QV AE STIO DE LIBERO, SERVOque ARBITRIO HOMINIS NATURALI INTER LVTHERVM & ERASMVM AGITATA: INDE

Post varias de viribus potentiisque in Naturâ hominis post Lapsum reliquis controversias exortas, disceptatas AB

Ecclesiis per Germaniam Reformatis laboriosè discußa; dextrè explicata; gravi judicio ex Scripturis definita.

Collecta distincteque studio Caspari Pfaffradii Theol. Doctoris & Professoris in Iuliâ Academiâ. Cum Praefatione Ejusdem edita

Guelferbyti, Ex officinâ typographicâ ELIAE HOLVVEIN. Anno M. DC. XIX.

SErvatori̅ generis humani IEHOVAE Domino, plerumque pro beneplacito suo, ex priori prorsùs impervestigabili, admirandaque sapientiâ & adfectu singulari, visum fuit, rebus vel planè vel propemodum desperatis succuriere: Et tunc dexteram suam salvificam populo sibi adhaerenti, simul & vindicem inimicis, quando isthùc ventum, ut deplorata sint humana malorum remedia, solaque divina à fidelibus intus profundè gementibus, exspectentur, magnificentiùs pstentatum, cum robore invicto exserere. Post lapsum Protoplastarum rebus prorsus deperditis, & in aeternum excitium vitamque tenebrarum & injustitiae prolapsis, admirandam paravit fontibus gratiosae misericordiae largissimè profusis, restitutionem. Quum ab hac Restitutione Ecclesia, vigente & continuatâ Scholâ Patriarcharum primorum, ab Adamo ad Noachum usque in tantum nihilominus à salvificâ veritate defecisset, ut, paucissimis exceptis, Viam carnis quam Cain primus ex Adae filiis secundum Meriti praesumptionem sacrificando ingressus fuerat, ambularent omnes, Spiritumque Sanctum, in malitiâ ambulantes, ministerio verbi per Patriarchas, imprimis per Noachum verae justitiae, (quâ per fidem acceptâ Habel & post eum Seth, subsum quentesque fideles Domino cum sacrificiis suis, in unicum promissi Seminis sacrificium, suo offerendum tempore, Deo accepti fuerunt) praeconem, divinitús coarguentem non ferrent, deleto priori mundo Ecclesiae suae coetum aliquem in Arcâ inclusum serva vit, inque posteris Noachi, per familiam Sethi potissimùm, propagavit. Idolomania à Chami posteris perque familias reliquas copiosiùs disseminata posteaquàm sanctum Sanctae Ecclesiae agru̅ ubique terrarum ferè oppressisset, Abrahamu̅ ex Vr Chaldęoru̅, ignem in sacraficia delapsum religiosè per superstitionem adorantium, in terram Canaan ad sinceritatem Ministerii sacri, & oppressę Ecclesiae incolumitatem fortiori cum spiritu restituendam, ad Altaria extruenda ad invocationem Nominis Domini praedicandam, evocavit. Abrahami posteritas, accepto Circumcisionis Sacramento, in Sanguinem futuri Seminis, quòd impuram Veteris hominis nativitatem & generationem purificet, novamque creaturam, per fidem Abrahamicam promis sionis Virtute circumcisum creet, ductitante Religionem Sacrificioru̅ veram Nominis divini invocationem, & ea quae huic conjuncta sunt & adhaerescunt, latissimè per Orientem & AEgyptum vicinasque terras in florentissimo regno considens, deduxit. Vndè verisimile est, multa ad Graecos, aliarumque gentium Occidentalium scholas delata esse, quae depravata, à Christo promisso, ejusque regno spirituaio aversa, & in humanae rationis somnia prorsús permutata, ad sdololatriam multiplicem & ficti alicujus Numinis praesumptionem eju demque cultum & Naturae nostrae sublimitatem extollendam, pessimè transformata fuêre. Quod utrumque eò faciliùs fieri poterat, quò & autoritas Iosephi, tàm propter spiritum Dei in illo sese manifestiùs ostendentis, quàm ob beneficiorum magnitudinem quibus regnum exornaverat, memoriaque ejusdem aliquamdiú durans, genti Hebraeae favorem existimationemque majorem conciliabat; Et subsequuta etiam inter Hebraeos veritatis, doctrinaeque obscuratio. Dúm enim Pharao oriretur qui de Iosepho nil sciret, & Hebraeorum gens eousque descendisset, ut licet circumcisionem retineret, religionemque sectaretur Abrahamicam; tamen in promissionum de reductione Abrahae factarum oblivionem eam erant prolapsi, ut víx stupendis miraculis eductori misso adsentirentur, haut mirum in scholis AEgyptiorum, quae per losephum introducta fuerant falsata & indè ad alios, uti erant adulterata fuisse translata. Tyrannis AEgyptiaca Ecclesiam eâ pressit saevitiâ. ut excidium genti selectae extremum minarentur omnia, omneque genus masculum intra seculum videretur exstinctum iri. Tùnc demùm descendit sponsus, gemitibusque sponsae exauditis, oppressam è domo tristis & exitiosae servitutis manu forti, miraculosè educit: Ecclesiam legibus palam promulgatis, definitâ & constitutâ sacrarum administratione, munit: patefactionem, quâ ratio salutis humano generi conferendae revelatur, immutabilibus S. Scripturarum tabulis consignare coepit, consignandamque in posterum censuit, ut esset indubitatum instrumentum SCRIPTVRA, ex cujus inflexibili testificatione de doctrinâ fidei & Ecclesiae, statui, citra ullam, neque ad dexträm, neque ad sinistram inclinationem debeat. Hoc consilium lehovę placuisse & vsitatum esse in restituendâ Ecclesiâ oppressâ, Spiritus Sanctus in exordio libri ludicum testatur, & Experientia per libros Regum, subsequutas historias, & Salvatoris in carnem adventum, manifestum facit. Ecclesia Iudaica, utcunque singulari praesentiâ Dei, per quam os lehovae coram quasi loquentis interrogari poterat exornata: Vtcunque hierarchiâ optimo ordine ab infimo ministrante ad summum usque Pontificem, constuta, per quam avertere promtum erat, regeretur: Vtcunque demùm non tantùm Prophetarum oraculis, sed captivitate etiam Babylonicâ, nec non decem tribuum Istaeliticarum per translationem dispersione, satis superque edocta fuisset, quàm accuratè sit secundúm patefactiònis verbum in religionis salvificae mysteriis ambulandum, quamque parum possint sapientissimè constituta, & quàm graviter puniatur carnalis praesumptio, divinam quoq Ordinationem promissione̅q jactita̅s, à verbo Dei vivo Sacriis literis consignato ubi disceditur, veritasque illius, judicio nostro sensuiq conformatur: Nihilominus tamen miserè conturbata à sinceritate scopoque totius religionis defecit, ut vix paucis, de exspectandà per promissum Messiam salute, de Liberatione à peccato & morte aeternâ, de regno spirituali per universum orbe̅ adversus diaboli tyrannide̅, in justitię imperium, maledictionis robur exstruendo. De passione, morte, resurrectione, triumpho, exaltatione; De beneficiis per fidem in vera poenitentia participandis: De Vivificatione Regeneratione, lustificatione gratuitâ, seme̅ mulieris in paradyso promissum cùm nasceretur interra Iudaica caput serpentis contriturum constaret. Perversa erant omnia. Verbum Dei, ex quo solo erat matutina lux exspectanda, Traditionibus ubique erat obrutum. Vera Dei, à quo ex AEgypto erant per manum Mosis Ahrahamides educti notiria, Patre, Filio, Spipitu Sancto, uno solo Iehova non am plius agnito, evanuerat, faedaq ignorantia in tenebras praecipitaverat synagogam densissimas, lucemque totius cultus, divinitus instituti, exstinxerat. Sacrifacia, quae, ut in venturi Messiae sanguinem hostiamus, credentûm fidem erigerent, instituta praescriptaq fuerant, in operum merita transierant: Legis obedientia spiritualis in Pharisaicam hypocrisin transmutata erat. Carnis justitia adstruebatur sedulò, Fides, in semine promisso, fundata, pertinacirer rcjiciebatur. Messias, Christus in Scripturis depictus, in Scripturarum expositiòne plane praeteritus non tantùm ignorabatur, sed etiam princeps mundanus, Vindex regni, populi, & Libertatis Iudaicae ab Romanis oppressae omniumque terrarum dominator somniabatur, qui Iudęos dominatores esset facturus. Ex Sacramentorum, Circumcisionis & Agni Paschalis ejus, sacris, nucleo projecto, putamina, in exteriori quâdam pręcellentiâ & flore carnis exprimendo occupata, retinebantur. Summi Pontificis potestas in tyrannidem versa Banni fulmina ad versus veritatis pręcones, jure vibrare se posse arbitrabatur. Quin magnam partem gentis selectę Epicureismus quidam invaserat, quę carnis resurrectionem inficiabatur. Neque leviter & quasì per incogitantiam errores funestos errabat Synagoga; sed altè radices egerant, illi & vires acquisi verant, humanis remediis superiores. Adeò invalverant pręconceptę de Messiâ opiniones carnales, & justitię proprię pręsumptiones, ut tot & tam stupendis miraculis, quot quantaque facta nunquàm antea à quoquam recordabantur Iudęi, quinetia̅ mortuoru̅ resuscitationibus, quas suo jussu pręstabat, non in alte rius nomine Christus, moveri non putuerit synagoga, multò minus permoveriut veritatis laudem coelitús instructo Doctori concesserit. Tandèm suis opinionibus ducti, scripturarumque intelligentiam ad sensus suos efformantes, & judicium Autorirati superiorum inferioribus inviolabile tribuentes, istuc furoris & insanię, processerunt, ut coacto Sacerdotum, Scribarum, Pharisęorum, Seniorum populi, concilio, Messiam, tot figuris, prophetiis sacris ob oculos sibi depictum, jam pręsentem è medio tollendum decreverint, captum, blasphemię, veritatem ubi profitebatur, condemnârint, judici Politico crucifigendum tradiderint, omnesque qui ex morte triumphantem colebant, Nomenque illius gloriosum adorabant, per inquisitorum quoque sagacitatem diligenter vestigatos immani persequutione continuò delere, quamdiu potuêre, studiosè conati fuerint, arbitrantes se gratum Deo pręstare officium, populi & Ecclesiae salutem quàm rectissimè tueri. Qui Ecclesiae Christianae historiam per annos mille quingentos pertexuerit, eandem hujus sortem cursumque haut difficulter, mirum si non observaverit. Extitêre unà cum Apostolis Iudaeastri, qui Phari saismum, & quasi necessariam legis Mosaicę observatio nem cum Christianismo miscentes, Christi beneficia justiciamque fideí, secundúm Pauli sententiam sustulerunt. Extitêre simul, qui naturalibus naturae viribus & donis, tribuerunt deneganda, adversum quos Paulus acriter spirituque verè Eliano (siquidem res maximi momenti esset circumcisionem & leges Mosaicas stupendis miraculis confirmatas, & per tot secula innumeris martyriis contestatas, & quidem inde, quod in verbo veteris instrumenti expressè extarent praescriptę, abolere) passim disseruit, sinceritatemque Christianę fidei & religionis vindicavit. Extitêre qui unitatem Iehovae sic adseruerunt, ut Christi personam vixisse, priusquàm ex Maria conceptus vitam hominis vivere coeperit, atque hoc ipso aeternum cum patre Iehovam, negaverint adversum quos Evangelista lohannes Evangelicam historiam atque in ea praecipue disputationes adsertionesque servatoris, quas pro sua divinitate Iudaeis opposuerit, conscriptas reliquit. Infinitę hęreses subsequutę sunt, quę vel extra scripturam aut somnia propria aut Philosophoru̅ dogmata iu articulis fidei tradendis sectati fuerunt, sapientia̅ humanam cum coelesti doctrinâ sic permiscentes, ut judicium illius cum hujus veritate apprimè quadraret, vel scripturarum mysteria sic legib. naturę & naturali natura̅lis intellectus humani ingenitae capacitati subjeceru̅t, ut aliud accipiendum nil veniret, qua̅ quod & qualena̅ & quomodo sit, quod esse dicitur ad rationis & luminis insiti captum, ostendi & intelligi posset. Ex perta fuit Christi sponsa per (ut Philippus in Postillis suis à Pezelio editis accuratè loquitur) istud apud Graecos, apud Latinos Liberum arbitrium in Ecclesiam, Gratiae in Christo quaerendae inimicum & exitiosum, invectu̅ esse. Interea totum orbem Christianum occupavit Arrianismus, quod eò facilius contigit, quò de viribus naturae & dexteritate res fidei Christianae secundùm lucem ingeneratam percipiendi & judicandi majus aliquid & divinius praesumebatur. Arrianismus operâ Athanasij primúm, dein Hilarij, pluriumque subsequentium Patrum scriptis confutatus fuit. Arbitrij Liberi vires Augustinus, adversarium nactus Pelagium confregit, praesertim senex, quem sequuti alij inter quos jure primus Prosper Aquitanicus. Ecclesia hinc à malis hisce ut plurimum liberata, minime tamen tuta fuit. In Oriente Arrianismus, nec non aliorum haereticae disputationes Mahometismum progenuerunt, principiis excaecati luminis naturalis in omnes fidei articulos (quemadmodum requisita, vel ad unicam in Theologicis conclusionem necessariò firmandam, universalitas, promptè largiebatur) diductis: Mahomet enim circa annum Christi 620. cùm circa annum 330. Arrianismus quidem in Concilio condemnatus, sed post nihilominus per totum Orientem & Africam multis annis propagatus esset, ut milites, & quos quaerebat subditos, in officio concordes retineret, adjutus operâ Sengij monachi Ariani, formam doctrinae popularem & Rationi consentaneam, condidit, ex ludaicâ, Christianâ & Ethnica religione consutam: In quâ Articulum de tribus personis Divinitatis, & duabus in Christo naturis planè removit, unam esse personam DEVM adfirmans; Christum verò excellentem Doctorem à Deo missum, sed non verè & natura Deum. Id quod & inspectio Alcorani vel ad oculum, si accuratè Theologia naturalis cum ejus doctrina conferatur, & scripturarum facta ad illam per conformiratem reductio observetur, monstrat & Chytręus omnium scrutator sagacissimus testatum à se esse voluit in Aug. Conf. historia pag. 112. Misera inde servitus Ecclesię Orientalis & Africanae verè AEgyptiaca, plerisque etiam pręsertim sapientioribus potentioribusque in Arabiâ, Persiâ, Saracenis etiam & Turcis Mahumetica dogmata, Leges, mores, statuta, amplectentibus. Quin & in Europâ aliquandiu per Hispaniam potentia Saaracenica & Arabum sapientia Ecclesiam graviter adflixit, atque etiamnum Gręciam & maximam Pannonię partem, durissimè premit. Nec tamen prorsus deleta per Imperium Mahumeticum est, sub cruce acerbissimâ; quantumvis ingemiscens agat, postea quam singulari curâ Salvatoris factum fuit, ut regnum istud, ad versus Christianos, Christum verum Deum confitentes, illiusque merita, sacrificium & bene ficia, constitutum, unumquemque secundúm religionis suę viam ambulare permittat, neminemque decernat vi, vel à Religione suâ abstrahendum, vel ad non electam sponte, adigendum esse. In Occidente non minùs miserè fuit Ecclesia in istas tenebras prolapsa, in quibus vix lucis salvificę aliquid tandem apparuit. Non vi armatâ negotium hoc adgressus in Occidente hostis, sed astutiori concilio usus fuit. Magna semper fuit eorum autoritas, qui eruditione, bene meritis, laboribus & periculis exantlandis pręcelluerunt. Patres, qui primúm Evangelicam veritatem scriptis disseminaverant, doctrinam ad posteros propagandam literis consignaverant, hęreticorum frau des detexerant, confutaverant, Scripturam sanctam commentationibus explicaverant, studiisque suis indefessis Ecclesię ministraverant, in magno honore ut essent, ęquissimum erat. Hisce diabolus vehementius vidit insidiandum, non sine ratione sibi promittens, fore, ut quę iisdem labecula in scriptis posteritati consecratis, adspersa sit, in plurimas tetrasque maculas crescat, tandemque deformitatem doctrinę fideique purulentę gangrenę instar importet, depascatque sanitatem. Omne verò studium in eo ponendum sibi esse, non sine causa putavit, ut sensim à verbo Dei simplici, vivifico ad varias disquisitiones, ratiocinationes & cogitationes sensusque humanos, Ecclesiam perduceret, haut immemor, quam callide hac via hominem adhuc integrum cum successu consilij, supplantaverat. Enixe operam igitur dedit hostis, ut in commentariis semina impuritatis alicujus alicubi spargeret, & Philosophicos sensus sacris immisceret. Qua de re non minus eleganter, quàm vere & graviter Melanchthon in pręfatione, quam Theologicis hypothesibus suis denuo summâ curâ & castigatis & locupletatis praefixit, sic disserit: Non hoc ago, inquit ut ad obscuras aliquas & impeditas disputationes à Scripturis avocem studiosos, sed ut, si quos queam, ad scripturas invitem. Nam in universum, pergit non admodum aequus sum commentariis, ne veterum quidem, tantum abest, ut ullo meo longiore scripto, velim quemquam a Canonicae scripturae studio, retrahere. Imo nil perinde optârim, atque si fieri possit, Christianos omnes in solis divinis literis liberrimè versari, & in illarum indolem planè transformari. Nam cùm in illis absolutissimam sui imaginem expresserit Divinitas, non poterit aliunde, neque certiùs neque propiùs cognosci. Fallitur, quisquis aliunde Christianismi formam petit, quam è Scripturâ Canonicâ. Quantum enim ab hujus puritate absunt commentarij? In hac nihil reperias non angustum, in illis quam multa, quae à Philosophia, ab humanae rationis aestimatione pendent, quae cum judicio spiritus, ex diametro pugnant? Non sic detriverant Scriptores, ut nihili nisi spirarent. Ex Origine si tollas inconcinnas allegorias, & Philosophicarum sententiarum sylvam, quantulum erit reliquum? Et tamen hunc autorem magno consensu sequuntur Graeci, & ex Latinis qui videntur esse columnae, Ambrosius & Hieronymus. Post hos fere quo quisque recentior est, eo est insincerior, degeneravitque tandem disciplina Christiana in scholasticas nugas, de quibus dubites, impiae magis sint an stultae. Breviter, fieri nequit, quin cauto etiam lectori saepe imponant humana scripta. Sic disserit Melanchthon cum Luthero praeceptore consentiens, ostensurus, quod paulo ante dixerat, se ideo hosce indicasse, Christianae disciplinae locos, ut inde cognoscat juventus, & quae sint in scripturis potissimum requirenda, & quàm foedè hallucinati sint ubique in re Theologicâ, qui nobis pro Christi doctrinâ Aristotelicas argutias, prodidere. Quum haec principia agitaret seductionis, simul sug gessit Episcopis meditationes primatus constituendi, quales in ultimâ Coenâ Christi discipulis per carnales cogitationes excitaverat. Displicere secundum mundi sapientiam prudentioribus non potuit, qui in eam opinionem facilè ducebantur per unius Episcopi primatum, & supra reliquos praeeminentiam, dissidiorum contentiones, quibus cum Ecclesia graviter conquassata fuerat, praecaveri posse, & stabilem perpetuamque unionem & concordiam indubiam conservari: Inprimis cum ob id ipsum tum ob alias quoque ex Naturae ordine deductas rationes, per quas principibus quibusdam sophorum Monarchicus status ad optimum regimen constituendum commodissimus esset judicatus, nec no̅ pluriu̅ Episcoporum ęqualis in determinandis regendisque Ecclesię rebus, autoritas & potestas, confusiones disturbationesque existimabatur, non posse non inferre. Resistentibus nonnullis, obmurmurantibus non paucis Gręcis contranitentibus, obtinuit primatum nihilominus Romanus Episcopus, per imperium Occidentale pręsertim & potentissima orbis Europęi regna: quo jure quibusve artibus & qua via, facto quod obtinuerit & possederit, alterius loci est explicare: Hęc enim ad statum Ecclesię subsequuturum indicasse, sufficit. Rerum ex voto cadentium, successu ut putabarur feliciori, firmatior redditus, Vniversalem sese Episcopum, Petri in cathedra successorem, Christi in terris vicarium caput Ecclesię, ut vocant, à Christo secundarium, Papam, qui Papaliter ex cathedra pronuncians errare non possit, in cujus dnfinitionibus, doctrinam fidei & mores, seu vitam Christianorum concernentibus, citra exceptionem tergiversationemve ullam sit acquiescendum; cui nemo, nisi sub ęterna condemnationis poena contraire & refragari queat: A quo, tanquam à capite Ecclesię unico, Petri Apostolorum principis, loco, per successionem istius factę in conclavi Electionis, constituto, Ecclesiae ministrantium ministerialis efficax conditio dependeat: qui infallibilis sit controversiarum de Fidei doctrina exortarum judex, ut cathedraliter quęstiones agitatas decidat, & ex plenaria potestate Apostolicâ lites exortas pro arbitrio papali papaliter dirimat, violenter constituere non erubuit. Hęc sedis Romanę autoritas quum crederetur superstitiosè (quia revera ex Verbo Dei accuratè considerato, & sic veram fidem per illuminationem creante, demonstrari nequeat) per Christi orationem ad Petrum & Apostolos Matth. 16. directam fundata & constituta, non difficulter omnium animos ad subjectionem usque devotam captivabat: ne de Epicureis tam doctis, quàm indoctis heîc quid quam cogitetur, qui beneficiorum Papalium gustu inescati, blandè sedi isti & fortiter adulari malebant, quàm egeni & contempti frigescere. Simul cum primatu Pontificis Romani Conciliorum autoritas crevit, & Traditionum non script arumquas, per manus Majorum acceptas & conservatas dictitant: adeò, ut hasce cùm scripturis Canonicis aequârint, & pari pietatis adfectu cum iis accipiendas putârint. Papae & Conciliorum in tantum evecta dignitas, ut exinde Scripturarum dependere firmit as & praeeminentia existimaretur: & quidillis visum esset, id Spiritui Sancto videri, ratumque universis habendum esse, neque in disquisitionem ulterius trahendum. Cùm haec persuasa essent orbi Christiano, per Europam potißimum: Graecis & Moscovitis Const antinopolitanum: reliquis Romanum Episcopum consect antibus: januae erat adaperta, per quam & à verbo Dei Canonicis scripturis comprehenso veritatem quaerentes ad sensus & disquisitiones proprias abduci, & sinceritas doctrinae & fidei per falsa dogmata speciosiùs picta, & ad placitum (apientiae humanae artificiosiùs elaborata, sicque formata, ut dissensionem Rationis & Fidei viderentur tollere, conturbari facilius poterant. Peroportunè cecidit Satanae, quod simulinnumera Monachorum examina ex Eremitis, quisub Antonio, ut quidam perhibent, coe perant multiplicari, per Benedictum ad ordinem quendam & regula̅ reducta, per universum orbem nidificarent, perpetuisque & acrioribus studiis familias suas ampliora adniterentur reddere. Hi enim cùm zelo quodam ex intentione propriâ nato accensi vitam prae reliquis Christianis praest antiorem & suâ opinione sanctiorem sectarentur, de se suisque viribus & dignitate & meritis faciliùs praesumebant, mag nificenti usque quid, quàm quodindiluta Gratiae purit as ferre poterat, sentiebant: Idque ex electionis hujiis sine praecepto divino factae arrogantiâ. Quin & promptum erat, seduc ere illos in quemvis errorum labyrinthum, qui genus vitae, & religionis quidem causâ, à Deo non institutum ingrediebantur, aliisque ordinibus regulisque, quam qui Salvatoris jussu in Ecclesiâ vigebant, conscientiam obstrinxerant. Non mirum, eos host em ludere apparitionibus spirituum, ad fraudem excogitatis responsis, miraculis fictis, sophismatibus, superstitiosisque opinionibus potuisse, qui consilium suum sequentes superstitiosum, praesumptuosumque genus vitae extra ordinariam constitutionem divinam proprio arbitrio, nullâ cogente neceßitate, elegerant, sanctitatemque eidem peculivrem acceptam ferebant, putabantque angelicam vitamse cum Deo vivere in terris, quam in coelibatu & vitâ Theoricâ viverent. Inter hoc, quam plurimi extitere, qui dum castè, sobriè & in studiis aßidui vigilarent, omnia doctrinarum genera penetrabant sedulò, scientiisque addictos in Monasteriis & scholis cathedralibus certat im non sine aemulatione erudiebant. Circa annum Domini 1156. Petrus Lombardus, Magister Sentiarum dictus, ex Patrum scriptis Theologiam ist hâc ratione collegit, ut discrepantes illorum sententias, si quo fieri artificio posset, inter sese conciliârit, absur àiores quae videbantur, rejecerit. Hâc viâ ad Patrumscripta commentariaque potius, quàm ad Scri pturarum testimonia labores Theologorum scrutanda dirigebantur. Et sanè parum refert, an Bandinus hujus consarcinationis primus autor fuerit, ut Bilibaldus Birckhaimerus, Antiquitatis & historiarum sagax sorutator in lib. de carne & sanguine Christi ad Oecolampad, arbitratur: an vero Lombardus: Dummodo constet, quod Doctores jus ductu ad Patrum sententias à scripturarum finitionibus ab ducti fuerint, & male studium hoc cessisse Ecclesiae, quantumvis licet bonâ intentione ad repellendum errores susceptum. Magna fuerat Platonis anteain Christianorum scholis autoritas, sed sensim receptus Aristoteles, aptiorque visus est, cujus ductu Ecclesiae doctrina poßit & propagari commodius, & contra adversarios defendi fortiùs. Temporis decursu tam alacriter & arctè huic adhaeserunt sapientiae, sicut sensêre, principi, ut solus in scholis regnaverit Aristoteles, & postmodum ex familiis Monachorum, praecipuè, qui partim Dominico, partim Francisco, post Mag. Sent. nomina dederant 12000. Philosophiam & Theologiam elucidere conantes, à quibusdam numerenter. Simul opinio fuit exorta expraesumptione virium, quae naturalis luminis luce contineantur, Haec. quod, quae Naturalia ab Aristotele quoquo modo explicata & definita erant, ab iis, quae divinitus ad salvificae religionis constitutione̅ in Fidei mysteriis per scriptur as sacras pandebantur, sic non discrepent, ut Aliud Verum mysteriorum in Theologiâ, & aliud in Philosophia rerum secundùm naturae ordinem exist entium inde sit tradendu̅: Sed utrinque consentiens veritasaccuratè praejudicetur Theologica tractaturo tene̅da: idque ideo, ne veru̅ à vero diße̅tire, sed Philosophicu̅ cum Theologico consentire putaretur. Contra quam opinione̅ cùm post aliqui disput arent Lutetiae Parisioru̅ circa Ann. Domini 1277. pnblico decreto, Episcopali autoritate munito condemnati sunt. Tam alt as egerat in Doctorum judiciis radices haec pestilens Fidei & mysteriis de Naturalis luminis rectitudine cum divinâ patefactione, instar vericum vero, consentiente, fastuosa praesumtio. Hisce jactis roboratisque fundamentis, regnum Aristotelicum ad Theologicarum rerum posseßiones extendebatur, ut quic quid in Theologiâ verum putaretur tenendum, idregulis Aristotelicae veritatis congruum esset tradendum. Haec opinio quum invaluisset: & quidem cum sanctae imaginis Dei recuperandae persuasione: neque vigiliis, neque speculationibus, neque ingenio pepercerunt Vitam Angelicam in terris, & hanc cum Deo similitudinem adfectantes, ut, quae divinitus revelata sunt fidei mysteria, secundùm sapientiae Magistrum pervestigata faciliùs crederentur. Primus fuit Alexander de Ales, qui in M. Sent. commentatus ad litteram, jussu Pontificis Innocentii Quarti Summam Theologiae Nobilem quatuor partibus distinctam edidit, approbatam, Bullâ Alexandri Quarti & 60. Magistrorum sententia, (Ne privatum aliquid heic somniet quisquam) Atqui in illa Theologiam, ut sic loquar, quaestionariam formavit. Neque aliter fieri poterat, ubi ad sententiarum ex Patribus collectarum, collationem, conciliationemque non ex solis Scripturarum Canonicarum finitionibus res Theologica fuerat explicata. Imprimis cum ductu viae Arist otelicaeper dubia introducta verit as exquirebatur, & Naturale Rationis lumen in suâ veritate cum coelesti consentiens adstruebatur. Hunc sequuta est ingens Doctorum turba, qui Albertistae Thomistae, Scotistae, Nominales, Reales, Moderni, inter sese licet plurimum dißiderent, in eo nihilominus, paucißimis alicubi exceptis, solerter & indefeßi sudabant omnes, Veritatem rerum Theologicarum ut Vniversalibus Porphyrii, Praedicamentali dispositioni Aristotelicae, at que adeo ordini Naturae, nec non naturali intellectus humani capacitati conformarent, per Logicum lumen directionemque Meta physicalem redditam comprehensibilem. Artificiis non semper iisdem utebantur. Si res primo intuitu ad mensur as illas, quibus iis intellectus aequari dicitur, directè non quadraret. Analogiis, Reductionibus, Tropologiis, terminorum Logicorum & Metaphysicalium, Entitatum distinctionibus, mirificis mirificorum respectuum formalitatibus, &, ut verbo dicatur, subtilium Cherubicarum, Seraphicarum, Angelicarum ex politis circumgyrationibus tam argutè & profundè intenti fuerunt, ut non facilè dixeris: Magistros hosce in Disputationibus suis reliquum aliquid fecisse, in summis etiam fidei Mysteriis, quod naturali ingenio hominis hisce studiis perfectiùs exculto, absconditum esset: aut in Mysterij consist entia aliquid, quod obtutum ist um oculi mentis nostrae naturalis effugeret: aut à naturali ordine, dispositioneque discederet. Quin hisce viis tanto insist ebant Doctores conatu, ut licet rei quandoque evidentiâ, in myst eriis ad captum illum intellectus censendis, convicti inter credita & demonstrata, credenda & intelligenda distinguerent, quòfaciliùs apparentem declinarent absur ditatem, tamen manum de tabulâ vix alicubi prius subtrahere quiverint, quàm mensuris illis Logicis veritatem aequavissent, & realitatem ex Metaphysicali Entitate, secundùm praedicamenti alicujus rationem genusque quoquo modo definitum dederint. Hisce Thomae, Scoti, Nominalium, Realium aliorumque viis, veritas mysteriorum quantumvis & fidei, sapientiae humanitus ex natur alirerum dispositione, secundùm lumen naturale, constitutae succumberet: Et verbum Dei vivum per hosce conceptus humanos, in humanam sublimem sapientiam, transformatum, pro qualitate à naturâ nostrâ, (uti Accidens) dependente & potentiâ paßivâ recipiente credendum proponeretur: tamen studium hoc eousque praevaluerat, ut qui ist ud in myst eriis explicandis, formaliter, modaliter, analogicè, reductivè vel quovis modo alio subtiliter sectaretur, irrefragabilis, Angelicus, seraphicus, solidus &c. salut atus in admiratione & autoritate esset: alii contrà, quibus vel suspectum erat vel ad versum quandoque Fidei simplicltati videbatur, nullo haberentur numero. Praeterea concomitabatur hoc studium conatus etiam valde periculosus, & gratiae divinae Majest atem non parum obscurans, & plus nimio intellect its humani viribus attribuens, quo rationes consiliorum Dei caelitùs non patefactae quaerebantur temerè incredibilique ausu definiebantur. Neque tantum inscholis haec dominabatur Graecorum autorit as cum commentatoris, quem vocant, & Arabum sapientia, sed in concionibus etiam ad populum directis, Moralia, Metaphysicalia, Aristotelis praecipuè, Ciceronis officia & plur aid generis cùm Apost olorum doctrina permiscebantur. Ad Christianorum vitam, moresque sanctos regendum Marolizationes autorum gentilium conductae fuerant. Qui Doctiores eruditionem venditare poterant, themata declamitando disceptabant, eoque flectebant omnia, ut jact antiae declamit antis potius, quam Auditoris saluti aedificandae inservirent. Reliqui, quorum in iis sublimioribus curtior erat supellex, Legendas sanctorum multùm fabulosas, eorundemque laudes, non tam adimitationem sanctam, quàm ad Adorationis cultum meritaque extollenda, & interceßiones impetrandas plerumque populo Christiano proponebant. Haec de scholasticis testantur Doctiores Catholici. Erasmus in Encom. Moriae de scholasticorum studiis inquit. Execrandum & summa impiet as ducenda de rebus tam arcanis & adorandis mag is, quàm explicandis, tam illoto ore loqui, tam profanis Ethnicorum argutiis disputare, tam arroganter definire, ac divinae Theologiae majest atem tam frigidis, imò sordidis verbis simul & sententiis conspurcare. In Annotat. in cap. 1. ad Timoth. I. V. 4. 6. pluribus ist am scholaesticam Theologiam, quaestionariam & describit & improbat. Primum, quia nonnulli, ut inquit, vulg arium Theologorum, (qui tunc scholastici Nominales & Reales fuerunt) quaestiones, opiniones & difficultates, nunquam finiendas secum inferant. 2. Quia abiis avocent, quae nos transforment in Christum & coelo dignos reddant. 3. Quia à veneratione mysteriorum ad scrutationem Majest at is avocet isthaec Theologia Scholastica. 4. Quia in quaestionibus infrugif er is tota quorundam aetas consumatur, in quibus res usque ad clamorem, usque ad vera dißidia, usque ad convitia, nonnunquam usque adpugnos procedat. 5. Quia ad impietatem provehantur & non sint sine injuria Christi. 6. Quia doctiùs ignorentur, equàm sciantur, ridiculè quaerantur, temerè definiantur. 7. Quia anxias cavillationes de verbis, quibus loquendum sit de myst eriis gignant, in quibus praesidia fidei, simplicitate veritatis neglectâ, videantur locata. 8. Quia perniciosa, cum à veritatis cognitione suâ obscuritate remoretur discentes, tricarumque plena faciat omnia. 9. Quia, Theologiam contineat non simplicem, qualem profiteri oporteat, Apostolicam. 10. Quia, qui ipso etiam cognomine summam profitentur modestiam, hujusmodi Philosophiae profeßione tollant crist as. 11. Quia, non congruat Apostolicae vitae profeßio cum Ethnicae Philosophiae tanto, tamque curiosostudio. 12. Quiafaciat, ut os, quod consecratum est Evangelio, nihil crepet, nisi Averroem & Aristotelem. 13. Quia faciat, ut, qui pecuniae contactum horrent, in blasphemi Philosophi libris totam ducant aetatem, cum Veteres in Paganismo per inscitiam talia docti, quaedam decerpserint ad Christianam eruditionem. 14. Quià in ejusmodi labyrinthos praecipitet, quibus Basilides, Marcion, Valentinus, captaverant animos simplicium. 15. Quia si fing untur frugifera, pugnas tamen gignant opinionum: si consentire fingantur, plura tamen frustra quaeri, plurima definiri temerè. 16. Quia frustra praetexant (qui Theologiam scholasticam sectantur) Ist ius hasce argutias (quae videlicet in superioribus scholis tum vig ebant, ut ipse Erasmus fatetur 1. Apol. ad Sorbonamp. mihi. 272.) adrevincendos Ethnicos & haereticos esse nevessarias, cùm nusquam sint usui, nisi inter ejusdem scholae sodales. In praef at. Hilario praefixa, quum luxuriantes in Mysteriis ratiocinationes reprehendisset suo more: Atque hâc, inquit, inre, adeo modum nesciêre quidam, ut post eaquam nihilnon definierant de rebus divinis, novamin his, qui nihil aliud sunt quàm homines, commenti sint: quae quidem plus quaestionum & atrocior es tumultus excitavit orbi, quàam olim Arianorum temerit as. Et in eadpraefat. Nobis quâ fronte veniam poscemus, qui de rebus longè semotißimis à nostrâ naturâ, tot curiosas, ne dicam ineptas, movemus quaestiones: tam mulia definimus, quae citra salutis dispendium velignorari poterant, vel in ambiguo relinqui. An non habiturus consortium cum Patre & Filio & Spiritu Sancto, qui nesciat ad Philosophiae rationem expedire, quid discernat Patrem à Filio, quid ab utroque Spiritum Sanctum? Quid inter sit inter Filii Nativitatem & Spiritus proceßionem? Cùm, ut in declar. ost endit, ad censur as Parisiensium N. 94. & 95. fol. mihi 277. primae edit. in confesso sit, priscos illos, si quando coguntur de Natur â divinâ Philosophari, religiosißimè precari veniam. In ead. praef. Ea, quae nos scrutamur, quae definimus, nec sacris literis prodia sunt, ut si comprehendi non poßint, certè credi debeant: nec ullis rationibus probari, nec cogitatione concipi, nec similitudinibus adhibitis adumbr ari, ut sunt, possunt. In quibus vestigandis, cùm à Clarißimis ingeniis summâ vi diu desudaium fucrit, hic de mum est extremus profectus, ut intelligant senihil scire. Et ade nihil ad pietatem faciunt, ut nusquam mag is habeat locum illud Pauli: Scientia inflat. In Epist. praefixa paraphrasi Epistolae ad Ephes. Iam Ars esse coepit Theologia potius quàm sapientia: Theatrica veriùs, quàm ad veram pietatem accommoda. Hanc praeter ambitionem & avaritiam vitiârunt & aliae pestes Adulatio, Contentio ac Superstitio. Quibus rebus tandem eò ventum est, ut Christus ille purus, propemodum esset obrutus humanis argutationibus: Limpidißimi quondam doctrinae Evangelicaefontes, Philist aeeoru̅ scrobe oppleti, divinaeque soripturae Regula, nunc hûc, nunc illûc desorta, nostris serviret adfectibus potius quàm gloriae Christi. Porro, ait (ne bonas liter as esse neglig endas ab iis, qui scholasticam impugnant Theologiam, statui existimet quispiam, minus rerum peritus, aut blateret insidiosè & sycophanticè calumniator) Quidam piâ certè mente conati sunt orbem ad pristinam studiorum simplicitatem revocare, atque à lacunis jam ferè turbidis ad vivas illas & purißimas scatebras reducere. Eam adrem conciliandam, linguarum & bonarum, ut ajunt, literarum cognitio visa imprimis conducere, quarum neglectu videntur hûc prolapsi. Neque huic judicio Erasmi testimonioque quidquam decedit inde, quod in Apologia adversus Rhapsodias Alberti pii, & in Declamationibus ad censur as Lutetiae vulgatas excipit, se non condemnare scholasticam Theologiam simpliciter, tit. de schol. th. Sed pruriginem quandam perpetuamque disput andi scabiem in Ap. 175. No. 10. Nec universum Theologorum ordiuem, nec omnes Theologos, sed quosdam & horum Theologiam tantùm, qui Aristotelicis legibus Theologiam contaminatam vel potius obrutam amplectuntur in Apol. N. 4. & paßim. Etenim & Scotum & Albertum & similes inter eos non tantum refert, quos reprobatos velit, nec non judicium Academiarum, quae doctrinae genus à scholasticis ist ius. tempor is diversum cirus Ann. 1531. quo Apolog. edidit, amplectebantur, in subsidium causae suae alleg at p. 175. Sed etiam p. 179. omnes simul complectitur, inquiens, Fingit nobis, Pius vid. contra quem suatuetur, duplice̅ Theologiam: priscorum, placidam quidem, sed inermem: Recentiorum, clypeatam & galeatam, illam ad exhortandum utilem, sed inter credentes: hanc idoneam ad re vincendos Ethnicos & haereticos. Imò priscis illis, respondens ait, aßidua pugna fuit cum Ethnicis & haereticis. Nostri tantum in scholis & scribuns Articulos. Quid facorent adversus Ethnicos argumentantes ex fundamentis scholasticis, Thomistarum & Scotist arum, Realium & Nominalium? Magis pugnant fasciculis, quàm scripturis. Fundamenta omnium Scholasticorum heîc, quousque iis insistunt Doctores, etiam in hisce, ubi validißima venditantur, invalida pronunciat. In declarat. ad cens. Paris. Tit. 32. de Theologia scholasticâ, ostendit Erasmus, se simpliciter ipsam Theologiam non condemnare, cùm illa sit sacrorum Voluminum intelligentia, quo secundùm Deum Ecclesia nihil haebeat melius aut felicius: Vnde perspicuum sit, se non ipsam taxare profeßionem, sed quo sdam rem optimam non optimè tractantes, quorum nimis mult a turbar eperiatur ubique, qui curiosis quaestionibus insenescant: A quibus in diatribis, praesertim celebrioribus, multa saepe proponantur, quae neque necessaria, neque utilia. Quin & probatos Scholasticos frequentißimè dissentire ab Orthodoxis interpretibus pronunciat: & simplicitatem studiorum sublatam per Scholasticam Theologiam, neque id negari à quoquam posse arbitratur, verum, qui perpenderit, quantum humanae Philosophiae Thomas & huic similes invexerint in Theologiam, quantum spinarum de suo etiam addiderit Scotus, ne quid de caeteris commemoret. Tandem suos suo more civiliter dimittit Theologiae Scholasticae patronos, miror, inquiens, si tantum valet Scholastica Theologia, ut non patiatur quenquam prolabi in errores, Vnde Iohannes Hus & V Vicleffus atque Lutherus hauserint tantam errorum sentinam, quum omnes Scholasticâ Theologiâ fuerint imbuti. Ludovicus Vives in cap. 35. de Thomâ, Origenis sententiam de aquis superioribus parum probante adfirmat, quod nimis sit Aristotelicus & res omnem naturae vim captumque excedentes cogat naturalibus. parere legibus. Comment in Aug. de Civ. D. Franciscus Patricius acerrimi vir judicij Discuss. Peripat. tom. 1. lib. 13. pag. 163. edit. Basil. Cùm scholam in Alexandri, (qui primus videri queat omnium philosophorum, qui setotum Arist oteli tradidit: nihil sibi, nihil cuiquam homini, omnia soli Arist. credidit: In Arist. verba juravitio ne latum unguam à dict at is Arist.) recedendu̅ censuit: nihil ferè dubitare ausus cuncta, ex praescripto Arist. docuit: qui hypothesin: Aristoteles omnia rectè & verè scripsit, inter commentandum unicè servavit) hypothesi permanentem omniaque Aristotelis verba, divina oracula arbitrantem atque haec axiomata: Aristotelem triplicem Philosopiam, Logicam, Naturalem, Divinam tum invenisse, tum perfecisse: 2. Aristotelem nihil sine fortiratione dixisse: 3. Nihil in Aristotele mancum, nihil in eosuperfluum: Omnia eum perfectißimo or dine conscripsisse: Sequentem descripsisset, eamque à Theophrasteâ Scholâ, quae libertatem & praeter & contra Aristotelem philosophandi, docendi, judicandi, servaverat: Servandamque & usurpandam secundùm naturales mentis & naturae leges, putaverat, ut & alia addere iis, quae Aristoteles scripserat, & diversa dogmata ab ejus dogmatis tradere, & in Philosophiâ nova inventa literis mandare, praeceptoris dogmata examinare, fas esse & licitum duxerat, distinxisset: per Porpbyrium verò & pòst per Aven Roen propag atam ostendisset, pluraque adversus servitutem istam, & prohibitiones, Libertati, per naturam à Deo hominibus ratione & judicio praeditis, implantatae adversantes, disseruisset, subjungit: Haec axiomata, cùm primum in Gallias ex Hispaniis Aven Rois libri invecti sunt, Latini nominis homines Philosophiae studiosi, cùm alium praeter Arist otelem philosophum neminem haberent, nec alios Arist otelicorum librorum interpretes, quàm hunc ipsum, mirum in modum sunt amplexati: Atque ad axiomata haec, veluti ad hypotheses firmißimas sunt philosophati. Cujusmodi philosophandi rationem putat Patricius in Germania per Albertum Magnum, in Anglia per Iohannem Duns, in Italia per Thomam Aquinatem in vectam fuisse: unde ingens Philosophorum numerus, ac succeßio manaverit, qui in hypothesibus Aven Roicis habitantes, novam quandam in Aristotele, veterum tamen in Academia, & Pyrrhonis seholâ, rationem philosophandi introduxerunt, quâ scilicet de sing ulis dubitare, utile fore arbitrabantur: unde quaestionum ac dubitationum sexcentorum millium numerus fluxerit. Idque inde factum, quod cum omnia dicta Aristotelis uti vera recepissent, quae tamen mult is locis contradictionem praese ferebant, necesse fuerit de alteris dubitare: Vnde dubia de dubiis nectendo, in novam quandam Academiam harum scholae transierunt: itaut nihil in Aristotele certiadfirmari potuerit. Tandem ad Scholasticam Theologiam propiùs accedens, Praeter has, inquit, duas philosophandi rationes, ad Aven Roicas videl. hypotheses, & proprias eorum dubitationes, tertiam quandam ipsis quoque peculiarem invexerunt, qua Arist otelicam Philosophiam Christianae Theologiae junxerunt, hujusque praeceptis decretisque Aristotelicas rationes atque etiam dnbitationes, quaestionesque perimscuerunt. Nihil in Theologiâ arbitrati sunt posse statui, nisi Aristoteiisclf undamentis firmatum esset. Et ne quis dubitet, quibus de Doctoribus, & quâ de doctrina ist haec pronunciet, disertè subnectit: hanc sumi à se philosophiam, quae postea in varias ac multiplices sect as Nominalium atque Realium divisa est, nec non aliquot secula omnes scholas tenuit &c. Evidentia rei, quae vel ad oculum in Scholastìcorum scriptis sine labore ullo perspicacioribus monstrari potest, plura aliorum testimonia non admittit. In hâc verò eontentione sic veritatis coelest is simplicit as ex oculis atque animis Doctorum remota est, ut vix ejus vestigium alicubi observari potuerit: Sic tenebricoso natur ali lumine obscur ata lux vera, ut vix alicubi splendescat: Sic unitatis concordia inter Doctores discerpta, ut vix quisquam velsibi ipsi constaret, vel cum quoquam solidè integreque consentiret, intricataque reddita sint omnia, & perpetua doctrinae coelest is constantia, ad volubilitatem rationis humanae natur alis ab Arist otele expolitae, sic traducta, ut nusquam reperias quidquam, in quo firmiter acquiescas, nec quisquam Doctorem sequi citra cespitationem, si cum adversario certandum sit, queat. Thomae soliditasem in quamplurimis perfregit Scotus. Scoti formalitates labefactâsse Hervaeus suis dicitur subtilitatibus. Reales aegrè admodum vim atque impetum telorum Nominalium, objectis Thomist arum Clypeis sustinebant. In Dei Natura tradenda à simplicitate symbolorum & Fidei longißimè recessum, dum praedicabiliter, praedicamentaliter, Metaphysicabiliter, miserabiliter dicere volebam, omnia pronunciare̅tur, exquirerentur, determinarentur. Aliter veritatem Scotistis, aliter Thomistis, aliter Realium, aliter Nominalium scholis efformantibus, in diversas facies myst erium incomprehensibile, per comprehensiones intellectuales à diversis Magistris diversimodè excogitatas, transmutatum quasi datur. Thomas ut unico atque altero declaretur adsertum exemplo part. 1. Quaest. 