MAGNIFICIS, NOBILISS: AC CLARISSIMIS VIRIS, DN. IOHANHARTMANNO AB ERFFA PRINCIpis VICARIO, Dn. Rudolpho à Bunow praefecto summo, & Dn. Friderico à VVeihen I. V. D. & Cancellario, caeterisque Illustrissimi Potentissimique Herois D. ERNESTI Ducis Brunouicensium ac Lunaeburgensium, &c. Domini sui clementissimi, Consiliarijs praestantissimis, Dominisac Maecenatibus suis plurimum colendis

HASCE THESES,

Breuem quandam librorum veteris Testamenti Canonicorum epitomen complectentes, felicis Strenae, debitaeque obseruantiae ac gratitudinis loco, officiosè consecrat dedicatque Respondens.

M. IOHANNES VVONINGIVS Vltzensis.

DISPVTATIO

De primario argumento librorum Sacrae scripturae Canonicorum, qui veteris Testamenti appeliatione comprehenduntur.

I.

IN The sibus superiorum Disputationum, Sacrae scripturae libros, qui ad fundamentum fidei & religionis eius requiruntur, quam nos Christiani profitemur, & in quibus vnica norma aut iudicium, de omnibus controuersiis dirimendis extat, ordine & ratione suâ designauimus, enumerauimus, certitudinem eorum immotam comprobauimus, & ab Apocryphis distinximus.

II.

Ostendimus etiam, quanta sit Sacrae scripturae & librorum, quibus ea comprehenditur, dignitas vel autoritas, & vnde ea dependeat, quodque autoritas Ecclesiae, sacris scripturis nequaquam praeiudicet.

III.

His nunc alia de quibus circa hos libros controuersia est, subijcienda erant, vt sunt ea, quae de editione authentica scripturarum, siue de fontibus librorum Veteris Testamenti Hebraeis, & Noui Testamenti Graecis, de versionibus eorundem varijs, de interpretatione scripturae, & de perfectione eiusdem, contra non scriptas traditiones disceptantur.

IIII.

At verò cum haec admodùm latè pateant, & alij, praesertim qui nunc Bellarmino bella de his mouenti, grauiter ac necessariò se opponunt, in ijsdem discutiendis iam pridem elaborauerint, & adhuc elaborent, hanc ipsis prouinciam concedimus.

V.

Agemus autem de eo nunc, quod vel maximè prae caeteris est tractandum, videlicet, quod sit principale argumentum & scopus, eorum librorum sacrae scripturae, quos hactenus Canonicos esse ostendimus.

VI.

In quo sanè deducendo non solùm de eorum auctoritate & certitudine, magis ac magis confirmabimur, sed etiam eorundem longè pulcherrimam, suauißimam & vtilißimam cognoscere licebit ex eo, quod omnes sacrorum librorum scriptores, maximè omnium in Christum respexerunt, de eo vaticinati sunt, ipsum commendârunt, & ad hunc vnicum Saluatorem nos remiserunt. Vnde quamuis interdum aliud agere videantur, tamen Spiritum in illis semper in hunc scopum oculos dirigere rectè pieque attendentibus haud obscurum est.

VII.

Ex hoc etiam capite intelligemus, quis sit totius sacrae scripturae nucleus, quae medulla eius, & quae propria Ecclesiae Dei sapientia, qua vniuersa salutis uostrae summa, modusque consequendi vitam aeternam continetur, qui omnibus alijs scriptoribus, ab Ecclesia Dei alienis, fuit ignotus.

VIII.

Praeterea hinc discemus, idem genus doctrinae, quod nos profitemur, omnibus temporibus in vera DEI Ecclesia de Meßia sonuisse, nec alia ratione primaeuos patres, coram Deo iustificatos & seruatos fuisse, quàm eâ, quae apertè & constanter contra hostes veritatis, in nostris Ecelesiis asseritur.

IX.

Vtemur autem hoc ordine, vt in hâc quidem Disputatione, breuißima quadam delineatione ostendamus, quibus potißimùm in locis & capitibus, Prophetae in scriptis Veteris Instrumenti, reuelatione diuina, de summis Dei mysterijs, verum Meßiam designantibus, antequam illa fierent, longis retrò seculis (quae etiam adsignabimus) vaticinati sint: in alterâ verò subijciemus, quibus rationibus Euangelistae & Apostoli in Nouo Testamento, eadem certò praestita, & licet diutiùs differri viderentur, tandem impleta esse demonstrauerint, adeoque eleganter prophetias Veteris Instrumenti, ad res Noui accommodauerint.

X.

Argumentum igitur principale, & scopum vniuersae scripturae Propheticae & Apostolicae, statuimus esse Dominum nostrum Ihesum Christum, Dei & Mariae Virginis filium, citra cuius fidem nemo hominum inde ab initio mundi seruatus est, nemo etiamnum ex illis seruatur, & nemo ad finem vsque mundi seruari poterit.

XI.

De hoc argumento quàm maximè in scripturis inquirendo, spectando & tractando, plurima vocis diuinae dicta testantur, vt quod Psal: 40. Christus ipse inquit: Ecce venio, in capite libri (Mosis & Prophetarum) scriptum est de me, vt facerem voluntatem tuam, DEVS meus volui. Quod dictum expreßè Epistola ad Hebraeos, ad Christum accommodat cap. 10. & addit; per quam voluntatem sanctificati sumus per oblationem corporis Iesu Christi semel. Ibidem in Syriaca interpretatione pro voce libri, positum est, scripturarum.

XII.

Hoc idem subiectum principale nos Christus accuratè iubet inuestigare, vbi ait Ioh. 5. Scrutamini scripturas, (Mosis & Prophetarum) quia putatis (rectè) vos vitam aeternam in illis habere. Illae sunt, quae testimonium DE ME perhibent. Si Mosi crederetis, & mihi (vel vt Syriaca interpretatio habet, IN ME) crederetis, de me enim ille scripsit

XIII.

Quin verò etiam ipse Dominus ex morte rediuiuus, post gloriosam resurrectionem suam, Lucae 24. exorsus à Mose & omnibus Prophetis, testimonia de sua traditione, paßione, morte & resurrectione subinde inculcat, & particula, DE ME, quam addit, vnicum vel summum harum scripturarum se esse scopum abundè indicat.

XIIII.

Et Petrus Act. 10. catholicam oraculorum coelestium, de hoc scopo consensionem, digito monstrans: Huic omnes, inquit, Prophetae testimonium ferunt, quod remißionem peccatorum accepturus sit per nomen eius, quisquis crediderit in eum.

XV.

In eandem sententiam Paulus ab omnibus nouis inuentis, & hominum commentis, subiectum scripturae, de quo loquimur, disertè re mouens Rom: 1. ait: Segregatus in Euangelium DEI, quod antea promiserat per Prophetas suos in scripturis sanctis, de Filio suo, &c.

XVI.

Moses igitur & Prophetae concionantur de Filio DEI, & Meßia, quod in hunc mundum venturus, & humanam naturam assumturus esset, & addunt, ex quibus progenitoribus, ex quo populo, ex qua tribu, ex qua familia, denique ex qua persona familiae destinatae, siue ex qua matre, quo loco & quo tempore esset nascendus.

XVII.

