dei: De doctrinale, pars II. mit Interlinearglossen und Kommentar. Hic iubet ordo libri … — … quos ego cerno.Et sic est finis huius secunde partis Allexandri.‹ (38r) Kommentar: Iste liber cuius subiectum est vox litterata, articulata articulacionis … — … ((Wasserschaden)) et illud dictum magis videtur concordare (?) cum lectura (?) magistri.Et sic est finis.

66r-v Fortsetzung von 37v: Post prehabitis consequenter procedendum est ad alia verba defectiva … — … satis dictum est in prima Allexandri et aliis libris quare transeo causa brevitatis.Et sic est finis.‹ Darunter Federproben, z. T. ausgelöscht. (67r-118r) Ludolphus de Lucowe: Flores grammaticae mit Kommentar. (67r) Kommentar: Veniat dilectus meus in ortum meum ut comedat fructus pomorum suorum [Ct 5,1] Hec proposicio quamvis sit theoloyca potest tamen exponi sive ad ipsam grammaticam applicari. (67v) tercio videndum est de tytulo qui compositur ex nomine libri et ex nomine editoris eiusdem ut sic: Incipiunt flores i. utiliores regule grammaticales per magistrem Ludolphum… Flores. Iste liber de cuius subiectum dictum est prima sua divisione dividitur in duas partes. (68v) Text, Prolog: Flores grammatice propono scribere. (69r) Text: Articulos grammatici ponunt … — … (117v Text Expl.:) ire colere luctus.Finis adest florum laus Christo grammaticarum.Anno domini M cccc vicesimo quarta in vigilia Lamberti completus est iste liber. Anno domini 1424 in vigilia Lamberti. Walther I 6643. Zu Ludolphus de Lucowe, canonicus Hildeshemensis, vgl. Grabmann Ma. Geistesleben 1 S. 135. (117v) Kommentar Expl. …Nota illud metrum Luce dolet… et sic habetur Ludolphus de Luco, non tamen fuit oriundus de Luco que cita est in terra Lusasia, sed que est cita in terra Francie … — (118r) hiis vero obschurius, cui una cum matre gloriosa sit laus et gloria in secula seculorum. Amen.Et sic est finis.‹ Darunter EIntrag in anderem Schriftzug: Et sic est finis per me Ludolphus [!] Schulenboreh. Amen ((ergänzt: mynend)) denst tovorn. Der Text ist mit verschiedenen Kommentaren überliefert. Der hier vorliegende stimmt weder mit Göttingen Luneb.81 (ebenfalls aus dem Michaeliskloster Lüneburg), mit München Clm 9679 und 14692 noch mit Wolfenbüttel Cod. Guelf. 654 Helmst. und 1139 Helmst. überein. Ein stellenweise ähnlicher Kommentar in Cod. Guelf. 892 Helmst. (118v) Verschiedene Einträge, zum Teil wieder überschmiert und kaum leserlich: Anfang des Cisiojanus; Sentenzen, nicht bei Walther: Pauper in specie cum Christus venerit ad te… Gea (?) loquitur, dia varia refert. (119ra-162rb) Doctrinale prosaicus. ›Assit ad inceptum.‹ Prolog: Doctrinale prosa fuit hoc michi scribere cura, ut levius capiant artem pueri sine metro. (119ra) Text: Grammatica est ars sive sciencia recte loquendi, recte scribendi, recte quod scripta pronunciandi … — (162rb) ut post huius vite finem vivit et regnat per infinita secula seculorum, amen.Doctrinale prosa domini virtute peregi. In quo collegi seniorum plus vigorosa. Te laudo Christe per quem liber explicit iste.Explicit doctrinale prosaicum anno domini a°1424 (?) in vigilia S. Andree apostoli. Gotink. Darunter der Eintrag: Ludolphus est possessore. (162v) Rezepte, niederdeutsch: Nota weme de worm is ghe crapen in dat ore … We sine stemmen beholden wel de schal drinken… Deme de nese blodet de drinke… Contra pestilenciam: Wultu seker sin de di de bladderen nach de drose nicht enschaden… Ok we begrepen is mid der suke der drose efte der bladeren. Darunter grammatikalische Notanda. – (163r-199v) Hermannus Grevenstein: Collecta in partem II. doctrinalis alexandri. ›Veni sancte spiritus.