13. art. 5. lib. de Ente & Essentia, Ens de Deo conceptu dici analogico astruit. Scotus 1. Sent. dist. 3. q. 1. & 3. Et dict. 8. q. 3. Ens Deo, crea turis , Subst antiae & Accidenti univocum tribuit, Deumque concipus posse inconceptu, sibi & creatur is univoco asserit. Quicquid Conciliatores hoc loco conciliando attentaverint: tantum tamen Dei naturam à Thomâ declaratam, distare à naturâ Dei per Scotum expositâ, neg ari non potest, quantum id ENS, quod propriè & univocè de Deo & Creatur is praedicatur, ab eo, quod analogicè dictum accipitur, discedit: Et, tantum differre veritatem à Scoto traditam, ab eâ, quam Thomas concepit, quantum dist at ab univoci conceptus veritate Veritas andlogica velper reductionem formatâ, nobis iutellig endum relinquent, nî idem facere univocum cum analogico, & id, quod univocè sumitur, cum eo, quod per reductionem introducitur, voluerint. Nobilis est quaestio inter Scholasticos agitata de identitate proprietatum, tam inter sese, quàm ad essentiam si considerentur. Thomas p. 1. q. 4. art. 2. q. 13. art. 12. & q. 28. art. 2. I. Sent. dist. 2. q. 1. art. 3. divina attributa distingui inter se concludit, non quidem ex natur ârei, sed solâ ratione. Scotus in 1. dist. 8. q. 5. adfirmat divina attributa inter se & ab essentiâ distingui, distinctione formali ex naturâ rei, secluso etiam omni actu intellectus. Capreolus in 1. dist. 8. q. 3. art. 2. & qui illum sequuntur Nominales, alijque nonnulli adversus utramque sententiam contendunt, attributa divinâ neque inter se, neque à divinâ essentiâ distingui, vel Rei, vel Rationis distinctione. Petrus de Aquila 1. sent. dist. 8. attribut a divina, non dist ingui solum per actum intellectus sive rationis, & inter se quandam habere non identitatem, dist inctionemque ex naturâ rei, circumscripto omni opere intellectus, quae dist inctio dici modalis poßit, velformalsi: Non positivè, sednegativè: Sive, quodillud, non est illud: ut sic magis dicantur, Nonidem, quàm quae solâ Rationis solius dist inctione, distingui finiuntur, pronunciat. Franciscus de Maronis dist inctionem non esse aliquid absolutum statuit q. 1. Et q. 2. introducit ante omnem dist inctionem esse aliquam Non Identitatem in divinis, Et q. 5. Subjicit, perfectiones divinas non distingui realiter, nec per dist inctionem fabricatam per intellectum, neg at que sumptam dist inctionem simplicitati repug nare, sed starecum summâ simplicitate attributorum ex natura rei inter se, & cum divinâ essentiâ, sine compositione adstruit. M. Guiliel. Vorilon. q. unicâ cùm idem asseruisset, primam distinctionem ponit in divinis modalem, secundam, attributorum inter se, formalem: tertiam, personarum realem. Const are distinctionem in divinis cum simplicitate Guilislmus Gorris dist. 8. q. 8. concedit. Heîc manif estò apparet, quòd, cùm mystica illa & identitatis & differentiaeratio, quâ & inter se attributa & proprietates distinguuntur, & in Essentiâ divinâ, ut sic loquar, sine compositione creduntur, eique inesse citra simplicitatis divinae detrimentum dicuntur, esset relicta: contemplatio vero secundùm naturale naturalis luminis judicium institueretur, verit as que, modis, qui cogitando definiri poterant, denaturâ divinâ per fidem in mysterio tenenda, variè discerpta daretur, variam Dei & diversimodè pictam Naturam investiganti objectitet traditio Scholastica. Nulla enim harum opinionum est, quaesibi peculiarem suis que specul ationibus, definitionibusque, & adsumptarum tam unitatum, identitatumque, quàm differentiarum & dist inctionum formis congruentem, eique respondentem, à rejectarum verò dispositionibus recedentem & dissonam natur am in De̅o, veritatemque non complectatur, necessarioque ante se ad verificationem adsertionis requirat. Tertium subnectatur, quod aequè liquidum est, Deum in genere esse, plerique scholastici generatim negarunt, sub praedicamentali praesertim genere. Sic Bonaventura in 1. sent. dist. 8. q. 8. quia non limitatus, arctatus, compositus. Petrus de Aquila ead. dist. etiam in genere subst antiae eum esse negat, cùm non subst et accidentibus, & cùm partem non habeat, uti genus habet. Landolphus ibid. Deum non esse in genere propter simplicitatem: Omnia essentialiter de Deo dicta esse transcendentia, secundùm conceptus suos formales q. 7. Nullumque essentiale in divinis esse in pradicamento neque relativa omnia, censuit. Ricardus de mediâ villâ ibidem q. 7. praecisè statuit: Deum non esse in genere vel directè vel indirecte. Guilielmus Varionis D Eum in genere vel praedicamento esse inficiatur, q. 3. Petrus de Aquila ibid. ex simplicitate omnem compositionem excludente, consentit. Antonius de Valentia ibid. nec Deum, nec aliquid dictum de Deo esse in praedicamento q. 3. ait. Nicolaus Dorbellus ibid. Deum in genere esse negat, quia infinitus, q. 3. Scotus idem pluribus in locis asserit. Capreolus pronunciat, Deum non esse propriè ìngenere, ut spiritus, velindividuum, nec reductivè. Egidius ibidem Deum non esse in genere, vel per se, vel per accidens, vel reductivè q. 14. adseverat. Gregorius de Arimino in ead. dist. hisce sese opponit Deoque non repugnare arbitratur ratione suae simplicitatis, esse in aliquo praedicamento, praedicamentaque aliqua verè de Deopraedicari: nec non esse Deum rem in praedicamento substantiae. Huic consentit Carmelita Ioh. Baconis in ead. dist. Rationesque praedicamentales, Substantiae, Actionis, Paßionis, Relationis, Qualitatis, Quantitatis Deo posse attribui, remotâ imperfectione adseverat. Dist incta haec sunt maximè, quae sub praedicamentis, tanquam sub generibus continentur, & quae ab illis secluduntur ut ab hisce Ma gistris in hâc quaestione ab invicem dißideutibus, nec eadem Natura divina utrinque retineri, nec for mari consentiens veritas poßit, priusquam praedicamentalia in Non praedic amentalia, id est, definitivè adfirmata in infinitè negantia transeant, & quod praedicamentalibus generibus congruit, idem cum es fiat, quod non congruere praecisè confirmatur. Neque est, ut conciliatores diversos affirmantium & negantium de Praedicamentis sensus producant, cum utrinque Aristotelicas definitioues sectentur, & haec eum in finem tradant, ut per Adfirmata ad veritatem de Naturâ divinâ rectè concipiendam, intelligentia discentium perducatur, & per Negata à falsis de Deo conceptibus non verum Deum notificantibus, avertatur, & rei cognascendae intellectus meritò aequetur tanto accur atius, quanto heîc majori cum periculo erratur: Adfirmativè verit as ubifinitur. Siin simplicit at is divinae consideratione horum aliâ & aliâ illorum conciliatio quaeratur, manifestum fuerit, eandem minimè simplicitatem à dißidentibus positam monstrari posse, quum ea̅ posuerint illi, quae Deum non permittat sub praedicementale genus, ad Naturae ipsius veritatem pernoscendam, referri: ea verò ab his sumatur, quae id permittat. Neque ullâ arte sublimari rerum naturalium genera per natur am const ituta poterant, ut ad divina rectè definienda citra manif est am desultationem sophisticam, per ist am subjectionem, applicarentur. Quamplurima ejusmodi facilè proferri poterunt, si quando & occasio fuerit, & felicior lux hisce studiis adfulserit nostris, praesertim, cùm ist is spinosis subtilitatibus Orthodoxae Fidei veritas & olim des ast ata sit, atque etiamnum sub eruditionis specie paßim attentetur graviter. Doctrina de homine salvando non minus per Scholasticam Theologiam corrupta fuit. Hominem, qui ideo conditus, ut Deum laudet, ut Deo serviat, ut Deo fruatur, ut serviendoregnet & proficiat, ad suam suaeque bea citudinis utilitatem, esse ad similitudinem & imaginem creatoris creatum omnes fatentur Scholastici. Exponunt verò Imaginem & Similitudinem communiter, ut refert in Rosario frate. Pelbartus de Themesv var lib. 2. Rosar. lit. A. de Anima §. 22. 23. distinctè. Imaginem Dei in anima sit am in hoc arbitrantur, quod anima & secundùm nobilem actum: & secundùm dist inctionem: & secundùm or dinem Deum repraesentet. Actum hunc nobilem ponunt, non tantum vivere & esse, sed etiam intelligere, ut, quod intelligens est, excellentiùs & propinquiùs Deum repraesentet, quam reliqua creata corporalia. Originem & distinctionem in personis divinis repraesentari per Animae Memoriam, Intellectum & Voluntatem autumant, ut Anima essentialiter una existens tresillas habens potentias dist inct as, unum Deum tres habentem personas proprietatibus suis distinctas, per Imaginis rationem referat. Ordinem personarum hoc pacto repraesentari docent: Quod, sicut ex Memoria gig nitur intelligentia: quia actus intellig entiae non poßit esse sine memoriae actu: Sic in divinis à patre gignatur filius, qui est verbum in intellectu divino: Et procedendo, Quod, sicut ex Memoria simul & intellig entia procedit voluntas: quia motus voluntatis non poßit esse sine praeviâ cognitione, sic in divin is à Patre, filioque simul procedat spiritus sanctus, per modum voluntatis. Huic imagini tribuunt actualitatem: virtualitatem & aptitudinem & capacitatem aeternorum, & participationem in eo, ubi Memoria, Intellectus, Voluntas ad Deum convertuntur, indeque demonstrant non minus in mulieris, quàm masculi animâ imaginem Dei esse §. 24. 28. Similitudinem docent perficere illam Imaginem in Naturalibus ist is consistentem per gratuita, quibus Naturalia perfici antur: unde sit magis quaedam perfectio, quâ gratiae Naturam perficiat. Vti Imaginem in cognitivâ principaliùs, sic similitudinem in Affectivà principalius posuêre, quae dicatur convenientia in Qualitate, potißimum verò haec, quâ antma adsimiletur Deo in unione ad Deum per Amorem. Pluraque inde Accidentia adsignant, in quibus similitudo haeo resideat 1. Puritatem: Quod, quemadmodum Deus purißimus inquinari sordibus mundi non potest: sic nec Anima corporis. 2. Amorem: Quod, quemadmodum Deus sine charitate esse nequit: sineque Anima sine amore Boni vel Immutabilis vel Mutabilis. 3. Repletionem: quod, quemadmodum Deus mundum, sic Anima repleat corpus & quodlibet ejus membrum. 4. Vnitatem: quod, quema dmodum Deus est unicus in seculo, sic in corpore unica anima. 5. Illocabilitatem. 6. Invisibilitatem. 7. Simplicitatem: Et tandem, ut loquuntur, Virtuositatem, per quam dicatur Anima Similitisdinem Dei habere, quae Iusticiam & Virtutes, quae sunt in Deo, babeat. Nonnulli adjecerunt Imperium, quod in creatur as inferior es Adamo concessum fuerat: & dominium mariti in uxorem: parentis in liberos, Regemque hominem ad similitudinem Regis universorum profeßi sunt, in quo veluti animata Imago pro picturae velamine vestita sit virtute: pro sceptro, beatitudine & immortal tate pro regali sceptro, justitiae coronâ. At vix reperietur inter eos, qui in 2. sent. de Imagine dist. 16. ex Paulo per novi hominis, qui secundùm Deumfuit creatus, per vitae novitateminduendi, conditiones exposuerit, Originalemque Iustitiam & vitam secundùm Deum, in Deo, & ex Deo in Imagine Dei & similitudine contentam accuratè explicaverit, disputandove concluserit. Alterum caput, ex quo tanquam ex fonte, craßißimorum errorum profluxit scaturigo, est peccati & mali Originalis ex lapsu Adae ortum trahentis Extenuatio, quae non poterat evitari ab hisce, qui in ist is Naturalibus & Gratuitis Imaginem, similitudinemque, ad quam homo primùm ceatus erat, praecisè constituerant. Siquidem, si excipias amorem Deounientem (modò & illi rectè accipiant) reliqua post lapsum mansisse omnia, manif est um sit Et per naturae vires post lapsum elici posse Scoto & sequacibus, ut post ea patebit, Amor in Deum videatur. Neque enim home post lapsum Mente, Intellectu & Voluntate, neque Amore, neque caeteris, quibus similitudo definiebatur, caret, ut per peccatum & lapsum Imaginem Dei & similitudinem, ejusque bona amisisse secundùm Scholasticorum doctrinam dici verè nequeat homo lapsus. Alexander ab Ales 2. part. Sum. q. 66. memb. 2. art. 3. Veretur peccatum originale definire aversionem à bono immutabili & conversionem ad bonum mutabile, & licet infantem per peccatum Originale à Deo per lapsum Adae aversum fateatur, reticet tamen, quod ad malum conversum, dicendum quoque erat. Pronitatem adpeccatum ex concupiscentiâ concedit quidem, sed actualem aversionem inficiatur, nisi cùm homo per liberum arbitrium à Deo sese avertit. Quae licet pingi & excusari à Sophistis artificio ambuig uitatis poßint: tamen absurdum fuerit, actu aversum ponere, ubi aversio actu definienda non datur, ut aversione adfirmatâ, & conversione negata, Mali Originalis magnitudo extenuetur: imprìmis verò, dum averso pronitas ad peccatum per concupiscentiam tribuatur, ac si aversio ipsa per seipsam in peccatis non reperiretur, sed ex materiali pronit at em solummodo obtineret ad peccatum. Praeterea, communiter Originale peccatum, quo malum Originale continetur, quod per inobedientiam fuit in naturam humanam introductum, per privationem justitiae orig inalis definiunt, omnemque habitualem rationem negant, ut videre est in dist. 30. Magistri, quidditatem peccati originalis definientis, quod per Adam transiverit in omnes per ejus carnem vitiatam, concupiscibiliter generatos, vitium videlicet concupiscentiae, Omnes Adae post eros sic natos, vitians. Thomas quidem, in mali hujus quidditate exponendâ 1. secundae, q. 82. art. 1. peccatum originale non quidem sic habitum esse, uti Scientiae & Virtutes habitus finiuntur, quibus potentia homine exist ens ad ag endum inclinetur, tamen eo modo, quo habitusdic atur dispositio alicujus naturae ex multis compositae, secundum quae bene se haberet, vel malè ad altquid, & praec puè cùm taelis dispositio fuerit quasi in natur am versa, ut de aegritudine & sanitate patet, habitum rectè dici concludit, cùm sit quaedam inordinate dispositio, proveniens ex dissolutione illius harmoniae, in quâ consist ebat ratio Originalis. just itiae. At qui binc respondendum iis, qui ex habitus & privationis Oppositione peccatum Originale privationem sic adfirmabant, ut habitum negarent, censet: quod sicuti aegritudo corpor alis habet de privatione aliquid, in quantum tollitur aequalit as sanitatis, & aliquid habet positivi, sc. ipsos humeres inordinatè dispositos: ita etiam peccatum originale habere privationem Originalis justitiae, & cùm hâc, inordinatam dispositionem partium Animae: unde non sit privatio pura sed etiam habitus quidam corruptus. Egidius dist. 30. tria peccatum introduxisse concludit, carentiam divinae visionis, rebellionem carnis, & virium natur alium. Et in quodll. quodl. 6. q. 19. peccatum Originale non esse puram privationem, idque patere ait, ut consider atur in se, ut comparatur ad baptismum; ut comparatur ad habentes. Thomas verò licet aliquanto profundiùs malum hoc videatur adspexisse, dum q. 83. peccatum in Animâ subjectivè, non in carne adserit, & principaliter in Animâ, non in aliquâ potentiâ art. 2. per prius tamen voluntatem respicere, quam aliam potentiam art. 3. cùm adserat, & languorem, qui carentiam justitiae originalis sequatur, definiatin 1. secundae q. 82. art. 1. in conel. atrocitatem originalis mali haut quaquam attingit. Originalem justittam, per cujus privationem peccatum Originale definiunt, posuerunt donum quoddam supernaturale, & qualitatem quanda̅ habituale̅, immediatè productibile̅ à Deo, per siebat antelapsum ut appetit us sensitivus non praeveniret rationem, nec reluctaretur rationi rectae, sed subjiceretur per omnia Rationi & Ratio Deo. Et hanc dixêre Rectitudinem habitualem, quae secundùm aliquos in sensualitate: utpote in potentiâ subjectve tantum suerit: secundum aliquos, principaliter in voluntate: siquidem volunt as acceperit ist um habitum, ut per illum subjug aret sibi sensualitatem: donumque hoc rectificaverit eousque voluntatem, ut longè delect abilius illi fuerit adhaerere Deo, quàm appetitui sensitivo, cui erat conjuncta, ut refert Temesvvar de originali justicia §. 2. 3. part. 2: secundùm aliquos in omnibus potentiis animae sensitivis & intellectualibus Brulef. dist. 30. q. 1. Guil. Gorris tale ponit supernaturale donum in Adam, & accidens aliquod, quod per di potuerit, gratiâ gratum faciente non perditâ, de potentia Dei absolutâ dist. 29. q unicâ. Hisce inter se collatis, accuratius que consideratis, Extenuatio Originalis peccatimanifestò apparet. Quodn. per solam Rectitudinis hujus absentiam carentiamque definitur, & actualem non infert ad Bonum mutabile conversionem & hâc ratione tantummodo est formaliter privativum, Id curvitatem, adversantemque injust itiam, naturalem, & spiritualem malitia̅, Bonitati spirituali repugnantem, in homine haud formabit. Nec n. quod in suâ formalitate curvitatem actualiter & positivè non̅ habet: Vllam concupiscenscentia̅ Bono immutabili reducta̅te̅ Rectitudinique resiste̅te̅ largtetur. Neque inimicus erga Deum adfectus in homine ex Creatis oriri potuit, per solam Rectitudinis illius privationem & carentiam, cu̅ naturae antelapsum nil mali per creatione̅ inditum sit, quod quasi per Originalem justiciam praesentem depressum fuerit, illaque sublatâ vel inclinationem ad peccatum, ab Alexandro sumptam inconcupisce̅tia excitaverit, vel malitiam Antea quasi latentem in actu̅ produxerit. Denique Rectitudo illa inter Deum, Rationem, Voluntate̅, Concupiscentiam turbari & per privationem tolli potuit, Remanentibus nihilominus viribus rectitudinis recipiendae, dum ea remanebant, in quibus Imago & Similitudo Dei consist ere statuebatur à scholastieis, praesertim, quum eo ipso capax homo aeternorum, etiam ad Imaginem Dei creator is formatus per intellectum, adfirmetur. Hisce accedebat opinio Magistri, quam D D. sequuti sun̅t, de Origine Ammae, quae in hominis propagatione fiat per novam creationem à D EO ex nihilo, ut corpori in vivisicatione insundatur dist. 17. l. 2. Quod animam ex nihilo creet injustam, malam, perversa̅ Deus, veletiam cum privatione justiciae & sanctitatis, quae inesse debeat, absur dum erat dicere: siquidem & haec privatio sit, per quam formaliter peccatum definitur, cuique Rectitudo, secundùm quam creatio creat, denegatur. Et quum Originale definiatur, quod ex origine sit ejus cui tribuitur, & orig inale peccatum communiter ab omnibus pro illo accipiatur malo, quod ab Adamo per originem traductum est, ad procreatos, per generationem naturalem: Anima verò, vi sententiae à scholis ist is receptae, ex Adamo per propagationem Virtute Ordinationis divinae originem suam non habeat, peccati quoque originalis malo, haudquaquam originaliter adfecta mortuaque adfirmari poterit. Nec quidquam contra facit, si Animam dic as per terminum infinitè negantem, creari Non-puram: Cùm illa non purit as, in anima sit carentia puritatis, quae inesse debuit, proindeque & peccatum & injusticia, neque ex Adamo per originale̅m propagationem traducatur, sed ex immed atâ illâ creatione insit, salvâ D D. sententiâ. Thomas 1. secundae, cùm non parum heîc sudâsset, multumque se torsisset, in concl. art. 4. Quaest. 81. concludit: Dicendum, sicut art. 2. & 3. hujus q. dictum fuerat, Peccatum originale à primo parente traduci in posteros, in quantum moveatur ab ipso per generationem, sicut membra moventur ab anima ad peccatum actuale: Hanc verò motionem esse per virtutem activam in generatione, quae sit Ratio seminalis. Ead. q. art. 1. concl. vel in corpore cùm pronunciâsset, derivari per originem culpam à patre in filium, Rdet ad 4. object. Animam mag is infici per semen, quàm per carnem jam perfectam: in quo tamen semine culpa actu non insit, sed virtute humanae naturae, quam concomitetur culpa. Ad 5. object. illud: quod per originem est, non esse increpabile: reponit, si co̅sideretnr ille, qui nascitur secundu̅ seno̅ esse. Esse v. increpabilem, si consideretur, prout refertur ad aliquod principium: sicut aliquis, qui nascitur, patitur ignominiam ex culpâ progenitor is alicujus causatam. Q. 82. art. 3. in responso ad primum objectum: Omne peccatum esse contra naturam, concupiscentiam verò secundùm naturam: dicendum esse concludit, quod, quia naturaliter in homine concupiscibilis potentia regitur ratione, in tantum esse homini natur ale concupiscere, in quantum sit secundùm Rationis or dinem: Concupiscentia̅ autem, quae transcendit limites Rationis, inesse homini contrae naturam, & tulem esse concupiscentiam originalis peccati, Ibid. art. 4. in resp. ad 3. obs. Libidinem, per quam transmitttitur in prolem Originale peccatum, esse intellig endam habitualiter, secundùm quod appetitus sensitivus non continetur sub ratione, soluto vinculo originalis just itiae judicat. Alexander de Ales part. 2. q. 60. in resolut. ad memb. 3. adfirmat, quod traductio orig inalis peccati fiat mediante carne, corruptionem libidinosam secum deferente: Animam verò carni sic corruptae conjunct am trahere corruptionem, secundum modum suum primò culpabilem & deinde poenalem. Idem pluribus persequitur q. 105. memb. 4. in resp. ad 5. object. Intellectum esse impermixtum, secundum quod respicit primam bonitatem, à quâ nullâ interpositâ naturâ formetur: sed quatenus ex alterâ parte respicit carnem mediante sensualitate, ex illâ impuritatem contrahereposse, contendit. Nimis longum foret, & secundùm Congruentiam ubique in Theologiâ scholasticâ dominantem, incongruum, persequi omnia, quae à scholasticis ad extenuandum originale malum, tam de fomite, qua̅ de volunt aria ratione peccati, culpam ex animâ, quam tamen peccatum originale ex carne, in corpus deducente, accipiat Natur aeque viribus imaginem Dei reprasentantibus, infirmatis quidem, sed non mortuis, multò minus injusticiae vitam, secundùm principem aer is in filiis differentiae regnantem, viventibus, accumulantur: Sat luculenter ex adduct is, qualia nam ist a sint, & quae ultro promtè introducta inde fuerint, cuivis apparent. Et enim cùm Imago Dei in natur alibus animae proprietatibus consistere dicatur: Nec non anima de novo creari adfirmetur, inque ea non poßint non creari ist haec Natur alia, Memoria, Intellectus, Volunt as: reliqua adhuc Imago Dei in anima de novo creat a reperietur, proindeque & illa Capacit as aeternorum & libertas voluntatis. Ex creatione hâc intellectus lumen habere rectum negari prorsus nequit: nec volunt as ullam aversionem habere in sese adfirmabitur: multò minus aliquid Non-Recti per creationem animae huic, tam quoad Rationem, quam quoad Voluntatem, inditum & increatum (minimè loquor negativè) confirmabitur, siquidem creatio neutiquam causa sit in operatione operibus que suis Non. Rectitudinis nullumque peccatum per creationem à Deo causetur &c. Hinc promanabant superiorum facult atum animae commendationes: Hinc liberi arbitrij vis: Hinc naiur alis boni praestantia, etiam ante regenerationem, exstructa: Hinc hominis in Spiritualem & Carnalem dist inctio, quâ carnalis dicitur, quatenus secundùm inferiores facultates: spiritualis, quatenus secundùm superiores & maximè secundùm rationem movetur, & plura id generis, ortum traxêre. Etenim quum hae facultates animae à Deo simul increatae, & sic con creatae originaliter in sese peccatum originale non haberent, privatio originalis just itiae, per quam originale malum definitur, vix tribuitur eisdem, facileque non tribuenda putatur: multo mag is inordinata dispositio aversioque à bono immut abili ad mutabile bonum per creationem indita negatur. Quid si etiam Malum, vel ex semine, vel ex carne, attrahere Anima originale cogitetur, id ut animae non est originale, sed per infectionem attractum, sic non tollet motum ex creatione inditum, cùm non tollat creatum illud , ex quo profluunt tam po tentiae & facultates, quàm motus & operationes: ut posita etiam infectione istâ, tamen ex creatione illâ, quod radicatum est, inclinationes motusque & fructus ex se fundat, quae à Mali Originalis infectione, infectionis fructusic dissentiant, uti illud, quod Non-mali sed Recti creati naturam refert, ab eo dissentit, quod mali per infectionem contracti natur am sequitur & comprehendit. Hinc expeditam conditores tertij generis actuum humanorum, quod neque, peccans neque sancte agens: neque carnale, neque spirituale, neque justum & sanctum, neque injust um & prof anum finiendum sit, introducendi, illique, qui impuram creari quidem inficias eunt, Non-puram tamen creari concedunt, ut citra puritatem, citraque impuritatem, nec pur a nec impur a homini infusa judicetur, quâ inter spiritum & carnem, inter spiritualia & carnalia, inter lucem & tenebras, si non medium, tertium tamen aliquod detur retinendi occasionem arripuerunt. Anima enim, quae Non-mala, non-impura datur creata, etiam ex causae, potentiarumque & operationum consensu & congruentiâ, secundùm creationis vim & ordinationem quando agit, non-malè, non impurè sapere, agere, non potest non praesumi, cùm nulla potentia, nihilque tam inefficax creatum cogitari queat, quin moveat, agatque, patiatur & operetur, intentione saltem & inclinatione, aliquid, suae quod bonitati respondeat (praesertim quum Imaginem Dei sustineat ex scholasticoru̅ sententiâ) quodque in anima creara concreatum increatumque necessariò ponendum est, utcunque perfectionem ex similitudine cum imagine Dei in primitivâ creatione juncta, distincta ab imagine per scholasticos, insese non habeat, car eat que illa per Rectitudinem ordinatione, quâ inferiores facultates superioribus subjecte & conformes describuntur. Quin & ex iisdem hisce Magistro Lombardo promptu̅ erat, opinari Paulinum illud ad Rom. 7. Velle adjacet mihi, perficere au̅tbonum no̅ invenio: sub hominis nondum redempti & regenerati personâ pro ferre , quum per natur am in sese habeat ex hâc creatione voluntatem, naturali libertate sic instructam, ut non modò à neceßitate libera sit: sed etiam careat curvitate, rectitudini, just itiae origiuali & gratiae amissae reluctante, vi operationis, quaeimmediatae creationi, quâ anima formari docetur, rectè vereque tribuitur. Tandem, reliquis omißis, Liberum arbitrium sic adsertum est à Magistro, ut adhuc reliquum, sed oppressum, imminutum in statu corruptionis humanae intelligatur, licet non poßit non peccare, priusquam sit liberatum per gratiam dist. 24. secundo sent. lit. D. E. Liberum arbitrium, quod in primaevâ hominis creatione adjutorium fuerit homini datum, quo stare, si voluisset, potuerit (Libertas utique arbitrii ab omni labe & corruptelâ immunis, at que voluntatis rectitudo, nec no̅ omnium naturalium potentiarum animae sinceritas atque vivacitas) Facultatem rationis definit & voluntatis, quâ bonum eligitur adsistente gratiâ, & malum eadem desistente: dicique liberum autumat, quantum ad voluntatem, quae ad utrumlibet flecti potest: Arbitrium verò, quantum ad rationem, siquidem ejusdem sit facultas haec, cujus est discernere inter bonum & malum. Aitque illud aliquando quidem habens discretionem boni & mali, quod malum est: aliquando quod bonum est, eligere: sed non nisi gratiâ adjuvetur: Malum verò per se elegisse. Etenim in Anima rationali (causam adsertionis reddens) voluntas naturalis, quae natur aliter homo vult bonum: licet tenuiter & exiliter, nisi gratia adveniens juvet & erigat, ut efficaciter velit bonum, cum contra per se poßit velle malum efficaciter, concluditque, Ergo Rationalis animae potentia, quâ bonum vel malum potest velle, utrumque discerne̅s, Liberum arbitriu̅ nuncupatur, quod bruta animalia sensum & appetitu̅ sensualitatis habentia non habeant, quia careant Ratione. Subjicit inde lit. F. distributionem, quâ Animae tribuitur sensualitas, quaeda̅ inferior vis, ex quâ motus sit, qui intenditur in corporis sensus atque appetitus rerum ad corpus pertinentium. Et Ratio, vis superior: Subnectit & hujus Superioris subdivisionem, quâ & haec Superiorem & Inferiorem, quasi partes complecti dicitur, secundum quarum priorem supernis conspiciendis vel cousulendis intendat: Posteriorem, ad temporalium dispositionem conspiciat homo: Concluditque ex quibusdam Augustini dictis, Ad exteriorem hominem pertinere, quidquid nobis cum pecoribus commune: Ad interiorem & rationem, quidquid non commune cum bestiis reperitur: Vnde carnalis vel sensualis animae motus finiatur, qui in corporis sensus intenditur, nobis pecoibusque communis, quique à ratione sapientiae superiora & aeterna conspiciente seclusus, Rationi antem Scientiae temporalium dispositionem contuenti, vicinus sit. At que haec eo sub lit. G. eleganter ex Creationis, Institutique conjugii, & lapsus per tentationem per suasi hist oriâ dirigit, ut intelligi poßit, qualiter in Anima hominis existat imago illius conjugii, quô erant duo in carne unâ & qualiter in singulis nostrum spiritualiter sint illa tria, scilicet, Vir, Mulier, Serpens. Sub lit. H. haec ita ad consummationem peccati applicat: ost endendam, ut superior illa Rationis portio Viri instar sit, cui inferior persuasua peccatum suadeat: Sensualitas verò, quae cum pecoribus communis est homini, Serpens, cujus illecebris tentetur illa inferior: Vt inde tantum adhuc Liberi arbitrij reliquum in homine colligi ex Magistro poßit, & Virium, quantum superioris illius facultatis, quae in animâ rationali consistere supra haec, quae brutis etiam insunt, deprehenditur, restat, praesertim, cum huic superiori facultati imperium dominiumque in Inferiora adsignent, cum viri conditione ad mulierem relata, omnes. De hinc dist. 25. lit. A. post eaquam potestatem dixisset & habilitatem voluntatis & rationis liberam esse ad utrumlibet: quia liberè poßit moveri ad hoc, vel ad illud: Vnde liberum dicatur arbitrium, quantum ad voluntatem: quia voluntariè moveri & spontaneo appetitu ferri poßit ad ea, quae bona vel mala judicat, vel judicare valet, Liberum arbitrium diversit quatuor hominis statibus sic accommodat, ut primo statui integrum adscribat: Et enim ante peccaium nihil impedierit ad bonum, ad malum nihil impulerit: infir mitatem ad malum non habuerit: sed habuerit adjutorium ad bonum: Ratio sine errore judicare, & voluntas sine difficultate bonum appetere potuerit: Statui culpe & peccati ante reparationem gratiae, ut Non integrum & oppressumtribuat: quia prematur à concupiscentia & vincatur, & habeat infirmitatem in malo, non habeat gratiam in bono, unde poßit peccare, & non poßit non-peccare; etiam damnabiliter: Tertio statui post Reparationem & ante confirmationem, ut prematur à concupiscentiâ, sed non vincatur, habeatque infirmitatem quidem in malo, sed gratiam in bono, ut poßit peccare propter libertatem & infirmitatem: Et poßit non peccare ad mortem propter libertatem & gratiam adjuvantem, siquidem infirmitas nondum perfectè absorpta sit, & gratia nondum planè consummata. De corruptione hâc Liberi arbitrij lit. H. definit, manifestum esse inde, quod praeter alias poenalitates pro peccato illo, incurrat homo poenam in corruptione & depreßione Liberi arbitrij, cùm per illud peccatum natur alia bona corrupta sint, & gratuita detracta. Et mox concludit: Corruptam esse ergo Libertate̅ arbitrii, per peccatum, & ex parte perditam. Ex hisce manifestò apparet, & extenuari originalis mali atrocitatem, & Liberum arbitrium à Magistro eatenus retineri, quatenus naturaliter vult bonum, licet tenuiter & exiliter: Deinde doceri, liberum arbitrium, licet per se efficaciter non poßit sic velle, ut bonum faciat: tamen adjutum à gratia velle efficaciter, & facere posse: tandem statui ab eodem, supremam facultatem animae per inferiores seduci appetitus, per seipsam non seduci: denique affirmari, adhuc reliquum esse liberu̅ arbitriu̅: sed sic oppressum, ut semper, ni gratia interveniat, subveniatque, vincatur. Etenim quod vincitur & opprimitur, id penitus deletum exstinctumque & sublatu̅ negatur, quod que gratia adveniens juvat, illud & inexist ens reperit, & uti concausam sibi junct am habet. D D. haec variè disputant Liberi arbitrii vires artisiciosè defendentes, quidam aliquanto obscurius, dum necessariis rerum circa quas homo tam rationis judicio, quàm voluntatis motu versatur, distinctionibus destituantur: quidam apertiùs. Scotus Doctor subtilis eousque extendit Liberi arbitrii vires 3. sent. dist. 27. quaest. unicâ, ut per eas homo Deum super omnia poßit diligere: Ratio, inquit, naturalis, ost endit naturae intellectuali esse aliquid summè diligendum, quod in omnibus actibus & objectis essentialiter ordinatis est aliquid supremum & ita aliqua dilectio suprema & ita supremum objectum sic diligibile. Ratio autem naturalis non ostendit aliud à bono infinito esse summè diligendum. Quod si sic, igitur charitas inclinat oppositum ejus, quod dictat Ratio recta, & ita non esset Virtus. Igitur dictat solum summum bonum infinitum esse summè diligendum, & per consequens, Voluntas hoc potest ex puris naturalibus. Nihil enim potest intellectus recte dictare, in quod dictatum non poßit voluntas naturalis naturaliter tendere. Alias voluntas esset naturaliter mala, vel saltem non libera, ad tendendum in quodlibet, secundùm illam rationem boni, secundùm quam ostenditur ab intellectu. Et paulo post adsumit ex sententia Aristotelis, qui anima̅ immortalem dubitaverit, magisque videatur inclinare ad partem negativam, quod: Quum fortis politicus velit se non esse, sed periculo oppoui, ne pereat Bonum Reip. licet praemium futurum exspectet nullum nullam sperans post fata vitam ostendat amari particulare bonum citraspem praemii, secundùm rectae rationis judicium, Amore vitam exponente. Atque inde infert, quum secundùm rectam rattonem magis sit diligendum bonum divinum, quam bonum alicujus particularis, quemlibet debere velle, se non esse propter bonum divinum, concluditque in seqq. diligi Deum ex puris naturalibus posse ab homine, saltem in statu naturae institutae. Huic adsentitur Bielin ead. dist. q. 1. prop. 1. Sic concludens Omni dictamini rectae rationis potest se voluntas ex suis naturalibus conformare. Sed diligere Deum super omnia, est dictamen rectae rationis Ergo voluntas ex suis naturalibus potest se ei conformare. Parum abest, quin Scotus justiciam originalem homini heîc tribuat, cùm illa sit ejusmodi Rectitudo, per quam intellectus ad Deum ordinatus, obsequentem sibi habeat voluntatem, licet contra Thomam, teste Const antio Sarnano Cardinale in conciliat. controv. 26. l. 2. teneat, peccatum originale non esse ex carne contrahibile vel contractum, sed ex carentia justitiae originalis debitae, quae cùm inesse debeat, tamen non insit. Certè vim & capacitatem, quâ recipiatur, & quâ ad hunc in lege requisitum adfectum adsequendum sit homo per vires suas naturales adhuc reliquas instructus & aptus, luculenter adscribit. Neque enimid difficile erat, etiam aliis, qui tantùm in solâ privatione originalis peccati formom constituunt, siquidem privatio vacuitatem, proindeque capacitatem, atque adeo receptivam potentiam relinquat, obicemque non ponat, neque duritiem vel contumaciam, Sanctitati reluctantem, & inimicam seipsâ importet. Neque tantum ejusmodi opera mandatorum Dei, secundùm actuum essentias viribus naturae communiter D D. sed etiam merendi vim, rationem, capacitatem & potentiam tribuunt, meritaque adscribunt huic corruptionis statui aliqua ex parte majora, quàm quae in statu innocentiae ab homine praestaripotuerint, quandoquidem in corruptionis statu major sit merendi difficultas, quàm quae instatu Integritatis fuerit: Ex aliâ, virtutum videlicet parte, majora innocentiae statui merita vendicant, uti Egidius, qui dist. 30. l. 2. q. 31. Adamum in statu innocentiae cum omnibus virtutibus fuisse conditum ait: atque inde opera illius magis meritoria quàm nunc sint q. 4. infert. Magister l. 2. dist. 24. sub lit. C. de homine ante lapsum sentit, quod mereri non potuerit, quia nil in eo tunc erat, quod ad malum impelleret: Nobis verò post lapsummeritum esse aliquando: si malum non facimus, sed resistimus: ibi duntaxat, ubi causa subest, quae nos id facere movet: quia ex peccati corruptelâ proni sint ad lapsum gressus nostri &c. Dist. 27. sub lit. D. Bona merita incipere fieri per gratiam gratis dantem, vel potius gratis datam: nec tamen excludi liberum arbitrium: quia nullum meritum sit in homine, quod non sit per liberum arbitrium, licet causae principalitas Gratiae attribuatur. Alexander de Ales inde movet quaestionem membr. 7. q. 73. An Liberum arbitrium sit potentia, secundùm quam attendatur Meritum vel Demeritum, eandemque adfirmativè concludit. Ad quod, inquit in resolut. dicendum est, quod illud, penes quod attenditur meritum, sive, quod est capax meriti, attenditur secundùm Liberum arbitrium, Rationem & Voluntatem, Definitque Meritum, cùm conformatur in actugratuito ipsa anima rationalis, quae est ad imaginem ex parte motivae, imagini increatae: unde conformitas Liberiarbitrij sit ex parte posse: Rationis, ex parte judicare vel arbitrari: Voluntatis, ex parte velle sive eligere, quorum aliquo sublato meritum non poßit constare &c. Thomas 1. secundae, quaest. 114. ad objectiones in art. 1. concludit, posse hominem aliquid apud Deum mereri, non quidem secundùm absolutam justiciae rationem: siquidem manifestum sit inter Deum & hominem, ratione finiti & infiniti, discrimen: sed secundùm divinae ordinationis quandam praesuppositionem, prout scil. id, tanquam mercedem, consequitur homo per suam operationem, ad quod ei Deus operandi virtutem deputavit: Sicut etiam res naturales hoc consequuntur per proprios motus & operationes, ad quod à Deo sunt ordinatae. Differ entiam subjcit, quae rationem meriti conciliet operationibus humanis, detrahat rebus aliis creatis, Differenter tamen, in quiens , quia creatura rationalis seipsam movet ad agendum per Liberum arbitrium, unde sua actio habet rationem Meriti, quod non est in aliis creaturis, subditque in resp. ad 1. dicendum esse, quod homo in quantum propriâ voluntate facit illud, quod debet, mereatur. Et generatim p. 3. sum. in quaest. 