Deinde mores & vitam Christi describunt, quae eâ puritate, innocentiâ & sanctitate constaret, vt perfectè cum normâ in lege diuinâ expreßâ congrueret, & cuius ratione benignißimus, mitißimus, humilimus, iustißimus erat futurus.

XVIII.

Praeterea quoad res gestas, vel officia & summa beneficia generi humano per Meßiam exhibenda, Prophetam, Sacerdotem & Regem eum describunt

XIX.

Officium Propheticum Meßiae tribuitur, partim propter summa̅ autoritatem, in reuelando patre, & diuinis eius mysterijs, partim quia de rebus venturis plurima Ecclesiae indicaturus erat.

XX.

Ad sacerdotium Meßiae, sub quo etiam Mediatoris officium comprehendi potest, hae potißimùm partes referuntur: Munus promulgandi & docendi Euangelium, quod ipsi vt autori est proprium: Satisfactio constans impletione Legis & persolutione poenae, quam in voluntaria paßione, morte, sepultura, ipsoque sacrificio propitiatorio plenè praestitit: Interceßio, qua pro credentibus interpellat apud aeternum Patrem, vt propter satisfactionem & suum eos in gratiam recipiat: Et Benedictio quam ipse secundum vetustißima vaticinia, verè & re ipsa impertit.

XXI.

Regium eius munus, quo vel in genere quibuscunque rebus creatis praeest & dominatur; vel quo in specie generi humano, & in eo praecipuè Ecclesiam aut fideles suos gubernat, defendit & liberat: cuius specialis gubernationis respectu Rex propriè ac praecipuè nominatur, eiusdemque ratione vocat nos & amplecti iubet eam satisfactionem, quam vt Propheta enunciauit, & vt sacerdos absoluit; ac denique iudex viuorum & mortuorum omnium est constitutus.

XXII.

De his ergò omnibus capitibus, quae locis personarum includi possunt, Moses & Prophetae, vel expreßis Oraculorum verbis & promißionibus explicitè, vel gestis peculiaribus & heroicis sanctorum Patrum, Prophetarum, Regum ac Ducum, vel denique typis ac sacrificijs, de praescripto DEI obseruatis implicitè disseruerunt, vaticinati & testati sunt.

XXIII.

Id quod nunc speciatim & ordine suo, libros veteris testamenti Canonicos percurrendo, ita ostendemus, vt habita ratione breuitatis, tantùm loca vel capita nominemus eorundem librorum, in quibus huiusmodi de Christo oracula continentur.

XXIIII.

Inter scripta igitur Mosis, quem rectè cum veteribus, Prophetarum omnium parentem & praeceptorem appellamus, à quo, ceu fonte perenni, vatum diusnis ora rigantur aquis, Primus liber est Genesis, qui ob copiam vaticiniorum de Christo, magna ex parte censetur Euangelicus, & in quo expreßis quidem verbis, De persona Meßiae, de duabus in co naturis, & vnione earum personali, de certo populo & certa tribu, ex qua homo nascendus esset, & de officijs atque beneficijs ipsius, & eorum applicatione, diuinae promißiones expositae habentur. cap. 3. 9. 12. 22. 26. 48. & 49. typis vero de ijsdem cap. 3. sub veste parata à Deo ex pelle agno detracta. cap. 4. sub sacrificio agni ab Abele oblati. cap. 14. sub persona Melchisedechi. cap. 22. sub persona Isaaci immolati. cap. 28. sub Scala Iacobo visa. & cap. 37. vsque ad 49. sub Iosepho à fratribus diuendito, cuius anni gloriae, sexies superarunt annos miseriae, disseritur.

XXV.

De praeclarißimis fidei verae in promissum Messiam exemplis, quibus hic liber abundat, & ob id quoque Euangelicus habetur, nihil hîc praeterea addimus.

XXVI.

De praecipuorum autem & antiquißimoru̅ huiusmodi vaticinioru̅ te̅pore (cuius consideratio eximiam illis affert lucem, & Deum non in morem hominum multa promittere, & pauca praestare euincit) hoc subijcimus, quod capitalis & prima promissio in Paradyso edita fuerit, antequam impleretur, annis 3970. Ea quae Abrahamo ex VR Chaldeorum, anno mundi 2024. euocato tradita est, annis 1947. ante natum Christum promulgata fuit: quae Isaaco anno mundi 2127. facta est, annis 1844. natum Christum praeceßit: quae Iacobo anno mundi 2186. repetita fuit, ad 1785. ante natum Christum refertur, & quae ab eodem de Siloh sub annum mundi 2256. enunciata est, aduentum Christi annis 1715. anteceßit; denique Iosephus anno mundi 2217. & ante natum Christum 1754-venditus est.

XXVII.

In libro Exodi praeter descriptionem de rubo ignito; & praeter dictum: Ero, qui ero, &c. quorum vtru̅que nonnulli ad Meßiae incarnatione̅ referunt, proponuntur multiplices figurae & typi de Christo, vt cap. 12. in agno paschali: cap. 16. in Manna; cap. 17. in Petra; cap. 24. in sanguine foederis; cap. 25. 26. 27. in fabrica arcae foederis, propitiatorij, Cherubin, mense, candelabri, altaris, thymiamatis, & compositione olei, vnctionis; cap. 28. 29. & postea 39. in vestitu, inauguratione & sanctificatione summi Sacerdotis Aaronis & filiorum eius, de quibus singulis interpretationem apud Cyrillum lib. 4. in Iohannem cap. 28. praeter alios videre licet.

XXVIII.

Incidit autem celebratio agni paschalis Israëlitarum, cum reliquis gestis in Eremo, quae inter Chananaeam regionem & Aegyptum media iuteriacet, proximè consecutis, in annum mundi 2454. ante exhibitum Meßiam 1517. & tabernaculum arcae faederis ibidem erectum & dedicatum est, anno secundo exitus ex Aegypto, die primo mensis primi, à condito mundo 2455. ante templum à Salomone extructum 480. & ante extructum illud templum DEI viuum, in quo teste Apostolo, tota plenttudo Diuinitatis habitat corporaliter, 1516.

XXIX.

In Leuitico praeter typum & collationem, totius sacerdotij Aaronis, seu Leuitici, cum Sacerdotio Christi, picturae & conciones visibiles de sacrificio ipsius verè expiatorio, & de varijs ac maximis eius beneficiis fuerunt varia & multiplicia sacrificia, toties repetita & descripta cap. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. & cblatio vituli & hirci in festo expiationis, die 10. Septimi mensis cap. 16. & de anno quinquagesimo seu iubilaeo, cui hoc est clangor siue sonitus buccinae quo 6. mense antè in festo expiationis indicebatur, nomen dedit. cap. 25.

XXX.

Initium constitutionis huiusmodi ceremoniarum & sacrificiorum in populo Israelitico, refertur ad diem primum mensis primi, anni secundi exitus eiusdem ex Aegypto, de quo Chronologica alia iam aßignata sunt.

XXXI.

Ex libro Numerorum, praeter typos de Christo propositos, in descriptione legis Nazaraeorum cap. 6. de Manna, cap 11. de cinere vaccae rufae & aqua cineri infusa, quae hyssopo aspersa immundos mundabat. cap. 19. de petra à Mose percussa, cap. 20. maximè insignis est typus serpentis aenei à Mose in deserto erecti. cap. 21. & his addendum est vaticinium Balaami, de stella oritura ex Iacob. Quod Basilius, & multi alij è Christianis & Hebraeis interpretes, ad Christi aduentum & regnum eius accommodant.