‹ Prolog: Concupivit rex speciem. Circa inicium secunde partis formatur thema tale: Concupivit rex speciem meam quia laudabilis sum et decora. Hec verba scripta sunt originaliter de beata virgine Maria et apte ad propositum possunt applicari. (164v) Text: Hic iubet ordo. Nota quod hoc est octavum capitulum libri doctrinalis Alexandri, in quo secundum ordinem promissum in prohemio … — Textlücken: 184v, 185r und 194r unbeschrieben. (199r) patet ipsi scolari quelibet debita ordinacio et construccio sciencie grammaticalis.Et sic est finis huius libri secundi partis‹. Explicit huius secunde partis collectum in Gotting a magistro Hermanno Grevensten honorabili etc. — 199v leer. Ein Hermannus de Grevenstein studierte in Erfurt und wurde 1417 zum Rektor der dortigen Universität gewählt (vgl. E. Kleineidam: Universitas studii Erffordensis, Leipzig 1964, S. 60 Anm. 6). Ob er identisch ist mit dem Verfasser des 1441 in Göttingen geschriebenen Sentenzenkommentars (vgl. Stegmüller RS 347) oder des lat./mhdt. Liedes im Rückdeckel der Handschrift Frankfurt Praed. 59 (vgl. Stammler Verfasserlexikon Bd. 2, 97), ist ungeklärt. (200ra-211vb) Collecta in partem II. doctrinalis alexandri. Prolog: ›Circa inicium secunde partis formatus [!].Partis formatus [!] de matale [!] [recte: formatur thema tale]: Concupivit rex speciem meam, laudabilis sum et decora. Hec verba sunt originaliter de beata Maria virgine et apte ad propositum nostrum possunt applicari. (202va) Hic iubet ordo libri vocum. Hic est dicendum capitulum doctrinalis Allexandri in quo secundum ordinem premissum in prohemio. Es handelt sich um den gleichen Kommentar wie oben. Beides sind wohl Nachschriften der gleichen Vorlesung, letztere ziemlich fehlerhaft und unvollständig. Bricht 211vb in Kap. VIII, Zeile 1130 (nach der Ed. Reichling s.o.) ab. (212rv) Medizinischer ratgeber gegen die Pest, niederdeutsch:Dit heft des romeschen konighes arste ghe maket wedder de drose unde pestilencien.In dem ersten wem se werden in dem hovede edder in dem halse de schal laten de hovet adderen up beyden dumen. Vgl. Handschrift Göttingen Luneb. 32, 296v. (212v) Beschwörungsformel gegen die Pest: Der vader soke di, der sone unde di de hilghe gheist de vordrive di, + ik beswere di dros swal. (213ra-255va) Expositio verborum temporalium. mit Stellenverweisen, die aber ohne Bezug zu dieser Hs. sind. ›Ave Maria.Abarco, - cui, - itum i. longe rem ammoneo s.a. Abcedo, - cessi, - cessum i. recedo c. n … — … zismo, - avi, vermorum est vol est ipsarum avium.Explicit, et sic est finis istius.‹ (256r) Reiseroute von Lüneburg bis Florenz. Luneborgh, Cherdowe, Bedenstede, Sprahensen, Osel, Ghifhorne, Brunswik.

256v-257r Wortspiele. Die einzelnen Wörter einer Sentenz oder eines Bibelzitats werden untereinander geschrieben durch sinngemäß entsprechende ersetzt, z.B. Capud/ draconis/ salvator/ conternit. Darunter: Potestatem/ diaboli/ lhesusChristus/ suppetavit. Darunter: Essenciam/ serpentis/ Deus/ annichilavit usw.