49. in corp. art. 6. pronunciat, quod meritum importet quandam aequalitatem justitiae, atque illud Paulinum ad Rom. 4. Ei, qui operatur, imputatur merces secundùm debitum, hûc accommodat, ut debitae mercedis operumque & justitiae rationes in retributione adversus meram gratiam concurrere non poßint non intelligi, Paulino textu, & Thomae accommodatione salvis. Thomas 2. sent. dist. 27. art. 3. in q. Vtrum aliquis mereri poßit vitam aeternam ex Condigno, in resp. ad 3. object. Qui reddit, quod debet, nil meretur &c. dicendum esse prouuciat: Reddeudo, quod debet, meretur aliquis. In hoc enim aliquis apud Deum meretur, in quo etiam vita laudabilis apud homines constituitur. Actus autem justiciae est laudabilis, sicut & aliarum virtutum. Vnde etiam actus justiciae meritorius sit, quamvis quondam quidam hoc negaverint. Et tamen ait actus justiciae in redditione debiti, etiam quod bonum debetur, consistit. Rationem subjiciens pergit, quamvis enim illud, qui reddit, quod debitum est alteri, suum non sit: Nihilominus tamen modus operationis, in quofundatur & jus merendi, & laus ipsius reddentis est, qui voluntariè & propter bonum justiciae reddit. Neque est, ut quisquam putet, hanc justitiae rationem in inferioribus & mundanis bonis per Meritum acquirendis contineri, siquidem universaliter generalem Thomae judicium sequenti accipiendam esse pateat In resp. ad 4. object. Vbi ponit: In justitia etiam distributiva (Ad quam refert remunerationem vitae aeternae certo quodam modo ex condigno promeritae) licet Liberalitas retribuentis dominetur, tamen justitiam exigi decernit, secundùm quod diversis, prout corum gradus exigit, proportionaliter tribuat illa. Vides Liberalitatem retribuentis justitiae proportioni sic alliga tam , ut praemiicum merito aequalitas servanda omnibus Meritis in Remuneratione praesupponatur. Neque id diffitetur Thomas art. 4. in quaest. Vtrum aliquis poßit mereri gratiam, in resolu generalis pronuncians dicendum esse, quod in omni, qui meretur, exigatur, ut actus ejus sit aliquo modo proportionatus, ad id, quod meretur. Rationem subjicit: Nullus enim, inquiens, meretur, nisi quodsecundum suam conditionem potest eum contingere &c. Exemplo rem declarat: Quemadmodum servus non meretur haereditatem, sed mercedem. En! & conditio merentis merito & praemio accuratè illigatur, Ne quid postulatae desit aequitati justitiae distributivae & remunerativae secundùm debitum mercedem operanti proportionaliter admetientis. Huic pronunciatae sententiae tantopere Angelicus Doctor adhaerescit, ut, licet inde concludat, Neminem posse ex puris naturalibus gratiam mereri: siquidem haec excedat omnino conditionem naturae humanae: quia in eum ducat finem, quem creata natura nostra non poßit attingere: tamen ad praecouceptum sensum respiciens, subjungat: Opera bona ante donum gratiae facta praemio sibi suo non carere. Etenim causent quandam habilitatem ad gratiam: Et habeant secum etiam quandam honestatem, jucunditatem & pulchritudinem, in quibus praecipuè eorum praemium consistat. Art. 6. ad Q. Vtrum aliquis poßit mereri gratiam primam alteri: sumit tanquam responsionis fundamentum, quod meritu̅ quodammodo sit causa praemii, licet contingat, ut actus meritorius ex imperfectione sua, nec non ob parvitatem non sufficiat ad merendum & consequutionem praemii. Bonaventura lib. 1. sent. dist. 41. N. 7. poenam quidem simpliciter sub malo: Gloriam sub bono Merito cadere: Gratificationem verò quae medium sit ad glorificationem, ex parte gratificantis, nec simpliciter sub merito, nec simpliciter extrameritum esse, ex distributione meritorum, quibus homo diversimode mereri dicitur, confirmat. Vnde evidenter apparet, talem sumi gratificationis meritorumque conditionem, quâ partim sub merito, partim extra meritum consistat gratificatio: proindeque partim gratiae gratuitae, partim merito adscribatur, cùmsimpliciter neque merito includatur, neque simpliciter à merito removeatur: & eam meritorum introducirationem, quae simpliciter à gloriae remuneratione: à gratificatione verò, quae medium ad glorificationem, ex parte, sec ludat gratiam. Quod enim simpliciter sub merito est, nullatenus sub gratia esse, etiam vi oppositionis à Bonaventura heîc factae, poterit: Neque meritorum adfirmatio hanc Bonaventurae adsertionem demonstraret, nisi meritorum veritas, eatenus, quatenus praemia consequi dicitur, gratiam inficiaretur. Bonaventura lib. 2. sent. dist. 27. q. 1. N. 32. generatim de meritis & gratia inquit, Vsus gratiae ordinatur ad merendam gloriam, non ad merendam gratiam, pro eo, quod ipsam praesupponit, tanquam fundamentum. Et Q. 2. de gratiae augmento N. 37. cùm disseruisset, pro certo pronunciat habendum esse: Gratiam Dei in nobis augeriposse: Atque ideo nos laborare debere, qualiter in nobis augeatur per bona opera. Per illa enim, inquit, ut dicit Augustinus, contingit augeri, ut auct a mereatur perfici. Ex quibus liquidò cuivis apparet, secundùm hanc generalem de meritis doctrinam, dari quidem homini gratiam primam: sed praemii & vitae aeternae consequutionem, operum nostrorum meritis planè committi. Meritum, referente Pelbarto de Themesvvar, in Rosarii lib. 1. lit. M. definitur secundùm Scotum, actus liberae voluntatis mediante dono gratiae elicitus, à divinâ voluntate acceptus, ut praemiabilis beatitudine: dictus à mereor, mereris, quia mereatur beatitudinis praemium §. 1. §. 2. monet ex eodem, notandum in merito tria esse praecipua: Primum ipsius actus subst antiam, Ens quoddam reale: Secundum esse productionem paßivam, quia sit actus à voluntate elicitus, Et sic esse respectum quendam: Tertium esse acceptationem divinam ad praemium beatitudinis, Ens solum Rationis, & dici, formale meriti: Vnde quilibet tantum mereatur, quantum Deo sit acceptabilis. Accipi praeterea meritum propriè, uti adsolum bonum ordinatur, vel uti ad malum seu ad poenam, unde meritum malum & propriè demeritum dicatur: Communiter verò accipi pro utroque. Thomas statuit principaliter Gratiam, Charitatem. Primò quia mentis humanae adfruitionem boni divini motus, sit proprius, actus charitatis, per quam omnes actus aliarum virtutum ordinentur ad hunc finem & imperentur. Secuudò, quia, quae ex charitate facimus, maximè voluntariè faciamus secunda 2. q. 114. art. 4. ut naturalis haec potentia Thomae ejus sit conditionis, quae principalitatem charitatis confirmet, quia naturam voluntatis sequatur maximè. Ad Meritorum species si descendas doctrinam quidem Scholasticorum clariorem reddes: Illustriora verò Gratiae beneficia nequaquam ab illis tradita reperies. Communiter Meritumfaciunt de Congruo, de Iusto vel Digno: de Condigno. Bonaventura 1. sent. dist. 41. q. 1. N. 8. Meritum congrui definit, quando peccator facit, quod inse est & prose. Et eòusque Meritum hoc extollit, ut ing l. ad text. N. 1. non quidem errorem dicere illum adfirmet, qui dicit, Electionem secundùm praevisum hoc congruitatis Meritum procedere, licet concedat, ob temeritatem quandam, quam habeat Adsertio, quia nitatur occulto Deiprofundo ratiouem reddere, ab Augustino retractandam adfirmationem fuisse. Magis perspicuè Meritum hoc exponit 2. sent. dist. 27. q. 2. N. 38. 39. demonstraturus, gratiam in nobis augeri posse per bona opera, ut aucta mereatur perfici, Meritum, inquiens, Congrui dicitur, in quo est aliqua Dispositio Congruitatis respectu ejus, ad quod Dispo sitio ordinatur, quae tamen deficiat à Ratione congruitatis. Et hoc potest esse ait tripliciter. Aut enim est Congruitas sine Dignitate. Et sic peccator per bona operain genere facta extra charitatem meretur de congruo gratiam primam. Ibi esse enim quandam congruitatem, quia faciat, quod inse est. Non esse tamen condignitatem, quia inimicus Dei sit, & indignus pane, quo vescitur. Quin ultra primam gratiam progressus eò procedit, ut Rationi per Meritum de Congruo merendi acquisitionem majoris gratiae, ad cumulum usque, adsignet. Aut esse tertium modum deficientiae à ratione congruitatis introducens, ait, ibi Dig nitas cum gradu inferiori: Vt sic habens gratiam Minorem mereatur per Bonum usum pervenire ad gratiae cumulum. Et hunc modum merendi, etsi deficiat à Merito Condigni, & contineatur sub Merito Congrui, maximè tamen inter caeteros modos Merendi (quorum prior simpliciter de congruo, alter de justo dicitur) accedere ad perfectionem Mariti: ut ideò quasi Medium teneat inter Meritum Congrui & Condigni, concludit. Q. 3. confidenter pronunciat, non esse dubium de Merito Congrui, quin per illud complementum gratiae mereamur, ut cunque dubitari de Ratione, qua per Meritum de Condigno complementum mereamur, poßit. N. 43. & 44. Thomas statuit, quia Deus gratiam det iis, qui non sufficienter dignisunt, sed dispositionem habeant aliquam ad recipiendum, ex eo dici hominem quodammodo gratiam mereri ex congruo, cum ibi non injustitia, sed liberalitas Dei dominetur. 2. sent. dist. 27. Art. 4. in q. utrum aliquis poßit mererigratiam, ad quartum obj. Et Art 6. ad q. utrum alteri poßit aliquis mereri gratiam primam, adfirmat, quod per Actus gratiam praecedentes non mereatur sibi quis gratiam ex condigno, sed solùm ex congruo: Definit verò Meritum de Congruo Art. 3. ad q. utrum aliquis mereri poßit vitam aeternam ex condigno, responsurus, quando non reperitur aequalitas condigni tatis , sed solum secundùm Liberalitatem dantis munus tribuitur, quod dantem decet. Art. 3. Condignum, inquit, importat aequalitatem dignitatis, indeque in Resp. ait: Tunc dicitur aliquis mereri ex Condigno, quando invenitur aequalitas inter praemium & meritum, secundùm Rectam Rationem: Indeque infert, Ex quantitate nos non mereri vitam aeternam de Condigno, cum tantum Bonum non sit in quantitate Actus Virtutis, quantum praemium gloriae, quod est Finis ejus. Ne autem Meriti ratio planè excludatur, quae de Condigno sit, distinguendosubjicit: Secundùm verò aequalitatem proportionis ex Condigno meremur vitam aeternam. Attenditur enim aequalitas proportionis, quando aequaliter se habet hoc ad illud: sicut alius ad alterum. Non autem majus est Deo vitam aeternam tribuere, quam actum virtutis exhibere. I. secundae Q. 114. Art. 3. Opus hominis Meritorium dupliciter consideratur, uno modo, secundùm quod procedit ex Libero arbitrio: Alio modo, secundùm quod procedit ex Spiritus sancti gratia. Si consideretur secundùm substantiam operis, & secundùm quod procedit ex Libero arbitrio, sic non potest ibi esse condignitas propter maximam inaequalitatem: sed est ibi congruit as propter inaequalitatem proportionis. Videtur enim congruum, ut homini operanti secundùm suam virtutem, Deus recompenset secundùm excellentiam suae virtutis. Si verò loquamur de opere Meritorio, secundùm quod procedit ex gratia Spiritus sancti, sic est meritorium vitae aeternae ex condigno. Quod hoc loco per gratiam Spiritus sancti intelligat charitatem, non ex superioribus modò, sed ex sequenti etiam Resp. ad Obj. 3. evidenter cernitur, siquidem charitatem gratiam & fundamentum Meritorum supra constituerit, & infra dicendum pronunciet, quod quilibet actus charitatis meretur absolutè vitam aeternam: sed per peccatum sequens ponitur impedimentum praecedenti merito, ut non sortiatur effectum: sicut etiam causae naturales deficiunt à suis effectibus propter superveniens impedimentum. Et Art. 8. in formatione quaestionis de augmento promerendo, gratiam & charitatem pro eodem sumit, quaerens, utrum homo poßit mereri augmentum gratiae vel charitatis, & fatetur, ex supra dictis patêre, principium Meriti esse gratiam vel charitatem. Neque heîc subsistit, sed quum in corp. statuisset, illud cadere sub merito Condigni, ad quod motio gratiae se extendit: Motionem autem alicujus moventis non solum sese extendere ad ultimum terminum motus, sed etiam ad totum motum in progressu: terminum autem motus gratiae esse vitam aeternam: progressum autem in hoc motu esse secundum augmentum charitatis vel gratiae, secundùm illud Proverb. 4. Iustorum semita quasi lux splendens, procedit & crescit usque ad perfectum diem, qui est dies gloriae, conclusissetque: Sic cadere augmentum gratiae sub merito condigni, ad 3. obj. respondens adfirmat etiam disertè, quod quolibet actu meritorio mereatur homo augmentum gratiae: sicut & gratiae consummationem, quae est vita aeterna, quae suo tempore sit reddenda. Bonaventura Meritum de condigno defiuit 1. sentent. dist. 41. Q. 1. Meritum de condig no est, quando justus operatur prose ipso, quia ex hoc ordinatur gratia ex condigno, 2. sent. dist. 27. q. 2. n. 38. Tunc esse meritum de condigno ait, quando ratio meriti ibi reperitur perfectè, & plenè. Et ut intelligatur, quidsentiat, subjicit: & tunc est quaedam commensuratio, & adaequatio meriti ad praemium. In Quaest. tertiae (utrum contingat mereri per gratiam ipsius gratiae complementum, id est, praemium gloriae, & hoc quidem ad meritum condigni, quia de merito congrui non sit dubiu̅) Resolutione N. 45. idem utriusque Meriti rationes explicare adnitens, sic concursum illorum in gloria hac promerenda, ubi contradicentium Rationes & Argumenta produxisset, exponii: Si autem velimus considerare, quis ist orum modorum (vel de Congruo scilicet vel de Condigno) sit verior (siquidem hisce Doctoribus const at, per Meritum nostrum gloriam nobis esse acquirendam, ne Deus arguatur injust us & illiberalis) dicendus, iuvenitur, quod secundùm diversas comparationes operis Meritorii, reperitur in eo Meritum Congrui, & Meritum Condigni. Opus enim Meritorium comparationem habet, ad principium, à quo exit, ad finem, pro quo fit, & adstatum, in quo fit. Si loquamur de ipso per comparationem ad principium: sic opus & ortum habet à Voluntate Liberâ, & ortum habet à Gratiâ. Et in quantum habet ortum à Voluntate Liberâ, est Meritorium Merito Congrui. Sic enim quodammodo nostrum, Et quasi alterius generis est, quàm sit ipsum praemium, quod debet ei retribui. In quantum autem ortum habet à Gratiâ, sic, cum Gratia hominem reddat acceptum Deo, & sit quid Divinum, & ad hoc sit ordinataut ducat ad Deum, opus illud est Meritorium Merito Condigni. Si autem comparetur opus Meritorium ad eum, pro quo fit, hoc potest esse dupliciter: vel ad largitatem Dispensantis, vel ad veritatem Pollicentis. Si comparetur ad largitatem dispensantis, sic est Meritorium Merito Congrui. Nam pro suae liber alitatis immensitate decit ipsum, pro modico obsequio retribuere magnum praemium. Si verò comparetur ad veritatem pollicentis, Ex quo promisit, & quodammodo se voluntariè obligavit, quod tanto operi tantum reddit praemium, sic opus illud Meritorium est Merito Condigni. Si autem tertio modo comparemus opus Meritorium ad statum, hoc potest esse dupliciter, aut quantum ad temporis oportunitatem, aut quantum ad operis difficultatem. Si quantum ad temporis oportunitatem, quia nunc est tempus seminandi, sicut dicit Apostolus: Et qui facit Opera Meritoria, semen projicit in terram Bonam, congruum est, ut ex hac terra fructum magnum suscipiat. Et ideò rectè Deus ei, qui in praesenti dimittit modicum, promittit reddere centuplum. Si autem consideretur operis arduitas, quia opus tale sic est in voluntate facientis, ut sit supra vires: Et homo elevetur in faciendo ipso suprase: Bono proprio praeponat bonum aeternum: Hinc est, quod tale genus operis aeterna Remuneratione est dignum. Et sic per ipsum contingit mereri merito condigm. Concludit tandem: Patet igitur, quod opus Meritorium consideratum in comparatione ad Voluntatis Libertatem, & Dispensatoris Liberalitateus, & temporis oportunitatem, est Meritorium Merito Congrui: Comparatum verò ad Gratiae dig nitatem, & adipsius pollicentis dignitatem, & adsui ipsius difficultatem, est Meritum Merito Condigni. Et hac ratione posse dissolvi Rationes & Autoritates ad utramque partem inductae, pro eo, quod secundùm diversas vias procedunt, arbitratur. Meritum de justo, à quibusdam de Digno dictum, q. 2. dist. 27. N. 39. describit, in quo est dignitas cum indignitate. Sicut quando vir justus meretur peccatori primam gratiam. Vbi dignitas ex parte viri justi, qui est Amicus Dei, & Dignus à Deo exaudiri: Sed indignitas est ex parte peccatoris: ut inde non sit plena Ratio Meriti. Adjicit & Medium quoddam Meritum, ne genera Meritorum deficiant, quod diguitatem in se habeat cum gradus inferioritate, ut qui sic gratiam habet Minorem, mereatur per bonum illius usum gratiae cumulum, quod licet sub Congruo sit, tamen proximè ad Meritum Condigni accedat. Quin & aliud, quod diversum sit ab enumeratis Meritis, lib. 3. dist. 18. q. 2. N. 14. profert, intentionemque bonam naturae Meritorum immiscet. Notandum est, inquit, quod mereri dicitur tripliciter. Vno modo simpliciter abusivè, alio modo partim propriè, partim impropriè, tertio modo simpliciter propriè. Simpliciter impropriè dicitur mereri, qui facit aliquod opus de genere Bonorum, tamen facit illud malo modo, id est, mala intentione, sicut ille, qui dat Eleemosynam cum murmure, talia enim opera remunerantur aliquando à Deo ex immensa largitate. Ille verò meretur partim propriè, partim abusivè, qui facit opus de genere bonorum & bona intentione, veruntamen non ex Charitate. Sicut aliquis peccator facit opere de genere Bonorum, & propter Deum, Quibus de congruo se disponit ad gratiam. Ille verò meretur simpliciter propriè, qui facit Bonum opus & bona intentione, & ex charitate. Et primum quidem Meritum dicitur Meritum Interpretativum: secundum Digni: tertium Condigni. N. 15. subnectit ad explicationem tertii Meriti: Mereri ex Condigno tribus modis contingit: Vno modo mereri est ex indebito facere debitum, sicut meretur quis in gratiae infusione, & Motu Liberi arbitrii. Tertio modo mereri est, de debito uno modo facere debitum alio modo: de debito per habitum facere debitum per usum: & de debito per unum actum, facere debitum per alium aequè bonum. Plurima id generis colligi possent, maximè verò ex posterioribus scholae Doctoribus, si instituti ratio non redamaret, & nimis multa ox probatißimis jam adducta essent. quò enim longius haec Recta Ratio est progressa, tantò plus Naturaetribuit, gratiaeque ademit: ut rectè Prosper hîc allegetur: Quantò progreditur, tantò longinquius errat. Cum haec merita fuissent ex praesumptione Ractionis Rectae per lumen naturale in Deum & Divina tendentis constituta, alia non poterat justificatio doceri, quàm qua per operum nostrorum ex charitate prodeuntium justitiam justi reddamur, nec alia admitti justificatio Fidei, quàm quae charitatis operibus innitatur, quia charitas venditatur Meritorum principium, & causa, à qua omnia bona opera & Merita ordinentur, ut ex Thoma aliisque patuit. Per hanc errorum catenam Gratia Christi, qua ab ira & maledictione coram Deo liberentur per fidem, quae in promißionibus Salvatoris justitiam gratis oblatam apprehendit, credentes, & qua illuminantur caeci, & vivificantur mortui, sub hoc tenebrarum Regno prorsus obscurata erat, & ex couspectu sponsae subducta. Et ne uspiam solida integraque appareret, etiam in Remißione peccatorum poenitenti promissa, Et justificationis complemento satisfactionem ist a synagoga adeò strenuè postulavit & ursit, ut quae in hac vita praestari plenè non poterat, in ignem purg atorium exsolvenda reservaretur, morituro in dubio simul relicto, utrum in coelestem gloriam aliquando, an ad inferni cruciatus veniendum sit. Quin & tot Remedia Animarum, interceßiones sanctorum, jejunia, opera supererogationum, preces de digno sive justo pro aliis meritoriae, suffragia, vigiliae, lustrationes parabantur, ut vix umbra gratiosae & gratuitae gratiae Servatoris agnosceretur: Nomen illius licet quandoque audiretur in preculis, dum beneficia illius non exponereutur. Singulari Imperatoria Iustiniani autoritate, ut certiores essent de salute, qui meritis justorum de Digno dictis silutem concredere, meritis ipsi propuiis, quibus possent confidere, destituti, cogebantur, conversatio Monachalis, in illam er at sublimitatem evecta, ut Vita illius sic honesta censeretur, quae sic commendare Deo noverit, ad hoc Venientem hominem, ut omnem quidem ejus humanam maculam detergat, purum autem declaret, ac rationabili naturae decentem, & plurimasecundum mentem operantem & humani cogitationibus celsiorem: Et glosula detersionem maculae, purgationem à peccato interpretatur, & per declarationem hanc à peccato purum declarari adfirmat Authent. tit. 5. de Monachis in praefat. Thomas 2. secundae Religionis statum definit, qui nihil aliud sit, nisi spirituale quoddam exercitium, ad pietatis & charitatis Christianae perfectionem consequendam longe convenientißimum q. 189 definitionemque hanc Axiomatis dignitate induit. Insuper Artic. 3. ad objectum 4. monstraturus, etiam ingressum religionis Voto crucis praestantiorem esse, etiamsi per ist ud in subsidium terrae sanctae factum homo consequatur remißionem peccatorum, non modo quia sit perpetuum: sed etiam quia rationabiliter dici queat, quod per ingressum religionis homo quoque consequatur omnium peccatorum remißionem. Si enim, rationem concludens subjicit, aliquibus Eleemosynis homo potest statim satisfacere de peccatis suis, ut Daniel 4. videre sit, multo magis in satisfactione pro omnibus peccatis sufficit, quod aliquis se totaliter divinis obsequiis mancipat per Religionis ingressum: quae excedat omne genus satisfactionis, etiam publicae poenitentiae, ut habetur in Decretis 33. dist. q. 2. C. Admonere. Heîc non tantum perfectè justum format Monachum per religionis ingressum, sed etiam sua satisfactione, omne aliud satisfactionis genus excedentem: adeo, ut poenitentiam publicam exsuperet. Neque satis fuit visum, aequiparare hunc ingressum Baptismo, dum dicturus mox erat, hinc in vitis patrum legi, eandem gratiam consequi Religionem intrantes, quam consequuntur baptizati: sed opus esse, spiritus haec suggerens facile olfaciebat, poenitentiae, quae cunctis patebat, satisfactioni, ut haec monachalis praeferretur, quo horumscilicet justorum precibus interceßionibusque meritoriis quivis sese tutius concrederet. Ne verò de continuata justitia quisquam horum pro aliis merentium dubitet, praeter ea, quae in Axiomate de exercitio spirituali ad perfectionem consequendam longè convenientißmo nunciaverat, addit complementi, Instar ingressum religionis, etiamsi ingredientes non absolverentur ab omni reatu poenae, tamen utiliorem esse, quam sit peregrinatio terraesanctae, quantum ad promotionem in bonum, quod praeponderet absolutioni à poena. Et huc facit, quod D. Bernhardus de quadr. deb. Monachos hisce alloquitur: In via estis, quae ducit ad vitam, invia recta & impolluta, quae ducit ad civitatemsanctam Hierusalem &c. Et super illud: Non est regnum Dei esca: Vos siquidem de lata & spaciosa via, quae ducit ad mortem, digito suo Dominus traxit, & posuit in consilio just orum. Et de praecept. & disc. Monasticae religionis prarogativa: Sed & audire vultis, inquit, à me: unde inter caetera poenitentiae instituta, monast erialis disciplina, meruerit hanc praerogativam, ut Secundum Baptisma nuncupetur. Arbitror ad perfectam mundi renunciationem & ad singularem excellentiam vitae spiritualis, qua eminetis universis vitae humanae generibus, hujusmodi conversatio professores & amatores suos Angelis similes, Dißimiles hominibus facit: imo Divinam in homine reformat imaginem, configurans nos Christo instar Baptismi. Et quasi denique secundo baptizamur, dum, per quod mortificamus membra nostra, quae sunt super terram, rursum Christum induimus, complantati denuo in similitudine morti ejus. Sed & quomodo in Baptismo exuimur de potestate tenebrarum, & in regnum transformamur charitatis aeternae: ita & insancti hujus secunda quadam regeneratione propositi, de tenebris aequè non unius originalis: sed multorum actualium delictorum, in lumen virtutum evadimus, reaptantes nobis illud Apost oli: Nox praeceßit, dies autem appropinquavit. Munierat justitiam Monachorum pro aliis merentium, authoritas Imperatoria, papalis, Scholastica Thomae sancti, per Papam confirmata, non suffecisset, nî Bernhardi sanctitate inclarescentis viri opinio, plus etiam Monachatui, quàm Baptismo tribuisset, hominemque Angelis similem, aliis hominibus dißimilem, adimaginem Dei reformatum, ex tenebrarum regne ereptum &c. venditasset. Tam anxiè laboravit Spiritus tenebrarum, ut omnem de religiosorum justitia & sanctitate, proindeque de justo pro aliis merere valentium certa dignitate, ambigendi occasionem iis adimeret, qui tantum in proprio thesauro meritorum non deprehendebant, ut impunitatem & gloriam acquiri à se & exspectari posse confiderent: fiduciam verò in aliena hominum merita perduceret. Id verò haud sine causa: Cum enim Baptismus etiamiis fuisset collatus, qui propriorum meritorum vel sufficientiâ, vel etiam existentiâ destitueba̅tur, omnis ratio cogebat, majus aliquid, & quod Baptismum efficaciâ dignitateque superaret, iis concedere, quibus tutò, quod suis meritis indubitatò & juvent à propriis nudos, & induant, praemium tandem gloriae ut consequantur egeni, fidendum sit. Et manifestò haec consideranti profundius apparet, necessariò tantum, inter reliquos homines, & Monachos discrimen ponendum fuisse, quantum dari inter Angelos & homines ex communi lege nec non & gratia viventes, ratione imaginis Dei, secundum statum illorum confirmatum, & nostrum adhuc decertantem, constituipotest, si in illorum de digno & justo meritis conquiescere peccator debeat. Etenimista perfectione si monastica vita careat, qua semper stabilis in justitia quisque merita jactitans persistat, uti de justitia orantis, sic & de meriti operatione praemiique consequutione perpetuò haesitabit meritorum indigus. Neque subsidiorum quaesitorum finis. Indulgentiae sunt inventae, quae pecunia redemptae securitatem, peccatorum mole preßis praestarent: Et crux saepe praeàicata, quae in militiam sequuturos, ab omni metu liberabat: & jubilaei anni plures designati, ut Romam iturientes peccatorum omnium remißionem secum inde auferrent. Recenseri singula consilii ratio non permittit, sufsicit quaedam tantummodo indicasse. Quod multo gravius: Sacrosancta Dominicana, quae ut à nobis manducando & bibendo, ad sidei justitiam Christi tenentis, omniumque operum justitiam respuentis accensionem, confirmationem, augmentum acciperetur, instituta erat, in sacrificium pro vivis & mortuis Deo offerendum per sacerdotem, erat transmutatum: ut, qui mutilatum accipere, ex sanctione Ecclesiae, institutione Christi scilicet non obstante, cogebantur, Sacramentum miseri Laici videndo praesentes, mortui absentes fructum integri ab alio sumpti, & sic Deo oblati, perciperent. Sed quae operatio ministerialis, ad fidem, illuminationem & salutem in hisce mediis extra vivificum Dei verbum pertim constitutis, partim mutilatis & perversis? Et quae meriti veritas & quod praemium sperari potuit? A sponsi Servatoris gratia ad meritasua, cum aversa jaceret Ecclesia, innumera traditionum varietate, conciliorum decretis, propriis votis, legibus imperatis, conscientiae quoque visuperstitionis persuasae stricte imperantibus, gravißimè premebatur. Neque in observatione & obedientia̅ uti nec meritu̅, exspectare, ita nec praemium spondere, nec quidquam gratiae salvantis polliceri, quisquam sibi certo per fidem poterat. Ad opera in lege Domini praescripta, si mens respiceret, indeque spem gloriae per meritum animo conciperet, illico maledictione non poterat non terreri, quumomnis pronuncietur maledictus, qui perfectam legis obedientiam non praestiterat in omnibus, adeò, ut si defecisset in uno, reus judicaretur factus omnium. Neque gratiam cum meritis commiscere: neque adlegis censuram deducere, propter imperfectionem operum meritorioru̅ adhuc peccatori, neque lege̅ justitiae praemium remunerantis flectere, aut conniventiam comminisci, fas tutumque erat: imo vero exitiosum & terrificum erat. Nec ulteriorem gratiam Christi merito suo intervenientis, secundum Scholasticam theologiam, ulli Rationi rectae aequum videbatur conscientiae polliceri, multo minus adsumere: Cum haec, Christum meruisse nobis gratiae infusionem, gratiae promotionem & bonorum operu̅ multiplicatione̅ doceat, Bonaventura teste 3. sent. dist. 18. q. 2. Num. 15. Posteaquam meritum nostrum, statum respicere charitatis: & naturalis Rectitudinis complementum esse, ut peccatum quid deordinatum, naturali rectitudini contrarium, adseruisset: Et lib. 2. sent. dist. 27. q. 1. N. 32. tanquam Axioma protulisset: usum gratiae ordinatum esse ad merendum glor̅iam, simulque fassus fuisset, Actum merendi respectu actus gloriosi imperfectionem aliquam dicere. Etenim, si meritum Christi Infusionem Gratiae praestiterit, & promotionem meruerit, & multiplicationem bonorum operum, & peccator gratiâ acceptâ, per meritum tàm de congruo, quàm de condigno sic usus non sit, ut finem hunc merendo meruerit, salvatorem, gratiam qui promeruit, gravius, abusu hoc gratiae acceptae & negligentia, offendit, quam si nullam accepisset gratiam, tantumque sibi, tantum & naturalibus suis relictus, in obedientia legi debita defecissrt: siquidem multò tolerabilior hujus sit conditio, qui beneficium non accepit, quam qui accepto rectè & benè usus non est. Quantumvis licet sententiam hanc, gratiaeinfusionem, augmentum, & bonorum operum multiplicationem, merito Christi tribuentem vix tuebimur, si illos sequamur, qui Scotum sectantur de Recto Rationis dictamine & voluntate obsequente, unde ex puris naturalibus Deum homo poßit diligere super omnia, quum ist hoc pacto ad charitatem, & sic adinfusionem gratiae natura sufficeret, nec Christimeritum requireretur: Et, ut patuit, tam augmentum, quam perfectionem gratiae, nostris ex prima gratia & Libero arbitrio ortis meritis de congruo & condigno DD. tribuant. Irae divinae excandescenti, & fluctibus tentationum legis vi vehementer excitataru̅, ingruentibus, cum ipso in merito post gratiam quoque ac ceptam ad gloriam consequendum sese peccator sentiret defecisse, haudquaquam aliorum merita de justo seu digno ad spem salutis opposita tranquillitatem perterrito largiebantur: siquidem experimentum proprium incertitudinem usus istius & finis obtinendi, prorsus inferat. Atqui hâc viâ, haec Scholastica Theologia, secundùm Rationem ad divina conversam adhuc Rectam, Lumen naturae, in suo genere rectum ex creatione per gratiam creatricem etiamnum, non sine tamen naturali labefactione, aliquousque reliquum consectantem exstructa, à firmo & efficacisolatio, hominem adversus Dei iram quando luctatur, avertit, in desperationis labyrinthum praecipitat: quum illa nec Christum, nec beneficia & gratiom Christi cognoscat, nec cognoscere poßit, nisi spiritualiter mortificata per novam spiritus sancti illuminationem vivificetur: At que tantum extra hujus illuminationis lucem speculationibus sapientiae naturalis, cujus disquisitionibus & confunditur, inhaerescat: Nec vel aliud, vel aliter agendi judicandique & recipiendi potentiam in sese naturaliter habeat ullam. Nec quietare inquietatum hoc conscientiae mare, & aestuantes fluctus sedare, nec certiorem reddere tentationum machinis miserum & fluctuantem expositum peccatorem Meritis propriis sufficientibus carentem, monasticae justiciae, in qua aliena fundantur secundum Scholasticam Theologiam Merita, Recto Rectae Rationis judicio etiam praeside, valebant commendatores, confirmatores & adsertores, quantumvis sancti, gloriosi, Divi: tàm propter latentem in animis Monachorum Merentium , superbiam, ignorantiam, quàm propter defectum indubitatae patefactionis divinae, qua haec Meritorum ex aliis adsumendorum ratio & via commonstretur. Quin simaximè concedatur, quod primam gratiam sanctus & justus precibus suis Non justo, Non sancto per meritum impetret, & is, cui impetrata gratia fuit, non bene eadem utendo spe praemii exciderit, nullo pacto sese adflictus inter ventu horum de Digno Meritorum adversus condemnationis sententiam firmiter sustentabit. Taceo, quid factum sit, tentationes eousque quendo processeru̅t, ut haec ad merita nostra & hominum Conversio in juaicium Dei fuerit ab hujus Theologiae Scholasticae tribunali traducta: Si meritis suis confidens imminutae gratiae Christi; seu prorsus sublatae accusatus: Si merita justitiam remunerantem respicientia, in sanctis etiam injustitiae convicta: Si satisfactiones nostrae in censura satisfactionum & delictorum rejectae: Si injuriae in meritum Christi declaratae: Si omnia nostra ad ignem divinae justitiae liquefacta. Haec extrema tentatio uti omnium gravißima, sic in desperattonis barathrum conjicere tentatum potuit, nîacie animam & medullas, per singularem Spiritus sancti legem ministeriali sub directione ad humiliationem dirigentis, operationem penetrante fiduciam Meritorum destruxerit, Christumque, qui nomine antea innotuerat, gratiamque illius, remotis ist is ejus obscurationibus, animae ad extremum usque anxiae instillaverit. Quaratione, utcunque dubium non sit, quin quamplurimi sint servati, tamen certum est, confidentiam illam & praesumtionem Meritorum innumer as animas perdidisse. Abrumpenda haec errorum eatena est, quae deducta continuataque per Scholasticos sponsam Christi intra cancellos Rationis humanae constrictam miserrimè tenuit: Ministerium gratiae & spiritus enervavit: Mysteria, quae sanctè dispensanda erant, profanè destruxit, ne praefatio praefationis modum excedens in aliam videatur formam transiisse: praesertim, quum quae monstrata sunt, aliquantò propius certamen, quod inter summos utrinque viros decertatum, & sincerioris constantioris que sub cruce probatae Ecclesiae judicio dijudicatum fuit, atting at, occasionem disceptationis, progressum, nec non fontem, principiaque dijudicationis, eventum simul & fructum in perspicuitate veritatis & doctrinae, tandem inventum aperiant. Quin & alia posthac occasio, (directorererum nostrarum Iehovâ) neceßit as que inevitabilis offeretur, pluribus ost endendi, quantam stragem in Theologia Prophetarum, Christi & Apostoleru̅ praesumpta, secundùm Scholasticos Recta Ratio ediderit, quae eòusque contemplando ab inferiorum imperfectione ad supremi Entis perfectionem absolutam progressa fuit, ut pro obsequio haud magno à serviente creaturâ, homine ad ser viendum creato, inprimis cum difficultate aliqua praestito, secundùm infinitam remunerantis largitatem, merita putaverit exspectanda quaesint velvitae aeternae promerendae destinata: idque adeò accuratè secundùm Ratiocinationis suae calculos definivit, ist non tantùm, quod Rosariorum usus invulgatus probat, precibus ad certum numerum iteratis & Deo quasi adnumeratis praemia designata fuerint & praefinita: Sedetiam haec humilitas, qua sese Sacrameutorum Elementis ex ordinatione divina in eorundem institutione adsumptis, qui naturâ suâ iisdem praestantior est, homo subjicit, meritoria pronuncietur. Sic enim Magister lib. 4. sent. dist. 1. Propter humiliationem Sacramenta sunt instituta, ut, dum homo in sensibilibus rebus, quae naturâ infraipsum sunt, ex praecepto creatoris se reverendo subjicit, ex hac humilitate & obedientia Deo magis placeat, & ut apud eum mereatur, cuius imperio salutem quaerit in inferioribus se: etsi non ab illis, sed per illa à Deo. Haec sententia adeò placuit Scholae, ut Bonaveutura in gloß. marg. statuat, hanc subjectionem esse meritoriam, sive homo sese subjiciat propter peccatimeritum, aut propter Dei praeceptum, aut propterea, quod Sacramentum sit gratiae signum: quia sic se subjiciat signato magis, quàm signo: praecepto magis, quàm rebus sensibilibus. unde nulla fiat ordin is naturalis perversio, quae concessa Meritirationem tollat. Meritorium verò subjectionis actum negat, quando sese homo subjicit, in eis statuens summum bonum & finem ultimum. Quia sic & Naturae ordo pervertatur, & committatur peccatum, argumentumque objectum concedit, quo haec subjectio inde negabatur meritoria, quia naturalis ordo in hac subjectione pervertatur, quum anima sit supra hujusmodi creatur as: at que ut meritorium actum tueatur, naturae ordinem non perverti ost endit sanctus Bonaventura, & inter Scholasticos, post Alex. & Thomam jure approbationis papalis priore, excellentißimus. Ex quibus vel quivis animadvertit, tam densis tenebris veram Christigratiam fuisse obscuratam, ut etiam in Sacramentorum usu gratiam gratuitam fidei Meritorum nostrorum rationes secundum Paulum prorsis excludentis, suo modo Ministeriale conferentium obsignantiumque Merita censerentur admittenda. Quin & nulli obscurum esse potest ex iis dem, sic naturalens ordinem in Meritis requiri, ut, si quid ab eo deflectat, id Meritorium exinde negetur, naturamque hoc pacto Meritorum normam aliqua̅ & Regulam, ad quam formari illa oporteat, universaliter introduci, adeò, ut ne Deus quidem in constituendis Meritis ab illius discedat ordine. Tandem nemo tam stupidus fuerit, qui hinc non olfaciat, cur & qua de causa, quum constituissent haec Merita ex Magistro Doctores, sententiam à Magistro ex Augustino, dictum illud Paulinum: Omne, quod non est ex fide, peccatum est, exponente de verâ innocentiâ sent. 160. allatam 2. sent. dist. 41. lit. A. Omnis infidelium vita peccatum est, non retinuerint, seduti duriorem, quàm quae secundùm literam defendi debeat, seposuerint. Etenim si in vita infidelium nil reperiatur, nisi quod concretivè loquendo peccatum sit, & peccans peccando peccet, nulla uspiam dabitur vel à quoquam dari poterit in libero arbitrio merendi capacitas, potentia, aptitudo, consideratioque, quaecunque demum cogitetur, qua Meritum merendique ratio adstruatur: siquidem absurdißimum sit, huic merendi capacitatem tribuere, quod & sub peccato conclusum est, & concretivè loquendo peccatum est, nihilque prae stare potest, nisi quod coram Deo , peccans & iniquum judicetur, quodque ipsum extra gratiae illuminationisque spiritualis beneficium quatenus est, peccans negarinequit. Bonaventura sent. 2. dist. 41. n. 3. ad Augustinisententiam dicendum esse arbitratur, quod infideles non peccant in omni sua actione. Nam quando eorum actio non repugnat fidei, nec bonis moribus, non esse rationem aliquam putat, quare in ea debeat esse peccatum, indeque infert: Quod igitur in literâ dicitur: Quod omnis vita infidelium est peccatum, dicendum, quod hoc non dicatur propter hoc, quod omnis actio, quam faciunt in tota vita sua, sit culpabilis & demeritoria: sedideò, quia per nullam actionem, quam agunt, liberentur à culpa, quamdiu in infidelitate persistunt. Et ideo sensum esse concludit, quando dicitur: Omnis vita infidelium est peccatum, vitam infidelium non sine peccato esse. Pergit, de aliis cum hoc Augustinitestimonio consentientibus dictis judicans: Similiter, inquit, intelligenda est sequens authoritas & aliae consimiles: cum dicitur: Quod, ubi deest agnitio primae veritatis, falsa est virtus. Non quod illa virtus sit vitiu̅, sed quod deficiat à vera vir tutis perfectione, & quod virtus veradicatur, quia veraciter perducat ad vitam. Quasi virtus vera, non ignoratâ etiam primâ veritate, quae Deus est, & in cujus gloriam omnis act us humanus, quatenus humanus, ex legis edicto tendere debet, ad vitam aeternam perducat. N. 4. Oppositionem bonae arboris & malae, quae ex Christo introducitur ad evincendam Augustini sententiam, ut eludat, medium quoddam seutertium genus actionum, quod neque malum sit, neque bonum, introducere adnititur: Ad illud, inquiens, quod objicitur, quod arbor mala non poßit fructus bonos facere, intelligenda est locutio per se, id est, si operetur voluntas mala, in quantum mala, videl. malâ intentione. Si autem non per se intelligatur, non est sermo ve rus , nisi intelligatur de bono perfecto, quod quidem est bonum Meritorium. Sed tunc non sequitur, ait: Non facit fructum bonum: Ergo facit fructum malum: quia inter tale bonum & malum est medium. Gabriel Biel eâdem Dist. quaest. unicâ, cum opiniones aliorum recensuisset, anxieque in Indifferenti actu & non Indifferenti distinguendo se contorsisset, contra illos, qui immediatè dist inctas actiones humanas in bonas & malas dispescuerunt, de spirituali Bonitate & Malitia disserentes, pronunciat, Atqui utramque opinionum praemissarum, quarum prior nullam indifferentem admittebat actionem, posterior, quae cum bestiis communes nobis sunt, & non propriae voluntatis, actiones posse indifferentes esse, statuebat, nimis arctare viam ad regnum censet. Nam sic cogitationem de veritate non propter Deum esse peccatum, & similiter ex civili urbanitate vel ex naturali pietate obvium in viâ salutantem peccare. Quod nimis durum sit dicere. Suam deinde subjiciens opinionem: Tertia, inquit, est opinio, quae ponit, quod non omnis actio non ordinata in ultimum finem, sc. Deum, est mala & demeritoria. Hanc opinionem ut adstruat, distributionem actionum sub dit: Quaedam, inquiens, est enim Inordinata propter inordinatam conversionem voluntatis ad creatuturas: Quaedam Non- ordinata propter operantis negligentiam: Quaedam propter operantis infirmitatem. Prima est mala, propter malitiam commißionis: secunda est mala, propter malitiam omißionis: tertia indifferens est. Et illa est, quando aliquis eirca creaturam non afficitur inordinatè, nec tamen actum eircaillam comparat ad Deum, hoc est, ordinat in Deum, sed facit propter aliquem finem, qui respicit indigentiam naturae: ut, cum quis ambulat, ut recreetur, & comedit, ut reficiatur: talis actio est ait indiffere̅s, quia Deus illa̅ nec remunerat, nec imputat in culpam. Et hoc, quia in tali actione non est malitia commißionis. Quia non est inordinata delectatio. Nec etiam Omißionis. Non enim semper obmittit homo secundum omißionis peccatum, quando actiones suas non refert in Deum. Indulgetur enim naturae fragili & infirmae, ut multa talia poßit facere. Nec Deus requirit in tali statu distractionis & miseriae, quod omnia dum facit, referat ad se, sc. Deum. Requirit tamen aliquando, quando est locus & tempus. Et tunc si homo non referat, obmittendo peccat:

Hinc concludit:

Secundùm hanc igitur opinionem, quae temperatior & communior est, dicitur, quod non omnis actus elicitus est meritorius vel demeritorius: Sed aliquis est indifferens, tàm in habente gratiam, quàm non habente. Non enim omnis actus peccatoris peccatum est. Nam peccator honorando parentes: benefaciendo indigenti; credendo verum, non peccat: licet haec agendo non mereatur. Similiter existens in gratiâ & haec faciens propter naturalem honestatem, Compaßionem & veritatis apparentiam, non meretur, eò, quòd non per gratiam haec refert in Deum. Sed nec demeretur: Quia à Deo non obligatur omnem actum suum referre in Deum &c. Ex hisce positis respondet ad testimonia Pauli, quibus immediata Distinctio probatur, 1. Cor. 10. Omnia in gloriam Dei facite Et ad Coloss. 3. Omnia, quaecunque facitis, sive in verbo, sive in opere, omnia in nomine Domini nostri Iesu Christi facite: haec esse cousilia, non praecepta: aut verò sic negativè explicanda, ut sensus hic exprimatur: Nihil facite contra Dei gloriam: ac si ist hoc artificio liceret mutare quadrata rotundis. Et verè Gabriel adserit, quod haec opinio sit communior, siquidem quamplurimis probetur, qui distinctionis hujus conclusiones disputarunt. Varilon, licet actum aliquem indifferentem inter bonum & malum inesse naturae neget, tamen in genere morum & meriti indifferentem concedit: omniaque iu laudem Dei à nobis fieri debere, consilii esse: nec praeceptum esse vocem Apostolicam, nisi negativè accipiatur, cum Gabriele existimat. Brulefer q. 1. quidem statuit, actionem à voluntate deliberativa dependentem per bonum & malum dividi, ut per differentias non solùm disparatas, sed & oppositas: Q. 3. verò actionem mediam reperiri in operibus voluntatis deliberativae adfirmat: negat ejus distributionem in bonam & malam esse per differentias immediatas: nec simpliciter necessarium esse, nec simpliciter requiri, ut omnia quae facit homo, in Deum referat, arbitratur. Scotus quaest. unicâ: Inter Bonitatem moralem, inquit, & malitiam datur actus neuter: inter Bonitatem meritoriam & malitiam datur actus medius, quem & indifferentem appellitat: & actum non semper referri debere actualiter vel virtualiter in Deum sub poenâ peccati mortalis vel venialis, pronunciat. Nicolaus Dorbellis tam fortiter indifferentem actum adstruit, ut etiam obedientem praecipienti judicet mereri, licet de Deo non cogitet, illudque Apostolicum: Sive comedatis &c. consilii esse, non praecepti, cujus omißio non semper peccatum sit affirmat. Guilhelmus Gorris, etiamsi omnem actum à voluntate procedentem bonum esse vel malum, agnoscat, actum tamen indifferentem concludit, qui nec bonus, nec malus finiatur. Sed sint inter Scholasticos, qui haec ita non urgeant, & iidem probatae aut horitatis, gravißimum nihilominus ex eo pondus indifferentes actiones acquisiverant, quod articulus oppositus concilii Constantiensis judicio in Hußi causa condemnationem subierit, uti adversus Eccium Lutherus graviter monet, Christianißimum Hußi articulum iniquè damnatum conquerens. Examinandi haec & discutiendi alia est prae manibus occasio, neceßit as ut paulo ante dictum & inevitabilis, dum Ratio adhuc post lapsum per Naturam creatam Recta unà cum Theologiâ Scholasticâ sensim caput erigere occipiat: & animus tantummodò sit, Catenam modò aliquò usque saltem continuatam, in qua error ex errore natus errorem perpetuò gignere, sibique innexum sustinere, vel oculis cernatur, idque tam arctè, ut sine divulsione cohaereant omnes, nec rumpi constanter poßit colligationis firmitas, nîprincipium fabricationis confringatur, ostendere. Neque existimo, quenquam, inter eos praesertim, qui aliquantulum temporis hisce studiis impendere, quibus concertationum fundamenta, originesque & nervi errorum vestigantur, dignatifuerunt, tam infeliciter laborasse, quin intelligat, nihil ist arum pernitiosarum opinionum gratiam Christi Salvatoris vitam sponsae complexam planè obscurantium in Ecclesiam potuisse invehi, si ex doctrinâ de Dei imagine, in qua, & similitudine, secundum quam primitus homo fuit per Salvatricem gratiam conditus, rectè intellectâ, lapsum quae sunt consecuta mala, quaeque naturam hominis miserrimè peßime que perverterunt & iniis, quae ad Deum sunt, necarunt, nec non in injustitiae, tenebrarum & malitiae vitam, quâ secundùm principem aeris in filiis diffidentiae regnantem ambulat, caro & carnalis, naturâque filius irae nascitur, ex vitâ spirituali, quae in Deo & secundùm Deum, & ad Deum in luce, justitiâ & sanctitate veritatis formatâ consist ebat, transtulerunt, dextrè & ex sacris Scripturis fuissent exposita, non ad captum & placitum naturalis judicii, etiam exculti, ejusque intelligentiam contorta. Quod enim si factum esset, nulli non patuisset, alia esse gratiae Creatricis beneficia, quae naturam humanam natur alibus bonis instructam, uti condidit, sic etiamnum per naturalem propagationem vi & virtute or dinationis divinae, naturaliaque media ad id destinata conservat, sust entat, profert, promovet: aliam verò esse gratiam Salvatricem, quae totam illam naturam exgratiâ Creatrice constitutam, secundùm omnes partes, potentias, adfectus, proprietates, facultates, inclinationes, dispositiones, habitus, operationes, bonis spiritualibus sic informaverat, ut in luce spiritus, in justiciâ, sanctitate, veritate vivâ vigerent, viverentque & constarent universim omnia & singula, radicemque sanctitatis intimè implantatam in se continerent. Patuisset, per hanc Spiritualem Bonitatem, secundùm Paulum, verè & rectè definiri imaginem illam spiritualem, ad quam homo peculiariter & singulari consilio Creatoris creatus legitur: licet vox imaginis & similitudinis quandoqucetiam inibi usurpata reperiatur, ubi vel dominium aliquod à Deo ordinatum hominique commissum, vel aliud quid. quod similitudinem quandam, latißimè etiam acceptam, refert, accipiendum suggeritur, vel homo ipse sic supponitur, ut imago ipse intelligatur &c. Patuisset, Bonitatem hanc spiritualem spiritualis imaginis propriam intimè penitißimeque omnia naturae hona ex gratia Creatrice profluentia sic adfecisse, spiritualiter efformasse (non physicè, sed cum Scripturâ loquor, Scripturae sensum expressurus,) disposuisse, exornasse, intusque vivificasse, & quasianimasse, ut in verâ vivaque sanctitate, amore Dei, luce spiritus, sanctaque justitia splenderent, inque Deum ferrentur, eidemque secundùm beneplacitum judicanti grata acceptaque essent, propter couformitatem & innocentiam, puritatemque spiritualem & sanctitatem. Patuisset, hanc Bonitatem spiritualem à Bonitate naturali toto, quod ajunt, genere distinctam esse, quum neque essentialiter: neque accidentaliter: neque ullo modo alio creaturae non rationales, licet bonitatem suam naturalem exgratia Creatrice in sese posdeant, cum spirituali bonitate illa, quae homini per imaginem Dei inditam increata fuit, & per regenerationis gratiam reparatur, communionem aliquam habeant, qualis in genericâ adsertione, quae citra sophisticationem fieripotest, planè requiritur ad constantem veritatem acquirendam definiendamque necessaria: & homo, uti Diabolus quoque, naturales suas creatas facultates, proindeque & naturalia sua bona positiva poßiàeat, qui nullam cum luce & spirituali bonitate communionem participationemque habet. Patuisset, huic Bonitati spirituali Spiritualem rectè opponi & opponendam esse Malitiam, quae subjectum, hominem, & quae hominis humanasunt, humanitus que ab eo fiunt, sic per lapsum infecit omnia, ut nil quicquam sanctum remanserit, sed malitiosa malaque, & Deo adversa, nec non ab eo aversareddantur universa & singula, etiam minutißima quaeque si consideres. Patuisset, hanc non modo mortem spiritualem, sed & malitiam, penitißimè corrupiße, pervertisse, transformasse, penetrasse, quae humana hominis sunt, cuncta, ut spiritualem Malitiam & sapiant & spirent ubique. in profanitate sint & amaritudine: à verâ vivâque sanctitate & judicio sancto, luc eque spiritus abhorreant, inque omnem ferantur iniquit atem. Patuisset, nullam bonitatem naturalem in naturalibus naturae bonis per Creatricem gratiam conservatis, vitaeque huic vivendae, muniisque exterioribus, quaecunque illasint, exequendis, maximè etiam necessariis, relictam dari monstrarique extraregener ationis beneficium posse, quae non sit intrinsecus latente penitus infecta, corrupta, perversa, atque ideò jnsancto Dei judicio condemnabilis. Patuisset, Spiritualem illam Imaginem Dei non tantùm totaliter & omni ex parte penitus integreque amissam per lapsum esse & periisse, ut ne quidem scintillulae illius reliquae manserint: sed etiam à primaevâ Imaginis illius luce & sanctitate, justitiâ & vitâ hominem sic degenerasse, ut in malis delitietur, legem sanctitatis aversetur, eandemque non poßit non odisse, nec non ad omne opus sanctitate requisitâ bonum sit factus & reprobus. Patuisset, Cor pravum, durum, inscrutabile, caecum, poenitere nescium, admisso peccato factum: Voluntatem contumacem redditam: adfectus refractarios & adversus Deum esse accensos odio omnique desideriorum pravitatis que genere deperditos. Patuisset, intellectum in iis, quae ad Deum sunt, etiam in suprema sua facultate, sic caecutire, ut, quae Dei sunt, quae spiritualia sunt, non modò non capiat, sed ne capere quidem, cum ipsi sint stultitia, poßit, carnaliterque tantummodò sapere poßit, proindeque sapiendo in divinis spiritui ductum suum sequendo reluctari, verum, solum, unicum Deum, patrem gignentem, filium genitum, sptritum sanctum procedentemejusdemque solius unius beneficia spiritualiter per illuminationem novam patefacienti. Tandem patuisset, ex Creatricis gratiae beneficiis, bonitateque & beneplacito secundùm administrationis divinae judicium naturalia bona approbante, de spirituali bonitate, rectitudine, sanctitate, judicioque Dei, justitiam & sanctitatem debitam per que Dei imagi. nem divinitus in primaevâ creatione homini implantatam, profluentesque ex illa just as sanct as que actiones & contemplationes requirentis, post lapsum extra regenerationem ejusque beneficia statui judicarique posse, quàm minimè, ut secundùm illius Administrationis dispositionem judiciumque quoà bonum probatumque jure censetur, id secundùm hujus finitiones & censuras (de quo hoc posteriori judicio tum quaeritur, quando de carnalitate, aut non carnalitate bonorum naturalium homini appropriatorum disceptatur) malum negetur: Siquidem naturalia bona sint, quae per spiritualem malitiam ex lapsu introductam, spiritualiter intimeque & profundißimè mala sunt facta. Denique patuisset, ex creatione, & inde, quod bona naturalia sint (quae à spiritualibus bonis ut distinguantur, eo appellantur rectè in Confeßionibus Ecclesiarum nostrarum nomine) creata & sub creatis, conservatisque & propagatis non minus post, quàm ante lapsum comprehendantur, donaque creationis sint & maneant, depravantem & pervertentem malitiam spiritualem, omnemque expellentem spiritualem bonitatem, minimè vel tolli integrè, vel aliquantulum saltem minui, impediri, infirmari & labefactari posse, nisi lapsum & mala lapsum secuta inficias ire in naturâ hominis lapsi, veterisque Adami adlubescat, cùm Creatio perse nullam in Crea turis imperfectionem, que quidem desiderari jure poßit, multò minus privatione̅ eorum, quae ad necessaria̅ sufficiente̅que perfectione̅ requiru̅tur: haudquaquam sanctam pulchritudinem & congruentiam quae disturbet: Omnium minimè malitiam bono spirituali repugnantem admittat condideritque: adeò, ut quod ex illa censendum est, perfectum & integrum sine labe, , malitiâ & privatione in hac quaestione censendum foret. Plura hujus generis referre praefationis limitibus conclusus tandem seriò prohibeor. Istud unicum subjicere fas sit: extructam videl. & efformatam è suis principiis à Doctoribus Theologiam Scholasticam ex sese & secundùm sua principia nîl aliud posse, quàm gratiam Christiè conspectu miseri peccatoris tollere, & dubitationum fluctus in cordibus, eorume̅t, qui extremis suis viribus co̅tra nituntur, desperationem per se & sua facultate causantes excitare: praesertim cùm naturâ, uti irae, sic & diffidentiae filii simus, nec non Epicureae securitati & carnalibus praesumptionibus nimium addicti. Etenim justificatio scholasticis probata justitiam meritorum propriorum hominem in seipso jubet quaerere, quae ex gratiae primùm gratis datae usu per liberi arbitrii vires constituta sit. Hanc cùm Sanctorum in se reperiat nemo, quae in judicio Dei consistat, maledictionisque legalis vim & iram vincat, conscientiae stimulis animus exagitatus nuspiam à desperatione tutus est, tandemque, nisi per fidem Christi justitiam apprehendat, in exitium praeceps ruit. Ex ministerii usu constante cum fiduciâ níl sperari indubitanter potest Scholasticam Theologiam sectanti, posteaquam merendi ratio ejusdem sacris immixtafuit, & actui meritorum capacitas merendi in homine praesupposita. Etenim ist hoc pacto plus meriti nullus sibi pollicebitur, quàm illa depravatae perversaeque naturae incapacitas, ut verè cum Paulo loquar, & reluctans malitia duritiesque admittere praestareque potis est. Innumera recenserentur facilè, quibus tantummodò tenta tiones ad desperationem usque per doctrinam Ecclesiae Pontificiae exacuuntur, si institutiratio non obsisteret, quae etiam facit, ut abusus, superstitiones, cultus & invocationes Sanctorum vix ab idololatriâ alienae, traditiones, statuta, caeremoniae, jejunia, oneraque alia infinita Ecclesiam durißimè prementia, quibus vasti aliorum libri, etiam Pontificiorum, enarrandis non suffecerunt, reticeantur. Id supra modum omnem miserum, quod, quemadmodum haec mala erant desperata, sic & Ecclesiaestatus, qui per aliquot secula floruerat, firmatus que er at, & imperiorum regnorumque, uti & totius populi Christiani sub Pontifice ejusque synagogâ cardinalitiâ, conditio spem emendationis reformationis que accuratiori considerationi prorsus praescindebat. Fuerat doctrina Alexandri de Ales & S. Thomae per Pontificem confirmata. Id quod Sylvester in Replica adsumit Tom. 1. Ien. Latino pag. 60. §. 6. à principio, Thomae doctrinam adserens ab Ecclesiâ esse eribatam & probatam, non quasi Canonicam, sed tanquam moribus & fidei Catholicae conformem, quam summus Pontifex doctrinae Sanctorum omnium (exceptâ Scripturâ Canonicâ) antetulerit, dicens: Hujus Sancti sapientia, prae caeteris, exceptâ Canonicâ, habet proprietatem verborum, modum dicendorum, veritatem sententiarum, ita, ut nunquam, qui eum tenuit, inveniatur à tramite veritatis aberrasse, & qui eum impugnavit, semper fuerit de veritate suspectus. Reliqui Scholastici, licet eâdem non gauderent approbatione Pontificali, tamen cum Papale regnum Monarchicum propugnare̅t, iisdemque cum Thoma & Alexandro ex fundamentis sua educere conarentur, defensorem Papam non difficulter reperiebant. Aristoteles in illud existimationis fastigium evectus erat, ut mirum non videretur Prierati, Thomam nihili pendi à Luthero, qui Aristotelem, quem tota natura miretur, dehonest are non erubescat. Vnde nobis videriqueat, Aristotelis authoritatem Prieritatis judicio etiam Thomae à Pontifice probati praelatam fuisse au thoritati . Hunc cum sectarentur omnes, sub clypeo Praeceptoris tus tiores vel singuli esse poterant. Pontifex non modo utriusque potestatis apicem tenebat, ut pronunciat idem Prier as ad thesin Lutheri 47. sed etiam, ut in fundamentis suis idem, definit, haereticus est, quicunque non innititur doctrinae Romanae Ecclesiae ac Romani Pontificis, tanquam regulae fidei infallibili, à qua etiam sacra scriptura Robur trahat & Authoritatem. Adeò hoc er at ratum, ut facta Ecclesiae Romanae verbis aequarentur, &, quemadmodum haereticus est malè sentiens circa scripturarum veritatem, ita & malè sentiens circa doctrinam & facta Ecclesiae, in spectantibus ad fidem & mores, sit haereticus. Etclesiam plenißimè repraesentabant Pontifex & collegium Cardinalium, cum quo verum Concilium comparabatur, maximè si inclusus esset Pontifex, caput, at que inde fiealiter immunitas ab errore citra dubium promittebatur. Quicquid Ecclesia haec igitur sentiebat, sentiendum: quicquid judicabat, judicandum: quicquid concludebat, concludendum: quicquid definiebat, definiendum: quicquid suo modo decenter faciebat, pro infallabili articulo fidei tenendum: quic quid pronunciaverat, ratum, inviolabile, indubitatoque à Spiritusancto profectum perpetuò habendum erat. Patrum authoritas, Canonum definitiones, temporum priscorum consuetudines arbitrio judicioque praesentis Ecclesiae sic pare bant, ut, si quae ratio videretur exigere & status, mutari, declarar. & censeri, acceptari vel rejici haud difficulter potuerint. Scripturam si quis consulere, exindeque veritatem haurire, & judicare de articulis fidei, Ecclesia, Religione, attentaret, ilicò uti Schismatico spiritu inductus, privatu̅ sensum propria̅ proferens accusabatur: caeptis quando insisteret, pertinax à communione Ecclesiae repellebatur, &, nî imperatafa eret, haereticus condemnatus igni tradebatur exurendus. Insuper ne quid speireformationis ex Scripturis instituendae unquam à quoquam animo conciperetur, Scripturam hoc pacto captivarat Ecclesia Romana, ut alium ex eâsensum non liceret proferre, aut prolatum ab aliis sequi, quàm quem ipsa promendum tenendumque ost enderet. Quod luculenter Cardinalis Iulianus in concilio Basileae congregato Bohemis summo Patrum consensu denunciavit, teste A Enea Sylvio, postmodum Pontifice creato, capite 50. hist. Bohemicae. Summum principem in terris non modò devinctum sibi jurejurando habebat Pontifex ad honoris sui securitatem, ut in 1. part Decret. c. 33. in Othonis juramento videre est, sed eò etiam in Constantiensi Conciliorem perduxerat, ut salvo conducto, quem dicunt, dato Huss. à Concilio haereseos condemnatus truculento flammarum supplicio crudeliter è medio tolleretur. Authoritate Apostolicâ cum indutus superstitiosè crederetur, & Petri Apostolorum principis successor, & Christi in terris vicarius, à cunctis, omnes citra difficultatem Reges & Principes obsequentißimos, quò volebat, per Concilia praesertim, ductitabat. Episcopos, ordines, clerum universum, atque omnes, qui sacris praeerant, confeßionum, instructionum, absolutionis & ligationis officio fungebantur, singulariter Sedi Romanae juratos satellites & stipatores manu, ut placebat, dirigebat, maximè ad authoritatis sumptae & possessae defensionem. Horum operâ promptâ & summos & infimos, & medios in obedientiâ retinebat, quippe qui probè intelligerent, suam salutem Pontificis prosperitate contineri. Constitutiones in imperio de non ferendis, sed exturbandis Haereticis deliberatò factae receptaeque erant, in quibus qui admoniti id non facturi erant intra certum tempus Banno subjecti, terraeque illorum Catholicis occupandae expositae, C. de haeret. & Manich. §. Si verò Dominus. Doctiores, uti & ademiae, privilegiis ex auth oritate Pon tific is fruentes, honoresque adepti defensionis obsequia ut sanctè promiserant, sic nec deerant recompensationis beneficta, quibus se undiquaque muniverat Pontifex: Et, si necessum foret, per crucis adversus Haereticos promulgatae stipendium, vitam scilicet aeternam, ingenteis exercitus verbis citra nummos colligendi commoditate non destituebatur. Vulg us universum superstitiosâ pietate captum, quocunque Monachi trahebant, cum impetu ruebat. Laici & Politici tàm summi, quàm inferiores & infimi, à cognitione causarum, quae Religionem concernebant, arcebantur: soli, qui sedem Romanam & Pontificis conciliorumque authoritatem defensabant, & cognitores simul & judices: Seculares tantummodò latae sententiae executores constituebantur. Et, quod grave erat, vix tertiam in Europa bonorum partem poßidebant seculares: atque ulterius eorum paucos numeraveris, qui non feudi alicujus ratione Ecclesiasticis obstricti essent: aut non bonis illorum pro Canone, quem appellant: aut annuaria pensione, ut er entur: ut interim & vis pecuniarum praetereatur, per Indulgentiarune nundinationes quae colligipoterat, & devinctio animorum, quae ex Meritorum perceptione inter Laicos & sanctos Monachos oriebatur. Tandem Excommunicationis fulmen in universum omnes, qui forsan resistere Romanae sedis pote̅tiae valuissent, vel ab ejus reverentia averti ob avaritiam inexplebile̅ potuiße̅t, terrebat, cùm nulli ignotum, quantis cladibus Reges & Imperatores à Pontificibus, quantisque miseriis Respublicae, & quas vocant, Communiones istius evibratione divexati saepius fuerint. Et, ut desperatus emendationis eventus omnino vel cuivis videretur, non modò omnes, qui ad haec negotia vocabantur, sub Iurisdictione Ecclesiastica jurisdictioni seculari vivebant subtracti: nec quenquam reverebantur: nec cujusquam agnoscebant judicium, praeter quam magistratus sui Ecclesiastici superioris: Sed etiam à Con cilio & Pontifice per appellationem provocatio procedebat nulla: ut hisce rationibus desperatior causa emendationem, quae citra Cleri, Papae, Cardinalium & Conciliorum reprehensionem reformationemque nullatenus processura, vel caeco, praevidebatur, meditantis primo quoquo intuitu appareret: Quippe non, uti Christus ad Pilatum ante à Iudaeis condemnatus, & Paulus ad Caesarem à Iudaeis oppressus, uter que falsis test ibus quasi obrutus: ille Iurisdictionis à Romanis tunc occupatae, hic quoque appellationis viâ: sic etiam praeteri. tis aliquot seculis haereseos accusati, condemnati ad secularem Magistratum aut ad Imperatorem Imperiumque, appellatione interposita, perducebantur, sed ad Rogum è vestigio trahendi à carnifice commendabantur secularibus. VVicleff in Angliâ oppressus, Pauperes de Lugduno in Galliis propemodum deleti: Huß & Hieronyuius Constantiae exusti praeclara hujus rei exempla exhibuerant. Et memorabile est, quodin condemnatione Hieronymi omnes simul Condemnati fuerunt, qui in posterum vel Cleriessent, vel Doctrinae & Sacrorum ab Ecclesia Romana receptorum emendationem molituri, eaque via adaperta, quâ vel innocentißimus in jus hoc vocatus facilimè ad Rogum trahatur: siquidem ij admittantur adversus reum talem testes, qui nullo jure vel de levißimis offensionibus ut testimonium perhibeant, admittuntur. Sic enim, ut hist oria test atur de Hieronymisupplicio 2. Oper. Huss. tom. pag 356. b. Episcopus Lugdunensis suggestum conscendens universam concionem ad condemnationem Hieronymi exsi imulàvit: Hoc concionis suae themate ex Evangelio Marci desumpto: corripuit Christ us infidelitatem eorum, & duritiem cordis. Quemadmodum, inquit, nupersacrum hoc concilium in Infidelitatem haereticorum impiorum VVicleffi & Hußti vindicavit, doctrinam eorum damnans, ut Erroneam, haeresi infectam, Ecctesiae Sanctae pernitiosam, ita in Hieronymum illorum aemulum, hominem durae cervicis, arrogantem, temerariune, & in malitia sua pertinacem, animadvertat, ut porrò ejusdem rei studiosis ist orum supplicio deterrit is, licentia emergendi in lucem subtrahatur Si veroqui prodierint, atque eadem haeresi Ecclesiam sanctam polluere perrexerint: tum authoritas datur contra eos testes agere, omnibus promiscuè, quavis infamtâ etiam notatis, ganeonibus, latronibus, scortatoribus, meretricibus, denique peßimo cuique licebit contra tales testificari. Quin si & id parum ad causam suffecerit, tum exquisit is tormentis errores extor quendos esse ab his, mox de medio tollendos & perdendos, nisi cedere & retractare velint. Ita demum misereri illis posse. Tibi verò, Hieronyme, nullus miserendisuperest locus, quando quidem revocationem, quam antea evomuisti, jam canis in morem resorbere ausus sis, atque id non sine seandalo & summo istius sacri Concilii probro. Quapropter quaecunque condemnationis Sententia de te feretur ab hoc Concilio sacro, just a & te digna fiet & c. Qua oratione finita, cum Hieronymus in sententia persisteret, judicesque suos post annos Centum revolutos adrespondendum provocasset, sententiafertur haec: Sacrum Constantiense Concilium Hieronymum Pragensem ob ejus errores, & temerarios ausus atque pertinaciam, deinde quod priorem Retractationem contra honestatem sacri Concilii violavit, jam hunc tanquam putridum ramum & marcidum ab radice exscindit, & proscribit, ut haereticum execrandum & maledictum, traditque eum Magistratui saeculari, ut de eo dignum impietate ipsius sumat supplicium. Hisce aliis que malis, quae facilè adversus humana remedia perstitissent invicta, Sponsam Sponsus quum videret circumvallata̅ quasi & miserè adflictam, nec non tristißimo servitutis ergastulo mancipatam AEg yptiacae & in ista Captivitate Babelonica Babelo nic as cantilenas cantare coactam: Nec ulla apparer et Auxilii humani liberationem promittentis spes, omniaque essent Pontificii Regni Munimenta sic praemunita, ut nihil potentiae, audaciae, temeritatis, Sapientiae, Eruditionis, Calliditat is cogitari in terr is posset, cujus fiduciâ quisquam Irruptionem moliretur, rebus desperatis, desperabundis etiam, qualia non poterant non videri prudentibus, mediis succurrere, Et Gratiae suae Motum, largitatem, veritatem, collationem & fructum in lucem proferre manifestius, Statumque Ecclesiae deploratum, deformatum, perversum Reformare decrevit. Consilium hoc tenebrarum caligine & potestate oppreßis salut are ut exsequeretur, Annis Centum illis ab Hieronymo, cum se condemnatum iri jamjam & supplicium Martyrii subiturum minimè dubitaret, praefixis ante seculum revolutis, quando Sententiae latae doctrinaeque & tyrannidis reddenda erat ratio à sedis Romanae praesulibus & Columnis & Veritas flammis oppressa in lucem & adspectum omnium resuscitanda, Excitavit Spiritus Domini Monaechum, Familiae August inianae Fratrem, Martinum Lutherum, Eumque ad nir abiliter ducendo illuc pertraxit, ut non tantum immensam Pontificis Authoritatem potentiamque eousque victricem labefactaverit: sed errores etiam in Ecclesiam intrductos invicto Spiritus robore insolitaque Magnanimitate & acerrimo judicio confutaverit. Is cum ab Anno 1507. philosophica primùm, dein Theologica profit eretur de Libris Aristotelis dexterius judicandum esse arbitratus Libertatem philosophandi adseruit Reduxitque Licentiam Christiano homine dignam, qua fas sit, ad verfus istum cathedrarum Monarcham in Cathedris disputando concludere: Nec non graviter judicabat, Reformari, quae deformata erant, non posse, nisi studia universa, uti & tractabantur tunc temporis & urgebantur, accuratè ad meliores rationes transmutentur, Verit as que ex tricis ist is confusiontbusque Scholasticis extricata commodiori certiorique viâ tradatur; Atque inde ad usum in vitae tam privatae, quàm pu blicae administratione: In Republ. In Ecclesia, & utilem & necessarium & expeditum traducatur. Theologica aliquanto in seipso profundius meditans dum experiretur cotidiè sibi à Deo dari contra quam mereretur, Rationes Meritorum attentatae Menti suspectae reddebantur. Dum, inprimis expositâ ad Romanos Epistolâ, just itiaque Dei in Evangelio patefactâ dilig entius consideratâ, & propriis, & Fratrum tentationibus, justitiam, qua iram Dei effugerent, in seipsis, Meritisque suis & bonis operibus, sicuti erant secundum Pontificiam Scholasticorum Doctrinam edocti, quaerentium, continuo acriterque exerceretur, inque seipso justitiam activam, à se praest itam, qua in severo Dei judicio à Maledictionis condemnatione liberari poßit, non reperiret, sed conscientiam per Legem vellicatae testimonio convictus desperaret, desperandum que cunct is videret, didicit Repositam in Christo justitiam, tam patiendo, quamagendo & vincendo comparatam, quae promißionibus divinis in Verbo & Sacramentis offertur, per Fidem verbi virtute in corde accendendam apprebendere oportere, si Salus fiducialiter sperari Miseris debeat. Omnis inquietudinis in homine, etiam Regenerato, Caussam, Rationem, proprio experimento edoctus, solo nitendum verbo in fidei negocio ubique; Renunciandum verò viribus naturae natur aliter inditis, graviter vereque & constanter pronunciavit, docuit. At qui ist hoc pacto simul vivificum Dei verbum Ecclesiae, Et Gratiam Sponsi Sponsam ab irae & maledictione servantem, eidemque aeternam aeternae Benedictionis fruitionem, per fidem citra operum Merita reddentem, restituit. Coctrinam spinetis Scholasticorum suffocatam, Sententiariorum studiis impugnatis, simpliciorique docendi genere ex Patribus & Scriptur is sacris per Axiomata posita, explicata, confirmata in theatrum Revocato, planam, expeâitam, & à captivatione, qua Sapientiae humanae normis subiecta Mysteriorum & conformata veritas fuerat, liber am reduxit. Scripturarum Sanctarum Autoritatem sic vindicavit, ut huic, & Papam, & Concilia, & Traditiones, & Decreta, & Patres, quin & Ecclesiam ipsam prorsus & citra Exceptionem subjecerit: Expositionem verò non aliunde, quam ex iisdem, per exquisit am Analysin, & diversorum locorum inter sese comparationem, singulorumque , hauriendam promendamque conciuserit. Mysticam Mysteriorum Veritatem à Veritate philosophica accuratè dist inctam arctißimè tenuit. Ministerium Ecclesiasticum ab omnibus Additamentis humanis & Ecclesiasticis, in propria sua Operatione, Illuminatione, Regeneratione expurgatum dedit, Exterioremque litteralem tractationem ab interiori: Spiritualia à Naturalibus & à Carnalibus & c. prudeieter distinxit, ut tam sine confusione, quam sine distractione & separatione, quae Ordinatio Divina conjnngit, acciperentur & fons Efficaciae, qua Conversio praestatur, aperirctur. Pontificium Regnum Conscientiis imperitans destruxit: Libertatem Christianam è tenebris reductam inlucem produxit. Superstitiones abolevit: Abusus varios sustulit: Intercessorum infinit â propemodum multitudine è medio subtract â & induct â cor Sponsae ad solum Sponsum convertit. Verbo ut complectar, quae sigillatim exponi requisita brevitas prohibet: Visitationis suae Gratiosae Sponsus I. C. per manum Ministeriumque Lutheri ist hac dexteritate & virtute peregit Negocium, ut Ecclesia, Sponsa; non ferro, igni, Armis: sed per verbum divinitus validum, ignitum, penetrans liberata sit, confractisque Meritorum, sat isfactionum propriarum munit ionibus: Ignis purgatorii flammis penitus extinctis, sublatisque dubitationum desperationumque caußis & propugnatoribus, Gratiosae Gratiae in Sponso repositae amictu vestita, robore induta, spiritu quietata: viva spe & fiducia firmata triumphare queat & triumphaverit: nec non ex Scripturarum armamentariis instructa facile adsultus hostiles repellat suaque tueatur, virtute verbi, quo nititur, Invicta. Hujus supra modum stupendae visitationis memoria Secislaris, secundùm Annorum Iubilaeorum Reciprocationem, cum non sine gravi caussa celebrata paßim fuerit, Viris summis, quibus syncerioris Religionis Ministerio Lutheri reductae tàm retinendae, quàm propagandae studium curae cordique est, visum fuit, hanc Controversiam, quae de Libero Servoque Arbitrio, seu, ut post eriores loquuntur, de Viribus Humanis inter Lutherum & Erasmum acriter disceptata & per Confeßiones Ecclesiarum nostrarum prudenter ex Scripturis dijudicata conclusaque est, integrè collectam denuò in lucem emittere: Idque consilio haudquaquam improbando. Ete nim, quemadmodum in hujus Quaestionis, qua, Quid homo Naturaesuae viribus potentiisque poßit, disceptando inquiritur, Conclusione principium controversiarum de Religionis Christianae veritate disquirendarum situm positumque est: Sic reliquis in dubium vocatis dogmatibus rectè discutiendis judicium feliciter dirigit & format. Praesumpta Merendi poteutia ex Rationis Rectae cum voluntatis libertate promanans concur su, quandoper mala Spiritualiae Naturam omnesque humanas vires & potentias Aptitudinesque spiritualiter deperdentia, prorsus sublata evincitur, propria Merita Gratiae Christi inimica evanescunt, Immensaque Amoris Divini, Beneficentiae, Commiserationis, Graetiae Christi Sponsi in Sponsam profusae mag nitudo innotescit Fidesque promißionibus in Christo propositis innixa adversus vim dubitationum desperationisque violentiam invictum robur consequitur. Rationis Rectae Scholasticis probatae ad Mysteriorum Veritatem percipiendam in sese Capacitatem, Potentiam, Aptitudinem comploctentis, per ostensam ex Scripturis Malitiam Spiritualem, Caecitatem, Perversitatem supremarum in homine Facultatum potentiarumque, Improbatio fontem hae reseoon obstruit synceritatemque doctrinae de fidei mysteriis munit & ad Solum Verbum In adulteratum ductitans tuetur: Nec non viam sternit tutißimam, quâ facilius obviam omnibus iri queat, qui variis Artificiis verbum divinum eousque contorquent, ut in numanum transformetur: Et, quae in illo traduntur Mysteria, ad Naturae Ordinem atque adeò ad Naturalem Rationis nestrae Capacitatem per congruentiam traducta, esse desinant verè Mysteria. Quin & ex hoc controversia rectè judicata facilius vera & coelest is ratio Regenerationis, Conversionis, Illuminationis per singularem Spiritus sancti in verbi Ministerio sese exerentis operationem praest andae innotescit, longißimcque à Natur ali aliquâ per vires Naturae facta mutatione & alteratione dignosoitur diversa. Tandem, ut reliqua taceantur, cum cuivis notum sit, quantas inde ab obitu B. Lutheri Certamina Synergistica turbas dederint, post eaquam aliqui ad vires potentiasque naturales, etiam minutißimas, & ad Caussas sine quibus non, quae dicuntur, atqui sic ad Concaussalitates, (loqui ita liceat) in nobis pouendas, à quibus fuerant per manum Lutheriantea abducti, & denuoretracti, deflexerunt, Naturaeque & Natur alium bonorum commendationem ex Naturali Bonitate, quae à Bonitate spirituali disi incta est, dependentem, Accusationi condemnationique in Spirituali Malitia per lapsum in Creaturam Dei praestantißimam introducta, omnemque Spirituaem Bonitatem extra Regenerationis gratiam tollente fundatae opposuerunt, Simulque contemptum philosophiae & bonarum litterarum, & inde barbariei dominant is vel non penitùs expulsae, vel receptaeculpam, Erasmi aliorumque non tam judicium: quam Sycòphantias immanes, &, ut videtur, Confict as de Industria Calumnias sequuti objecerunt hiis, qui Naturam Naturaliaque Humana universa & Malitiae illius Spiritualis, & perversitatis, & ineptitudinis, in iis, quae Deum & Divina respiciunt, incusare & ex scripturis secundum probatas receptasque Confeßiones convincere non destiterunt. Heîc nemo accurate judicaverit, Quinam Lutheri doctrinam ab Ecclesia constanti cum judicio receptam constanter tueantur: quinam vero ab ea deficiant, nisi cui hęc & disceptata acriter & exquisitius ponderata sint & perspecta: ut evidentem Necessitatem Consilii hujus exsequendi Ecclesię status imposuisse cordatis videatur meritò. Id ut dexteriori cum disquisitione & cum certiori dijudicatione fiat, heîc praemissa fuêre, quę à Scholasticis per Rationem Rectam conclusa, tradita, determinata Disceptationi huic, te̅pore salutaris Reformationis, occasionem prębuêre, quęque terminorum origines & Rationes, simulque rerum, de quib. agitur, Natura̅, atque doctrinę Thomisticę papali calculo approbatę Scopum liquido monstrant: Subjuncta deinde, quę de Meritis nostris Naturęque nostrę conditione à Luthero in Academiis & contra Eccium disputata, nec non adversus Condemnationem à po̅tifice Ebullatam, paucis de Aristotelis philosophia & adsertionibus Scholasticorum intermixtis, defensa erant. Hisce Collatio Erasmi pro pontifice contra Lutherum ad defendendum Liberum; Et huic respondens ad demonstrandum Servum Arbitriu̅ Dissertatio Luth. adversus Erasmum subnexa, & apposita Collationis per Hyperaspisten priorem propugnatio Erasmi. Et, ne quid Conscientię hęsitationem in quovis, qui aut velit, aut debeat dijudicare, gignat, subsequetur & altera Defensionis Erasmianę pars per posteriorem Hyperaspisten tentatę. Huic submittetur tam Explicatio quorundam, quę de Deo, ut iguoto, à Luthero in Servo Arbitrio erant adsumpta, ab ipso eodem facta; quę judicium Ecclesiarum per Germaniam Reformatarum, quo post certamina diversimodè agitata Servum Arbitrium ex scriptutis demonstratum, & Liberum, quod Erasmus tutabatur à Scholasticis pluribusque aliis invectum, quodque clades Gratię ingentes intulerat, improbatu̅ fuit, concludet claudetque omnia. Cęterum universis Controversiarum Theologicarum peritis cum sit perspectum, quantis difficultatibus doctrina dc Prędestinatione, Electione, Reprobatione, Caussa peccati & hisce innexis, immergatur ut plurimum, quantoque cum periculo & offendiculo disceptetur variè, definiatur diversimode, adeo, ut non sine acerbitate etiam dissentientes inter se digladientur: simulque constet, Lutherum in Servo Arbitrio Quęstiones ad caussam istam pertinentes tractasse aliquas mentemque suam postmodum tam in Confessionibus, quam scriptis aliis & lectionibus satis perspicue de tractatis sumptisque declarasse: Nihilominus vero esse ab Ecclesia nostra dissentientes experientia testerur, qui Eundem pro se suaque sententia allegare non desinunt, visum fuit & hoc monere: Quod rectè ficri putemus, quando, quę à Luthero adsumpta in hac dissertatione fuerunt, secundum declarationes, confessiones & explicationes subse quentes accipiuntur, pręsertim, cum ęquè firmiter Arbitrium Liberum destruatur & peccato serviens evincatur. Quod & in Formula concordię, & Corpore doctrinę julio, & in Chemnitii, Chytręi & aliorum seriptis nobilioribus, uti factum probamus, & sequimur; sic & faciendum & sequendum arbitramur, & quam optime necessarioque ad veritatis salvivificę lucem retinendam fieri, si necessum fuerit, divina laboribus nostris adsistente Gratia, demonstrabimus. Efficiat cęlestis pater per Spiritus sancti gratiam & Illuminationem propter Filium suum Vnigenitum, ut consilium hoc pie susceptum fine suo & eventu Gloriam Salvatoris jehovę Ecclesięque sanctę incrementum complexo non careat. Faciat ut vires potentięque humanę à Scholasticis, Synergistis, pelagianis adsertae miseram infestare Ecclesiam & doctrinae synceritatem labefactare, Mysteria evertere, Ministerium evacuare, Fidos veritatis sectatores adfligere non possint. Prohibeat, ne subtilitates Scolasticę sub stupendę Eruditionis prętextu pręvalentes Ecclesiam Scholasque denuo invadant, occupent, posterioraque prioribus deteriora tandem reddant. Sponsam suam Christus pro patris beneplacito ex hac periculosa peregrinatione in domum cęlestis ęternęque beatitatis introducat. interea v. & sanctum semen conservet: Nutricios, Promotores sanctorum laborum & Mecoenates benedictione cęlesti & terrena sospitet, Omnesque Spiritu Sancto suo regat, dirigat, & vasa Misericordię suę pręparet, ut lęti adventantem Redemptorem exspectemus singuli & cum fiducia exceptum per aeternitatis dies amplectamur Beati. Amen. 29. April. Anno Nati Salvatoris à patre dati Ecclesiae Sponsi, hominis 1619.