XXXII.

Inchoatur autem narratio in Numeris, à mense secundo, anni eius secundi post exitum, de quo dictum est, & eiusdem tantùm anni historia 14. primis capitibus continetur. De intermediis verò annis ea solummodò gesta nobis constant, quae cap. 15. 16. 17. 18. 19. Numerorum recensentur, licet verisimile sit, multa quae intermediis illis annis acciderunt, in prioribus aut sequentibus capitib. sparsim esse descripta. Hinc ergò colligitur, ab aeneo serpente erecto in descrto, vsque ad erectum in cruce Christum, annos 1511. interceßisse.

XXXIII.

Liber quintus Mosis, qui ob repetitam legem Deuteronomium appellatur, non solùm in eo totus est, vt sententiae legis diuinae perfectam & omnibus numeris absolutam institiam atque obedientiam requirentis, fidelißimè inculcata & dextrè accepta, finem atque scopum legis, Christum ipsum vnicè spectemus, expetamus & requiramus; sed etiam insigne vaticinium cap. 18. proponit, in quo persona, officium & doctrina Meßiae propria, disertis verbis exprimitur, & ab officio & voee Mosis discernitur.

XXXIV.

Haec quae Deuteronomio compraehenduntur, vltimo seu 40. anno peregrinationis Israëlitarum in deserto, à Mose proposita sunt, à primo die mensis in anno Ecclesiastico vndecimi ??? vsque ad sextum mensis sequentis ??? per sex & triginta dies (vt habet Sederolam rabba cap. 10.) quo ipso die, vt ibidem habetur, ab ipso Iehoua nunciatum est Mosi, instare diem mortis suae, quae mox sequenti 7. die non sine insigni mysterio subsecuta est, vt nimirum hoc ipso facto ostenderetur, neminem per Mosen aut legem, sed per vnicum Meßiam, in terram promißionis introduci, & coram Deo iustificari. Is fuit annus mundi 2493. ante natum Dominum Prophetarum omnium 1478.

XXXV.

Sequitur ergò historia Iehoschuae, vel vt vulgo vsitata alijs etiam & potißimùm proprijs nominibus effertur, Iosuae, qui vt , ita & gestis suis omninò typus fuit venturi veri Iehoschuae, & maximorum eius gestorum, vt quod iubente Iehouah & autoritatem ipsi, suo verbo & miraculo diuisi Iordanis circumdante, populum Israëliticum in terram Chanaan patribus promissam introduxit cap. 3. 4. 5. quod ingentes ac mirandas victorias pro electis DEI, velocisßimo cursu solis & Lunae, ad integrum in ipso solstitio aestiuo diem cohibito obtinuit cap. 6. 8. 10. 11. quodque deuictis regibus Cananaeis, & triumpho de ijsdem habito, terram Israélitis sorte distribuit.

XXXVI.

Introductio illa Israélitarum per Iordanem exiccatum, incidit in annum mundi 2494. ante exhibitum verum Iosuam 1477. partitio autem terrae quae 7. anno consecuta est, attigit annum mundi 2500. ante natum Christum 1471. Quo ipso anno etiam Iubilaeus Mosis siue legis de mandato DEI supra expresso, initium habuit, annis ante verum Iubilaeum à Christo ipso promulgatum 1500. hoc est triginta Iubilaeis.

XXXVII.

In libro Iudicum mystica & typica de Christo habentur, cum in aliis capitibus, tùm potißimum in historia Ierubbaal siue Gedeonis cap. 6. 7. 8. & Samsonis cap. 13. 14. 15. 16. vt praeter Interpretes iuniores, Augustinus multis in locis venustè declarat, & inprimis serm. 107. & 108. de tempore, & de mirabilibus scripturae cap. 6.

XXXVIII.

Refertur autem aetas Gedeonis quidem ad annum à condito mundo 2672. ante natum Christum 1299. Samsonis verò ad annum mundi 2791. ante natum Christum 1180.

XXXIX.

Libellus Ruth praeter id quod proauum Dauidis, & patriam, in qua Meßias nascendus erat, exprimit, alia quoque mystica continet, de quibus multis disserit Ambrosius libro 3. super Lucam.

XL.

Tempus Ruth incidit in annum mundi 2730. ante natum Christum 1241. In libro Sederolam refertur ad praecedentia tempora, quibus Ehud tertius iudex Israëlem gubernauit & quibus Eglon Rex Moabitarum deuictus est.

XLI.

In primo libro Samuelis typica de Christo proponuntur, in Sacerdote Heli mortuo cap. 4. in vnctione prima Dauidis, domi paternae in Bethlehem cap. 16. in legatione Dauidis ad fratres suos, in Leone & Vrso occiso, in Goliatho prostrato cap. 17. in persecutione, fuga & exilio Dauidis ac propinquorum suorum cap. 19. 20. 21. & multis aliis: in caede Abimelechi & Sacerdotum, qui Dauidi fauere videbantur cap. 22. & in nece Saulis cap. 31.

XLII.

Censent autem vnctionem primam Dauidis accidisse circa annum mundi 2883. ante natum Christum 1088. & mox sequenti incidit monomachia Dauidis & Goliathi, quae mortem Christi vincentis infernalem Goliathum diabolum, annis 1120. praeceßit, ac denique (vt in consignatione horum temporum breuiores simus) Saul periit anno mundi 2890. ante natum Christum 1081. cum extincto paulò antè, nempe 7. mensibus, vt volunt Hebraei, viro Dei Samuele, Philystaeis rediisset in praecordia virtus, contra quos praelio infeliciter suscepto, Saul suis concidit armis.

XLIII.

Libro secundo Samuelis post typicam Dauidis vnctionem in Hebron factam, cap. 2. & tertiam in vrbe Hierosolymorum, eiectis ac deletis Iebusaeis consecutam, cap. 5. expreßis verbis proponitur, & repetitur capitalis promißio de semine benedicto, siue de Meßia ex regia Dauidis stirpe nascituro, quae promißio omnibus, quantumuis ingentibus thesauris regni Dauidis, & successorum eius praefertur & cui simile decus in nullo alio mundi regno & principatu vnquam extitit. cap. 7.

XLIV.

Deinde varia certamina & lapsus, qui regnante iam supra Israëlem vniuersum Dauide Iudaeorum rege celeberrimo, & Propheta excellentissimo, in eodem libro accidisse scribuntur, typus fuerunt regni Christi, quod in his terris non qutetis sed militiae est regnum, vbi perpetuò piis certandum est, quibus nulli veniunt sine Marte triumphi, & vbi sancti quoque sibi ipsis relicti, quandoque grautoribus lapsibus praeoccupantur. Sed tamen seriò ad DEVM conuersi, & desipiendo sapientiores facti, in gratiam redeunt, licet tristes postea in hac vita poenas perferant cap. 8. 10. 11. 12. 13. 14. 21. 22. 24.

XLV.