257v Notanda zu Amen und Osanna, vgl. 30r-37r De declinatione terminorum defectivorum. Federproben. Anfang eines niederdeutschen Briefentwurfs: Amen, pater noster to vorn. Myn leve alwerik unde myn leve om, ik late gw vruntliken bidden, dat gy my wolden lenen… dat heft hyr her Hinrik Gos vor belenet. Hinricus Goes ist 1470 als Mönch im Michaeliskloster belegt, vgl. Büttner Album 97r. Darunter Sentenzen: Walther II 23214, 29645, Walther I 10098. Nicht bei Walther: Laudaris quodcumque palam.

258r Federproben und Sentenzen: Walther II 29764a. Persistunt artes septene liqueberales … Solum filioli sic sermo. Dazwischen der Eintrag: Hardinghus. Walther II 24072a. Proposicionum alia kategorica alia ypotetica. Walther II 29694. Erit solutus artes si noverit illas. Walther II 5908.

258v Naturheilkundliche Notanda: …iste ergo bestie virtute et odore Artemesie repelluntur quia est herba multum valens contra venenum.

Darunter niederdeutsches Lied: Droch werlt mych greset vor din wesent. vgl. dazu Borchling (Hamburg Stadtbibliothek) S. 98. Ed. von E. Schröder nach der Ebstorfer Liederhandschrift, in: Niederdt. Jahrbuch 15 (1889) S. 15. Hier Strophe 1 und 2, wobei Zeilen 1-6 der 2. Str. fehlen. Von Str. 3 nur die ersten drei Zeilen.

Darunter. Walther I 15970.

259r 18 Zeilen über das Blut: …in hiis metris … signa cruoris emissi.

Federproben, Walther II 24035.

Am Seitenrand Bibelzitate und Sentenzen, nicht bei Walther: Primo et principaliter maxime valet… Audi fili my disciplinam patris tui… O quam venerabilis talis fecunditas summis desideriis… Studia te preclarum faciunt et sine studio amicus tuus ero.


Abgekürzt zitierte Literatur

Borchling C. Borchling, Mittelniederdeutsche Handschriften in Norddeutschland und den Niederlanden. Erster Reisebericht, Göttingen 1899 (Nachrichten von der Königl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen. Philologisch-Historische Klasse 1898, Heft 2)
Briquet C. M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier, Bd. 1–4, Leipzig 21923
Büttner Album J. H. Büttner, Album curiae, handschriftlich. Stadtarchiv Lüneburg, Signatur NBü 23
Grabmann Ma. Geistesleben M. Grabmann, Mittelalterliches Geistesleben, Bd. 1-3, München 1962-1956
Lehmann P. Lehmann, Mitteilungen aus Handschriften IV. München 1933 (Sitzungsberichte d. Bayer. Akad. d. Wiss. Philos.-Hist. Kl., 1933 H. 9)
Martini A. Martini, Beiträge zur Kenntnis der Bibliothek des Klosters St. Michaelis in Lüneburg, Lüneburg 1827
Piccard G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Bd. 1–17, Stuttgart 1961–1997 (Veröffentlichungen der Staatlichen Archivverwaltung Baden-Württemberg. Sonderreihe Die Wasserzeichenkartei Piccard im Hauptstaatsarchiv Stuttgart 1–17)
Stegmüller RS F. Stegmüller, Repertorium commentariorum in Sententias Petri Lombardi, 2 Bde., Würzburg 1947
Walther I H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Göttingen 1959 (Carmina medii aevi posterioris Latina 1)
Walther II H. Walther, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi, Bd. 1–6; P. G. Schmidt, Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Nova series, Bd. 7–9, Göttingen 1963–1986 (Carmina medii aevi posterioris Latina 2,1–9)