DISPVTATIONES DVAE:

DE

Gratiosae Spiritualis conversionis;

Quae

Secundum Deum ad vitam, Non secundnm Carnem ad Mortem

Ex

Spiritus Sancti Operatione per Ministerii verbum in Mysterio efficaciter movente

IN

Corde hominis naturâ post peccatum admissum Lapideo, nec non paenitere nescio exoritur:

Negocio

Naturales hominis vires & potentias plurimùm labefactantes.

Quarum

Prior Anno Christi Nati 1516. posterior Anno 1517.

Ad

Gratiae Salvatricis Commendationem; pelagianismi à Scholasticis Doctoribus in Ecclesiam invecti co̅futationem.

A

Luthero VVittenbergae proposita & disputata fuit:

Priusquam

De Indulgentiis & potestate primatus pontificii non sine Exacerbatione & periculo agitarentur concertationes.

QVAESTIO SVBSCRI.

PTA DE VIRIBVS ET VOLVNTATE HOMINIS SINE GRATIA, CONTRA DOctrinam Papae & Sophistarum, disputata est VVuittembergae, Anno M. D. XVI. Praesidente eximio yiro, D. M. Luth, Augustiniano, & c. artium ac Theologiae Magistro.

(ANNUS XVI.) AN homo ad Dei imaginem creatus, naturalibus suis viribus, Dei creatoris praecepta servare, aut boni quippiam facere, aut cogitare, atque cum gratia mereri, meritaque cognoscere poßit?

Conclusio I.

Homo ratione animae, Dei imago, & sic adgratiam Dei aptus, suis naturalibus viribus solis, creaturam quamlibet, qua utitur, vanit atisubjicit, sua, & quae carnis sunt, quaerit.

Corollarium I.

Homo vetus, vanitas vanitatum, universaque vanitas, reliquas quoque creatur as, alioquibonas, efficit vanas.

Corollarium II.

Carnis nomine dicitur homovetus, non tantum quia sensuali concupiscentia ducitur, Sed (etiamsi est castus, sapiens, justus) quia non ex Deo per spiritum renascitur.

Corollarium III.

Etsi omnes fideles vani sint, nihil boni operantes, non tamen aequalem poenam patientur omnes.

Conclusio II.

Homo, Dei gratiâ exclusâ, praecepta ejus servare nequaquam potest, nequese, velde congruo, ad gratiam praeparare, verùm necesariò sub peccato manet.

Corollarium I.

Voluntas hominis sine gratia non est libera, sed servit, licet non invita.

Corollarium II.

Homo, quandò facit quod in se est, peccat, cum nec velle, aut cogitare ex se ipso poßit.

Corollarium III.

Cum jasticia fidelium sit in Deo abscondita, peccatum verò eorum manifestum inse ipsis, verum est, non nisi justos damnari, atque peccatores & meretrices salvari.

Conclusio III.

Gratia seu Charitas, quae non (nisi in extrema neceßitate) succurrit, inertißima est, ac potius nulla Charit as, nisi extrema necessitas, non mortis periculum, sed cujuscunque rei defectus, intelligatur.

Corollarium I.

Christus Iesus virtus nostra, justicia nostra, cordium & renum scrutator, solus est cognitor meritorum nostrorum, ac Iudex.

Corollarium II.

Cum credenti omnia sint, autore Christo, poßibilia, superstitiosum est, humano arbitrio, aliis sanctis, alia deputari auxilia.

Corollarium III.

Est juxta praemissa, ad quaestionem responsivum.

AD SVBSCRIPT AS CONCLVSIONES RESPONDEBIT M. FRANCISCVS GVNTHERVS NORThusensis pro Biblia, Praesidente R. P. D. Martino Luthero Augustiniano, S. Theologiae VVuitembergae Decano, loco & tempore statuendis. M. D. XVII.

I.

DIcere, quod Augustinus contra haereticos excessivè loquatur, est dicere Augustinum ferè ubique mentitum esse. Contra dictum commane. 2. Idem est Pelagianis & omnibus haereticis tribuere occasionem triu̅phandi, imò victoriam. 3. Et idem est omnium Ecclesiasticorum Doctorum autoritatem illusioni exponere. 4. Veritas itaque est, quod homo arbor mala factus, non potest nisi malum velle & facere. 5. Falsitas est, quod appetitus liber potest in utrunque oppositorum, imònec liber, sed captivus est; Contra communem. 6. Falsitas est, quod voluntas se possit conformare dictamini recto naturaliter. Contra Sco. Gab. 7. Sed necessariò elicit actum difformem & malum, sine gratiâ Dei. 8. Necideò sequitur, quod sit naturaliter mala, id est, naturâ mali, secundum Manichaeos. 9. Est tamen naturaliter & inevitabiliter mala & vitiata natura. 10. Conceditur, quod voluntas non est libera adtendendum in quodlibet, secundum ratjonem boni sibi ostensum. Contra Sco. Gab: 11. Nec est in potestate ejus velle & nolle quodlibet ostensum. 12. Necsic dicere est contra B. Augustinum dicentem: Nihil est ita in potestate voluntatis sicut ipsa voluntas. 13. Absurdissima est consequentia: Homo errans poteft diligere creaturam super omnia, ergò & Deum. Contra Sco. Gab: 14. Nec est mirum, quod potest se conformare dictamini erroneo, & non recto. 15. Imò hoc ei proprium est, ut tantummodò erroneo sese conformet, & non recto. 16. Illa potius est consequentia: Homo errans potest diligere creaturam, ergò impossibile est, ut diligat Deum. 17. Non potest homo naturaliter velle, Deum esse Deum, Imò vellet se esse Deum, & Deum non esse Deum. 18. Diligere Deum super omnia naturaliter, est terminus fictus, sicut Chimaera. Contra com. fere. 19. Nec valet ratio Scoti de Forti Politico, Remp. plus, quam seipsum diligente. 20. Actus amicitiae, non est naturae, sed gratiae praevenientis. Contra Gab. 21. Non est in natura, nisi actus concupiscentiae erga Deum. 22. Omnis actus concupiscentiae erga Deum, est malum, & fornicatio spiritus. 23. Nec est verum, quod actus concupiscentiae possit ordinari pervirtutem spei. Contra Gab. 24. Quia spes est contra charitatem, quae solum, quae Dei sunt, quaerit & cupit. 25. Spes non venit ex meritis, sed ex passionibus merita destruentibus. Contra usum multorum. 26. Actus amicitiae non est perfectissimus modus faciendi, quod est in se, Nec est dispositio perfectissima ad gratiam Dei, aut modus convertendi & appropinquandi ad Deum. 27. Sed est actus jam perfectae conversionis, tempore & naturâ posterior gratiâ. 28. Illae authoritates: Convertimini ad me, & convertar ad vos. Item: Appropinquate Deo, & appropinquabit vobis: Item. Quaerite & invenietis. Item si quaesiveritis me, inveniar â vobis, & iis similes, si dicatur quod unum naturae, alterum gratiae sit, nihil aliud, quam quod Pelagiani dixerunt, asseritur. 29. Optima & infallibilis ad gratiam praeparatio & unica dispositio, estaeterna Dei electio & praedestinatio. 30. Ex parte autem hominis, nihil nisi indispositio, imò rebellio gratiae, gratiam praecedit. 31. Vanissimo commento dicitur: Praedestinatus potest damnari, in sensu diviso: Sed non incomposito. Contra Scholasticos. 32. Nihil quoque efficitur per illud dictum: Praedestinatio est necessaria, necessitate consequentiae, Sed non consequentis. 33. Falsum & illud est, quod facere quod est in se, sit removere obstacula gratiae, Contra quosdam. 34. Breviter, nec rectum dictamen habet natura, nec bonam voluntatem. 35. Non est verum quod ignorantia invin cibilis, â toto excusat, Contra omnes Scholasticos. 36. Quia ignorantia Dei & sui & boni operis, est natura semper invincibilis. 37. Natura etiam in opere specietenus & foris bono, intus necessariò gloriatur & superbit. 38. Nulla est virtus moralis sine vel superbia, vel tristitia: id est, peccato. 39. Non sumus domini actuum nostrorum â principio usque ad finem, sed servi. Contra Philosophos. 40. Non efficimur justi justa operando, sed justi facti operamur justa. Contra Philosophos. 41. Tota ferè Aristotelis Ethica, pessima est gratiae inimica. Contra Scholasticos. 42. Error est, Aristotelis sententiam de foelicitate non repugnare doctrinae Catholicae. Contra Morales. 43. Error est dicere, sine Aristotele non fit Theologus. Contra dictum commune. 44. Imò Theologus non sit, nisi id fiat sine Aristotele. 45. Theologus non logicus, est monstrosus haereticus, est monstrosa & haeretica oratio. Contra dictum commune. 46. Frustrà fingitur Logica fidei, suppositio mediata, extra terminum & numerum. Contra recentes Dialecticos. 47. Nulla forma syllogistica tenet in terminis divinis. Contra Card: 48. Non tamen ideò sequitur, veritatem articuli trinitatis repugnare formis syllogisticis. Contra eosdem Card. Ca: 49. Siforma syllogistica tenet in divinis, articulus trinitatis erit scitus & non creditus. 50. Breviter, Totus Aristoteles ad Theologiam est tenebra ad lucem. Contra Scholasticos. (lationos. 51. Dubium est vehemens, An sententia Aristotelis sit apud 52. Bonum erat Ecclesiae, si Theologis natus non fuisset Porphyrius cum suis universalibus. 53. Usitatiores definitiones Aristotelis, videntur petere principium. 54. Ad actum meritorium satis est coexistentia gratia, aut coexistentia nihil est, Contra Gab. 55. Gratia Dei nunquam sic coexistitut ociosa, sed est vivus, mobilis & operosus spiritus. 56. Nec per Dei absolutam potentiam fieri potest, ut actus amicitiae sit & gratia Dei praesens non sit Contra Gab. 57 Non potest Deus acceptare hominem sine gratiâ Dei justificante. Contra Occam. 58. Periculosa est haec oratio: Lex praecipit, quod actus praecepti fiat in gratia Dei. Contra Card. & Gab. 59. Sequitur ex ea, quod gratiam Dei habere, sit jam nova ultra legem exactio. 60. Ex eadem sequitur, Quod actus praecepti possit fieri sine gratia Dei. 61. Item sequitur, quod odiosior fiat gratiâ Dei, quam fuit Lex ipsa. 62. Non sequitur, Lex debet servari & impleri in gratia Dei. Contra Gab. 73. Ergò assiduè peccat, qui extra gratiam Dei est, non occidendo, non maechando, non furando. 64. Sed sequitur, peccat, non spiritualiter legem implendo. 65. Spiritualiter, non occidit, non maechatur, non furatur, qui nec irascitur, nec concupiscit. 66. Extra gratiam Dei, adeò impossibile est, non irasci, non concupiscere, ut nec in gratia satis id fieri possit ad legis perfectionem. 67. Hypocritarum est justicia, opere & foris non occidere, non maechari; & Caet: 68. Gratiae Dei est, nec concupiscere, nec irasci. 69. Impossibile est itaque legem impleri sine gratia Dei ullo modo. 70. Quin etiam magis destruitur per naturam sine gratia Dei. 71. Lex bona necessariò fit mala, voluntate naturali. 72. Lex voluntas sunt adversarii duo, sine gratia Dei implacabiles. 73. Quod Lex vult, semper voluntas non vult, nisi timore vel amore simulet se velle. 74. Lex est exactor voluntatis, qui non superatur, nisi per parvulum, qui natus est nobis. 75. Lex facit abundare peccatum, quia irritat & retrahit voluntatem â seipsâ. 76. Gratia autem Dei facit abundare justiciam, per Iesum Christum, qui facit placare legem. 77. Omne opus legis sine gratiâ Dei, foris apparet bonum, sed intùs est peccatum. Contra Scholasticos. 78. Semperaversa voluntas & bonversa manus, sunt in lege Domini sine gratiâ Dei. 79. Conversa voluntas ad legem Dei sine gratiâ Dei, est affectu commodi sui talis. 80. Maledicti sunt omnes, qui operantur opera legis. 81. Benedicti sunt omnes, qui operantur opera gratiae Dei. 82. Cap. falsas, De Pe. Dis. V. Confirmat opera extra gratiam non esse bona, si non falsè intelligatur. 83. Non tantum ceremonialia sunt lex non bona & praecepta, in quibus non vivitur Contra multos Doctores. 84. Sed & ipse Decalogus, & quicquid doceri dictarique iniùs & foris potest. 85. Lexbona, & inqua vivitur, charitas Dei est, Spiritu Sancto diffasain cordibus nostris. 86. Voluntas cujuslibetmallet, si fieri posset, esse nullam legem, & se omninò liberam. 87. Voluntas cujuslibet, odit sibi legem poni, aut amore sui cupit poni. 88. Cum lex sit bona, non potest voluntas ejus inimica, esse bona. 89. Et ex illa clarè patet, quod omnis voluntas naturalis est iniqua & mala. 90. Necessaria est mediatrix Gratia, quae conciliet legem voluntati. 91. Gratia Dei datur, ad dirigendum voluntatem, ne erret, etiam in amando Deum. Contra Gab. 92. Nec datur, ut frequentiùs & faciliùs cliciatur actus, sed quia sine eâ non elicitur actus amoris. Contra Gab. 93. Insolubile est argumentum, superfluam esse charitatem, si homo naturaliter potest in actu amicitiae Contra Gab. 94. Subtile malum est dicere, eundem actum esse, fruitionem & usum. Contra Occam. Card. Gab. 95. Item quod amor Dei stet cum dilectione creaturae, etiam intensa. 96. Diligere Deum, est seipsum odisse, & praeter Deum nihil novisse. 97. Tenemur velle nostrum omninò conformare divinae voluntati. Contra Card. 98. Non tantu quod vult nos velle, sed prorsus quocunque Deus vult, debemus. 99. In his nihil dicere volumus, nec dixisse nos credimus, quod non sit Catholicae Ecclesiae, & Ecclesiasticis Doctoribus consentaneum.

LVTHERI De libero Arbitrio & viribus humanis IN Didacticis explicata doctrina Anno 1519. Brevis explicatio dicti ex 6. Cap. Ioh. Omne, quod dat mihi Pater &c. Anno 1518. Tomo 1. p. 207. 8.

IN Evangelio Ioannis oportet, longè alia, quàm in caeteris Evangeliis, intentione procedere. Nam hujus Evangelii vnicus est ille Scopus, ut cognoscamus hominem ex seipso prorsus nihil posse aut habere, sedtantùm ex divina misericordia. Hanc autem misericordiam sic tractat, vt eamomnibus modis soli patri tribuat, solique patri gloriam, laudem, gratias referendas concludat. Et quod mirabilius est in eodem simul textu, sic omnia soli patritribuit, vt tamen filio asserat omnia communia, ut quia filius est patris, ideò omnia patris in filio, soliuspatris sunt, cujus & filius est, in quo omnia sunt, quae patris sunt. Et prorsus ineffabili magisterio deseribit Patris & filii aequalitatem & originem. Hinc illa contradictio, doctrina mea non est mea. Quomodò sua non est sua? Et iterum, verba quae egoloquor, non loquor à me ipso, sed pater, in me manens ipse, facit opera. Ita hic. Omne, quod dat, mihi pater, venit ad me, id est, nullus venitad me, nemo cognoscit me, nemo credit inme, nisi donante Patre. Quidquid ergò venit ad me, non suo studio, sed Patere miserente, venit, ut infra codem: Nemo potest venire ad me, nisi Patertraxerit eum. Item: Erunt omnes docibiles Dei, id est, non humano Magisterio, sed Dei Spiritu docebuntur. Sic Es. 54. unde hoc verbum Christus sumpsit, dicit: Dabosilios tuos universos doctos à Domino. Quod Apostolus 1. Cor. 3. egregiè tractans exponit. Neque qui pla̅tat, neque qui rigat, est aliquid, sed qui incrementum dat, Deus. Q. D. Omnes docemus verbo externo, sed nisi internè à solo Deo doceantur, non veniunt ad Christum. Quare hoc verbosuperbos, & de se ipsis praesumentes, dejicit Christus, ut salubriter de seipsis desperantes intelligant, unde petendum sit, ut ad Christum veniamus, ac sic Dous solus glorificetur de misericor dia indig nis praestita, ideò omne, quod dat mihi Pater, hoc solum, & nullum aliud, venit ad me, ideò frustranea est vniversa praesumptio nostrae virtutis. Et eum, qui venit ad me, non ejiciam foràs, qusa descendi de coelo, non ut facrim voluntatem meam, sed voluntatem ejus, qui misit me, Patris. H. e. non solùm hoc totum Patri tribuendum est, quod ad me, ipso donante, venitur, sed etiam idipsum, quod à me recipitur, & non rejicitur, qui venerit, non enine nostr is viribus venimus. Ita multò minus nostris viribus servamur, seu perseveramus, quòd autem hoc Patri tribuendum sit, ostendit, quia non meâ, sed Patris voluntate recipio venientem. Ac sic dulcissimè nobis commendat Patrem misericordiarum, & in omnibus, quae in Christo agi videmus, nos ducit ad amandum, honorandum, glorificandum Patrem, ut ne scilicet pedem figamus in humilitate Christi, per qua̅ nobis misericordia exhibetur, sed per eam in invisibilem Patrem recipiamur, admirantes eum, quem audimus tanta nobiscumfacientem per pumanitatem hanc Christi. Et is est vnicus & solus modus, cognoscendi Deum, à quo longè recesserunt Doctores sententiarum, qui in absolutas divinitatis speculationes repse runt, omißâ Christi humanitate, & ideò à magnitudine potentiae, Majestatis, sapientiae ejus non potest subsistere anima, in quo studio miserrimè & periculosissimè ego sum versatus, & multi alii: ideò repeto iterumque monebo. Quicunque velit salubriter de Deo cogitare aút speculari, prorsus omnia post ponat praeter humanitatem Christi, hanc autem quasi suggentem velpatientem sibi proponat, donec dulcescat ejus benignitas, tunc ibi non sistat, sed penetret & cogitet; Ecce non suâ, sed Dei Patris voluntate haec & haec facit, ibi incipiet placere suavissima voluntas Patris, quam in humanitate Christi ostendit. Hac voluntate securè Deus Pater potest apprehendi, & cum siducia istâ viâ neglectâ, non restat aliud, nisi praecipitium in aeternum baratrum. Nam aliâ viâ non vult adiri, cognosci, amari, sicut dicit, ego sum via, veritas, & vita, nemo venit ad Patrem nisi per me. Audis absolutam sententiam, neminem nisi per Christum ad Patrem venire, in hac via exercere, & eris brevi profundior Theologus omnibus scholasticis, qui hoc ostium, hanc viam, non solum ignorant, sed suis infelicibus praesumptionibus velut moesinis speculationum sibi praecludunt.

De OMNI ACTV HOMINIS AVT SPIRITVALI BONITATE ET SANCTITATE BONO ET SANcto, aut malitia Spitituali malo, deque Adjectione tertii Actus, qui malus hac malitia negari debeat necessariò rejiclenda: ATQVE INDE De hominis Arbitrio extra Regenerationis gratuitae beneficium minimè libero, LVTHERI DEFENSA ADVERSVS ECCIVM POST HABItam Lypsiae Disputationem Sententia, Anno 1519. In Resolutionibus Lutheri, super propositionibus Lypsiae disputatis, Ad Georgium Spalatinum mißis In Conclusionis 1. Refol.

EGo quidem rogabam mihi donari, ne omnes articuli à Concilio (Constantiensi) damnati dicerentur, sed ab aliquo Thomista quosdam Christianissimos intrusos, ut est iste: Omnis actus hominis aut est bonus, aut malus, sicut omnis arbor aut est bona aut mala, juxta Evangelium: sed noluit. (Eccius.) Dico Ergo, quòd iste articulus sit malè damnatus Constantiae: Omnis actus hominis aut est bonus, aut malus. Ac respondeat, qui se putat determinationem illam defendere. Primùm, dicit Apostolus Rom. 8. Qui Spiritu Dei aguntur, hi filil Dei sunt. Item, Quod si quis Spiritum Christi non habet, hic non est ejus. Hic quaero, cujus sit ille, qui non est Christi? Nonne Diaboli & peccati? At, qui servus est peccati, facit non nisi peccatum. Secundò, dicit idem Gal. 3: Quicunque ex operibus legis sunt, sub maledicto sunt Ecce, hic opera Legis extra gratiam, dicit esse maledicta. Ergo non neutra. Et dicit: Quicunque, neminem excipiens, nec aliquod medium inter maledictum & gratiam faciens. Nec valet, quod Apostolum hic de Lege Ceremoniali loqui dicunt, quod ea tunc mortifera fuerit. Nam ex sequentibus patet, quod de omniúm legum operibus loquitur, cum inducat Mosen dicentem: Maledictus, qui non permanet in omnibus, quae scripta sunt in libro Legis. Deinde dicit, Christum nos redemisse de maledicto legis. At Christus verè nos non redemit de lege Ceremoniali post mortem ejus abrogata, sed de lege quacunque, dansgratiam, ut possit impleri. Siergo omnia (ut Moses dicit, autore Paulo) opera Legis sunt maledicta sine gratia, quantò magis nulla alia opera sunt neutralia, seu in genere morum bona. Tertiò, Luc. 12. Aut facite arborem bonam, & fructum ejus bonum, aut facite arborem malam, & fructum ejus malum. Hic nihil medium Christus permittit intelligi, sicut & ibidem dicit: Qui non est mecum, contra me est, & qui non colligit mecum, dispergit. Vides, quod aut cum Christo colligendum, aut dispergendum, vel cum co, vel contra eum esse oporteat. At contra cum non est, nisi peccatum, nec dispergit, nisi qui peccat. Quartò, Iohan. 15. Si quis in me non manserit, mittetur foràs, sicut palmes, & arescet, & coiligent cum, & in ignem mittent, & ardet. Ecce arescit, & perit, quisquis extra Christu̅ est, & tu dicis, neutrum, quod nec areseat, neque vireseat, sed medium se aliquandò habet. Quintò, Rom 14. Omne, quod non est ex fide, peccatum est, quod B. Augustinus pro Regula habet. Quod autem dicunt, ibi Fidem pro Conscientia accipi, & Apostolum loqui de iis, qui contra Conscientiam operantur, quanquam hoc B Augustinus repellit, tamen age, sit ita. Adhuc stat sententia, qui non habet fidem in Christo, non habet Conscientiam bonam erga Deum. Ergo vel non credit, vel dubitat, se placere Deo in operibus suis. Si dubitat, peccat contra conscientiam, quia non credit firmiter, se placere Deo. Quare agit, quod credit, no̅ bonum, & ita semper peccat. Sola autem fides firmiter confidit, se placere Deo, & hac fide fit, ut placeamus Deo, quia haec fides verè de Deo benè sentit, ac pro vero Deo eum habet, praesumens bona de ipso, juxta illud Sap. 1: Sentite de Domino in bonitate. Impossibile est enim, hominem salvum esse, & benè vivere, nisi de Deo erga seipsum benè sentiat. Sextò, (ut omittam plura, ne prolixior sim) adduco rationem, quâ utitur ferè S. Augustinus, praesertim contra Julianum lib. 4. & repetit eandem Gregorius Ari. lib. 2. q. 28. quae est haec: Virtutes discernuntur finibus, non officiis. Jam quaelibet Virtus extra gratiam, quaerit, quae sua sunt, nec potest quaerere, quae Dei sunt. Quia non potest in opus charitatis, de qua dicitur laude propria, 1. Corint. 13. Charitas non quaerit, quae sua sunt. Quare nulla Virtus habet Deum pro fine, nec potest Deum diligere super omnia, & propter Deum, alioqui gratia non esset necessaria. Atque hac sola causa fit, ut omnia opera bona gentium aut naturalia, sint mala, quia fine debito carent. Hoc est, quod Apostolus Rom. 3. involvens prorsus omnes homines, tàm Iudaeos, quàm Gentes, licet illi Iusticiâ, hae Sapientiâ, quantum pòterant, praestabant, dicit: Non est justus, non est intelligens, non est requirens Deum, Omnes declinaverunt, simul inutiles facti sunt. Ecce, nemo requirit Deum, & omnes declinant, nullus intelligit Deum, nedum pro fine Deum habet in opere suo. Vnde fidenter concludit, dicens: Concludit Deus omnes sub peccatum. Ecce, neminem excipit, omnes sub peceatum, quod & David dicit: Omnis homo mendax. A mendace verò quid verum dicetur? Ab immundo quid mundum fiet? ait Sapiens. Quod verò dicitur: Nonnè Caiphas prophetavit verum? Nonnè Matth. 7. Multi prophetaverunt in nomine Christi, & multas virtutes fecerunt? Respondeo: Vera, sed non verè dixerunt, bona, sed non benè fecerunt. Quis enim non dubitat, quandò meretrix tàm bonum aurum gestet, quàm pudica matrona, & tàm formosa quoque membra habeat? Sed non tam benè gestat, & utitur. Eodem modo & bona illa opera sapientiae, virtutum, donorum, cum sint gratuita dona Dei, bona sunt valdè, sed quia non in finem debirum referuntur, bona faciunt, sed non benè. Quare è bonis donis Dei, mala opera nostro vitio fiunt. Ideò Christus illis dicturus est: Discedite à me omnes operarii iniquitatis. Quomodo sunt operarii iniquitatis, quitanta bona fecerunt? Nisi quia bonis mala usi sunt, etiamsi hoc malè usi, aliis profuerunt. Septimò, si Iustus in gratia non potest facerebonum, quin simul peccet, quantò magis injustus non facit bonum? Ac per hoc concludo, autbonum, aut malum esse actum hominis quemcunque, nec dari actum medium & neutrum. Antedens probabitur evidenter Conclusione sequente. Quare ad rem propositionis redeundo, omnis Christianus quotidiè poenitet, quia quotidiè peccat, non quidem perpetrando crimina, sed non perficiendo mandata Dei. Et hoc ad probandum sufficeret Iohan. in conclusione posita, quod fructiferos palmites quotidiè purgat coelestis Agricola. Si sunt purgandi, sunt immundi, si sunt immundi, sunt peccatores, si peccatores, poenitentiâ indigent, quare ad eos pertinet verbum Christi: poenitentiam agite. Secundò, illud ejusdem 1. Iohan. 1. Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, & veritas in nobis non est. Quam autoritatem B. Augustinus in multis locis adducens, ponderat in verbo, Habemus, praesentis temporis, quod non dicit habuimus, sed habemus. Quare quotidiè peccamus, & quotidiè peccatum purgamus. Ita ergò poenitemus, nisi poenitentiam dicas non esse peccatorum purgationem, contra omnium sententiam, qui contritionem culpae deletricem, poenitentiae potissimam partem ponunt. Denique hoc verbo Iohan. victus B. Augustinus lib. de natura & gratia, audet dicere: Si omnes sancti in unum congregati quaererentur, an peccatum haberent, quid essent (inquit) dicturi, quàm: Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, & veritas in nobis non est? At nullum peccatum sine poenitentia tollitur. Tertiò, illud Psalm. 32. Pro hac orabit ad te omnis Sanctus in tempore opportuno. Ecce, omnis sanctus orat pro impietate peccati sui, hoc autem est poenitere, utique nec potest dici, quod pro praeterito, aut pro poena praeteriti peccati oret, sed pro praesenti. Nam, ut hoc ostenderet, adjiecit: Impietatem peccati mei, pro hac orabit, non scilicet pro peccato, quo aliquandò poena significatur, sed pro impietate peccati, quae est culpa, nam pro remittenda oratur, pro remissa gratias agimus. Quartò, illud 1. Timoth. 1. Venit IESUS Christus peccatores salvos facere, quorum primus ego sum, non dicit fui, sed sum peccator, juxta illud Romanor. 7. Scio, quod non habitat in me, hoc est, in carne mea, bonum. Quod nolo malum, hocfacio. Et: Ego autem carnalis sum, venundatus sub peccato. Sic Galat. 5: Caro concupiscit ad versus spiritum, & spiritus adversus carnem. At concupiscere contra spiritum peccatum est, quia prohibitum praecepto Dei: Non concupisces. Quare hoc peccatum est propriè peccatum, & per poenitentiam diluendum, sicut Romanor. 6. docet, destrui corpus peccati; & non obedire desideriis carnis. At desideria carnis, peccata & contra legem sunt divinam, Quare poenitentiâ pro eis opus est. Quintò, Luc. 13. Putatis, quia ipsi debitores fuerunt, prae omnibus hominibus habitatoribus lerusalem Non: Dico vobis, nisi poenitentiam habueritis, simul peribitis. Ecce, omnibus poenitentiam indicit. Ita Lucae 24: Oportuit praedicari in nomine ejus poenitentiam & remissionem peccatorum in omnes gentes. Ecce totum Evangelium nihil est, quàm praedicatio poenitentiae. Ergò vita Evangelica est aliud nihil, quam poenitentia. Ideò Bernardus rectè dicit: Qui non assiduè ad poenitentiam festinat, facto ostendit, se poenitentiâ non egere, quasi scilicet sit longè absurdissimum, esse aliquem, qui poenitentiâ non egeat. Sextò, Tota Ecclesia, teste Augustino, usque in finem mundi orat: Dimitte nobis debita nostra. Haec autem vox est poenitentiae, ita ut Christus dicat: Si non remiseritis homibus peccata eorum, nec Pater vester remittet vobis peccata vestra. Loquitur ad Apostolos sanctos filius Dei, & ubi sunt eorum peccata? Venialia quidem sunt, sed mortalia erunt, nisi remittantur. Sanè sunt quidam, qui hanc orationem pro poenis peccatorum orari garliant, quos oportet tanquam verbi Dei depravatores cavere. Nam quid dicent ad illud: Sanctificetur nomen tuum, Adveniat regnum tuum, fiat voluntas tua? hoc sanctissimi etiam orant, at orando confitentur, se nondum sanctificasse nomen Dei, nondum in eis esse regnum Dei, nec justiciam ejus, sed quaerunt hac oratione regnum Dei, & justiciam ejus, nondum se fecisse voluntatem Dei. At haec omnia sunt debita culpae, & peccata contra legem Dei, qui vult nomen suum sanctum esse, in nobis regnare, voluntatem suam in nobis fieri, nec putandum, quòd fictè oretur. Quare sequitur, omnes verè orare, & verè sibi haec deesse, confiteri. Et ita patet, quòd sola oratio Dominica nos docet, Primò, esse nos quotidianos peccatores, & semper peccare. Deindetotam vitam esse poenitentiam, & orationem, & contritionem. Ex quo ulteriùs sequitur contra Concilii Constantiensis determinationem, omnem actum hominis esse malum extra gratiam, quandò etiam actus justorum in gratia non est bonus, nec implet mandatum Dei. Vltimò, ad hoc urgent tot Apostoli Pauli exhortationes, ut mortificemus membra, quae supra terram sunt, Col 3. Et facta carnis, Rom. 8. Et renovemur in novitate sensus, Roman. 12. Et carnis curam non faciamus in desideriis ejus. Roman. 13. Crucifigamus carmen cum concupiscentiis, Gala. 5. Quae omnia eò tendunt (ut clarum est) quod assiduè poenitendum sit, quia peccatum fomitis assiduè movetur, & nova desideria profert, ceu spinas & tribulos terra maledicta Gen. 1. Caetera in Resolutorio Cons. 1. 2. & 3. & con. Sed nec adhuc video hujus conclusionis sententiam confutatam. Neque enim tacta fuit Lipsiae in una Syllaba. Ejus sententiam si neges, necesse est, ut negesomnes fermè libros B. Augustinicontra Pelagianos editos, qui totus per omnia in hanc sententiam procedit. Sequitur ergò, hanc non esse Doctrinam novam, ut Eccius calumniatur, sed Eccii propositio contraria huic, est novus & vetus error, ad haeresin pertinens Pelagianorum, nec Concilium quicquam contrà statuere habet, nisi velit er rare, sicut saepiùs fecit.

In Conclus. 2. Resol.

Quòd si is non justificabitur in judicio Dei, qui servus Dei est, nec om nes viventes, inter quos necesse est esse sanctissimos aliquot, si Ecclesiam sanctam, sanctorum communionem in terris vivere credimus, qui tamen legem implent, Qualis putas furor est illorum, qui citra gratiam & Ecclesiam insaniunt, legem posse impleri ex naturalibus viribus, quoad totam substantiam facti, licet non ad intentionem praecipientis? Ad hoc, ut iterum ad Articulum Hussiticum Constantiae damnatum redeam, quantus error est; Actum neutrum & Non-malum inveniri, dicere quandò Actus justorum non est justificabilis coram Deo? Quibus rectè illud Ierem: 49. dici potest: Ecce, quibus judicium non erat, ut biberent, bibentes bibent, & tu innocens eris? Non eris innocens. Et 1. Pet. 4. Si justus vix salvabitur, peccator & impius ubi parebunt! Et vide monstra, quae hinc sequuntur. Impio extra gratiam in suo opere bono tribuunt, nec veniale peccatum, sed solummodò non meritorium, cum hic justo in opere bono tribuatur adeò peccatum, ut, si judicio Dei sistatur, non possit justificari (noc est mortale & damnabile. Quantò ergò magis impii opera bona sunt damnabilia & mortalia, nequaquam Neutralia seu media. Et ad huc gloriantur, Theologiam Scholasticam non esse contra Theologiam Sacram, cum hac ratione melioris esset conditio peccatoris, quàm justi, ubi ille non peccaret, in quo justus peccaret.

Et Paulò pòst:

In fine iterum induco orationem Dominicam, quae sola plùs & meliùs erudit animam de libero Arbitrio, gratiâ & peccato, quàm omnes Recentiorum Theologorum libri & argutiae disputationum. Qui ergò orat, Sanctificetur nomen tuum petit, sine dubio, quòd non habet. Non enim fictis verbis apud Deum ludere licet. Si non habet: Ergò pollutor est nominis Dei. At nomen Dei non sanctificare, sed polluere, leve existimamus? Ita qui orat, Regnum Dei advenire, quòd est justicia & intra nos (ut Christus & Paulus docent) nonnè confitetur se injustum & justiciâ indigentem? At haec orant, non nisi filii Dei, justi & sancti. Ita, qui dicit: Fiat voluntastua, nonnè Rebellem se Deo esse confitetur? Annon est peccatum: Dei voluntatem non fieri? Vbi nunc liberum A rbitrium? Annon hîc de se desperat, ad solam gratiam confugit, non nisi peccatum sibi tribuit, & impossibilia sibi mandata Dei esse confitetur? Vbi hîc est facere, quòd in se est? Quandò justi orant, & peccatores sese tot modisconfitentur? Ita in omniore haec oratio volvitur. Et adhuc Theologi liberum Arbitrium, peccatum, gratiam tot studiis & quaestionibus non invenerunt, quid facia̅t, aut possint? Rectè ergo dixi, Oportere hominem de suis operibusdiffidere, & velut patalyticum, remissis manibus & pedibus, gratiam operum Artificem implorare, licet hanc sententiam Eccius cum factiosis suis in singulare suae inscitiae argumentum damnaverit. Facessent ergò nugae & argumenta humana, quae dicunt unus & idem Actus non potest esse acceptatus & deacceptatus; Quia esset bonus & Non bonus. Hoc enim subtilitatis Scoticae induco, ut ostendam, quàm longè absint â veritate, dum res istas divinas humanis ratiunculis incipiunt metiri. Nam nisi scripturae veritatem ignorarent, ista non dicerent. Et, si rectè intelligerent materiam gratiae, peccati, & Liberi A rbitrii, non istas cavillationes pro bonis rationibus ducerent. Dico ergo: Item actus est acceptatus, & non-deacceptatus. Quod autem non deacceptatur (oportet enim coru̅ verbis uti) non est bonitas actûs in caussa, sed ignoscentia divina, quae nisi esset, nullus esset acceptatus. Quare satis patet, quòd sunt ignari divinae Misericordiae, ac per hoc & Christi, dum opus bonum inveniunt accepratione dignum sine Misericordia ignoscente.

In Epistola super Expurgatione Ecciana Lutherus.

Ad id, quòd magis detestor, veniemus, id est, ad simulationem tuam, ne videar te penitùs comtempsisse, atque dilatis caeteris, quae in Exempla mea dilaceras, pro tempore solam eam partem accipio, in qua & tu maximè es negociosus, & rei totius penè summa pendet: Nempe quòd propositiones Carolstadii duaspriores 1. disp. tractatus à te concessas, & inde quae sequuntur, intuli.

Attende itaque, quid quaeram.

Has Propositiones Carolostadii duas, nonnè obtulit defendendas? Liberum arbitrium ante gratiam non valet, nisi ad peccandum. Liberum arbitrium sine gratia tantò citiùs propinquat iniquitati, quantò fortiùs intendit actioni. Verumnè hic dico? Quid autem amieus veritatis zelosissimus & apertus im pugnare veneras, nisi errores? Sic de te ipso jactas. Falsas ergò has Propositiones tenebas, & teneri volebas. Si enim veras putabas, cur impugnabas Veritatis defensor? At in media Disputatione veras esse concessisti, liberè pronuncians, Liberum arbitrium sine gratia non posse, nisi malum facere, Addebas, Nec Scholasticos Doctores unquàm aliud docuisse, ob idque negabas te Scotum, Capreolum tueri. Haec dico, non timens tuos Lipsenses, quos totics mihi frustrà intentas. Testis est horum omnium totum auditorium. Ego sanè haec audiens, gaudebam, tàm citò te rediisse in viam, atque jam totius Disputationis finem esse ducebam, quandò ex hac rei summa ferè omnia pendebant. Haec itaque rei summa est, quam nune agimus, quare & Epistolae meae rationem audi. Ego eum disputatorem vinci judico, qui id asserat, quòd prius impugnaverit. Ita pronunciavi, & pronuncio, Eccium victum, Carolostadium victorem, & hoc ad nobilissimum Virum Pyrcheymerum Nürnbergensem scripsi, staturam victoriam Carolostadio, & illud scheda publica, Carolostadium non fugitivum militem (sic eum tu traduxeras) venturum, Victorem Ecciani erroris jamdudum. Omnia haec vera sunt hodiè quoque, etiamsi judices aliud, judicarent, quòd non spero. Hinc intuli omnia, qnae ad Veritatem hanc sequuntur, licet tibi indignissima visa (quod miror) nempe quod tres Sectas Scholasticorum Doctorum nobiliores negaris, qui liberum arbitrium ante gratiam nullum actum meritorium, tamen actum, qui non sit peccatum, & qui gratiam de congruo emereatur, tribuunt. Item articulum Johannis Huss (cujus multò plures nunc teneo, quàm Lipsiae tenebam, ut suo die ostendam) Christianissimum esse, & tuum, in quo censentur actus humani divisione immediata, aut boni, aut mali. Hic enim evidenter sequitur, Si ante gratiam non nisi peccat liberum arbitrium, tunc & sectas Doctorum Scholasticorum errare sequitur, in suo congruo actu, stat enim verbum illud, Non nisi ad peccandum valet liberum arbitrium sine gratia. Intuli quoque verissimè, te Pelagianum haereticum fuisse reversurum Ingolstadium, nisi confessus fuisses hanc sententiam, quòd verissimè sit Pelagianum, actum sine peccato liberum arbitrium dare ante gratiam, ut faciunt Scholastici, non quòd ideò Pelagiani sint, sieut Dia lecticâ tuâ solitâ ducis consequentias, quia non pertinaciter erraverunt, sicut tu fueras erraturus, si crroris defensor permansisses. Ideò Calendarium illud Doctorum, seu Catalogus tuae est aoutissima Dialecticae testimonium fidele, quae semper latiùs clamat, quàm videat. Insuper dixi, cecidisse Theologistriam carnificem de merito congrui, de facere quod est in se, & caetera illic censita, quia ante gratiam non nisi peccatum esse, datum erat, peccatum autem ad gratiam congruum nunquam esse queat. Belial enim Christo non congruit, nec tenebrae luci, quin potiùs peccatum gratiae adversatur Omnia, inquam, haec vera sunt, si Carolostadius verus est, ut Eccius dedit, quod si tu, mi Ecci, aliam habes Grammaticam, ficut verè aliam semper habes Dialecticam, ut victus, victor, veritas, error. Breviter, res & vocabula tibi ad placitum novo Mercurio serviant, debes nobis esse propitius, nec aegrè ferre, si nostra utamur, quandò permittimus, teuti tua̅. Ita hucusque sa pui & sapio. Sed scio, quid hîc cogites. At noli interim, mi Ecci rumpi, mox adero cogitationibus tuis, hoc primùm praefatus, quòd caetera de activitate liberum arbitrium & alia quaedam, in quibus tantum perdidistis tempus, leviora fuerunt, quàm ut Disputationem Theologicam, praesertim talem actantam, mererentur. Sufficit de summa inter nos convenisse, Liberum arbitrium bonum Deo & gratiae soli deberi, sine qua non possit, nisi peccare. Hoc potiùs disputabatur, an Liberum arbitrium ante gratiam non solùm non mereretur, sed etiam peccaret, & iniquitati propinquaret, dum actioni intendit, ut sunt clara verba Carolostadii. Quae si noluisti impugnare, cur obtulisti? Cur, si falsa erant, concessisti? Cur non saltem coram mutivisti, praesente puerili illo Carolostadio, tuum non meritorii vocabulum, quem absentem ex Ingolstadio heroi - cus & apertus vir adeò contempsisti? Nunc demùm nata est glossa tua, quâ elaberis, quam Lipsiae, ne capereris, sincerus & apertus homo, toties petitùs celabas. Vror ego utrinque nimis, & miserens tui, & indignans tuae maledictae simulationi, Desine tu veritatem Theologiae quaerere, abolita est fides tui, ad sycophantam tuum Aristotelem, impiissimum inter Philosophos simulatorem: redi, qúi nunquam id voluit dicere videri, quae dixisset: Magister tuus est dignissimus. O me miserum, quod unquam mihi contigit tecum esse quippiam negotii. Spiritus disciplinae effugit fictionem, ut Sap. 1. scribitur, & in simplicitate, inquit, cordis quaerite illum.

AD BVLLAM PAPALEM DE LIBERO ARBITRIO VIRIBVSQVE HVmanis Dissertatio, Quâ Sententiam suam per Resolutionem Adsertionum suarum & dilucidiùs expositam & pluribus confirmatam dedit LVTHERVS Anno 1520.

IN BVLLA LEONIS PAPAE ARTICVlus 36. Lutheti recensetur.

Liberum Arbitrium post peccatum est Res de solo titulo, & dum facit, quod in se est, peccat mortaliter, quem Anno 18. 6. Cal. Maij Heydelb. posuerat.