Praeterea admodum illustris typus Christi, mortem adeuntis proponitur in historia fugae & exilii Dauidis, in quo excedens vrbe Hierosolyma transit torrentem Cidron; iubet arcam Domini reduci in vrbem, ascendit cliuum olearum, lacrymans incedit aperto capite nudisque pedibus, excipitur ac proscinditur conuicijs Semei, imò & lapidibus petitur, & nuncium accipit, Achitophelem quoque aduersus ipsum conspirasse, qui paulo pòst seipsum laqueo suspendit, caeteris etiam seditiosis funesta morte suhlatis. cap. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

XLVI.

Accidit autem altera vnctio Dauidis in Hebron anno 7. & tertia in metropoli Iudeae anno 14. post primam. Adulterium & homicidium ab eo commissum est circa annum mundi 2908. ante natum Christum 1063. quam mox poenitentia est secuta, anno aetatis Dauidis 49. Hinc post longam illam telam malorum, quae in regia familia eruperunt, secutum est exilium eius circiter annum mundi 2923. ante natum Christum 1048. aetatis Dauidis 63. quo etiam degener & seditiosus filius eius Absolon tristißimo & inusitato mortis genere perijt.

XLVII.

In fine libri eiusdem, in testamento siue nouißimis verbis Dauidis de Meßia vaticinium comprehenditur, & expreßis verbis duae naturae in ipso & nomina eiusdem officium designantia attinguntur cap. 23.

XLVIII.

De anno certo ad quem postrema illius libri gesta sunt referenda non constat, nisi quod ex cap. 2. sequentis libri colligitur, regem Dauidem ob sapientiam, pietatem, iustitiam & mansuetudinem laudatissimum, postquam 40. annis Ecclesiam & Rempublicam administrasset, rebus humanis exemtum esse anno aetatis 70. mundi 2930. ante natum Meßiam ex stirpe sua 1041.

XLIX.

Libro primo Regum in coronatione Salomonis, (qui nomine etiam refert Christum, facientem pacem inter DEVM & homines, & annunciantem pacem per Euangelium) vbi à Dauide collocatur in throno regio, & tam ab ipso patre Dauide, quàm à populo faustis acclamationibus Rex salutatur, & singulari reuerentiae cultu adoratur, procul dubio recondito quodam mysterio adoratio Meßiae debita fuit repraesentata. cap. 1.

L.

Inprimis vcrò externus splendor & sumtuosus ornatus templi Sa lomonis, in quo omnia auro & argento rutilabant, spiritualem operum veri Salomonis maiestatem ac magnificentiam adumbrauit, & in eorum considerationem piarum mentium oculos potius, quàm in ligna & lapides erigendos ac defigendos esse docuit.

LI.

Vnde & totius regni Salomonis eminentia, typus fuit inaestimabilis & ineffabilis dignitatis regni Christi, qui non in templo corruptibili & manu facto, vel aula terrestri habitaturus, sed immensa potentia gloria & magnificentia ad dextram Patris omnibus creaturis in coelo & in terra dominaturus, ac summi Regis ac Sacerdotis munere functurus erat cap. 6. 7. 8. 9. 10. De singularum partium templi mystica interpretatione, studio breuitatis, nihil nunc addimus.

LII.

Conditum autem est templum Salomonis, quod rectius inter septem miracula mundi, quàm Ephesinum referri poterat, anno mundi 2934. ab exitu Israëlitarum ex Aegypto 480. ante verum & mirificum templum, nempe Filium Dei in carne manifestatum, in quo omnis plenitudo diuinitatis corporaliter habitat, & in quo solo DEVS nobis propitius orationes nostras exaudit, annis 1037.

LIII.

Salomon in eo quoque fuit typus Christi, quod famá sapientiae suae reginam Saba siue Austri pertraxit, vt veniret Hierosolymam, quae cum praesentem illum audiuisset, admiratione extra se rapta dixit, omnem famam gloriae eius minorem fuisse ijs, quae coràm cerneret atque audiret, & ne quidem dimidium sibi nunciatum fuisse beatosque esse Israëlitas, quibus de hoc fonte tam salutaris sapientiae vndas haurire liceret, cap. 10. Id quod longè potius cum Augustino serm. 253. de tempore & pia antiquitate ad verum Salomonem Christum accommodamus, qui famâ coelestis sapientiae, siue doctrinae Euangelicae & miraculorum suorum, longè lateque totum terrarum orbem repleuit, & ad se pertraxit omnium gentium populos, qui agnoscunt in ipso longè rectius quàm in Salomone, omnes sapientiae Dei thesauros reconditos.

LIV.

Tempus id quo regina Austri post absolutam à Salomone vtramque domum, Domini & suam, ipsum adijt, sapientiam eius auditura, inctdit in annum mundi 2954. ante exhibitum orbi sapientiae fontem vnicum Christum, 1017.

LV.

Elias Propheta, secundum historiam quae de ipso cap. 17. huius libri extat, geßit typum Christi, & vidua Sareptana repraesentauit Ecclesiam, eiusque filius populum gentilem designauit, vt praeter alios Augustinus Serm. 201. de tempore ostendit.

LVI.

De eodem cap. 2. sequentis libri habetur, quod de exemplo Enochi Patriarchae, decurso vocationis suae spacio, & omnibus curis, certaminibus & periculis superatis Angelico curru, in coelum transuectus sit, & hoc modo illustris typus fuerit ascensionis Christi in coelum, cuius tamen gloriae & felicitatis amplitudo, in infinitum maior est, quàm vt vniuersi dolores, certamina & labores Eliae, cum ea comparari possint & debeant.

LVII.

Incidit autem Eliae Prophetae ministerium in annum mundi 3037. à translato Enocho 2066. ante colloquium Eliae cum Christo in monte sancto 950.

LVIII.

Elisaeus Propheta ex descriptione cap. 4. fuit quoque typus Christi, & vidua apuà quam diuertit, Ecclesiam denotauit, quae debitum gratiae contraxit, non solidorum sed peccatorum: Et per Sunanitidem sterilem designata fuit Ecclesia, quae ante aduentum Christi sterilis fuit, sed adueniente Christo genuit gentem Christianorum, vt Augustinus serm. 306. de tempore pluribus declarat.

LIX.

Ex eodem libro cap. 5. in Elisaeo, curante aut liberante à lepra Naamanum Syrum, eumque peregrinum, Christi typum fuisse propositum, & famulum Elisaei Giecaeum Iudam proditorem loculos habentem repraesentasse, Idem August. serm. 208. de tempore, obseruauit.

LX.

In primis verò cap. 13. de oßibus Elisaei, contactu reddentibus vi tam homini mortuo, qui iam humandus erat, sed ob hostium inopinatum aduentum inhumatus in sepulchrum Elisaei proiectus erat, habetur typus Christi, alterius Elisaei, qui cum post annos 900. à morte prioris Elisaei expirasset in cruce, cadauere suo terram attingens, non solùm multa sepulchra aperuit, & corpora sanctorum vitae restituit, sed mortuo etiam corpori suo vitam reddidit die tertio, vt inter alia testaretur, se Ecclesiae fidei verae contactu ipsum apprehendenti, vitam aeternam restituere.

LXI.

Seculum Elisaei, cum translatione Eliae, cui ipse successor datus est, suum sortitur initium. Mors eius incidit in annum mundi 3104. ante natum mortis dominum & victorem 864. Mortuus igitur homo contactu oßium Elisaei reuixit annis ante mortem Christi 900.

LXII.

Ex libris Paralupomenon ad primarium Sacrae scripturae argumentum, pertinent speciales genealogiae Patriarcharum & gentis Israëliticae, capitibus 10. ab initio comprehensae, in quibus agitur vel de familia regia, è qua promissus mundo Meßias nasciturus erat Rex Regum: vel de familia sacerdotali, quae ideò illi cognata & affinitate iuncta fuit, vt mysterio de Iesu Christo Rege & Sacerdote summo & aeterno, secundum ordinem Melchisedechi seruiret.

LXIII.

In descriptionibus quoque regni Dauidis & Salomonis, quod quendam regni Christi typum fuisse antea ostendimus, obseruanda erunt, quae de Regis electione, familia, nutricibus, rebus gestis, Reipublicae statu, tàm pacis quàm belli tempore regni ordine, gloria, praesidijs, legibus, viris heroicis, robore exercitus recensentur cap. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. primi: vt & multis capitibus sequentis libri, quae sua ratione mysterio Christi & Ecclesiae eius accommodari possunt.

LXIV.

Inprimis verò repetitio promißionis de Christo, expreßis verbis facta, quam antea praecipuum , & praeciosißimum thesaurum, regni Dauidis & successorum eius fuisse meminimus, ex cap. 18. eiusdem libri pie diligenterque consideranda est, & inter alia, quibus verus Salomon Christus hîc describitur, regnans in domo DEI, quae est Ecclesia in aeternum, ideoque DEVS & homo est filius Dei & filius hominis, notandum est insigne illud dictum: Et aspexisti me secundum formam hominis, qui in excelsis es Iehouah Elohim.

LXV.

Esdras & Nehemias, qui caeteris libris historicis subiunguntur, aliud quoque in cortice praeferunt & aliud in medulla referunt, vt Hieronymus ad Paulinum loquitur, quia vbi agitur de reductione populi Iudaici ex captiuitate LXX. annorum Babylonica, in terram patriam ducibus Iesu summo sacerdote, & Senibabelo principe, deque impletis à Deo fidelißimè promißionibus, quas de liberatione & conseruatione populi huius tradiderat, & quas temerè impedire hostes conati fuerant, procul dubio proponitur typus, de veris Iudaeis, Christum Iesum Ducem summum suum agnoscentibus, & cordibus aut spiritu circumcisis, videlicet, quod & ipsi exacta periodo militiae & exilij sui in his terris, & post Babylonicam Antichristi captiuitatem superatam, ab eodem vntco & vero Archipontifice & Duce in patriam coelestem & requiem sempiternam, frustra impijs tantam felicitatem ipsis inuidentibus, sint reducendi.

LXVI.

Ibidem praeter alia concurrit, typus Christi in Cyro, rege Persarum diuinitus excitato, vt Iudaeis tunc redeundi in patriam faceret potestatem, quam in religione & caeteris partibus administrationis concederet, tametsi infinitis rationibus praestantiora bonae alter ille Cyrus praestiterit, de quib. Esaiae 45. habetur: Sic dicit Iehouah de Christo suo, de Chores, cui apprehendi dextram, vt expandam coram eo gentes.

LXVII.

Incidit autem primus annus Monarchiae Cyri in aennum mundi 3435. ante natum Christum 536. quo Danieli ab Angelo coelitùs misso reuelantur LXX. hebdomades, quibus elapsis Deus in carne patefaciendus & regnum Christi instaurandum, ac publicè proclamandum atque per vniuersum terrarum orbem propagandum erat. Eo igitur anno prima migratio populi è Babylone secuta est, qua Iesus filius Iosedechi & Senibbabel Dux, Cyro Rege concedente & templi prioris vasa restituente, maximaque populi multitudine comitante, in patriam reuersi sunt, vbi etiam altare Hierosolymis extructum & primum à reditu festum Tabernaculorum est celebratum, ac sequenti anno templi secundi fundamenta iacta sunt, quae tamen postea annis 17. impedita fuerunt, vsque ad annum Darij tertij Regis Persarum, anno mundi 3453. ante natum Christum 518, 1. Esdrae 3. 4. 5. 6. 8.

LXVIII.

Altera migratio Iudaeorum è Babylone, incidit in annum mundi 3514. vbi Esdras Sacerdos anno 7. Artaxerxis Longimani, cum populi Israélitici turba migrauit è Babylone in Iudaeam, anno 80. post priorem reditum inchoato. Ad hunc igitur annum referimus initium hebdomadum Danielis, hoc est, annorum 490. qui paßione & morte Domini nostri Iesu Christi finiuntur.

LXIX.

De mystica libri Esther interpretatione Hieronymus his verbis monet: Esther in Ecclesiae typo, populum liberat de periculo, & interfecto Aman, qui interpretatur iniquitas, partes conuiuij & diem celebrem mittit in posteros. Hinc & alii veteres mysticam interpretationem de eo addunt, quod sicut Aman, qui ab omnibus adorari solitus erat, Mardochaeo crucem parauerit, & in ea tamen ipse suspensus fuerit, ita princeps huius mundi diabolus à quo & adoratur, Christo crucem parauit, & in illa per cundem sit deuictus.

LXX.

Caeterùm quia parentes Estherae translati sunt in Babylonem, cum rege Iechonia, refertur eius historia non post, sed in tempus captiuitatis, ad annum mundi 3400. qui fuit Iubilaeus mundi 68. Mosis 18. ante natum Christum 571. quo medium captiuitatis Babylonicae incidit, quia mense illius quarto aut quinto completus fuit, 30. annus captiuitatis, cùm decennio antè rex Iudae Iechonias rursus esset exaltatus.

LXXI.

In libro Iobi praeter illustre exemplum spiritualis militiae, qua in his terris pij in regno Christi perpetuas pugnas sustinent, quas tandem suae victoriae ac triumphi sequuntur, insigne etiam habetur vaticinium de filio Dei incarnando, vt noster fieret consanguineus, & posset nos iure propinquitatis redimere cap. 19. vbi ait. Scio, quod redemptor meus viuit, & in nouißimo super puluere resurgam. Nam redemtoris nomen & opus, quoties ipsi Deo tribuitur (multoties autem in sacris literis ei tributum legitur) tunc immediatè de Secunda Diuinitatis persona nempe Filio Dei intelligendum est, qui ideò carnem nostram assumsit, & homo factus est, vt ipse propinquus & consanguineus proximus, nos venundatos sub peccatum, & in Sathanae potestatem redactos, iure propinquitatis sanguine suo redimeret, nosque regno suo adsereret.

LXXII.

Censetur autem Iob vixisse circa annum mundi 2220. ante exhibitum mundo redemtorem, quem profitetur 1750. quia de eo Philo refert, quod duxerit in vxorem Dinam, filiam Iacob (quae 12. annis antè à Sichemo filio Hemor stuprata erat) ex qua 14. filios & 6. filias genuerit, antequam à Deo percuteretur: & postea vbi placidam rerum suarum Catastrophen attigit, rursus alios 7. filios & 7. filias ex ea susceperit. Vnde & Hieronymus iudicat, Iobum fuisse Regem Idumeae, Iobab filium Zarae, qui Gen. 36. ita nominatur, licet eius coniugem Arabissam fuisse dicat.