31. In omni opere bono justus peccat, quem contra Eccium & in eadem Heydelb. complexus fuerat.

30. Aliqui Articuli Iohannis Hußcondemnati in Concilio Constantiensi sunt Christianißimi, verißimi & Evangelici, quos nec universalis Ecclesia posset damnare, quem contra Eccium Lypsiae ad Conciliorum infinitam Autoritaetem convellendam protulerat.

Damnatur, reprobatur atque omnis rejicitur, &c. uti in Bulla.

ART ICV LV S XXXVI. LIBERVMARBITRIVM POST, PECCATVM RES EST DE SOLO TITVLO, ET DVM FACIT QVOD IN SE EST, PECCAT MORTALITER.

IN felix liberum arbitrium, justus in bono opere peccat mortaliter, ut vidimus, & ipsum jactatur ante justiciam aliquid esse & posse. O damnatores miseri. Est autem articulus nixus, primo in verbo Augustini, de spiritu & litera, cap. 4. Liberum arbitrium sine gratia non valet, nisi ad peccandum. Rogo, quae est ist a libertaes, quae non nisi in alteram partem potest, eamque pejorem? Est hoc esse liberum, non posse nisi peccare? Sed Augustino non credam. Scripturas audiamus. Christus dicit Iohan. 15: Sine me nihil potest is facere. Quid est hoc Nihil, quod sine Christo facit liberum arbitrium? Praeparat se, inquiunt, adgratiam, per oper a moraliter bona. Sed ea Christus hic facit nihil, ergò per nihil se praeparat, mira praeparatio, quae per nihil sit. Verùm quid illud nihil sit, ipse sequenter exponit, dicens: Si quis in me non manserit, mittetur foràs, sicut palmes, & arescit, & colligunt eum, & in ignem mittunt & ardet. Obsecro, quae est tua frons meretricia, sanctißime Vicarie Christi, quâ sic audeas Domino tuo contradicere? Tudicis, quòd liberum arbitrium poßit se parare, ut intret ad gratiam. Contra Christus dicit, quòd mittatur foràs, ut longior fiat à gratiâ. Quàm pulchrè concordat tua Bulla cum Evangelio! Christ um ergò audiamus, qui palmitis excisi, ponit quinque perditionis gradus, quibus ostendit eum se non modò non posse ad bonum parare, sed necessariò pejorem fieri. 1. Primus est, quòd foràs mit titur, ergò non intromittitur, datur in potestatem in Satanae, qui non permittit eum eonari ad bonum. Quid enim aliud, foràs mittere, potest significare? 2. Secundò arescit, hoc est, quotidiè pejor fit, sibi relictus. Atque haec sunt opera duo liberi arbitrii, scilieet peccare & perseverare augescereque in peccatis, foràs, mitii & arescere, si enim aliud potest liberum arbitrium, Christus certè mentitur. 3. Tresscquentes poenaesunt, colligunt, scilicet ad judicium, ut convincatur cum aliis. 4. Deinde datâ sententiâ, in ignem mittunt aeternum, ubi tandem non nisi ardet, id est, poenam luet aeternam. Nibil ergò posse liberum arbitrium, non est, ut illi fingunt, non meritorium operari, sed est foràs mitti & arescere. Palmes excisus non sese parat ad vitem, neque enim potest, sed longiùs sit à vite, & magis ac magis perit, ita & liberum arbitrium, seu impius homo. Gen. 6. & 8: Sensus & cuncta cogitatio cordis humani ad malum prona sunt omni tempore. Obsecro, qui cunctam cogitationem cordis malam facit, idque omni tempore, quam relinquit bonam, quae praeparet adgratiam? An malum disponit ad bonum? Nec est, quod hanc autoritatem eludat quisquam, quasi cogitationem suam malam poßit homo cohibere aliquandò. Quae enim cogitatio haec facit aut patitur, utraque bona est, sed inter eas, quae cunctae dicuntur, non numerabitur. Si una bona in eo esse potest, mentitur Moses, qui cunctas malas esse affirmat. Insuper textum Ebraeum sic referre licet, quoniam quidquid cupit & cogitat cor hominis, solummodò malum est, omni die. Additur enim particula exclusiva, ad malum, quam nostra translatio non reddidit. Nec verbum, cupit, reddidit, nec plenè verbum cogitat, sed cogitationem, vertit. Vult enim Moses non modò ociosas & spontaneas, sed etiam ingeniosas & eas, quibus homo de industria cogitat aliquid facere, atque has etiam non nisi malus dicit, ut nihil faciant Pelagiani isti, qui liberum arbitrium tribuunt, si studiosè laboret, ad bonum aliquid valere. Iterum Gen. 6: Non permanebit Spiritus meus in homine, quia caro est. Si homo caro est, quid potest in bonum? An ignoramus opera carnis propria? Gal. 5. quae sunt fornicatio, immundicia, lascivia, irae, invidiae, homicidia &c. Haec ergò sunt, quae liberum arbitrium facit, dum facit quod in se est, haec autem omnia sunt mortalia. Nam Romanor. 8. dicit: Prudentia carnis mors est, & inimica Deo. Quomodò mors ad vitam? Quomodò inimicitiae ad gratiam se disponet? Si enimspiritus in hominibus non manet, mortui sunt coram Deo. Mortuus autem non vitae, sed mortis opera necessariò faciet, opus autem mortis ad vitam non disponit. Figmenta ergò sunt omnia, quae de praeparatione liberi arbitrii ad gratiaem, tot Libris tractatasunt. Esaias etiam dicit 40: Suscepit de manu Domini duplicia pro omnibus peccatis suis. Quid hîc dicent? Gratiam dicit à Domino non dari nisi pro peccatis, scilicet pro malis. Atque id quòd dicit, Omnibus, idsignisicat quòd nihil nisi peccata fecerit ante gratiam, seu omnia opera ejus peccata fuerint. Si autem de manu Domini contingit suscipere gratiam pro operibus congruis, quae peccata non sint, falsum hîc Esaias dixit, gratia DEI vilescit, ut quam non penitùs indignis dedit, sicut Pelagiani docuerunt, à quorum sensu nihil nisi solis verbis distamus. Si quidem & nos mereri gratiam, licet non de condigno praedicamus, quòd & ipsi conceßissent, neque enim grattam Dei tàm vilem habuissent, ut ea digno merito donari dicerent. Idem Esaias ibidem: Omnis caro foenum, & omnis gloria ejus sicut flos foeni, exiccatum est foenum & flos cecidit, quia Spiritus Domini sufflavit in illud, verbum autem Domini manet in aeternum. Dafoenum & florem ejus. Nonnè caro, homo, seu liberum arbitrium, & quidquid est hominis? Flos ejus & gloria nonnè est virtus, sapientia, liberum arbitrium, unde poßit gloriari, aliquid esse & posse? Quâ ergò ratione fit, ut flante spiritu exiccetur & cadet, & manente verbo percat? Nonnè spiritus est gratia, quâ tu dixisti liberu̅ arbitriu̅ ju vari, &c jus praeparatione̅ co̅summari? Cur ergò hîc exiccatu̅ & cecidisse dicit, quidquid est etiam optimu̅ carnis. Nondu̅ vides spiritum & liberum arbitrium esse contraria? Siquidem ille flante, hoc cadit, & non manet cum verbo. Non autem caderet & periret, si ad flatum spiritûs & verbi aptum & praeparatum esset. Ierem. quoque cap. 10. sic dicit: Scio Domine, quoniam non est hominis via ejus, nec viri est, ut dirigat gressus suos. Quid potuit apertiùs dici? Si via sua & gressus sui non sunt in potestate hominis, quomodo via Dei & gressus Dei erunt in potestate ejus? Via enim hominis est ea, quam ipsi vocant naturalem virtutem faciendi, quòd est in se. Ecce haec non est in arbitrio hominis seuliberi arbitrii, quid ergò liberum arbitrium est, nisires de solo titulo? Quomodo potest sese ad bonum praeparare, cum nec in potestate sit, suas vias malas facere? Nam & mala opera in impiis Deus regit, ut Proverb. 16. dicit: Omnia propter semetipsum operatus est Dominus etiam impium ad diem malum. Et Roman. 1: Tradidit illos Deus in reprobum sensum, ut faciant, quae non conveniunt. Et 9: Quem vult, indurat, cujus vult, miseretur. Sicut & Exod. 9. de Pharaone dicit: In hoc ipsum excitavi te, ut ost endam virtutem meam in te, ideò enim est terribilis Deus in judiciis & operibus suis. Sic rursus Proverb. 16: Hominis est praeparare cor, Domini autem est gubernare linguam, hoc est, homo multa solet proponere, cum tamen adeò non sint in manu ejus opera ejus, ut nec verba in hoc ipsum habeat in potestate sua, coactus mirabili Dei providentiâ, & loqui & facere, aliter quàm cogitavit. Sicut in Balaam monstratum est Num. 24. Et Psal. 139: Non est sermo in lingua mea. Et clariùs infra Proverb. 16: Cor hominis cogitat viam suam, & Dominus divigit gressus suos, Ecce non sicut homo cogitat, via ejus procedit, sed sicut Dominus ordinat. Ideò & 21. dicit: Sicut divisiones aquarum, ita cor Regis in manu Domini, quocunque voluerit, inclinabit illud. Vbi est ergò liberum arbitrium? figmentum est penitùs. Atque si scriptura non doceret haec, abundè ex òmnibus historiis hanc veritatem disceremus, & unusquisque ex vita suapropria. Quis enim est, qui omnia, quae voluit, effecit? Imò quis id, quod cogitavit facere, nonsaepiùs aliâ statim cogitatione mutavit, nesciens, quomodò mutarit? Quis audet negare, se etiam in malis operibus saepiùs coactum, aliud facere, quàm cogitaevit? Annen putas hujus Bullae autores in eo fuisse totis & summis liberi arbitrii viribus, ut pro se contra Lutherum loquerentur? Et ecce, quàm non fuerit in eorum arbitrie, haec cogitatio & operatio, omnia enim contra se in caput suum operatisunt, ut nunquam legerim, qui se foediùs abominabiliùsque dedecoraverint, & in omnemtur pitudinem errorum, haeresium, malitiarum, apertißimè tradiderint, excoecati & ignorantes, Adeò non est in homo in manu sua, etiam mala operans & cogitans. Et verè Paulus Ephe. 1. dixit: Deus operatur omnia in omnibus. Periit itaque hîc etiam generalis illae influentia, quâ garriunt, esse in potestate nostra, naturales operationes operari. Secùsrem habere monstrat experientia omnium. Et vide nos insensatos, ipsam radicem operum, nempè vitam ipsam, quae caput est omnium operum, scimus omnes, nullo memento esse in manu nostra, & audemus dicere, aliquam cogitationem esse in manu nostra? Quid absur diùs dici potest? Qui ergò vitam nostram in manu sua retinuit, motus nostros & opera in manu nostra posuit? Vnde non est dubium, Satanâ magistro in Ecclesiam venisse hoc nomen Liberum arbitrium, ad seducendos homines à via Dei in vias suas proprias. Fratres Ioseph omninò cogitaverun: eum occidere, & ecce ipsa haec cogitatio adeò non erat in eorum arbitrio, ut etiam in contrarium mox omnia cogitarent, sicut dixit: Vos cogitastis de me malum, sed Deus vertit illud in bonum. Habes miseriam de Papa quid hîc oggannias? Vnde & hunc articulum necesse est revocare, malè enim dixi, quòd liberum arbitrium ante gratiam sit res de solo titulo, sed simpliciter debui dicere: Liberum arbitrium est figmentum in rebus, seu titulus sine re. Quia nulli est in manu sua, quippiam cogitare mali aut boni, sed omnia sub Deo sunt, contra quem nihil possumus, nisi quantum permittit aut fasit ipse. Quòd & Poëta voluit, quandò dixit: Certâstant omnia lege. Et Christus Matth. 10: Folium arboris non cadit in terram sine voluntate Patris vestri, qui in coelis est, & capilli capitis vestri omnes numerati sunt. Et Esa. 31 eis insultat, dicens: Benè quoque aut malè, si potestis, facite. Vndè & ego hos liberi arbitrii seu Baal Prophetas exhortor cum Elia: Agite, estote viri, facite, quòd in vobis est, tentate saltem aliquandò id, quòd docetis, praeparate vos ad gratiam, & obtinete, quae vultis, quandoquidem dicitis, Deum non negare quidquam, si feceritis, quòd liberum arbitrium potest. Vehementer turpe est, ut vestrae doctrinae nullum exemplum adducere, nullum opus vos ipsi praestare queatis, & solis verbis sapientes sitis. Verùm Pelagium sub his studiis alunt. Quid enim refert, si neges, gratiam ex operibus nostris, & doceas tamen per opera nostra dari? Idem manet impietatis sensus, quo gratia non gratis, sed ob nostra opera donari creditur. Neque enim Pelagiani alia opera docuerunt & fecerunt, propter quae gratiam dari voluerunt, quàm vos docetis & facitis. Ejusdem sunt liberi arbitrii opera, eorundemque membrorum, sed alia vos eis nomina & alia illi dederunt, jejunium, oratio, eleemosynae eaedem erant, sed vos congrua, illi condigna adgratiam vocaverunt, ubique tamen idem Pelagius triumphator perseveravit. Fallit hos miseros homines rerum humanarum inconstantia, seu (ut vocant) contingentia, oculos enim suos stultos mergunt in res ipsas, operaque rerum, nec aliquandò elevant in conspectum Dei, ut res supra res in Deo cognoscerent. Nobis enim ad inferna spectantibus, res apparent arbitrariae & fortuitae, sed ad su perna spectantibus, omnia sunt necessaria. Quia non sicut nos, sed sicut ille vult, ita vivimus, facimus, patimur omnes & omnia. Cessat liberum arbitrium erga Deum, quòd apparet erga nos & temporalia, illic enim, ut Iacobus ait, non est transimutatio, nec vicißitudinis obumbratio. Hîc verò omnia mutantur & variantur. Et nos stulti divina aestimamus secundum haec temporalia? Vt Libero arbitrio praesumamus Deum praevenire, & gratiam extorquere velut dormienti, quoties libitum fuerit, quasi ille mutari nobiscum poßit, & velit, quòd aliquandò non voluit, idque nestro libero arbitrio operante & volente. O furor furorum omnium novißimus! Et Paulus Eph. 2. dicit: Eramus & nos naturâ filii irae, sicut & caeteri. Si omnes extra gratiam sunt filii irae ex ipsa natura, ergò & liberum arbitrium est filius irae ex natura sua, si ex natura sua, multò magis ex omnibus operibus suis. Quid autem esse potest naturâ filius irae, nisi quòd omnia, quae facit, sunt mala, non ad gratiam, sed iram praeparantia, imò iram merentia? Ite nunc Pelagiani, & operibus vestris praeparate vos ad gratiam, cum hîc Paulus non nisi iram illis mereri omnes dicat. Mitius erat, si solum dixisset: Eramus filii irae, sed addens, naturâ, certè totum quòd sumus & faecimus ex natura, non nisi meritum irae, nequaquam gratiae intelligi voluit. Vix breviorem & apertiorem potentioremque in scripturis invenias sententiam adversus liberum arbitrium. Et quid multis agimus? Ex supra dictis abundè cognovimus, etiam justos magno certamne contra suam carnem laborare, ut faciant bonum, resist itque eis liberum eorum arbitrium & prudentia carnis, summis viribus concupiscens contra spiritum, odiens ea, quae sunt spiritus & legis Dei, & quomodò poßibile est, ut sine spiritu ex natura sua poßit pro spiritu concupiscere, seu ad spiritum se praeparare, faciendo quòd est in se? Ingratia dum fuerit, natura ejus talis est, ut contra gratiam indomitum pugnet, & extra gratiam talis esse poterit natura ejus, ut spiritum juvot? Quid insanius fingi potest? Esset enim hoc monstrum novum simile huic, si quis in domitam feram vinculis custoditam, domare non poßit, & tamen insanus jactet eam ante vincula & sine vinculis esse tàm cicurem & mansuetam, ut sponte se domet, seu ut dometur, laboret. Desistite, quaeso, ab hac insania, miserrimi Pelagiani. Si liberum arbitrium in gratia peccat & in sanit adversus gratiam, sicut cogimur omnes sentire, & queruntur Apostolus & omnes sancti, certè contra omnem sensum est, ut extra gratiam probum sit, & ad absentemse paret, quam praesentem odit & persequitur, &c. Necesse est ergò mera fig menta & hypocrises esse, quaecunque & docentur & fiuntante gratiam, pro gratia impetranda, praeveniri enim nos necesse est misericordiâ Dei, ut velimus. Sicut & Augustinus contra epistelas Pelag. dicit, quòd nolentes Deus convertit & reluctantes, sicut in exemplo Pauli monstravit, quem tunc convertit, quando erat summo ardore persecutionis insanus & contrarius gratiae. Et Petrus non respexit Dominum, ut recordaretur verbi, quòd dixerat ei Iesus, sed Dominus respexit Petrum in media & maxima illa negatione, & sic recordatus verbi, flevit amarè. Videmus itaque in hujus articuli sententia, quàm fallax fuerit operatio erroris, magistro Satanâ. Cum enim negare non possent, nos per gratiam Dei salvos fieri oportere, nec eludere possent hanc veritatem, aliâ viâ ingressa est impietas ad eludendum, fingens, Etsi nostrum non sit, salvare nos ipsos, nostrûm tamen esse, parari ad hoc, ut salvemur gratiâ Dei. Quae, rogo, manet gloria Deo, si nos tantum possumus, ut salvemur per gratiam ejus? An parum esse videtur hoc posse, si quis gratiam non habens, tantum tamen virtutis habet, ut gratiam habere, quandò voluerit, poßit? Quid refert, si dicas, sine gratia nos salvari cum Pelagianis, cum gratiam Dei jam ponas in arbitrio hominum? Videris mihi pejor esse Pelagio, dum gratiam Dei necessariam in potestatem hominis po nis , quam ille ponitùs negavit necessariam. Minus, inquam, videtur impium, gratiam in totum negare, quàm eam nostro studio & opere parari, ac velut in manu nostra reponere. Et tamen pravaluit haec operatio erroris, quia speciosa & placens naturae liberoque arbitrio, ut difficile sit cam refutare, praesertìm apud rudes & crassos animos. In caeteris autem articulis, de Papatu, de conciliis, indulg entiis, aliisque non necessariis nug is, ferenda est levitas & stulticia Papae & suorum, sed in hoc Articulo, qui omnium optimus, & rerum nostrarum summa est, delendum ac flendum est, miseros sic insanire. Tantum abest enim, ut Papa & sui discipuli mysterium hoc gratiae Dei, vel uno jota intelligant, aut aliquandò agnescant, ut antè casurum coelum credam. Non stabit hujus articuli veritas cum Ecclesia Papae, non magis quàm cum Christo Belial, & cum luce tenebrae. Papae enim Ecclesia nisi opera bona doceret ac venderet, aut solâ gratiâ nos justificari syncerè doceret, neque in hanc pompam crevisset, neque ad horám, si quo casu crevisset, stetisset. Crucis est enim haec Theologia, quae damnat quidquid Papa probat, & martyres facit. Vnde & Ecclesia, finito martyrum tempere, optimâ ac penè totâ sui parte effloruit. Mox pro crucesucceßit voluptas, propenuriâ opulentia, pro ignominiâ gloria, donec ea, quae nunc Ecclesia vocatur, ipso mundo, ut sic dicam, mundanior, & ipsâ carne carnalior facta sit. Et ego non habeo aliud contra Papaeregnum robustius argumentum, quàm quòd sine cruce regnat. Pror sùs nihil pati, omnibus autem abundare & excellere studet, & non est fraudatus desiderio suo. Habet quod voluit, factaque est meretrix civit ás fidelis, vereque regnum veri illius Antichristi. Verbosus in hac parte fui, neceßitate rei, quae non modò per hanc Bullam (quòd ne pili quidem facio) sed per omnes penè Scholasticos doctores oppressa & extincta est, plùs trecentis annis. Nemo enim hîc non co̅tragratiam pro gratia scripsit, ita ut non sit res aequè necessaria tractatu, quàm & saepiùs optavi, omißis frivolis illis Papensibus nugis & negotiis, quae nihil ad Ecclesia̅ pertinent, nisi ut va stent , tractare, sed longitudine temporis & magnitudine usus, operatio Satanae sic insedit & errore isto sic hebetavit animos hominum, ut nullos videam, qui idonei sint, ut intelligant, nedum ut nobiscum certent. Plena est harum rerum divina Scriptura, sed sic vastata per nostrum Nabucdonosor, ut nec literarum facies & noticia reliqua sit, opusque sit nobis quodam Esdrâ, qui novas literas inveniat, & dennò nobis Bibliam reparet, quòd spero nunc geri efstorescentibus in toto orbe linguis Ebraicâ & Graecâ, Amen. seu collatio de libero Arbitrio Desiderii Erasmi Roterodami. Numero 5. Hyperaspistes prior. Numero 6. Hyperaspistes posterior. Numero 7.

DE LIBERO ARBITRIO ΔIATPIBH', SIVE COLLATIO, DESIDERII ER ASMI RODERODAM.

Primum legito, deinde judicato.

IN NOMINE IESV.

DE LIBERO ARBITRIO ΔIATPIBH' SIVE Collatio, per Desiderium Erasmum Roterodamum.