LXXIII.

In libro Hymnorum plurimi sunt Psalmi de Meßia Prophetici, qui inter caeteros Psalmos, veluti Hesperus inter nocturnos ignes eminent, & illustria valdè testimonia continent, vel de persona Christi & duabus in ipso naturis, vel de eius officio sacerdotali, prophetico & regio, vel de exinanitione in paßione, morte, sepulturâ, vel de eius exaltatione siue gloriosa resurrectione, ascensione in coelum, seßione ad dexteram Patris.

LXXIV.

Hi Psalmi prophetici hoc ordine & numero à D. Luthero aßignati habentur: 2. 8. 9. 14 16. 19. 21. 22. 24. 29. 40. 45. 47. 53. 67. 68. 72. 87. 89. 93. 95. 96. 97. 98. 100. 110. 113. 117.

LXXV.

Refertur autem compositio Psalmorum Dauidis, magna ex parte ad annos à condito mundo 2889. 2890. & sequentes, ante natum non tant ùm filium, sed etiam Dominum Dauidis 1082. 1081. 1080. Et cum suprà ostensum sit, adulterium Dauidis incidisse in annum mundi 2908. Psalmus 51. quo praeter alios poenitentiam suam omnibus seculis testatam fecit, ad proximè sequentem annum referendus erit

LXXVI.

Ex libris Salomonis Prouerbia quaedam insignia de aeterna Christi diuinitate, de eius operibus, beneficijs & meritis testimonia continent, vt veteres tàm Christiani, quàm saniores Hebraei ex selectioribus sententiis, quae potißimùm cap. 1. 3. 8. & 30. habentur, declarârunt.

LXXVII.

Eadem ratione ex Ecclesiaste quaedam dicta, quae cap. 1. 2. 4. & 11. leguntur, ad promissum orbi Meßiam, & diuina eius opera esse accommodanda, illi censuerunt.

LXXVIII.

Inprimis verò de libro qui inscribitur Canticum Canticorum, constat magno consensu orthodoxos statuisse, eum continere Epithalamium Christi & Ecclesiae, & schematibus siue figuris oratorii carminis, mysticam desponsationem, coniugium & amorem sponsi & sponsae huius describi: quia Christus per Euangelium, tanquam carmine amatorio, compellat sponsam suam, & ab ea conuersionem & fidem postulat, ac rursus sponsa vestibus & ornamentis spiritualibus, iisque longe pretiosißimis induta, praedicat formam & bonitatem sponsi, & auxilium aduersus hostes, quibus hîc circundata est, implorat, & eius consolatione in cruce se recreari expetit.

LXXIX.

Hi autem libri, in Chronico Hebraeorum Sederolam, iudicantur esse scripti à Salomone, circa vltimum annum vitae ipsius, qui incidit post conditum mundum 2970. ante natum Christum 1001. vbi poenitentiam agens, rursus Spiritu diuino ad saniorem mentem reductus est. Sic enim in eodem Chronico additur: Interea sub senium Salomon prope mortem Spiritum sanctum habuit inhabitantem, & dictauit libros istos Prouerbia, Cantica Canticorum, & Ecclesiasten. Omittimus, quae de eiusdem poenitentia Hieronymus in 43. Ezechiel. recenset.

LXXX.

Accedimus ad libros Prophetarum, inter quos primò occurrit Iesaias, de quo piè & verè idem Hieron. pronunciat, ipsum non tam Prophetiam texere, quàm Euangelium, quia praeclarè & admodum euidenter personam, incarnationem, officia, beneficia, miracula, passionem, mortem, resurrectionem & regnum Christi descripsit, vt videre licet plurimis capitibus, nempe 2. 4. 6. 7. 9. 11. 12. 25. 35. 40. 41. 42. 49. 50. 53. 55. 59. 60. 61. 62. Hic ergò vnus Propheta, ob copiam & vbertatem huiusmodi Oraculorum de Meßia, facilè omnes caeteros, qui sequuntur antecellit. Eadem quoque adeo magnifica sunt & aperta, vt non de futuris Meßiae euentibus vaticinari, sed magis de gestis eius praeteritis historiam scribere videatur.

LXXXI.

Censetur autem Iesaias in regno Iudae claruisse circa annum mundi 3190. ante natum Immanuelem, quem disertè sic appellat 781. tametsi ministerio suo, tempore satis longo, videlicet ad annos 80. sub multis regibus, Ozia, Ioatham, Achaz, Ezechia & Manasse, eum praefuisse colligere liceat.

LXXXII.

In Concionibus Ieremiae, quamuis paßim praedictiones & consolationes, de aduentu & beneficijs promißi Meßiae propter pios & poenitentes inserantur, tamen illustriora sunt caeteris, quae de persona, officijs & beneficijs Christi habentur, cap. 3. 11. 14. 16. 23. 29. 30. 31. 33. 46.

LXXXIII.

Initium ministerij Ieremiae docentis in fine regni Iudaici, siue ante primum vrbis excidium, & abductionem populi Iudaici in Babylo nem, refertur ad annum mundi 3325. ante natum Christum 646. & hoc officio prophetico inter grauißimas persecutiones, ad annos 41. functus est.

LXXXIV.

Ezechiel de Christi persona, officio, beneficijs & regno, per vniuersum mundum, voce Euangelij propagando, partim typicè, partim apertè vaticinatus est. cap. 1. 2. 3. 4. 9. 16. 17. 18. 33. 34. 36. 37.

LXXXV.

Hic Propheta diuinitus excitatus, vaticinari caepit in Babylone, anno mundi 3359. transmigrationis Iechoniae quinto, cum quo abductus erat in Chaldaeam, ante natum Christum 612.

LXXXVI.

In libro Danielis promißiones maximè insignes, de persona, beneficijs & regno Meßiae habentur, cap. 2. 7. & inprimis 9. vbi non tantùm vt in caeteris Prophetis, quod & quale sit regnum illud futurum describitur, sed etiam certis annorum numeris exprimitur, inter quos Meßias venturus & victima pro peccatis generis humani futurus, summaque Noui Testamenti bona exhibiturus esset.

LXXXVII.

Collocatur autem initium libri Danielis in annum mundi 3355. ante natum Christum 616. ante captiuitatem Babylonicam 15. Expositio somnij Nebucadnezaris de Colosso, cui attexitur concio de aeterno Christi regno, non humanis consilijs, nec humanâ potentiâ sed diuinitus constituto, refertur ad annum mundi 3370. captiuitatis Babylonicae quintum, ante natum Regem Regum 601. Visio de quatuor bestijs, Monarchias totidem designantibus, & concio de persona & officio Meßiae atque extremo iudicio, & fine omnium politiarum facta est anno mundi 3421. ante natum Christum 550. captiuitatis 55. Denique reuelatio LXX. hebdomadum vsque ad aduentum Meßiae, incidit in annum mundi 3435. ante natum Christum 536. qui & primus fuit, quo captiuitas Babylonica fuit soluta. Daniel igitur satis longo tempore videlicet ad annos 80. non solùm Ecclesiae sed & Reipublicae praefuit, quia partes primarij gubernatoris sub Nabuchodonosore Euilmerodacho, Balthasaro, Regibus Chaldaeorum, & sub Dario Medorum, atque Cyro Persarum rege sustinuit.

LXXXVIII.

Oseas in concionibus suis illustria testimonia de Christo, de Regno eius siue Ecclesia, & de beneficijs maximis, nimirum remißione peccatorum, liberatione à morte, resurrectione mortuorum, vocatione gentium & reprobatione Iudaeorum cap. 1. 2. 3. 6. 13. 14. proponit.

LXXXIX.

Hic autem Propheta qui regno datus fuit Iudaico, Iesaiae, vt testatur Sederolam Hebraeorum, fuit, cuius aetas ex superioribus hîc repetenda erit.

XC.

Ioël in postrema parte capitis secundi, de regno & beneficijs Christi, deque Spiritus Sancti effusione, ac postea sequenti cap. 3. de vocatione gentium ad societatem Ecclesiae Dei vaticinatur.

XCI.

Ministerio suo functus est in regno Iuda, circa finem gubernationis Ezechiae, & initium Manaße, quod incidit in annum mundi 3256. ante natum Christum 715.

XCII.

Quae Amos in vltima parte concionum suarum, de suscitando tabernaculo Dauidis collapso, de sepiendis rupturis eius, de subuersionibus eius erigendis & aedificandis vaticinatur, ea haud dubiè accipienda sunt de Iesu Christo Dei filio, qui ex Dauidis prosapia homo factus, regnum Dei coeleste inter homines instaurauit, & praedicatione Apostolorum in omnes gentes propagauit & ad finem vsque mundi est propagaturus.

XCIII.

Hic Propheta qui in regno Israëlis excitatus est, censetur fuisse Iesaiae & Oseae, de quorum aetate, antè monuimus.

XCIV.

Abdias oraculis suis ad finem, praedictiones de Christo & regno eius addit, vbi saluationem ex monte Sion promittit, & regnum Iehouah disertè exprimit.

XCV.

Aetas huius Prophetae, qui in regno Iudaico docuit, ad tempus ministerij Ieremiae refertur, quod suprà aßignatum est, licet Hebraeus Abnezra super primum versum Abdiae dicat, non certò constare ipsis, qua aetate vixerit, & quod non poßit affirmari, quod sit is de quo 3. Regum 18. fit mentio.

XCVI.

In Iona typum & mysterium humiliationis Christi vsque ad mortem crucis, & resurrectionis, quae mox tertia die consecuta fuit, propositum fuisse, non potest aut debet vocari in dubium. Quae etiam praeterea ex historia eius, ad Christum accommodari poßint, apud August. Epistola 49. videantur.

XCVII.

Oriundus ille fuit ex gente Israëlitica, & floruit circa annum mundi 3119. ante natum eum, qui omnibus modis praestantior fuit typico illo Iona. 852.

XCVIII.

Michaeas praeter id quod cap. 2. & 4. regnum Meßiae neruosè describit, id quoque inter omnes Prophetas peculiare habet, quod cap. 5. locum natalem, in quo filius Dei homo nasci debuit, expressè nominat.

XCIX.

Hic Propheta qui in tribu Iuda vixit, censetur quoque Iesaiae fuisse, licet de eodem Sederolam inter alia obseruauerit, quod Iesaias, Oseas & Amos ipso superiores fuerint vel antiquiores, siquidem hîc non meminit Oziae, sed Ioatham, & duorum sequentium Regum in Iuda.

C.

Nahum cap. 1. ad finem praedicens, quod in montibus (quibus ratione situs Hierosolyma vndique fuit circumdata) ab Aßyrijs tempore obsidiónis occupatis, comparituri sint nuncij, qui pacem veram & solidam promulgaturi, & ad ferias agendas atque vota soluenda populum excitaturi sint, procul dubio ad mysteria Euangelij de Christo respexit, quibus de liberatione ex tristißima seruitute spiritualis Sennacherib diaboli edocemur.

CI.

Hunc Nahum in regno Iuda inter 6. & 14. annum Ezechiae Regis prophetasse existimant, hoc est anno mundi 3233. ante natum Christum 738. Sed tamen Sederolam refert aetatem eius, vt & Ioelis, ad tempora Manasse, & addit, ideò ipsos nomen eius subticuisse, quia Rex hic valdè sceleratus fuerit.

CII.

Insignem sententiam Prophetae Habacuc cap. 2. Ecce eius qui se munit anima, non est recta in ipso: iustus autem in fide sua viuet, haud violenter aut incommodè ad gratuitam remißionem per Christum & fidei iustificationem accommodatur, licet Propheta de liberatione ex Babylone loquatur. Sunt etiam insignes quaedam sententiae cap. 3. in oratione Habacuc, quae ad mysteria de Christo, & vniuersalem generis humani redemtionemaccommodantur.

CIII.

Incidit autem aetas Habacuc, referente Sederolam, in tempestatem crudelißimi Regis Manasse, quamuis alij eum in tempora captiuitatis Babylonicae reijciant.

CIV.

Maxima pars capitis tertij Sophoniae constat dulcißimis promissionibus de Meßia, de summis beneficijs eius, & regno per totum orbem terrarum, non humana industria & ope, sed solius Dei potentia per verbi praedicationem colligendo & propagando, vt sub vno capite suo Christo in eiusdem corporis vnitatem coalescat.

CV.

Hic Propheta fuit ex vltimis, qui ante captiuitatem in populo Iudaico vaticinati sunt, & contemporaneus Ieremiae fuit, de cuius aetate in praecedentibus monuimus.

CVI.

Haggaeus cap. 2. haud obscurè de Christi aduentu in carnem, & de abrogatione legalis cultus disserit, & hoc fine gloriam templi posterioris priori, à Salomone extructo, anteponit, vtpote quod ea non ex structurae magnificentia & splendore externo, sed à Iesu Christo, quem in eo praesentem videre & audire licuit, aestimanda sit.

CVII.

Hic in numero eorum est Prophetarum, qui Iudaeis ab exilio Babylonico reuersis docendi munere functi sunt, anno à condito mundo 3452. ante editum miraculum illud summum, de quo vaticinatur, 519.

CVIII.

Zacharias multus est, in proponendis de Christo & regno eius, siue Ecclesia ex Iudaeis & gentibus congreganda vaticinijs, sicut id non solùm in primis capitibus, edocet typus Iosuae summi Sacerdotis, sed & bona pars capitis 6. 9. 11. 12. 13. 14.

CIX.

Accensetur iisdem Prophetis, qui post captiuitatem floruerunt in populo Iudaico, & mensibus duobus, post Haggaeum quem collegam habuit, vaticinari coepit.

CX.

Malachias aliquot capitibus, nempe 1. 3. & 4. illustria proponit vaticinia de Christi in hunc mundum aduentu, de aeterno eius Sacerdotio & regno, per totum orbem propagando, ac de maximis illius beneficiis, generi humano conferendis.

CXI.

Hic Propheta quem Hebraei Esdram fuisse putant, vltimus fuit inter eos, qui post captiuitatem Babylonicam diuinitus excitati & populo Iudaico mißi sunt, circa annum mundi 3500. in quem incidit Iubilaeus quidem mundi 70. Mosis verò 20. ante exortum Solem, quem sic nominat, iustitiae 471.