INter difficultates, quae non paucae occurrunt in divinis literis, vix ullus Labyrinthus inexplicabilior, quàm de libero arbitrio. Nam haec materia jam olim Philosophorum, deinde Theologorum etiam, tum veterum, tum recentium ingenia mirum in modum exercuit, sed majore, sicut opinor, negocio, quàm fructu. Nuper autem re novata est per Carolstadium & Eccium, sed moderatiore conflictatione, mox autem vehementiùs exagitata per Martinum Lutherum, cujus extat de libero arbitrio assertio. Cui tametsi jam non ab uno responsum est, tamen quandò ita visum est amicis, experiar & ipse, num ex nostra quoque conflictatiuncula veritas reddi possit dilucidior. Hîc scio quosdam protinùs obduratis auribus reclamaturos, , Erasmus audet cum Luthero congredi, hocest, cum elephanto musca? Ad quos placandos, si tantillum silentii licebit im petrare, nihil aliud praefabor in praesentia, quàm id, quòd res est, me nunquam jurasse in verba Lutheri. Proinde nemini videri debebat indignum, sicubi palàm dissentirem ab illo, nimirum, ut nihil aliud, homo ab homine, tantum abest, ut nefas sit de illius aliquo dogmate ambigere, multò minus, si quis veritatis eliciendae ftudio, moderara disputatione cum illo congrediatur. Certè Lutherum ipsum non arbitror indignè laturum, sicubi quis ab ipso dissentiat, quum ipse sibi permittat, non folum ab omnium Eccesiae doctoru̅, verum etiam ab omnium gymnasiorum, conciliorum, Pontificum decretis appellare, quòd quum ipse palàm & ingenuè profiteatur, mihi no̅ debet apud illius amicos esse fraudi, si repeto. Proinde, ne quis hanc pugnam interpretetur, qualis solet esse inter commissos gladiatores, cu̅ unico illius dogmate conflictabor, non in aliud, nisi ut, si fieri queat, hac collisione scriptuarum & argumentorum fiat evidentior veritas, cujus indagatio semper fuit honestissima studiosis. Res sine conviciis agetur, sive quia sic magis decet Christianos, sive quia sic certiùs invenitur veritas, quae saepenumero nimiùm altercando amittitur. Equide̅ non ignoraba̅, quàm non essem ad ha̅c appositus palaestram, certè vix alius quisquam minùs exercitatus, ut qui semper arcano quodam naturae sensu abhorruerim à pugnis, eoque semper habui prius in libreioribus Musarum campis ludere, quàm ferro cominùs congredi. Et adeò non delector assertionibus, ut facilè in Scepticoru̅ sententiam pedibus discessurus sim, ubicunque per divinaru̅ scripturaru̅ in violabile̅ autoritatem, & Ecclesiae decreta libeat, quibus meum sensum ubique libens submitto, sive assequor, quod praescribit, sive non assequor Arque hoc ingeniu̅ mihi malo, qua̅ quo video quosdam esse praeditos, ut impotenter addicti sententiae, nihil ferant, quòd ab ea discrepet, sed quicquid legunt in scripturis, detorquent ad assertionem opinionis, cui se semel manciparunt, sicuti juvenes, quipuellam amant immoderatiùs, quocunque se vertunt, imaginantur se videre, quòd amant. Imò, ut, quod est similius, conferam, quem ad modum inter eos, inter quos incruduit pugna, quicquid fortè ad manum est, sive cantarus sit, sive discus, in telum vertitur. Apud sic affectos quod obsecro potest esse syncerum judicium? Aut quis ex hujusmodi disputationibus fructus, nisi ut uterque ab altero consputus discedat? Semper autem erunt quamplurimi tales, quales describit Petrus Apostolus, indocti & instabiles, qui depravant scripturas ad suam ipsorum perditionem. Itaque quòd ad sensum meum attinet, fateor, de libero arbitrio multa variaque tradi à veteribus, de quibus nondum habeo certam persuasionem, nisi quòd arbitror esse aliquam liberi arbitrii vim. Legi quidem Martini Lutheri assertionem, & integer legi, nisi quòd illic favorem quendam in illum mihi sumpsi, non aliter, quàm cognitor favere solet gravatoreo. Et quanquam ille rem omnibus praesidiis magnoque spititu versat agitque, mihi tamen, ut ingenuè fatear, nondum persuasit. Quòd si quis vel ingenii tarditati, vel imperitiae velit asscribere, cum hoc non contendam, modò tardioribus etiam permittant vel discendi gratiâ, congredi cum his, quibus Dei donum uberius contigit, praesertim quum Lutherus minimum tribuat eruditioni, plurimum spiritui, qui nonnunquam instillat quaedam humilioribus, quae illis negat. Haec ad illos, qui fortiter clamant, Luthero plus esse eruditionis in minimo digitulo, quàm Erasmo in toto corpore, quòd ego sanè nunc non refellam. Ab istis quam libet iniquis, tamen illud, opinor, impetrabo, ut si per me conceditur in hac disputatione Luthero, ne quo pacto gravetur praejudicio doctorum, conciliorum, Academiarum, Pontificum & Caesaris, ne meam causam deteriorem faciat, quorundam in judicando temeritas. Etiamsi visus sum mihi, quod illic Lutherus tractat, percepisse, attamen fieri potest, ut me mea fallat opinio, eòque disputatorem agam, non judicem, inquisitorem, non dogmatisten, paratus à quocunque discere, si quid adferatur rectius aut compertius. Quanquam illud libenter persuaserim mediocribus ingeniis, in hujus generis quaestionibus non adeò pertinaciter contendere, quae citiùs laedant Christianam concordiam, quàm adjuvent pietatem. Sunt enim in divinis literis adyta quaedam, in quae Deus noluit nos altiùs penetrare, & si penetrare conemur, quò fuerimus altiùs ingressi, hoc magisac magis caligamus, quô vel sic agnosceremus & divinae sapientiae majestatem im pervestigabilem, & humanae mentis imbecillitatem. Quemadmodum de specu quodam coricio narrat Pomponius Mela, qui primùm jucunda quadam amoenitate allectat ac ducit ad se, donec altiùs atque altiùs ingressos tandem horror quidam ac majestas numinis illic inhabitantis submoveat. Huc igitur ubi ventum erit, meâ sententià consultius ac religiosius etiam fuerit, clamare cum Paulo: O altitudo divitiarum sapientiae & scientiae Dei, quàm incomprehensibilia sunt judicia ejus, & im pervestigabiles viae ejus? Et cum Esaia: Quis audivit spiritum Domini aut quis consiliarius ejus fuit? quàm definire quod humanae me̅tis excedit modum. Multa servantur ei tempori, quum jam non videbimus per speculum & in aenigmate, sed revelata facie Domini, gloriam contemplabimur. Ergo meo quidem judicio, quod ad liberum arbitrium attinet, quae didicimus è sacris literis, si in via pietatis sumus, ut alacriter proficiamus ad meliora, relictorum obliti, si peccatis in voluti, ut totis viribus enitamur, adeamus remedium poenitentiae, ac domini misericordiam modis omnibus ambiamus, sine qua nec voluntas humana est efficax, necconatus, & si quid mali est, nobis imputemus, si quid boni, totum asscribamus divinae benignitati, cui debemus & hoc ipsum, quod sumus, caeterum quicquid nobis accidit in hac vita, sive laetum, sive triste, ad nostra̅ salutem ab illo credamus immitti, nec ulli posse fieri injuria̅ à Deo naturâ justo, etia̅ si qua nobis videntur âccidere indignis. Nemini desperandu̅ esse venia̅ à Deo naturâ cleme̅tissimo. Haec, inqua̅, tenere, meo judicio, satis erat ad Christiana̅ pietate̅, nec erat irreligiosa curiositate irrumpendu̅ ad illa retrusa, ne dica̅ supervacanea, An Deus contige̅ter praesciat aliquid. Vtru̅ nostra voluntas aliquid agat in his, quae pertine̅t ad aeterna̅ salutem, An tantum patiatur ab agentegratia, An quicquid faciamus, siue boni, siue mali, mera necessitate faciamus, vel patiamur potius. Sunt quaedam, quae Deus omninò voluit nobis esse ignota, sicut diem mortis, & diem extermi iudicii. Non est vestru̅ nosse te̅pora vel mome̅ta, quae pater posuit in sua potestate, Actoru̅ 1. & Marci 13: De die aute̅ illa vel hora nemo scit, neque angeli in coelo, neque filius nisi pater. Quaeda̅ voluit nos scrutari, sic ut ipsu̅ in mystico silentio veneremur. Proinde multa sunt loca in divinis voluminibus, in quib. quu̅ multi divinârint, nullus tame̅ ambiguitate̅ planè resecuit, velut de distinctione personaru̅, de conglutinatione naturae divinę & humanę in Christo, de peccato nunquam remittendo. Quaeda̅ voluit nobis esse notissima, quod genus su̅t, benè vive̅di praecepta. Videlicet hic est sermo Dei, qui nequepete̅dus est è sublimi conscenso coelo, neque è longinquo importa̅dus tran smisso mari, sed propè adest in ore nostro, & in corde nostro. Hęc omnib. ediscenda su̅t, caetera rectiùs Deo co̅mittu̅tur, & religiosius adora̅tur incognita, quàm discutiu̅tur impervestigabilia. Quod examina quaestionum, vel cotentionum potiùs nobis peperit personarum distinctio, ratio principii distinctio nativitatis & processionis? Quas turbas concitavit in orbe digladiatio de Conceptione Virginis? Quaeso, quid hactenùs his operosis quaestionibus profectum est, nisi quòd magno concordiae dispendio, minus amamus, dum plus satis volumus sapere? Jam sunt quaedam ejus generis, ut, etiam si vera essent & sciri possent, non expediret tamen ea prostituere prom iscuis auribus. Fortassè verum est, quòd solent garrire sophistae, Deum secundum naturam suam non minus esse in antro scarabei, ne quid dicam obscoenius, quòd istos tamen non pudet dicere, quàm in coelo, & tamen hoc inutiliter disputaretur apud multitudinem. Ettres esse Deos, ut verè dici possit juxta rationem dialectices, certè apud multitudinem imperitam magno cum offendiculo diceretur. Si mihi constaret, quòd secus habet, hanc confessionem, quâ nunc utimur, nec fuisse institutam à Christo, nec ab hominibus potuisse institui, & ob hoc non exigendam à quoquam, item non requiri satisfactionem pro commissis, vererer tamen eam opinionem publicare, quòd videam plerosque mortales mirè propensos ad flagitia, quos nunc utcunque cohibet, aut certè moderatur confitendi necessitas. Sunt quidam corporum morbi, qui minore malo tolerantur, quàm tolluntur, veluti si quis in calido sanguine trucidatorum infantum lavet, ut leprâ careat. Ita sunt quidam errores, quos minori pernicie dissimules, quàm convellas. Paulus novit discrimen inter ea, quae licent, & ea, quae expediunt. Licet verum dicere, verum non expedit apud quoslibet, nec quovis tempore, nec quovis modò. Si mihi constaret insynodo quippiam perperàm fuisse constitutum aut definitum, liceret quidem verum profiteri, at non expediret, ne malis praeberetur ansa contemnendi patrum autoritatem, etiam in his, quae piè sancteque statuissent, mallemque dicere, sic illis tùm pro raetione temporum probabiliter visum fuisse, quòd tamen praesens utilitas suadeat abrogari. Fingamus igitur in aliquo sensu verum esse, quòd docuit VViclevus, Lutherus asseruit, Quicquid fità nobis, non libero arbitrio, sed mera necessitate fieri, quid inutilius, quàm hoc paradoxon evulgari mundo? Rursum fingamus esse verum juxta sensum aliquem, quòd alicui scribit Augustinus, Deum & bona & mala operari in nobis, & sua bona opera remunerari in nobis, & sua mala opera punire in nobis. Quantam fenestram haec vulgo prodita vox innumeris mortalibus aperiret ad impietatem? Praesertim in tanta mortalium tarditate, socordiâ, maliciâ, & ad omne impietatis genus irrevocabili pronitate? Quis infirmus sustincbit perpetuam ac laboriosam pugnam adversus carnem suam? Quis malus studebit corrigere vitam suam? Quis inducere poterit animum, ut Deum illum amet ex toto corde, qui tartarum fecerit aeternis cruciatibus ferventem, ut illic sua malefacta puniat in miseris, quasi suppliciis hominum delectetur? Si enim interpretabuntur plerique. Sunt enim fermê mortalium ingenia crassa & carnalia, prona ad incredulitatem, proclivia ad scelera, propensa ad blasphemiam, ut non sit opus oleum addere camino. Itaque Paulus tanquam prudens dispensator sermonis divini, frequenter adhibitâ in consilium charitate, mavult id sequi, quòd expedit proximo, quàm quòd ex sese licet, & habet sapientiam, quam loquitur inter perfectos, inter infirmos nihil judicat se scire, nisi Iesum Christum, & hunc crucifixum. Habet scriptura sacra linguam suam, semet ad nostrum sensum attemperans. Illic enim irascitur Deus, dolet, indignatur, furit, comminatur, odit, rursus miserescit, poenitet, mutat sententiam, non quod hujusmodi mutationes cadant in naturam Dei, sed quòd sic loqui conveniebat infirmitati tarditatique nostrae. Eadem prudentia decet illos opinor, qui dispensandi sermonis divini partes susceperunt. Quaedam ob hoc ipsum noxia sunt, quod apta non sint, quem admodum vinu̅ febricitanti. Proinde tales materias fortassis tractare licuerat in colloquiis eruditorum, aut etia̅ in scholis Theologicis, quanquam ne hîc quidem expedire putârim, ni sobriè fiat, caeterum hoc genus fabulas agere in theatro promifcuae multitudinis, mihi videtur non solu̅ inutile, verum etiam perniciosum. Malim igitur hoc esse persuasum in hujusmodi Labyrinthis non esse terendam aetate̅ aut ingenium, quàm Lutheri dogma vel refellere, vel asserere. Haec verbosius praefatus meritò videar, nisi penè magis adr rem pertinerent, quàm ipsa disputatio. Iam quando Lutherus non recipit autoritatem ullius scriptoris, quant umvis approbati, sed tantùm audit scripturas Canonicas, sanè quam libens amplectar hoc laboris compendium. Quum enim tu̅ apud Graecos, tùm apud Latinos innumeri sint, qui vel exprofesso, vel per occasionem tractant de libero arbitrio, non mediocris negocii fuerit ex omnibus colligere, quid quisque pro libero arbitrio, aut contra liberum arbitrium dixerit, & in implicandis singulorum dictorum sensibus aut diluendis confirmandisve illorum argumentis, prolixam ac molestam operam sumere, apud Lutherum & hujus amicos etiam inanem, praesertim quum illi non solum inter se se varient, verum etiam ipsi sibi non satis constent aliquoties. Et tamen illud interim lectorem admonitum velim, si scripturae divinae testimoniis ac solidis rationibus videbimur cum Luthero paria facere, ut tu̅ denique sibi ponat ob oculos ta̅numerosam seriem erudissimorum virorum, quos in hunc usque diem tot seculorum conse̅sus approbavit, quoru̅ plerosque praeter ad mirabilem sacrarum literaru̅ peritiam, vitae quoque pietas commendat, quidam etiam doctrinae Christi, quam scriptis defenderant, sanguine suo testimonium reddiderunt, quales sunt aupd Graecos, Origenes, Basilius, Chrysostomus, Cyrillus, Ioannes Damascenus, Theophylactus, apud Latinos, Tertullianus, Cyptianus, Arnobius, Hilarius, Ambrosius, Hieronymus, Augustinus, ne recenseam interim, Thomas, Scotos, Dura̅dos, Capreolos, Gabrieles, Aegidios, Gregorios, Alexandros, quoru̅ in argumentando vim & argutiam non arbitror cuiquam esse prorsùs contemnendam, utque interim semoveam tot Academiaru̅, concilioru̅, ac sumnoru̅ Pontificu̅ autoritatem. A temporibus Apostolorum ad hunc usque diem, nullus adhuc scriptor extitit, qui in totum tolleret vim liberi arbitrii, praeter unum Manichaeum & Ioannem Vvyclevu̅. Nam Laurentii Vallae, qui propemodum videtur cum his sentire, autoritas non multum habet apud Theologos ponderis. Manichaei verò dogma, quu̅ jam olim magno totius orbis conse̅su explosu̅ sit & exibilatu̅, tamen naud scio, an minus inutile sit ad pietate̅, qua̅ Vvyclevi. Ille enim bona malaque opera refert ad duas in homine naturas, sic tamen, ut opera bona debeamus Deo propter conditione̅, & interim adversus potestate̅ tenebraru̅ relinquit causas implorandi opem conditoris, quâ provecti, leviûs peccamus, & faciliùs operamur bonum. Vvyclevus autem omnia referens ad mera̅ necessitatem, quid relinquit vel precibus nostris, vel conatui? Igitur ut ad id, quod institueram, revertar. Si lector viderit meae disputationis apparatum ex aequo pugnare cum parte diversa, tum illud secum expendat, utrumplus tribuendum esse judicet tot eruditoru̅, tot orthodoxorum, tot sanctorum, tot martyrum, tot vetru̅ ac recentium Theologoru̅, tot Academiarum, tot conciliorum, tot Episcoporum, & summorum Pontificum praejudiciis, an unius aut alterius privato judicio. No̅ quod, ut fit in humanis consessibus, ex numero suffragioru̅, aut ex dignitate dicentium metiar sententiam. Scio frequenter usu venire, ut major pars vincat meliorem, scio non semper esse optima, quae plurimis probantur, scio nunquam defuturum in indagatione veri, quòd superiorum adjiciatur industriae. Fateor par esse, ut sola divinae scripturae autoritas superet omnia mortalium omnium suffragia. Verùm hîc de scripturis non est controversia. Vtraque pars eandem scripturam amplectitur ac veneratur, de sensu scripturae pugna est. In cujus interpretatione si quid tribuitur ingenio & eruditioni, quid Graecorum ingeniis acutius, aut perspicatius? Quid in literis sacris exereitatius? Nec Latinis defuit ingenium, nec literarum sacrarum peritia, qui si naturae felicitate cesserunt Graecis, certè monumentis illorum adjuti, potuerunt Graecorum industriam aequare. Quod si in hoc judicio magis spectatur vitae sanctimonia, quàm eruditio, vides, quales viros habeat haec pars, quae statuit liberum arbitrium. Facessat odiosa, quòd ajunt Iureconsulti, comparatio. Nolim enim quosdam istos novi Evangelii praecones, cum veteribus illis conferre. Hîc audio, Quid opus est interprete, ubi dilucida est scriptura? Si tàm dilucida est, cur tot seculis viri tàm excellentes hic caecutierunt, idque in retanti momenti, ut isti volunt videri? Si scriptura nihil habet caliginis, quid opus erat Apostolorum temporibus prophetiâ? Hoc erat donum spiritûs. Sed haud scio, an, quemadmodum sanationes & linguae cessarunt, ita cessârit & hoc charisma. Quod si non cessavit, quaerendum est, in quos derivatum sit. Si in quoslibet, incerta erit omnis interpretatio. Si in nullos, quum & hodiè tot obscuritates torqueant doctos, nulla erit interpretatio certa. Si in eos, qui successerant in locum Apostolorum, reclamabunt, multis jam seculis multos succedere in locum Apostolorum, qui nihil habent spiritûs Apostolici. Et tamen de illis, si cetera paria sint, probabilius praesumitur, quòd Deus his infundit spiritu̅, quibus tribuit ordinem, quemadmodu̅ verisimiliùs credimus batizato datam gratiam, quàm non baptizato. Sed donemus, sicut re vera donandum est, fieri posse, ut unicuipiam humili & idiotae revelet spiritûs, quod multis eruditis non revelavit, quandoquidem hoc nomine Christus gratias agit patri, quòd, quae caelasset sapientes & prude̅tes, hoc est, Scriebas, Pharisaeos & Philosophos, revelâsset , hoc est, simplicibus, & juxta mundum stultis. Et fortasse ral is stultus fuit Dominicus, talis Franciscus, si licuisset illis suum sequi spiritum. Sed si Paulus suo seculo, quo vigebat donum hoc spiritûs, jubet probari spiritus, an ex Deo sint, quid oportet fieri hoc seculo carnali? Vnde igitur explorabimus spiritus? Excruditione? Vtrinque Rabini sunt. Ex vita? Vtrinquè peccatores. In altera totus sanctoru̅ chorus, qui statuunt liberum arbitrium. Verùm ajunt, sed homines erant. At ego jam homines confero cum hominibus, no̅ homines cum Deo. Audio, Quid multitudo facit ad sensum spiritûs? Respondeo, Quid facit paucitas? Audio, Quid facit mitra ad intellectu̅ seripturae divinę; Respondeo, Quid facit sagum, aut cuculla? Audio, Quid facit cognitio philosophiae ad cognitione̅ sacrarum literarum? Respondeo, Quid facit inscitia? Audio, Quid facit ad intellectu̅ scripturae congregata synodus, in qua fieri potest, ut nullus habeat spiritum? Respondeo, Quid faciunt conventicula privata paucorum, in quibus verisimilius est neminem esse, qui habeat spiritum? Paulus clamat, An experimentum quaeritis in ha̅bitantis in me Christi? Non credebatur Apostolis, nisi miracula fidem adstruxissent doctrinę, nunc quilibet sibi postulat credi, quod affirmet, se habere spiritum Evangelicum. Apostoli quoniam excutiebant viperas, senabant aegrotos, excitabant mortuos, imposita manu dabant donum linguarum, ita demum creditum est, & vix creditum est illi paradoxa docentibus Nunc, quum juxta communom opinionem adferant penè , nullus illorum adhuc extitit, qui vel equum claudum sanare potuerit. Atque utinam quidam absque miraculis praestarent synceritatem ac simplicitatem morum Apostolicorum, qui nobis tardiusculis essent miraculorum vice. Non haec propriè dixerim in Lutherum, quem de facie non novi, ac scripta hominis legens, variè afficior, verùm in alios quosdam mihi propiùs notos, qui si quid rontroversiae incidit de sensu scripturae, nobis veterum orthodoxorum interpretationem adferentibus, statim occinunt, homines erant. Rogantibus, quonam atgumento sciri possit, quae sit vera interpretatio scripturoe, quum utrinque sint homines, respondent, indicio spiritûs. Si roges, quur illis, quorum aliquot etiam miracu lis editis inclaru êre mundo, defuerit spiritus potiùs, quàm ipsis, sic respondent, quasi mille trecentisannis nullu̅ fuerit Evangelium in mundo. Si requiras ab illis vitam spiritu dignam, respondent, se fide justos esse, non operibus. Si requiras miracula, dicunt, jam olim cessasse, nec opus esse jam in tanta luce scripturaru̅. Hîc si neges, hac in parte esse dilucida̅ scriptura̅, in qua tot summi viri caligârint, circulus ad caput redierit. I am ut demus, cum, qui spititum habet, certum esse de sensu scripturae, quo modo mihi constabit, quod ille sibi sumit? Quid faciam, ubi multi diversos sensus afferunt, quorum unusquisque se jurat habere spiritum? Ad haec, quum spiritus non ijsdem suggerat omnia, labi fallique potest a licubi etiam is; qui habet spiritum. Haec ad versus illos, qui tàm facilè reijciunt veteru̅ interpretationem in sacris libris, ac suam nobis sic opponunt, velut ex oraculo proditam. Postremò, ut dem us Christi spiritum passurum fuisse populum suum errare in levioribus, unde non magnopere pendet hominum salus, qui credi poest illum annis plus mille trecentis dissimulâsse errorem ecclc siae suae, nec ex tot sanctissimis viris dignum habuisse quequam, cui hoc inspiraret, quod isti contendunt esse totius Evangelicae doctrinae caput? Veru̅ hîc, ut aliquandò finiam, quid alij sibi arrogent, ipsi viderint, ego mihi nec doctrinam arrogo, nec sanctimoniam, noc fido spiritui meo, simplici tamen sedulitate proferam in medium, quae movent animum meum. Siquis docere conabitur, sciens non reluctabor veritati. Sin eiviliter & absque convicijs conferenti veriùs, quàm disputanti, malint maledicere, quis non desiderabit in eis spiritum evangelicum, quem sem per habent in ore? Paulus clamat: Infirmum in fide suscipite. Et Christus linum fumigans non extinguit. Et Petrus Apostolus, Sitis, inquit, semper parati ad satisfaciendum omnibus postulantibus à vobis rationem, de ea, quae in vobis est, spe, cum mansuctudine & reverentia. Quod si respondebunt, Erasmum velut utrem vetulum non esse capacem musti spiritus, quod ipsi propinant orbi, si sibi tantopere fidunt, saltem eo loco nos habeant, quo Christus habuit Nicodemum, Apostoli Gamalielem. Illum licet crassum, sed discendi avidum non repulit Dominus, hunc suspendentem sententiam donec exitus rei doceret, quo spiritu gererctur, discipuli non sunt aspernati. Absolvi dimidium hujus libri, in quo, si persuadeo, quod proposui, satius esse de rebus hujusmodi non contendere superstitiosiùs, praesertim apud vulgum, nihil opus est argumentatione, ad quam uunc accingor, optans, ut su peret ub ique veritas, quae fortassis ex collatione scripturarum, velut ignis ex collisione silicum emicabit. Principiò negari non potest, in sacris literis plurima esse loca, quae planè statuore videntur liberum hominis arbitrium. Rursus in ijsdem esse non nulla, quae videntur in totum tollere. Constat autem scripturam secum pugnare non posse, quum ab eodem spiritu tota proficiscatur. Prius igitur recensebimus ea, quae nostra confirmant, mox cum, quę ex ad verso stare videntur, diluere conabimur. Porrò liberum arbitrium hoc loco sentimus, vim humanae voluntatis, quâ se possit homo applicare ad ea, quae perducunt ad aeternam salutem, aut ab ijsdem avertere. Ab his, qui statuunt liberum arbitrium, illud in primis proferri solet, quod legitur in libro, cui titulus. Ecclesiasticus, sive Sapientia Syrach, cap. 15: Deus ab initio constituit hominem, & reliquit illum in manu consilij sui. Adjecit mandata & praecegta sua, Si volueris mandata conservare, conservabunt te, & in perpetuum fidem placitam servare. Apposuit tibi aquam & ignem, ad quod volueris, porrige manum tuam. Attende hominem, vita & mors, bonum & malum, quod placuerit ei, dabitur illi. Non puto quenquam excepturum hîc adversùs autoritatem hujus operis, quod, ut in dicat Hieronymus, olim apud Hebraeos non habitum sit in canone, quum Ecclesia Christi magno consensu receperit in suum canonem, neque causam video, quur Hebraei librum hunc à suo canone judicârint excludendum, quum parabolas Salomonis, & Canticum amatorium receperint. Et enim quod duos posteriores libros Esdrae, historiam apud Danielem de Susanna, ac Belo dracone, Iudith, Hester, aliaque nonnulla non receperunt in canonem, sed inter hagiographa numerârint, quid illos moverit, facilè divinat, qui libros eos attentiùs legerit. Caeterum in hoc opere tale nihil obstrepit lectori. Hîc itaque locus declarat, Adam nostri generis principem sic fuisse conditum, ut rationem haberet incorruptam, quae dignosceret, quid expetendum, quid fugiendum, sed addita est voluntas, incorrupta quidem & illa, sed libera tamen, ut, si vellet, posset sese à bono avertete & ad malum deflectere. Eodem in statu conditi sunt Angeli, priusquàm Lucifer cum suis sodalibus deficeretà conditore suo. In his, qui collapsi sunt, sic penitùs corrupta est voluntas, ut sese non possint ad meliora recipere, in his, qui perstiterunt, sic est confirmata bona voluntas, ut jam ne possit quidem sese ad impietatem deflectere. In homine sic erat recta liberaque voluntas, ut absque nova gratia potuerit in innocentia perseverare, sic tamen, ut absque praesidio novae gratiae non potuerit assequi felicitatem immortalis vitae, quam suis pollicitus est Dominus lesus. Haec tametsi non possunt omnia apertis scripturarum testimonijs convinci, tamen à patribus orthodoxis non improbabiliter disserta sunt. Caeterum in Eva, non solùm voluntas corrupta videtur, verùm etiam ratio, sive intellectus, unde scatent fontes omnium bonorum ac malorum. Videturenim illi persuasisse serpens, vanas fursse minas, quibus interdixerat Dominus, ne quid contingerent de ligno vitae. In Adam magis videtur corrupta voluntas ob immodicum quendam amore̅ erga sponsam suam, cujus animo maluit indulgere, quàm praecepto Dei, quanquam & in hoc arbitror corruptam fuisse rationem, ex qua nascitur voluntas. Ea vis animi, quâ judicamus, quam no̅ refert, sive , id est, mente̅ aut intellectum, sive , id est, ratione̅ dicere malis, per peccatu̅ obscurata est, non extincta, voluntas, quâ eligimusaut refugimus, hactenùs depravata fuit, ut suis naturalibus praesidijs non posset sese revocare admeliorem frugem, sed amissa libertate cogebatur servire peccato, cui se volens semel addixerat. Sed per Dei gratiam, condonato peccato, hactenùs facta est libera, ut, juxta sententiam Pelagianorum, absque praesidio novae gratiae posset adipisci vitam aeternam, sic tamen, ut salutem suam Deo ferret acceptam, qui & condidit, & restituit liberum arbitrium, secundùm arthodoxos, sic posset o. pe divinae gratiae sem per ad juvantis conatum hominis, perseverare in recto statu, ut tamen non careret proclivitate ad malum, ex semel inoliti peccati vestigijs Quemadmodum sutem progenitorum peccatum in posteros derivatum est: ita & ad peccandu̅ proclivitas transijt in omnes, qua̅ gratia peccatum abolens, hactenùs mitigat, ut vinci possit, non extirpari. Non quod hoc non possit gratia, sed quia nobis non expediebat. Quemadmodum autem in his, qui gratiâ carent (de peculiari loquor) ratio fuit obscurata, non extincta: ita probabile est in ijsdem voluntatis vim non prorsùs extincta̅ fuisse, sed ad honesta inefficace̅ esse factam. Quod oculus est corpori, hoc ratio est animo. Ea partimillustratur luce nativa, quae insita est omnibus, licet no̅ pari me̅sura, de quo meminit psalmus: Signatu̅ est super nos lume̅ vultus tui Dne. partim praeceptis divinis ac literis sacris, que̅admodu̅ dicit psaltes noster: Lucerna pedibus meis verbum tuum. Vnde nascitur nobis triplex legis genus, lex natutae, lex operum, lex sidei, ut Paulinis ntar verbis. Lex naturae penitùs insculpta mentibus omnium, tàm apud Scythas, quàm apud Graecos, dictat, iniquum esse, siquis alteri faciat, quod sibi nolit fieri. Et philosophi sine luce fidei, sine adminiculo divinae scripturae, ex rebus conditis cognoverunt sempiternam Dei virtutem ac divinitatem, ac de benè vivendo multa praecepta reliquerunt, vehementer congruentia cum praeceptis Evangelicis, multisque verbis ad virtutem adhortantur, detestantes turpitudinem. Et in his probabile est, fuisse voluntatem aliquo modo propensam ad honesta, sed inefficacem ad salutem aeternam, nisi per fidem accederet gratia. Lex autem operum imperat & comminatur poenam. Ea peccatum congeminat, & gignit mortem, non quod mala sit, sed quod ea praecipiat, quae sine gratia praestare non possumus. Lex fidei. quum magis ardua pręcipiat, quàm lex operum, tamen additâ copiosâ gratiâ, quae per se sunt impossibilia, reddit etiam dulcia, non modò facilia. Fides igitur medetur rationi laesae per peccatum, charitas pto vchit voluntatem invalidam. Lex quodammodò optrum erat, ex omni ligno parad isi comede, de ligno autem scientiae boni & mali ne comedas. Inquacunque enim die comederis ex eo, morte morieris. Rursum per Mosen lex oporum lata est: Nequem occidas, si occideris, occidêris, ne commiseris adulterium, si commiseris, lapidaberis. Sed quid dicit lex fidei, quae jubet diligere inimicos, quae jubet tollere crucem quotidie, quae jubet contemnere vitam? Nolite timere pusillus grex, vestrûm est enim regnum coelorum. Et confidite, quia ego vici mundum. Et, Ego vobiscum sum usque ad consum mationem seculi. Hanc legem expresserunt A postoli, quum cęsi virgis pro nomine Jesu, gaudentes abirent à conspectu consilij. Hinc Paulus, Omnia possum in eo, qui me corroborat. Nimirum hoc est, quod dicit Ecolesiasticus: Et adiecit mandata & praeceptà sua. Quibus? Primùm duobus illis generis humani principibus per seipsum, pòst Iudaicae genti per Mosen & prophetas. Lex ostendit, quid velit Deus, proponit poenam; ni pareas, proponit praemium, si pareas. Caeterùm eligendi potestatem illorum relinquit voluntati, quam illis condidit liberam & utroque volubilem. Et ideò si volueris mandata conservare, conservabunt te. Et rursum: Ad quod volueris, porrige manum tuam. Si latuisset hominem boni malique discrimen ac voluntas Dei, non poterat im putari, si perperàm clegisset. Si voluntas non fuisset libera, non potuisset im putari peccatum, quod peccatum esse desinit, si non suerit voluntarium, nisi quum error, aut voluntatis obligatio ex peccato nata est. Ita per vim stupratae, non imputatur, quod est passa. Quanquam autem hic locus, quem adduximus ex Ecclesiastico, peculiariter quadrare videtur in primos illos progenitores, tamen aliqua ratione ad universam posteritatem Adae pertinet, non pertineretautem, si nulla esset in nobis liberiarbitrij vis. Quanquam enim arbitrij libertas per peccatum vulnus accepit, non tamen extincta est, & quanquam contraxit claudicationem, ut antegratiam propensiores simus ad malum, quàm ad bonum, tamen excisa non est, nisi quòd enormitas criminum & assuetudo peccandi, velut in naturam versa, sic offuscat nonnunquàm mentis judicium, sic obruit arbitrij libertatem, ut illud extinctum, haec penitùs adem pta videatur. Porrò quantum valeat in nobis liberum arbitrium post peccatum & ante gratiam, mirè variant & veterum & recentiorum sententiae, dum alius aliud spectat. Qui vitabant desperationem ac securitatem, sed ad spem & conatum acuere volebant homines, plus tribuebant libero arbitrio. Pelagius docuit, semel liberatâ sanatâque pergratiam hominis voluntate, non opus esse novâ gratiâ, sed liberi arbitrij praesidijs pertingi posse ad salutem aeterna̅, sic tamen ut hominis salus debeatur Deo sine cujus gratia voluntas hominis non erat efficaciter libera ad bonum, & haec ipsa vis animi, quâ homo cognitum bonum amplectitur, avertens se ab eo, quod diversum est, beneficium est conditoris, qui potuisset pro homine ranam producere. Qui Scoti placitis addicti sunt, proniores sunt in favorem liberi arbitrij, cujus tantam vim esse credunt, ut homo nondum acceptâ gratiâ, quae peccatum abolet, naturae viribus exercere posset opera moraliter, ut vocant, bona, quibus non de condigno, sed de congruo promereantur gratiam gratum facientem, sic enim illi loquuntur. Ab his alij ex diametro, quod ajunt, dissentientes, contendu̅t omnia illa opera, quantum vis moraliter bona, fuisse Deo detestabilia, non minùs, quàm sceleratè facta, quod genus sunt adulterium & homicidium, quod non proficiscerentur ex fide & charitate in Deum. Horum opinio videturinclementior, praesertim quum Philosophi quida̅, ut habuerunt aliquam de Deo cognit ionem, ita fieri potuit, ut fiduciam quoque nonnullam & charitatem habuerint erga Deum, nec omnia fecerint ob inanem gloriam, sed amore virtutis & honesti, quòd docent, am plectendum no̅ ob aliud, nisi quia honestu̅ est. Nam qui pro salute patriae semet obijcit periculis ob inanem gloriam, facit opus ex genere bonu̅, an moraliter bonum, nescio. Sanctus Augustinus, & qui hunc sequuntur, considerantes, qua̅ta sit pernicies verae pietatis, hominem fidere suis viribus, propensiores sunt in favorem gratiae, quam ubique Paulus inculcat. Eoque negat, hominem ob noxium peccato posse sese reflectere ad vitae correctionem, aut quicquam posse facere, quod ferat ad salutem, nisi gratuito Dei dono stimuletur divinitùs, ut velit ea, quae conducunt ad vitam aeternam, hanc gratiam alij praevenientem vocant, Augustinus operantem. Nam & fides, quae janua est salutis, gratuitum Dei donum est. Huic additam charitatem per uberius donum spiritûs, appellat gratiam cooperantem, quòd sem per adsit conantibus, donec assequantur, quod expectant, sed ita tamen, ut, quum simul idem opus operentur liberum arbitriu̅ & gratia, gratia tamen dux sit operis, non comes. Quanquam hanc quoque sententiam dividunt quidam, dicentes, si consideres opus juxta naturam suam, potiore̅ causam esse voluntatem hominis, sin juxta quod promeretur, gratiam esse potiorem. Porrò fides, quae praestat, ut velimum salutifera, & charitas, quae praestat, ne frustra velimus, no̅ tàm tempore distincta sunt, quàm naturâ, possunt tamen utraque tem porarijs accessibus augeri. Itaque quum gratia significet beneficium gratis datum, tres, aut si mavis, quatuor gratias ponere licebit. Vna̅ naturâ insita̅, & per peccatum viciatam, ut diximus, non extincta̅, quam quidam vocant influ xu̅ naturalem. Hęc omniu̅ communis, manet etiam perseverantibus in peccato, liberu̅ est enim illis loqui, tacere, sedere, surgere, sublevare pauperem, legere libros sacros, audire concionem, sic tamen, utista, secundum opinionem quorundam, nihil conducant ad vitam aeternam. Nec desunt tamen, qui consideratâ immensâ Dei bonitate, dicant hactenùs hominem proficere hujusmodi benefactis, ut praeparetur ad gratiam, ac Dei misericordiam erga se provocet. Quanquam sunt, qui negent, haec etiam fieri posse sine gratia peculiari. Haec gratia, quoniam est omnium communis, non dicitur gratia, quum revera sit, quemadmodum majora miracula quotidie Deus edit, gignendis rebus, conservandis & gubernandis, quàm si sanaret leprosum, aut liberaret daemoniacum. Et tamen haec ideò non vocantur miracula, quòd ex aequo quotidie praestantur omnibus. Altera est gratia peculiaris, quâ Deus ex sua misericordia peccatorem nihil promeritu̅ stimulat ad resipiscentiam, sic tamen, ut nondum infundat gratiam illam supremam, quae abolet peccatum, ac Deo gratum facit hominem. Itaque peccator, adiutus secundâ, quam diximus operantem, displicet sibi, tamen si nondum exuit affectum peccandi, tamen eleemosynis, precibus, intentus sacris studijs, audiendis concionibus, interpellandis pijs hominibus, ut pro so Deum orent, alijsque factis moraliter, ut vocant, bonis, summae illius gratiae velut candidatum quendam agit. Existimant autem gratiam, quam nunc secundam facimus, per Dei bonitatem nulli mortalium deesse, quòd divina benignitas singulis in hac vita suppeditet idoneas occasiones, per quas possit resipiscere, si quod reliquum est in ipsorum arbitrio, pro viribus accommodent ad opem numinis, velut invitantis, non co̅pellantis ad meliora. Hoc autem putant esse in nostro atbitrio, ut voluntatem nostram applicemus ad gratiam, aut avertamus ab ea, quemadmodum in nobis est ad illatum lumen aperire oculos: ac rursùm claudere. Quoniam autem immensa Dei charitas erga genus humanum non patitur hominem frustrari, etiam illâ gratiâ, quam gratum faciente̅ vocant, si totis viribus eam ambierit, fit, ut nemo peccator debeat esse securus, nemo rursùs debeat desperare, fit ite̅ illud, ut nemo pereat, nisi suo vicio. Est igitur gratia naturalis, est gratia extimulans, licet imperfecta, est gratia, quae voluntate̅ reddit efficacem, quam cooperante̅ diximus, quae, quod coeptu̅ est, provehit, est gratia, quae perducit usque ad finem. Has tres putant eande̅ esse gratiam, licet ab ijs, quae operantur in nobis, adversis cognominibus appellentur. Prima extimulat, secunda provehit, tertia co̅summat. Ergò qui longissimè fugiunt à Pelagio, plurimu̅ tribuunt gratiae, libero arbitrio penè nihil, nec tame̅ in totum tollu̅t, negant hominem posse velle bonum sine gratia pecculiari, negant posse incipere, negant posse progredi, negant posse perficere sine principali perpetuoque gratiae divinae praesidio. Horum sente̅tia satis videtur probabilis, quòd relinquat homini studiu̅ & conatum, & tamen non relinquit, quod suis asscribat viribus. Sed durior est istorum opinio, qui contendunt liberu̅ arbitrium ad nihil valere, ni si ad peccandum, solam gratiam in nobis operari bonumopus, non per liberum arbitrium aut cum libero arbitrio, sed in libero arbitrio, ut nostra voluntas hîc nihilo plus agat, qua̅ agit cera, dum manu plastę fingitur, in quacunque visum est artifici speciem. Hi mihi sic fugere videntur meritorum & operu̅ humanorum fiduciam, ut praeter casam, quod dici solet. Durissima videtur omnium sententia, qui dicunt, liberu̅ arbitriu̅ inane nome̅ esse, nec quicquam valere aut valuisse, vel in Angelis, vel in Adam, vel in nobis, nec ante gratiam, nec postgratia̅, sed Deum tàm mala, qua̅ bona operari in nobis, omniaque, quę fiu̅t, esse merę necessitatis. Itaque cu̅his duabum postremis mihi potissimu̅ erit co̅flictatio. Haec Paulò loquaciùs nobis repetita sunt, quò lector imperitior, nam crassulis scribimus crassuli, reliquam argumentationem faciliùs percipiat, eoque locum ex Ecclesiastico primùm retulimus, quo originem ac vim liberi arbitrii planissimè videatur depingere. Nunc expeditiore cursu reliqua scripturarum testimonia persequemur. Id faciemus, si priùs admonuerimus, hunc locum secùs haberi in editione Aldina, quàm hodie habeat Ecclesiasticus usus Latinorum. Non enim in Graecis additur, conservabunt te, quanquam eande̅ particulam nec Augustinus addit, aliquoties ad ducens hunc locum, & scriptum opinor pro . Quemadmodum igitur in paradiso proposuerat electionem vitae ac mortis, si parueritis praecepto meo, vivetis, sin minùs, moriemini, Cavete malum, eligite quod bonum est. Itidem Genesis cap. 4. Deus loquitur Cain: Quare iratus es, & quur concidit facies tua? Nonnè, si benè egeris, recipies Sin autem malè, statim in foribus peccatum tuum aderit? Sed sub te erit appetitus ejus, & tu dominaberis illius. Proponit praemium, si velit eligere, quod pium est, proponit poenam, si malit sequi diversum. Et oste̅dit animi motus ad turpia vinci posse, nec adferre necessitatem peccandi. Cum his locis congruit, quod Dominus loquitur ad Mosen: Posuiante faciem tuam viam vitae & viam mortis. Elige, quod bonum est, & incede cum eo. Quid poterat apertius dici? Deus ostendit, quid bonum quid malum, ostendit utriusque diversa praemia, mortem & vitam, eligendi libertatem relinquit homini. Ridiculè siquidem diceretur, elige, cui non adesset potestas semet huc & illuc applicandi, perinde quasi quis in bivio consistenti dicat, vides duplicem viam, utram voles, ingreditor, quum altera tantùm pateret. Rursùm Deuteronomijcap. 30: Considera, quòd hodie proposuerim in conspectu tuo vitam & bonum, & è contrario mortem & malum, ut diligas Dominum Deum tuum, & ambules in vijs ejus, & custodias man data illius, & ceremonias atque judicia, & vivas, atque multiplicet, benedicatque tibi in teria, ad qua̅ ingrederis possidendam. Si autem aversum fuerit cor tuum, & audire nolueris, atque errore deceptus adoraveris Deos alienos, & servieris eis, praedico tibi hodic, quòd pereas, & parvo tem pore moreris in terra, ad quam Jordane transmisso ingredieris possidenda̅. Testes invoco hodie coelum & terram, quòd proposuerim vobis vitam & mortem, benedictionem & maledictionem. Elige ergò vitam, ut & tu vivas & semen tuum. Hîc rursùs audis Proponendi verbum, audis Eligendi verbum, audis Evertendi verbum, quae intem pestivè dicerentur, si voluntas hominis non esset libera ad bonum, sed tantùm admalum. A lioqui perindè fuerit, ac si quis homini sic alligato, ut non possit brachium, nisi in laevum porrigere, diceret, ecce habes ad dextram vinum optimum, habes ad laevam toxicum, utrò velis, porrige manum. Nec dissonat ab his, quòd apud Esaiam loquitur idem Dominus: Si volueritis & audieritis me, quae bona sunt terrae, comedetis, si verò nolueritis, neque audieritis me, gladius vos consumet. Si non est homini ullo pacto libera voluntas ad bonum, aut si, ut quidam ajunt, nec ad bonu̅ nec ad malum, quid sibi volunt haec verba, si volueritis, si volueritis? Magis hîc co̅gruebat, si voluero, si noluero. Atque hu ju smodi multa, quu̅ peccatoribusdicantur, non video, quomodo vitari possit, quin his quoquè tribuamus voluntatem aliquomodo liberam ad electionem boni, nisi malu mus hanc cogitationem aut animi motum dicere, quàm voluntatem, quòd voluntas certa sit, & ex judicio nascatur. Sic autem loquitur apud eundem Prophetam cap. 21: Si quaeritis, quaerite, co̅vertimini & venite. Quorsùm attinet hortari, ut convertantur & veniant, qui nulla ex parte suae potestatis sunt? Nonnè perindè fuerit, ac si quis dicat vinculis astricto, quem nolit soluere, move te isthinc, veni ac sequere me? Item apud eundem Prophetam cap. 45: Congregamini & venite. Et convertimini ad me, & salvi eritis omnes fines terrae. Rursùm cap. 52: Consurge, consurge, excutere de pulvere, solve vincula colli tui. Itidem Hieremias cap. 15: Si converteris, convertam te, & si separaveris preciosum à vili, quasi os meum eris. Quum ait Separaveris, libertate̅ indicat eligendi. Evidentiùs etiam Zacharias & arbitrij liberi conatum indicat, & gratiam conanti paratam, Convertimini, inquit, ad me, ait Dominus exercituum, & convertar ad vos, dicit Dominus. Ezechiclis cap. 18 sic loquitur Deus: Si impius egerit poenitentiam ab omnibus peccatis, quę operatus est, & fecerit judicium &c. Ac mox: Omnium iniquitatum ejus, quas operatus est, non recordabor. Item: Si autem averterit se justus à justicia sua, & fecerit iniquitatem. In hoc capite toties repetitur, averterit se, fecit, operatus est, in bonam partem & in malam. Et ubi sunt, qui negant, hominem quicqua̅ agere, sed pati tantùm ab operante gratiâ? Proijcite, inquit, à vobis omnes iniquitates. Et: Quare moriemini domus Israel? Nolo mortem peccatoris, revertimini & venite. Deplorat pius Dominus mortem populi sui, quam ipse operatur in illis. Si ille non vult mortem, utique nostrae voluntati im putandum, si perimus. Caeterùm, quid imputes illi, qui nihil potest agere neque boni neque mali? His, qui nullo modo suae voluntatis compotes sunt, frustrà canit hanc cantionem psaltes ille mysticus? Declina à malo & fac bonum, inquire pacem & persequere eam. Sed quorsùm attinet hujus generis aliquot recensere loca, quum tota divina scriptura plena sit hujusmodi hortamentis? Co̅vertimini in toto corde vestro. Convertatur vir à via sua mala. Pręvaricatores redite ad cor. Et: Con vertatur unusquisque à via sua mala, & poenitebit me mali, quod cogitavi faecre ei propter maliciam studiorum corum. Et: Si non audieritis me, ut ambuletis in lege mea. Quum ferè nihil aliud sonet scriptura, quàm conversionem, quàm studium, quàm conatum ad meliora. Haecomnia frigeant oportet, semel inductâ necessitate vel benefaciendi, vel mali. Neque minùs frigebunt illae tot pollicitationes, tot minae, tot expostulationes, tot exprobrationes, tot obtestationes, tot benedictiones ac maledictiones factae ad cos, qui se verterunt ad meliora, aut qui converti recusarunt. Quacunque horâ ingemuerit peccator. Video, quòd populus iste durae cervicis sit. Popule meus, quid feci? Item: Iudicia mea projecerunt. Et: Si populus meus audîsset me, Israel si in vijs meis ambulâsset. Qui vult videre dies bonos, prohibeat linguam suam à malo. Quumaudis, qui vult, audis liberam voluntatem. Haec quum nusquàm non occurrant, nonnè statim succurrit lectori, quid polliceris ex conditione, quod in tua unius voluntate situm est? Quid expostulas, quum quicquid à mefit seu boni, seu mali, tu geras in me velim nolim? Quid exprobras, quum in me non sit tueri, quod dederas, nec excludere malum, quod immittis? Quid obtestaris, quum totum ex te pendeat, & res ex tua geratur sententia? Quid benedicis, quasi functus simmo officio, quum tuum sit, quicquid gestum est? Quid maledicis, quum necessitate peccârim? Quorsum aurem attinenttot examina praeceptorum, si non est cuiquàm ullo pacto in manu servare, quod praeceptum est? Sunt enim, qui negant, hominem quantumuis justificatum, dono fidei & charitatis, ullum Dei praeceptum implere posse, sed omnia bona opera, quoniam in carne fiunt, ad damnationem profectura fuisse, nî Deus ob meritum fidei ignosceret illa per suam misericordiam. Atqui sermo, queni per Mosen loquitur Dominus Deutero. cap. 30, declarat non solùm in nobis situm, quod praecipitur, verùm etiam in proclivi, quum ait: Mandatum hoc, quod ego praecipio tibi hodie, non supra te est, neque procul positum, nec in coelo situm, ut possis dicere, quis nostrûm valet ad coelu̅ ascendere, ut deferat illud ad nos, ut audiamus, atque opere compleamus? neque trans mare positum, ut causeris & dicas, quis è nobis poterit mare transire, & illud ad nos usque deferre, ut possimus audire, quod praeceptum est? sed juxta est sermo valdè in ore tuo, & in corde tuo, ut facias illum. Et tamen illic loquitur de praecepto omnium maximo, ut revertaris ad Dominum Deum tuum, in toto cordo tuo, & in tota anima tua. Et quid sibi vult hoc, si tamen audieris, si custodieris, si revertaris, si nihil horum ullo pacto situm est in nostra potestate? Non adnitar in hujusmodi recita̅ dis esse copiosus, quum utriusque testamenti libri ta libus undique referti sint, ut qui talia studet conquirere, nihil aliud quàm, quod dici solct, per mare quaerat aquas. Itaque bona sacrae scripturae pars, ut dixi, videbitur frigere, si ultimam aut penultimam opinionem receperis. Reperiuntur autem in divinis libris quaedam loca, quae contingentiam ac mutabilitate̅ etiam quandam Deo tribuere videntur. Quod genus est illud, quod legimus Hieremiae cap. 18: Si poenitentiam egerit gens illa à malo suo, quod locutus sum adversus eam, agam & ego poenitentiam super malo, quod cogitavi, ut facerem ei, si fecerit malum in oculis meis, & non audierit vocem meam, & ego poenitentiam agam super bono, quod locutus sum, ut facere̅ ci. Neque verò nescimus, hîc scripturam sacram hominum more loqui, quod & aliâs non rarò facit, quum in Deum nulla cadat mutabilitas. Sed ex irato propitius fieri dicitur, quu̅ nos ad meliora refipiscentes dignatur suâ gratiâ, rursùs ex propitio iratus, quum ad deteriora relapsos punit & affligit. Rursum 4. Regum cap. 20. audit Ezechias: Morieris tu, & non vives. Ac mox post lachrymas audit per eundem Prophetam: Audivi orationem tuam, & vidi lachrymastuas, & conservavi te &c. Itidem 2 Regum cap 12. David per Nathan audit à Domino: Non recedet gladius de domo tua usquè in sempiternum &c. Mox ubi dixerat, Peccavi Domino, audit mitiorem sententiam. Dominus quoque transtulit peccatum tuum, non morieris. In his atquè hujusmodi locis, quemadmodum tropus sermonis excludit mutabilitatem à Deo: ita vitari non potest, quin intelligamus, in nobis esse voluntatem huc & illuc flexilem, quaesi necessitate flectitur ad malum, quur imputatur peccatum? si necessitate flectitur ad bonum, quur Deus ex irato fit propitius, quum nihilo plus illic debeatur nobis gratiae? Atque hactenùs quidem ex vetere Testamento, de quo fortasse causetur aliquis, nisi haec essent ex eorum genere, quae non solùm obliterata non sunt per lucem Evangelicam, verumetiàm plus vigoris acceperunt. Veniamus igitur ad novi Testame̅ti libros. Ac primùm occurrit locus ex Evangelio, quo Christus deploransexcidiu̅ urbis Hierosolymoru̅ ita loquitur: Hijersalem, Hierusalem, quae occidis Prophetas, & lapidas cos, qui missi sunt ad te, quoties volui congregare te, que madmodu̅ gallina congregat pullos suos sub alas suas, & noluisti? Si cuncta fiunt necessitate, nonnè merito Hierosolyma poterat respondere deplo ranti Domino: Quid inanibus lachry mis te maceras? Si tu nolebas nos auscultare prophetis, quur eos misisti? Quur nobis imputas, quòd tua voluntate, nostra necessitate factum est? Tu volebas nos congregare, & idem in nobis nolebas, quum hoc ipsum operatus sis in nobis, quòd noluerimus. Atqui in verbis Domini non accusatur in Judaeis necessitas, sed prava ac rebellis voluntas. Ego volui co̅gregare, tu noluisti. Rursùs alibi: Si vis ad vitam ingredi, serva mandata. Quâ fronte diceretur, si vis, cui voluntas libera non est? Item: Si vis perfectus esse, vade & vende &c. Item Lucae. 