CXII.

Hactenus igitur ex omnibus Veteris Instrumenti libris, qui Canonici iure habentur, non solùm in genere, sed & in specie designando illorum capita, quae ad scopum & primarium eorum argumentum spectant breuißimè expreßimus, plenam recitationem & expositionem eorundem, quae prolixum requirebat commentarium, ad suum reiicientes locum.

CXIII.

Ex hac tamen quantumuis breui delineatione, quam nunc instituimus, inter alia abundè, quod iudicamus, finis ille prophetiarum deprehenditur, ad quem veluti certum scopum Prophetae vaticinando collimarunt, & qui nobis perpetuò in lectione & tractatione sacrae scripturae est spectandus, nisi in ea frustrà defatigari, & oleum quod dicitur, & operam omnem perdere velimus.

CXIV.

Intelligimus quoque ex hoc vnico fine dependere, totius religionis summam, veram agnitionem, cultum & gloriam Dei, sicut & veram lucem, sapientiam & salutem hominum, atque animae fidelis adeò solidam oblectationem, vt maior & firmior ea nobis contingere nequeat.

CXV.

Contrà, vbi Christus in scripturis non quaeritur & inuenitur, nihil nisi idolatria, impietas, superstitio, hypocrisis & tenebrae supersunt, nec vllus opinandi, dubitandi & errandi est finis, sicut nec vllus consolationis certae locus est reliquus.

CXVI.

Id quod videre licet cùm in aliis tùm in Iudaeis, qui quamuis eadem Veteris Testamenti scripta nobiscum legant, tamen quia Christum totius legis finem, ob velamen, quod teste Apostolo, ad hodiernum vsque diem oculis eorum impositum est, non vident, in perpetuis non tantùm haerent tenebris, sed Oracula de Christo, quorum capita hactenus sunt adsignata, detestanda impietate discerpunt, peruertunt, & adperegrinos sensus detorquent, ipsumque Christum blasphemiis & contumeliis neutiquam ferendis afficiunt.

CXVII.

Hic addendum quoque erat de corruptelis huiusmodi oraculorum quae iam olim & hodie inter Christianos in Ecclesia Dei sparsae sunt & cumulatae, vbi vel in translatione à fontibus hebraeis est aberratum, vel in rebus adhibitis peruersionibus Iudaicis, aut aliis somniis bumanis in medium allatis, eadem oracula foedè sunt inuoluta, obscu rata & detorta: Sed cum in his singulis ad oculum demonstrandis, prolixior tractatio requiratur, nunc eam nobis praecidendam esse statuimus.

CXVIII.

Vt verò nos etiam cum fructu haec oracula perscrutemur, meditemur, assequamur & in ijs acquiescamus, coelesti dono intelligentiae nobis est opus, qua doctrinam & mysteria rationi humanae ignota, in ijsdem comprehensa percipiamus.

CXIX.

Omnes enim post lapsum & amissam imaginem Dei, ad quam conditi eramus, in mentibus nostris, crassa veri ignorantia & caligine laboramus, qua fit, vt scriptura quae teste Dauide est lucerna pedibus, & lumen semitis nostris, inter caecutientes frustrà fulgeat, donec spiritus diuinus tenebras mentis nostrae discutiat, & facultatem res spirituales percipiendi, & ad vsus salutares transferendi largiatur.

CXX.

Etsi igitur homo secundum externam locomotiuam, oracula coelestia legere, audire, & de ijs aliquo modo cogitare potest, tamen nondum liberi arbitrij viribus intelligit illa, & fide vera amplectitur, nisi Deus per verbum auditum, lectum & cogitatum in ipso sit efficax, & intrinsecus doceat ipsum de ijs, quae foris legit & audit.

CXXI.

Expreßis igitur verbis, diuinae omnipotentiae hoc opus Psal. 147. attribuitur, vbi dicitur; Iehouah illuminat caecos, Iehouah erigit clisos.

CXXII.

Vnde & multoties regius vates, cùm alibi, tùm Psal. 119. sihi hoc donum intelligentiae à Deo dari expedit, vt cùm haec vota ingeminat: Illumina siue reuela oculos meos, & considerabo mirabilia in Lege tua. Et, Doce me Iehouah viam statutorum tuorum vt custodiam ea semper: Da mihi intellectum, vt obseruem Legem tuam, & custodiam illam in toto corde. Et, Fac cum seruo tuo misericordiam, & sta tuta tua doce me: Seruus tuus sum ego da mihi intellectum, vt sciam testimonia tua.

CXXIII.

Exemplo sint etiam ipsi Apostoli, quibus Dominuspost gloriosam resurrectionem suam, idem quod hactenus ostendimus, principale argumentum totius sacrae scripturae inculcabat, addens, necesse fuisse, vt implerentur omnia quae scripta sunt in lege Mosis, & Prophetis & Psalmis DE IPSO. His S. Lucas cap. 24. mox subijcit: Tunc aperuit illorum mentem, vt intelligerent scripturas.

CXXIV.

Etsi igitur Apostoli & reliqui discipuli, nouerant scripturam, & multiplicia Prophetarum de regno Christi vaticinia, tamen non rectè conditiones regni Christi intelligebant & ideò opus erat ipsis, vt diuinitus mentium oculi aperircntur, vt caligine, qua impediebantur, discussa eas perspicerent.

CXXV.

Quae sanè ideò nunc caeteris addenda censuimus, vt auditores nostri praemonerentur, contra errores recentiorum quorundam, qui inter alia Pelagianismo fores aperientes, homini non renato tribuunt studium cognoscendi & discendi verbum Dei, & facultatem remouendi spinas & obstacula largiuntur. Asserunt item quod non tantùm omnes debeant, sed si velint quod & poßint credere in nomen vnigeniti Dei &c.

CXXVI.

Ab his ergò si quaeratur, quae primae partes homini nondum conuerso, sint hîc tribuendae, & quod sit illud cognoscendi & discendi verbum Dei studium? Describunt illud dicto Ioan. 6. Si quis audit à Patre, & discit, ad me venit.

CXXVII.

At verò de hac sententia constat, orthodoxos eam de auditu interno, qui solius Spiritus Sancti opus est, exposuisse, quia nimirum illi à Patre audiunt, qui Deo intus loquenti, se ex animo subijciunt, vbi iam Spiritus Sanctus in ipsorum cordibus est efficax.

CXXVIII.

Quin verò etiam praecedentia sensum verborum Christi abundè declarant, quòdait: Omne quod dat mihi Pater, ad me veniet, Et, Nemo potest venire ad me, nisi pater, qui misit me, traxerit eum.

CXXIX.

Nec tamen sentimus, Patrem ad Filium homines trahere, sicut homo saxum aut lignum post se trahit, sed docendo & persuadendo, quia dum per ministros suos DEVS vt organa sua, foris verbum proponit, & Sacramenta quae verbo addita sunt administrat, intus reuelatione & inspiratione sua trahit, & luce sua corda hominum illustrat: atque in ijsdem motus sibi placentes excitat & operatur.

CXXX.

Sed nunc de his etiam paucis saltem monuisse sat sit, vberiore eorum tractatione & pugnantium refutatione, ad suum locum reseruatâ.