9: Si quis vult post me venire, abneget semet ipsum, & tollat crucem suam, & sequatur me. In praecepto tàm difficili tamen audis mentionem voluntatis nostrae. Ac mox: Qui enim voluerit animam suam salvam facere, perdet eam. Nonnè frigent omnia praeclara praecepta Christi, si nihil tribuitur humanae voluntati? Ego autem dico vobis. Ego autem dico vobis &c. Et: Si diligitis me, mandata mea servate. Quanta apud Ioannem inculcatio mandatorum? Quàm malè conjunctio Si, congruit merae necessitati? Si manseritis in me, & verba mea in vobis manserint. Si vis perfectus esse. I am ubi toties est operum bonorum & malorum mentio, ubi mentio mercedis, ibi non intelligo, quo pacto locus sit merae necessitati. Neque natura, neque necessitas habet meritum. Sic autem Dominus noster lesus loquitur Matthaei. 5: Gaudete & exultate; quia merces vestra copiosa est in coelis Quid sibi vult parabola de operarijs conductis in vineam? An operarij sunt, qui nihil operantur? Datur denarius ex pacto velut operae praemium. Dicet aliquis, merces dicitur, quòd à Deo quodam modo debetur, qui suam fidem obstrinxit homini, si crediderit promissis ipsius. At qui hoc ipsum credere, opus est, in quo nonnulla functio est liberi arbitrij, quum sese applicat ad credendum, aut avertit. Quur collaudatur servus, qui Domini sortem suâ auxerat industriâ? quur damnatur ignavus & cessator, si nihil ibi nostrum est? Rursùm cap. 25: quum in vitat omnes ad consortium aeterni regni, non commemorat necessitatem, sed ipsorum benefacta, dedistis cibum, dedrstis potum, collegistis hospitem, vestistis nudu̅ &c. Rursùs, haedis, qui à sinistris sunt, exprobrat non necessitatem, sed voluntariam operum omissionem. Vidistis esu rientem, data est benefaciendi occasio, non de distis cibum &c. Iam nonnè omnes Evangelicae quoquè literae plenae sunt exhortationibus: Venite ad me, qui onerati estis, vigilate, orate, petite, quaerite, pulsate, videte, cavete? Quid sibi volunt tot parabolae, de custodiendo verbo Dei, de occurrendo sponso, de nocturno suffossore, de domo fundanda super petram? Nimirùm ad studium, ad conatum, ad industriam nos excitant, ne pereamus negligentes Deigratiam. Haecaut frigida videntur, aut supervacanea, si cuncta referantur ad necessitatem. Idem dicendum est de minis Evangelicis: Vae vobis Scribae, vae vobis hypocritae, vae tibi Corozaim. Frigebunt & exprobrationesillae: O generatio incredula & perversa, qua̅ diu ero vobiscum, quàm diu vos patiar, serpentes, progenies viperarum, quomodo fugietis à judicio gehennae? Ex fructibus, inquit Dominus, eorum cognoscetis eos. Fructus opera dicit, ea nostra vocat, at ea nostra non sunt, si cuncta geruntur necessitate. Orat in cruce: Pater ignosce illis, quia nesciunt, quid faciunt. Quantò justiùs excusâsset eos, quia non est illis libera voluntas, nec possunt, si velint, aliter facere. Rursùs Ioannes: Dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine ipsius. Quomodò datur potestas, ut filij Dei fiant, qui nondu̅ sunt, si nostrae voluntatis nulla est libertas? Quum quidam offensi verbis Domini discessissent ab eo, dixit proximis discipulis: Nunquid & vos vultis abire? Si illi non discesserant suâ sponte, sed necessitate, quur caeteros interrogat, num & ipsi velint? Sed non erimus molesti lectori recensendis hujusmodi locis omnibus, quorum ut non est numerus, ita suâ sponte facilè cuique occurrunt. Dispiciamus an & apud Paulum strenuum assertorem gratiae, & perpetuum expugnatorem operum legis, reperire liceat, quòd statuat liberum arbitrium. Atquè in prim is occurrit locus in epistola ad Romanos cap. 2: An divitias, inquit bonitatis ejus & patientiae & longanimitatis contemnis? An ignoras, quòd benignitas Dei ad poenitentiam te adducit? Quomodò imputatur contemptus praecepti, ubi non est libera voluntas? aut quomodò Deus invitat ad poenitentiam, qui autor est impoenitentiae? aut quomodò justa est damnatio, ubi judex cogit ad maleficium? Et tamen Paulus paulò antè dixerat: Scimus enim, quoniam judicium Dei est secundùm veritatem in eos, qui talia agunt. Audit actionem, aud it judicium secundùm veritatem. Vbi mera necessitas? Vbi voluntas nihil aliud, quàm patiens? Vide verò, cui malum ill orum imputet Paulus. Secundùm autem duriciem tuam, & impoenitens cor thesaurizas tibi iram in die irae & revelationis justi judicij Dei, qui reddet umcuique secundum opera ejus. Et hîc audis justum Dei judicium, audis opera digna supplicio. Quòd si Deus sua tantùm bona opera, quae per nos operatur, im putaret nobis ad gloriam & honorem & immortalitatem, pausibilis esset benignitas (quanquam & hîc admiscet A postolus secundùm patientiam boni operis, & rursùm, quaerentibus vitam aeternam) Caeterùm quâ justitiâ infligitur ira, indignatio, tribulatio, angustia, homini velut operanti malum, qui nihil operatur sponte, sed omnia facit neces sitate? Iam quî consistunt illae Pauli collationes, de currentibus in stadio, de brabeo, de corona, si nihil est tribuendum nostro conatui? Ad Corinth. cap. 9: An nescitis, quòd hi, qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit brabeum, sic currite, ut comprehendatis &c. Ac mox: Et illi quidem, ut corruptibilem coronam accipiant, nos autem incorruptam. Corona non datur, nisi certanti. bus, & praemij loco datur, tanquàm hunc honorem promeritis. Rursùm ad Timotheum. 1. cap. 6. Certa, inquit, bonum certamen fidei, apprchende vitam aeternam. Vbi certamen est, ibi conatus est voluntarius, ibi periculum est, ne, si cesses, perdas praemium. Non itidem fit, ubi merâ necessitate eveniunt omnia. Rursùm ad eundem epistolae. 2. cap. 2. Nam & qui certat in agone, non coronatur, nisi qui legitimè certaverit. Ac Paulò superiùs: Labora sicut bonus miles Christi. Meminit & agricolae laborantis, Certanti datur corona, militanti salarium, agricolae fructum percipit. Item ejusdem epistolae cap. 4: Bonum, inquit, certamen certavi, cursum consnmmavi. In reliquum reposita est mihi corona justitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die justus judex. Mihi difficile videtur certamen coronam, justum judicem, reddendi, certandi, verbum conjungere cum omnium rerum merâ necessitate, cum voluntate nihil agente, sed tantùm patiente. Iacobus item hominum peccata non tribuit necessitati ac Deo in nobis operanti, sed ipsorum de pravatae concupiscentiae. Deus, inquit, neminem tentat, sed unusquisque tentatur à concupiscentia sua abstractus & illectus, deinde concupiscentia, cum conceperit, parit peccatum. Malefacta hominum Paulus vocat opera carnis, non opera Dei, videlicet hoc appellans carnem, quod Jacobus vocat concupiscentiam. Et in Actis au dit Ananias: Quur tentavit Satanas cor tuum? Paulus item ad Ephe. cap. 2. mala opera tribuit spiritui hujus aëris, quioperatur in filijs diffidentiae. Quae communicatio Christo cum Belial? Aut facite, inquit, arborem bonam & fruct us ejusbonos, aut facite arborem malam, & fructus ejus similiter malos. Quâ igitur fronte quidam Deo, quo nihil potest esse melius, tribuunt fructus pessimos? Quanquam autem humana concupiscentia sollicitatur à Satana, aut rebus extrarijs, aut alioqui per occassionem rei, quae est in homine, tamen sollicitatio non adfert peccandi necessitatem, si velimus obniti implorato divino praesidio, quemadmodum spiritus Christi provocans nos ad benè agendum, non ad fert necessitatem, sed opem. Consentit cum Iacobo Ecclesiasticus cap. 15: Nemini mandavit Deus im piè agere, & nemini dedit spatium peccandi. At, qui cogit, plus facit, quàm si mandet. Sed evidentius est, quod scribit Paulus, 2. ad Timoth. 2: Si quis ergò se emunda verit ab istis, erit vas in honorem. Quomodo emundat se, qui nihil agit omninò? Scio ‘hîc subesse tropum, sed in praesentia mihi satis est, quòd hic sermo multum dissonat ab his, qui vosunt omnia tribue re merae necessitati. Concinit huic illud. 1. Ioan. 5: Omnis, qui habet hanc spem in eo, sanctificat se, sicut & ille sanctus est. Admittam hîc tropum, si vicissim illi nobis in alijs locis permittent tropi praesidium. Et tamen nimis im pute̅s fuerit tropus, si quis interpretetur, sanctificat se, id est, velit nolit, sanctificatur à Deo. Abijciamus, inquit Paulus, opera tenebrarum. Et: Expoliantes veterem hominem cum actibus suis. Quo modò jubemur abijcere, & exuere, si nihil agimus? Item ad Rom. 7: Nam velle adiacet mihi, perficere autem bonum non invenio. Hîc Paulus videtur fateri, esse in hominis potestate velle, quod bonum est, atqui hocipsum vellebenefacere, bonum est opus, alioquinec velle malum erit in malis. Caeterùm extra controversiam est, voluisse occidere, malum esse. Rursum 1. ad Corinth. 14: Spiritus, inquit prophetarum prophetis subiectus est. Si quos agit spiritus sanctus, sic agit, ut sit illis liberu̅, si velint, obticescere, multò magis hominis voluntas ex sese sui juris est. Na̅ hi, quos agit spiritus phanaticus, nec tacere possunt, si velint, & saepè non intelligunt ipsi, quid loquantur. Eodem pertinet illud, quod admonet Timoth. Noli negligere gratiam, quae in te est. Declarat enim in nobis esse, avertere animum à gratia data. Item alibi: Et gratia ejus in me vacua non fuit. Significat, se non defuisse gratiae divinae. Quomodo non defuit, qui nihil egit? Petrus epist. 2. cap. 1: Vos autem, inquit, omnem curam subinferentes ministrate in fide vestra virtutem &c. Ac mox: Qua propter fratres magis satagite, ut per bona opera certam vocationem vestram & electionem faciatis. Vult nostram sollicitudinem jungigratiae divinae, ut per gradus virtutum pervenia mus ad perfectionem. Sed jamdudum vercor, ne cui videar in his congerendis immodicus, quum nusquàm non occurrant in divinis voluminibus. Quum enim scribat Paulus. 2. ad Timoth. cap. 3: Omnis enim scriptura divinitus inspirata, utilis est ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum &c. Nihil horum videtur habere locum, ubi merâ & inevitabili necessitate geruntur omnia. Quorsùm pertinent tot encomia sanctorum apud Ecclesiasticum cap. 44, & sequentibus aliquot, si nihil debetur industriae nostrae? Quid sibi vult ubiquè laudata obedientia, si ad bona & simul mala opera tale sumus instrumentum Deo, quale securis est fabro? At tale instrumentum sumusomnes, si verum est dogma Vuyclevi. Omnia & ante gratiam & post gratiam bona pariter ac mala quin & media, inerâ necessitate geri, quam sententiam approbat Lutherus. Quod ne quis à me confictum causetur, ipsius verba subscribam ex assertionibus. Vnde, inquit, & hunc articulum necesse est revocare. Malè enim dixi, quod liberum arbitrium ante gratiam sit res de solo titulo, sed simpliciter debui dicere, liberum arbitrium est figm entum in rebus, seu titulus sine re, quia nulli est in manu quippiam cogitare mali aut boni, sed omnia ut Vuyclevi articulus, Constantiae condemnatus, rectè docet, de necessitate absolutè eveniunt. Hactenùs Lutheri verba recitavimus. Multa loca prudens praetereo, quae sunt in Actis & in Apocalypsi, ne molestus sim lectori Haec tàm multa, non sine causa moverunt eruditos ac sanctos viros, ne in totum tollerent liberum arbitrium. Tantum abest ut Spiritu Satanae suerint instigati, sibiquè damnationem accersierint, sidentes operibus suis. Nunc tempus est, ut ex adverso recenseamus a liquot scripturarum testimonia, quae videntur prorsùs tollere liberum arbitrium. Ea sanè nonnulla sunt obvia nobis in sacris voluminibus, sed in his duo praecipua sunt, ac caeteris evidentiora, quorum utrumquè sic tractat Paulus Apostolus, ut prima specie nihil omninò tribuere videatur vel operibus nostris, vel liberi arbitrij viribus. Alter locus est Exodi cap. 9. & tractatur à Paulo epistolae ad Romanos cap. 9: Induravitque Dominus cor Pharaonis, & non audivit eos. Et rursùs: Iccircò autem posui te, ut ostendam in te fortitudinem meam, & narretur nomen meum in omni terra. Paulus sic explicat, adducens similem locum, qui est Exodi. 32: Mosi cnim dixit, Miserebor cuicunque misereor, & commiserabor, quencunque commiserot. Igitur non volentis, neque currentis, sed miserentis est Dei. Alter est apud Malachiam cap 1. & tractatur apud Paulum cap. 9: Nonnè frater erat Jacob, dicit Dominus, Et dilexi Iacob, Esau autem odio habui, Paulus sic explicat: Quum enim nondum nati essent, aut aliquid boniegissent aut mali, ut secundùm electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, sed ex vocante dictum est ei, quia major serviet minori, sicut scriptum est: Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Quoniam autem ab surdum videtur, ut Deus, qui non solu̅m justus est, verùm etiam bonus, indurasse dicatur cor hominis, ut per illius maliciam, sua̅ illustraret potentia̅. Origenes libro tertiâ, sic explicat nodum, ut fateatur, occasionem indurationis datam à Deo, culpam tamen in Pharaonem rejiciat, qui suâ maliciâ factus sit obstinatior per haec, per quae debebat ad poenitentiam adduci, quemadmodum ex eodem hymbre terra eulta producit fructum optimum, inculta spinas ac tribulos, & quemadmodum ex eodem sole cera liquescit, limusdurescit: ita lenitas Dei, quae tolerat peccantem, alios adducit ad poenitentiam, alios reddit obstinatiores in malicia. Miseretur ergò corum, qui Dei bonitatem agnoscentes resipiscunt. Indurantur aute̅, qui dilati ad poenitentiam neglectâ Dei bonitate, proficiunt ad deteriora. Tropum autem, quo dicitur fecisse, qui dedit occasionem probat primùm ex consuetudine sermonis popularis, quo vulgo pater dicit filio, ego te perdidi, quod errantem non statim punierit. Vsus est simili tropo Esaias cap. 63. Quare errare nos fecisti Domine de viis tuis? indurâsti cor nostrum, ne timeremuste: Hunc locum juxta sententiam Origenis interpretatur Hieronymus. Indurat Deus, quum non statim castigat peccantem, & miseretur, quum mox per afflictiones ad poenitentiam invitat. Sic apud Oseam loquitur iratus: Non visitabo super filias vestras qu̅m fuerint fornicatae. Rursus misericorditer castigat in Psal. 88. Visitabo in virga iniquitates eorum, & in verberibus peccata eoru̅. Eodem tropo dixit Hiere. cap, 20: Seduxisti me Domine, & seductus sum, fortior me fuisti, & inualuisti. Seducere dicitur, qui non statim revocat ab errore, quod ipsu̅ existimat Origenes interim conducere ad perfectiorem sanitate̅ quemad modùm periti chirurgi malu̅t tardiùs obducere cicatricem vulneri quo magis edncta per hiatu̅ vulneris sanie succedat perpetua sanitas. Annotat & illud Origenes, quod ait Dominus, In hoc ipsum excitavi te, non in hoc ipsum feci te. A lioqui Pharao non fuisset impius, si talem condidisset Dens, qui contem platus est omnia opera sua, & erant valdè bona. Nunc utroque vertibili voluntate conditus, suapte sponte deflexit ad malum, dùm suo animo maluit obsequi, quàm Dei jussis obtem perare. Hac autem Pharaonis malicîa deus abusus est in suam gloria̅ & ad salutem populi sui, quô magis perspicuu̅ esset, homines frustrà conari, qui Dei volu ntati resistunt, quemadmodùm prudens rex aut pater familias saevitia quorundam, quos odit tamen ad puniendos improbos abutitur. Nec tamen ideò vis fit nostrae voluntati, si rerum eventus in manu Dei est, aut si ille conatus hominum pro suo arcano consilio, aliò vertit, quàm illi destinarant. Quemadmodum igitur malorum conatus vertit in bonum piorum, ita bonorum conatus non assequuntur, quod expetunt, nisi adiuti gratuito Dei favore. Nimirum hoc est quod subjicit Paulus. Igitur non volentis, neque currentis, sed miscrentis est Dei. Praevenit Dei misericordia voluntatem nostram, comitatur eandem in conando dat felicem eventum. Ettamen interim volumus currimus, assequimur, sic ra men, ut hoc ipsum, quod nostrum est, asscribamus Deo, cujus sumus toti. Satis autem explicant nodum de praescientia, quod non im ponat necessitatem voluntati nostrae, sed meâ sententiâ vix alius feliciûsque quàm Laurentius Valla. Nec enim praescientia causa est corum, quae eveniunt, quum & nobis contingat multa praescire, quae non ideò eveniunt, quia praescimus, sed ideò fit eclipsis solis, quòd eam Astrologi futuram praedixerint, sed ideò futuram praedixerunt, quod esset futura. Caeteru̅ de voluntate ac destinatione Dei difficilior est quaestio. Vult enim Deus eadem, quae praescit. Nam aliquo modo velit oportet, qui, quod praescit futurum, tamen non impedit, quum ipsi sit in manu. Et hoc est, quod subjicit Paulus, Voluntati ejus quis resistit, si miseretur, cui vult, si indurat, que̅ vult: etenim si esset rex, qui quicquid vellet, efficeret, neque quisquàm posset obsistere, facere diceretur, quicquid vellet. Ita Dei voluntas, quoniam est principalis causa omnium, quae fiunt, videtur nostrae voluntati necessitatem inducere. Nec hanc quaestionem explicat Paulus, sed obiurgat disputantem. O homo, tu quis es, qui respondes Deo? Verùm objurgat impiè obmurmurantem, Veluti si herus dicat servo responsatori, quid tua refert, quarè sic jubeam, tu fac quod jubeo: aliud responsurus, si servus prudens acbenevolus modestè cupiat à domino discere, quarè velit hoc fieri, quod in speciem videretur inutile. Voluit Deus malè perire Pharaonem, & justè voluit, & bonum erat, illum perire, nec tamen ille coactus est Dei voluntate, ut pertinaciter esset impius. Veluti si dominus sciens pravum ingenium servi committeret illi munus, in quo daretur occasio peccandi, quô deprehensus luerct poenas in exemplum aliorum, praescit illum peccaturu̅ & usurum ingenio suo, & vult, cum perire, & vult eum aliquo pacto peccare, nec tamen excusatur servus; qui suâpte maliciâ peccavit. Iam enim anteà commeritus est, ut omnibus prodita ipsius malicia det poenas. Verùm undè sumes initium meritorum, ubi est perpetua necessitas, & ubi nunquam fuit libera voluntas. Quòd autem de reru̅ eventu diximus, quia Deus frequenter aliò vertit, quod agitur, quàm destinarant homines, ut in plerisqueverum est, ita non est perpetuò verum, & frequentiùs accidit in malis, quàm in bonis. Judaei cruci figentes Dominum, destinarant illum in totum abole re, hoc im pium illorum consilium Deus vertit in gloriam filii sui, & in salutem totius mundi. Sed Cornelius ille Centurio, qui bonis operibus ambiebat favore̅ numinis, assequutus est, quod volebat. Et Paulus, consummato cursu, assequutus est coronam, quam ambiebat. Hîc non excutiam, an Deus, queui est sine controversia primaria & summa causa omnium, quae fiunt, quaedam sic agat per causas secundarias, ut ipse intercà nihil agat, an sic agat omnia, ut secundariae causae tantùm cooperentur causae principali, tametsi non sunt alioqui necessariae. Certè dubitari non potest, quin Deus, si velit, possit omnium secundariarum causarum naturalem effectum in diversum vertere. Videlicet efficere potest, ut refrigeret & humectet ignis, ut dutet & exiccet aqua, ut obscuret sol, ut rigeant flumina, ut fluant rupes, ut servet venenum ut interimat cibus. Quemadmodum ignis fornacis Babylonicae tres pueros refocillavit, & idem Chaldaeos exussit. Id quoties facit Deus, miraculum dicitur. Hac ratione potest adimere gustum palato, judicium oculis, ingenii, memoriae, voluntatisque vires obstupe facere, & ad id, quod ipsi visum fuerit, cogere. Quemadmodum fecit in Balaam, qui venerat ut malediceret, nec potuit, aliud loquebatur lingua, aliud volebat animus. Caeterùm quod in paucis fit, non pertinet ad generalem sententiam. Et tamen in his quicquid Deus vult ex justis causis vult, licet nobis aliquoties incognitis. Huic voluntati nemo potest resiftere, sed ordinatae vo Iuntati, sive ut scholae vocant, voluntati signi nimirùm saepè resistitur. An non restitit Hierosolyma, quae no luit congregari, quum Deus voluerit? Sed dixerit aliquis, Interim duplici nomine necessitas est in rerum eventis, quòd nec praescientia Dei falli possit, nec voluntas im pediri. Non omnis necessitas excludit liberam voluntatem, quemadmodum Deus pater necessariò gignit filium, & tamen volens ac liberè gignit, quia non coactus. Potest & in humanis rebus aliqua poni necessitas, quae tamen non excludat libertatem nostrae voluntatis. Praesciebat Deus, &, quod praesciebat, aliquo modo volebat, fore, ut Judas proderet Dominum. Itaque fi spectes Dei praescientiam infallibilem, & voluntatem immutabilem, necessariò eventurum est, ut Iudas prodat Dominum & tamen Iudas poterar mutare voluntatem suam, aut certè poterat non suscipere voluntatem impiam. Dices, Quid si mutâsset? non fuisset falsa Dei praescientia, nec impedita voluntas, quum hoc ipsum praesciturus fuerit ac voliturus, quòd esset mutaturus voluntatem. In his, qui rem scholastica subtilitate discutiunt, recipiunt necessitatem consequentiae, consequentis necessitatem reiiciunt. Nam his verbis solent explicare, quod sentiunt. Fatentur enim, necessariò consequi, quod Iudas proditurus fuerit Dominum, si hoc ab aeterno volu̅tate efficaci voluit Deus, at negant consequi, quòd ideò necessariò proditurus sit, quum ex sua prava voluntate su sceperit im pium negocium. Sed non est hujus in stituti, hoc genus argutias persequi. Iam quod dictum est, Induravit dominus cor Pharaonis, potest eodem accipi sensu, quo accipitur illud Pauli, Tradidit illos in reprobum sensum, ut idem opus sit peccatum, & poena peccati. Sed quos tradit Deus in reprobum sensum, utrique tradit ob merita praecedentia, veluti Pharaone, quòd tot signis provocatus, noluerit dimittere populum, philosophos, quòd, quum Dei divinitatem nossent, coluerint lapides & ligna. Verùm ubi mera perpetuaque necessitas est nulla possunt esse merita neque bona. neq: mala. Ad haec, negari non porest, quin ad omnem actum concurrat operatio divina, quum omnis actio res quaedam sit, atque etiam bonum quoddam sit, velut adulteram complecti, aut hoc ipsum velle. Caeterùm actûs malicia non proficiscitur à Deo, sed nostra voluntate, nisi quòd Deus, ut dictum est, dici posset aliquo sensu maliciam voluntatis operari in nobis, quòd eam sinat ire, quò velit, nec revocet per suam gratiam. Ita perdidisse dicitur hominem, qui, quum servare posset, passus est perire. Sed hisce de rebus satis, quod ad hunc locu̅ attinet. Nunc ad alterum de Esau & Iacob, de quibus nondum natis oraculo responsum est, Major serviet minori, ut habetur Gnenesis. 25. Sed haec vox non propriè pertinet ad hominis salutem, potest enim Deus velle, ut homo, velit nolit, servus sit, aut pauper, ut tamen non reiiciatur ab aeterna salute. Caeterùm, quod attexit ex Malachiae cap. 1. Iacob dilexi, Esau autem odio habui, si literam urgeas, Deus nec amat, quemad modum nos amamus, nec odit quemquam, quum in hunc non cadant affectns hujusmodi. Praetercà, quid coeperam dicere, videtur illicloqui propheta non de odio, quo damnamur in aeterau̅, sed de afflictione te̅poraria, veluti dicitur ira ac furor Dci. Reprechendu̅tur illîc, qui volebant extruere Idumaea̅, quam Deus volebat manere dirutam. Porrò quod attinet ad tropologiam, noc omnes gentes dilexit Deus, nec omnes Iudaeos odit, sed ex utraquegente quosdam elegerat, ut hoc testimonium apud Paulum non admodum pugnet ad probandam necessitatem, sed potiùs ad retundendam arrogantiam Iudaeorum, qui credebant sibi propriè deberi gratiam Evangelicam, quod essent posteritas Abrahae, & gentes abominabantur, nec recipi patiebantur ad Evangelicae gratiae consortium. Id paulò pòst explicans dicit, Quos & vocavit, non solum ex Judaeis &c. Quoniam autem Deus, quos odit aut diligit, ex justis causis odit aut diligit, non magis officit libertati arbitrii odium & amor, quo pro sequitur nascituros, quàm quo natos. Nondum natos odit, quia certò praescit, illos gesturos odio digna, natos odit quia committunt odio digna. Iudaei, qui crant populus dilectus, rejecti sunt, & gentes, qui non erann populus, receptae sunt. Quarè ludaei recisi sunt ab olea? quia noluerunt credere. Quarè insitae gentes? quia obedierunt Evangelio. Hanc causam adfert ipse Paulus. Propter incredulitatem, inquit, fracti sunt, utique quia credere noluerint. Et exect is facit spem, ut rursus inserantur, si relicta incredulitate, voluerint credere, & insitis injicit metum, ne excidantur, si averterint sese à gratia Dei Tu, inquit, fide stas, noli a ltùm sapere, sed time. Ac mox, ut non sitis vobismet ipsis sapientes. Haec nimirum arguunt, Paulum hoc illîc agere, ut reprimat gentium si mul & Iudaeorum arrogantiam. Tertius locus est Esaiae. 45: Vae qui contra dicit factori suo, testa de samiis terrae. Nunquid dicet lutum figulo suo, Quid facis? & opus tuum absque manibus est? Sed evidentius apud Hieremiam cap. 18. Nunquid ficut figulus iste non potero vobis facere domus Israel? Ecce sicut lutum in manu figuli, sic vos in manu mea. Haec testimonia magis pugnant apud Paulum, quàm apud prophetas, undè decerpta sunt. Paulus enim ita recensct, An non habet potestatem figulus luti, ex eàdem massâ facere, aliud quidem vas in honorem aliud verò in contumeliam? Quod si deus volens ostendere iram, & notam facere potentiam suam, sustinuit in multá patientià vasa irae apta ad interitum, ut ostenderet divitiasgloriae suae in vasa misericordiae, quae praepara vit in gloriam &c. Vterque locus prophetae objurgat populum obmurmurantem domino, quod affligeretur ad emendationem. Horum impias voces retundit propheta, quemadmodum Paulus retudit hanc impiam responsationem, O homo tu quises? In his autem non a liter debemus nos submittere Deo, quàm figuli manibus obtemperat lutum udum, Verum hoc non adimit in totum liberum arbitrium, necexcludit voluntatem nostram, voluntati divinae cooperantem ad sa lutem aeternam. Etenim apud Hieremiam mox seqùitur exhortatio ad poenitentiam, quem locum ante retulimus Ea frustrà fit, si ex necessitate fiunt omnia. Porrò, quod hic Pauli sermo non pertinet ad excludendam in totum liberi arbitrii vim, sed ad retundendam impiam murmurationem Judaeorum ad versus Deum, qui obpervicacem incredulitate̅ rejiciebantur à gratia Evangilii, gentibus ob credulitatem receptis, satis explicat secunda epistola ad Timotheum cap. 2. In magna autem, inquiens, domo non solum sunt uasa aurea & argentea, sed & lignea & fictilia, & quaedam quidem in honorem, quaedam verò in contumeliam- Si quis ergò se emundaverit ab istis, erit vas in honorem sanctificatum, & utile domino ad omne opus bonum paratum. Hujusmodi vero similitudines docendi gratia sic adhibentur in literis sacris, ut tamen non quadrent per omnia. Alioqui quid stultius, quàm si quis dicat matulae samiae, Si teipsam expurgaris, eris vas utile & honorificum, verum hoc rectè dicitur testae rationali, quae monita potest sese accommodare ad volunt atem domini. Praetereà, sit sané simpliciter homo deo, quod lutum est, in manu figuli, qualecunque vas fingitur, nulli imputabitur, nisi figulo, praesertim si talis sit figulus, qui lutum etiam ipsum suo arbitrio crearit ac temperarit. Hic vas, quod ideò nihil commeruit, quia sui juris non est, conjicitur in ignem aeternum. Ad id igitur interpretemur parabolam, cujus docendi gratia adhibita est. Quòd si velimus omnes ejus partes superstitiosè ad id quod propositnm est accommodare, cogemur multa ridicula dicere. Figul us hic facit vas in contumeliam, sed ex meritis praecedentibus, quemadmodum rcjecit Iudaeos quosdam, sed ob incredulitatem. Rursus ex gentibus fecit vas honorificum ob credulitatem. Iam qui nos urgent sacrae scripturae verbis, ac similitudinem de figulo & massa volunt simpliciter accipi, cur non concedunt nobis, ut alterum locum, Si quis se emundaverit simpliciter accipiamus? Et ita Paulus reperietur sibi contra dicere. In priore loco totum ponit iu manu dei, totum ponit in manu hominis. Et tamen uterque locus sanus est, quanquam aliud hic, aliud agit ille. Prior occludit os obmurmurantis deo, posterior in vitat ad industriam, ac deterret à securitate aut desperatione. Non dissimilis huic locus est Esaiae cap. 10. Nunquid gloriabitur securis contra eum, qui secat in ca, aut exaltabitur serra contra eum, à quo trahitur? Quomodò si elevetur virga contra elevantem se, & exaltetur baculus, qui utique lignum est. Haec dicta sunt ad versus impium regem, cujus saevitia deus abusus fuerat ad castigandum populum suum. At is co, quae gerebuntur divino permissu, tribuebat suae sapientiae, suisque viribus, quum fuisset organum irae divinae. Organum erat, sed vivum & rationale. Quale si esset securis & serra, non absurdè dicerentur & ipsae aliquid agere unà cum fabro. Servi sunt instrumenta viva dominorum, ut docet Aristoteles, qualia forent secures, serrae, ligones, aratrum, si per se moveri possent, quemadmodum tripodes ac lebetes, quos sic fabricatus erat Vulcanus, ut sua sponte venirent in certamen. Herus praescribit, suppeditate ea quibus est opus, neque quicquam possit efficere servus absque domino, & ta men nemo dicat servum nihil agere, domini jussis obsequentem. Porrò similitudo adhibita non válet ad tollendam arbitrii libertatem, fed retundendam arrogantiam regis impii, non Deo, sed suorobori suaeque sapientiae tribuentis, quod gesserat. Neque verò difficilè diluitur quod adducit Origenes ex Ezechiele: 36. Auferam cor lapideum ab eis, & immittam eiscorcarneum. Simili figurâ posset dicerc praeceptor discipulo soloecissanti: Eximam tibi linguam istam barbaricam, & in seram Romanam, nihilò seciùs tamen à discipulo requirit industriam, tametsi citra praeceptoris operam non posset discipulus mutare linguam. Quid est cor lapideum? Cor indocile & obstinatum in malicia, Quid est cor carncum? Cor docile, & obsequens gratiae divinae. Qui statuunt liberum arbitrium, nhilò seciùs fatentur animum in malis obstinatum, non posse ad veram poenitentiam emollescere, nisi adjutrice gratia coelesti. Qui docilem reddit, exigit & tuum conatum, ut doctus evadas. David orat Psalmo 50. Cor mundum crea in me deus. Et Paulus dicit, Qui se emundaverit. Ezechiel dicit cap. 18. Facite vobis cor novum & spiritum novum. Contrà, David clamat; & spiritum rectum innova in visceribus meis. David orat; & omnes iniquitates meas dele. Contra Ioannes 1. Ioan. 3. Omnis qui habet hanc spem in eo, sanctificat se, ficut & ille sanctus est. David orat: Libera me de sanguinibus Deus. Propheta reclamat: Solve vincula colb tui, captiva filia Sion. Et Paulus: Rom. 13. Abjiciamus opera tenebrarum. Item Petrus, 1. Pet. 2: Deponentes omnem maliciam & omnem dolum, & simulationes &c. Paulus ad Philip. 2. Cum metu, inquit, & tremore veltram salutem operamini. Atque idem verò Deus, qui operatur omnia in omnibus. Hujus generis plusquàm sexcenta loca sunt in divinis literis. Si nihil operatur homo, quur dicit, Operamini? Si quid agit homo, quurdicit, Deus operatur omnia in omnibus? Quorumaitera, si quis ad suu̅ commodum detorqueat, nihil agit homo. A ltera, si quis ad suam causam urgeat, totum facit homo. Quòd si nihil agit homo, nullus est locus meritis. Vbi non est locus meritis, ibi nec suppliciis, nec praemiis locus est. Si totum agit homo, non est locus gratiae, cujus mentionem totics inculcat Paulus. Non secum pugnat Spiritus sanctus, cujus afflatu proditae sunt Canonicae literae. Vtraque pars amplectitur & agnoscit inviolabilem scripturae majestatem. Sed interpretatio quaerenda, quae nodum explicet, Qui tollunt liberum arbitrium, sic interpretabuntur, Ad quod velis, extende manum, id est, gratia extendet manum tuam, ad quod ipsa velit. Facite vobis cor novum, id est, gratia Dei saciet in vobis cor novum. Omnis, qui habet hanc spem, in co sanctificat se, id est, gratia sanctificat ipsu̅. Et abjiciamusopera tenebraru̅, id est, gratia abjiciat. Toties occinitur haec cantio in divinis literis, Fecit justitiam, operatus est iniquitatem. Id quoties occurrit, exponemus, Deus fecit & operatus est in illo justitiam & iniquitatem. Iam si proferam hîc veterum orthodoxorum aut etiam conciliorum interpretationem mox exclamabitur, homines erant. Arqui interprctatione tàm violentâ tortâque, non licebit mihi dicere, Lutherus homo est? Sanè penes istos victoria est, si ipsis licet, utcunque causae conmmodum est, interpretari scripturas, nobis nec veterum interpretationem sequi licebit, nec nostram adferre in medium. Et haec scriptura dilucidior est, quàm ut egeat interprete, extende manu̅ ad quod voles, id est, gratia extendet manum tuam, ad quod ipsa volet, quòd probatissimi doctores interpretati sunt, somnium erit, non enim dicam, quod alii non tacuerunt, instinctus Satanae. Atqui haec loca, quae videntur inter se pugnare, facilè rediguntur in concordiam, si nostrae voluntatis conatum cum auxilio divinae gratiae copulemus. In comparatione figuli & securis, mordicùs urgent nos verbis fimpliciter intellectis, quoniam ita commodum est causae ipsorum, hîc parum pudenter recedunt à verbis divinae scripturae, videlicet non multò verecu̅dius iuterpretantes, qnàm siquis dicat, Petrum scribere, & alius interpretetur, non ipse scribit, sed alius scribit in aedibus ejus. Nunc experiamur, quantum habeant roboris, quae Martinus Lutherus adducit ad subruendam liberi arbitrii potestatem. Adducit enim ex Geneseos cap. 6. & 8. Non permancbit spiritus meus in homine in aeternum, quia caro est. Hoc loco scriptura non accipit carnem simpliciter pro im pio affectu quemad modùm aliquoties usurpat Paulus, quum opera carnis jubet mortificari, sed pro infirmitate naturae proclivis ad peccandum. Quemadmodum Corinthios carnales appellat, qnod nondum essent capaces solidioris doctrinae, velut infantes ctiamnum in Christo. Et Hieronymus in quaestionibus Hebraicis indicat apud Hebraeosaliud haberi, quàm nos legimus, nimirum ita, Non judicabit spiritus meus homines istos in sempiternum, quia carnes sunt. Quae verba non severitatem Dei, sed clementiam sonant. Carnes enim appellat infirmae conditionis, & ad malum proclives, spiritum autem vocat indignationem, Negat itaque se velle illos aeternis suppliciis servare, sed velle misericorditer hîc poenas de illis sumere. Et tamen hoc dictum non pertinet ad universum genus hominum, sed tantùm ad illius aetatis homines nefandis vitiis corruptissimos. Et ideò dicit, in hominibus istis. Nec tamen simpliciter ad universos illius aetatis homines pertinebat, quandoquidem laudatur Noe ut vir justus & Deo gratus. Eodem modo dissolvi potest, quod ad fertur ex ejusdem operis cap. 8. Sensus enim & cogitatio cordis humani prona sunt ad malum ab adolescentia sua. Et cap. 6. Cuncta cogitatio cordis intenta est ad malum omni tempore. Proclivitas aute̅ ad malu̅, quae est in plerisque hominibus, non adimit in totu̅ libertatem arbitrii, etiamsi vinci in totu̅ no̅ potest, sine auxilio gratiae divinae. Qnod si nulla pars resipiscentiae pendet ab arbitrio, sed omnia necessitate quadam gerunturà Deo, quur inibi datum est hominibus spacium poenitendi? Eruntque dies illius centum & viginti annoru̅. Nam Hieronymus in quaestionibus Hebraicis, hunc locum referri vult, non ad spatium humanae vitae, sed ad tempus diluvii, quod indultum est, ut interim, si vellent, resipiscerent, si nollent, digni viderentur ultione divina, qui lenitatem Domini contempsissent. Porrò quod adducit ex Esaiae cap. 40. Suscepit de manu domini pro omnibus peccatis suis; Hieronymus de divina vindicta interpretatur, non de gratia reddita pro malefactis. Quanquam enim Paulus dicit: Vbi abundavit peccatum, superabundavit & gratia: non tamen consequitur ex hoc, quòd ante gratiam gratum facientem non possit homo adjutus au xilio Dei, per opera moraliter bona sese praeparare favori divino, quemadmodum legimus de Cornelio Centurione nondum bap. tizato, ac nondum afflato spiritu sancto, precationes & elecmosinae tuae ascenderuut in memoriam apud Denm. Si omnia opera mala sunt, quae fiunt ante gratiam illam fummam, an opera mala conciliant nobis favorem Dei? lam quod adfert ex Esaiae cap. codem; Omnis caro foenum, & omnis gloria ejus quafi flos foeni. Exiccatum est foenum, & flos ejus decidit. Quia spiritus domini susslavit in illud, verbum autem Domini manet in aeternum, mihi videtur violentîus trahi ad gratiam & liberum arbitrium. Si quidem hoc loco Spiritum accipit Hieronymus pro indignatione divina, carnem pro infirma hominis conditione, quae nihil valet ad versus Deum, florem pro glo, ria, quae nascitur ex felicitate rerum corporalium. Iudaei gloriabantur in templo, in praeputio, in victimis, Graecig loriabantur in sapientia sua. Verùm per Evangelium revelatâ irâ Dei de coelo, exiccata est omnis illa gloria. Nec tamen omnis affectus hominis est caro, sed est, qui dicitur anima, est qui dicitur spiritus, quo nitimur ad honesta, quam partem animi, rationem vocant aut , id est, principalem, nisi fortè in philosophis nullus fuit ad honesta nixus, qui docuerunt millies oppetendam mortem citiùs, quàm admittendam turpitudinem, etiam si sciremusfuturum, ut & ignorarent hom nes, & Deus ignosceret. Quan, quàm saepè corrupta ratio malè judicat. Nescitis, inquit Dominus, cujus spiritus sitis. Errore quaerebant vindictam, quod ad preces Heliae descendisset olim ignis de coelo, qui absumpfit Pentecontarchos cum suo comitatu. Esse autem & in bonis spiritum humanum diversum á spiritu Dei, declarat Paulus ad Romanos. 8. Ipse enim spiritus testimonium reddit spiritui nostro, quod sumus filii Dei. Quod si quis contendat, id quod est in hominis natura praesta ntissimu̅, nihil aliud esse, quàm carnem, hoc est, affectum impium, huic facilè assentiar, si quod asseverat, sacrae fcripturae testimoniis doceat. Quod natum ex carne, caro est & quod natum est ex spiritu, spiritus est. Porrò Ioannes docet eos qui credunt Evangelio, Deo nasci, ac fieri filios Dei, atque adeò Deos Et Paulus distinguit hominem carnalem, qui non sapit ea, quae Dei sunt, à spirituali, qui omnia dijudicat. Rursùs aliâs vocat novam creaturam in Christo. Si totus homo etiam renatus per fidem nihil aliud est, quàm caro, ubi spiritusè spiritu natus, ubi filius Dei, ubi nova creatura? Super his doceri velim. Interim abutar veterum autoritate, qui semina quaedam honesti tradunt insita mentibus hominum, quibus aliquo modo vident & expetunt honesta, sed additos affectus crassiores, qui solicita̅t ad diversa. Porrò voluntas hùc aut illò versatilis dicitur arbitrium, quae tametsi ob relictam in nobis peccati proclivitatem, fortassè propensior est ad malum, quàm ad bonum, tamen nemo cogitur ad malum, nisi consentiat. Rursùs quod recitat ex Hieremiae cap 10. Scio Domine, quoniam non est hominis via ejus, nec viri est, ut ambulet & dirigat gressus suos, magis ad rerum laetarum & tristium eventus pertinet, quàm ad potestatem liberi arbitrii. Frequenter enim, quum maximè cavent homines, ne quid incurrant mali, maximè malis involuuntur. Nec ob id adimitur libertas voluntatis, vel his qui patiuntur, quia malum venturum non praevideram, vel his, qui inferunt, quia non eodem animo affligunt inimicos, quo Deus per illos hoc facit, nimirum ut castiget. Quod si maximè torqueasad liberum arbitrium, nemo non fatetur absque Dei gratia nemine̅ posse rectum vitae cursum tenere, & quotidiè oramus: Dirige domine Deus in conspectu tuo viam meam, nihilò seciùs tamen interim annitimur & ipsi pro viribus. Oramus: laclina cor meum Dcus in testimonia tua. Qui petit auxilium, non deponit conatum. Iterùm Proverbiorum. 16. Hominis est praepararecor, Do mini autem est gubernare linguam. Et hoc ad eventa rerum pertiot, quae possant accidere, citra dispendium salutis aeternae Quomodò autem est hominis praeparare cor, quum Lutherus affirm et omnia necessitate geri? At idem eodem in loco dicit: Revela Domino opera tua, & dirigentur cogitationes tuae. Audis opera tua, audis cogitationes tuas, quorum neutrum dici potest, si Deus in nobis operatur omnia, & bona & mala. Initium vitae bonae, miscricordia & veritas &c. A liaque inibi multa leguntur, quae faciunt pro his, qui statuunt liberum arbitrium. Quod autem sciat ex eodem capite: Omnia propter semetipsum operatus est Dominus, etiam impium ad diem malum; Deus non condidit ullam naturam ex se malam, & tamen sic suâ in effabili sapient iâ temperat omnia, ut mala quoque vertat in bonum nostrum, & in gloriam suam. Nec enim Luciferum condidit malum, sed sua sponte deficientem reservat aetern ssuppliciis, & per hujus maliciam exercet pios, punit impios. Nequs multò magis urget, quod refert ex cap. 20. Sicut divisiones aquarum, ita cor regis in manu Domini, quocunque voluerit inclinabit illud. Non statim cogit, qui inclinat, & tamen nemo negat, ut dixi, Deum posse vim facere cogitationi hominis, extundere, quod volebat, & aliam voluntatem inserere, quin & mentem ipsam potest adimere, Nec ideò tamen nòn manet in nobis regulariter liberum arbitrium. Quod si Solomon sentit hic quod interpretatur Lutherus, quum omnia corda sint in manu Domini, quur hoc ceu peculiare pronunciat de corde regis? Hic locus magis con sentit cum eo, quod legimus lob. 34. Qui regnare facit hominem hypocritam, propter peccata populi. Item Esa. 3. Et dabo pueros principes corum, & effoeminati dominabuntur eis. Quum Deus propitius populo suo inclinat animum regis ad bona, non adfert illius voluntati necessitatem. Caeterùm ad malum inclinare dicitur quum offensus populi peccatis non revocat animum stulti principis ad rapinas, ad bella, ad tyrannidem propensum, sed sinit illum suis affectibus praecipitem agi, quo per illius maliciam castiget populum. Quòd si quandò fieret, ut Deus regem ita commeritum im pelleret ad maliciam, nihil est necesse, peculiarem casum trahere ad sententiam generalem. Hujusmodi testi moniorum, cujusmodi Lutherus profert è proverbiis, ingens acervus vndiquàque colligi poterat, sed magis faceretad copiam, quàm ad victoriam. Tale genus argumentorum Rhetores solent in mediam aciem conjicere. Sunt enim hujusmodi pleraque, ut ad hibitâ commodâ interpretasione, vel à libero arbitrio stare, vel contra liberum arbitrium pugnare queant. Illud telum Lutherus existimat Achilleum, & inevitabile quod Christus in Evangelio Ioannis. 15. ait, Sine me nihil potestis facere. Atqui meâ sententiâ potest ad hoc non uno modo respondcri. Primùm, vulgo nihil agere dicitur, qui non assequitur id, quod expetit, & tamen frequenter aliquousque promovit, qui conatur. In hoc sensu verissimum est, nos sine Christo nihil posse facere, loquitur enim illîc de fructu Evangelico, qui non contingit nisi manentibus in vite, qui est Christus Iesus. Hoc troqo dixit Paulus; Itaque neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementu̅ dat, Deus Quod minimi momenti est, ac per se inutile, nihil abpellat. Item. 1. ad Corinnth. cap. 13. Si charitatem non habuero, nihil sum. Er mox, nihil mihi prodest. Rursus ad Romanos cap 4, vocat ea, quae non sunt, tanquam sint. Rursus ex Osca non populum vocat, populum contemptum & rejectum. Simili figura dictum est in Psalmis: Ego sum vermis & non homo. Alioqui si quis urgeat hac voce, nihil, ne peccare quidem licebit sine Christo. Nam Christum hîc opinor dici gratiam ejus, nisi confugiant ad illud jam explosum, peccatum esse nihil. Et hoc in aliquo sensu verum est, quandoquidem nec sumus, nec vivimus, nec movemur sine Christo. Atqui isti donant nonnunquam liberum arbitrium absque gratia valere ad peccandum. Donarât hoc Lutherus ipse in principio suae assertionis. Eodem pertinet, quod ait Ioannis Baptista; Non potest homo accipere quicquam, nisi fuerit ei datum de coelo. Nec ideò consequitur, nullam esse vim aut usum liberi arbitrii. Quòd ignis calefacit, è coelo venit, quòd nos juxta naturae sensum expetimus utilia, & refugimus noxia, è coelo est, quòd post lapsum im pellitur voluntas ad meliora studia, è coelo est, quòd lachrymis, elcemosynis, precibus assequimur gratiam quae nos Deo gratos reddit, è coelo est. Nec interim nihil agit nostra voluntas, quanquam non assequutura quod conatur, nisi adjutrice gratiâ, sed quoniam minimum hoc est, quod per nos agitur, totum Deo transcribitur, quemadmodum navita, quinavim in portum deduxit è gravi tempestate in columen, non dicit ego servavi navim, sed Deus servavit, & tamen illius ars & industria non fuit ociosa. Similiter agricola convehens ubere̅ proventum ex agris in horrea, non dieit, ego dedi tam copiosam annonam, sed Deusdedit. Et tame̅ interim quis dicat, agricolam nihil agisse ad proventum frugum? Sic & vulgò loquuntur, Deus dedit tibi pulchros liberos, quum ad hos gignendos non defuerit opera patris. Et: Deus restituit me sanitati, quum nonnihil adiuvarit medicus, quemadmodum dicimus, rex devicit hostes, quum tamen duces & milites navarint bonam operam. Nihil provenit absque coelesti pluvia, & tamen terra bona producit fructum, terra mala nihil adfert boni fructus. Sed quoniam humana opera nihil efficit, nisi acesserit favor divinus, summa tribuitur divino beneficio. Nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborant, qui aedificant eam. Nisi Dominus custodierit civitatem, frustrà vigilat, qui custodir eam. Nec tamen interim in aedifica̅do cessat cura fabrorum, nec in custodiendo vigilantia excubitorum. Iam non enim vos estis, qui loquimini, sed Spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. Primâ fpecie videtur tollere liberum arbitrium, sed revera adimit nobis sollicitudinem anxiam praemeditandi, quid simus dicturi in negotio Christi, alioqui peccarent concionatores, qui se studio praeparant ad sacram concionem. Nec omnibus hoc expectandum, si quand discipulis rudibus spiritus infudit, quod dicerent, quemadmodum infudit & linguarum donum. Et si qua̅dò infudit, tame̅ in dicendo voluntaseorum consentiebat afflatui Spiritus, simulque agebat cum agente. Atque hoc sanè est liberi arbitrii. Nisi fortè recipiemus, sic Deum loquntum per os A postolorum, quemadmodum loquebatur Balaamo per os asinae Sed magis urget, quod est apud Ioannem. 6. Nemo potest venire ad me, nisi pater meus traxeriteum. Trahendi verbum videtur sonare necessitatem, & excludere voluntatis libertatem. Verùm hic tractus non est violentus, sed facit, ut velis, quod tamen potes nolle, quemadmodu̅ ostendimus puero malu̅, & accurrit, ostendimus ovi ramum salicis virentem, & sequitur, ità Deus pulsat animum nostrum suâ gratiâ, & volentes amplectimur. Sic accipiendum & illud, quod habetur apud eundem cap. 14. Nemo venit ad patrem nisi per me, Sicut pater glorificat filium, filius patrem: ita pater trahit ad filium, filius ad patrem. Sic legis in Cantico: Trahe me post te, curremus &c. Ex Paulinis item epistolis aliquot loca colligi possunt, quae videntur omnem liberi arbitrii vim subvertere, quod genus est illud. 2. Corinth. 3. Non quod fufficientes simus cogitare aliquid à nobis, quasi ex nobis, sed omnis nostra suffi cientia ex Deo est. Verùm hîc duobus modis succurri potest libero arbitrio. Primùm enim quidam orthodoxi patres, tres gradus faciunt operis humani, Primus est cogitare, secundus velle, tertius perficere. Atque in primo quidem actertio nullum locu̅ tribuunt libero arbitrio quicquam operandi. A nimusenim à solâ gratiâ impellitur, ut cogitet bonum, & à solà gratià peragitur, ut perficiat quod cogitavit. Caeterum in medio, hoc est, in consensu, simul agit gratia & humana voluntas, sic tamen, ut principalis causa sit gratia, minus principalis, nostra voluntas. Quoniam autem summa rei tribuitur illi, quitotum contulit ad perficiendu̅, non est, quod homo ex bono opere sibi quicquam asserat, quum hoc ipsum, ut possit consentire, & cooperari gratiae divinae, Dei munus sit. Deindè haec praepositio, Ex, sonat originem ac fontem, eòque Paulus distinctè refert à nobis quasi ex nobis , id est, ex nobis ipsis. Haec dici potera̅t etia̅ ab illo, qui donâret, homine̅ naturae viribus efficaciter velle bonum, quandoquidem nec eas vires habet ex sese. Quis enim negat omne bonum á Deo velut à fonte proficisci? Atque id frequenter inculcat Paulus, ut adimat nobis arrogantiam ac fiduciam nostri, quod & alibi facit; Quid habes quod non accepisti? Si accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis? Gloriam audis, quam retundit hoc dicto. Ide̅ audîsset servus, qui Domino lucrum ex usura partum adnumerat, si sibi vindicâsset laudem benè collocatae operae. Quid habes quod non accepisti? Et tamen ob strenuè navata̅ operam collaudatur à Domino. Eandem cantionem canit Jacob. 1. Omne datum optimè donum, & omne donum perfectum desursùm est descendens. Item Paulusad Ephe 1. Qui operatur omnia secundu̅ consilium voluntatis suae Et haec eò pertinent, ne quid arrogemus nobis, sed omnia referamus accepta gratiae divinae, qui nos aversos vocavit, qui perfidem purificavit, qui hoc ipsum donavit, ut nostra volu̅tas possit esse illius gratiae, quanquam haec vel ad omnia satis abundè sit sola, nec opus habeat ullo humanae voluntatis auxilio. Caeterùm quod est ad philip. 2. Deus enim operatur in nobis & velle & perficere, probona voluntate, non excludit liberum arbitrium, quum enim ait, pro bona voluntate, si referas ad hominem, ut interpretatur Ambrosius, intelllgis bonam voluntatem simul agere cum agente gratiâ. Ac moxinibi praecedit; Cum metu & tremore vestram salutem operamini. Vnde colligis & Deum operari in nobis, & voluntatem ac solicitudinem nostram simul adniti cum Deo. Eam interpretatiouem ne quis putet rejiciendam, praecedit, ut dictum est, hunc locum, vestram ipsarum salutem operamini, , quod veriùs significat operari, quàm verbum , quod Deo tribuitur, verò propriè quod agit & impellit. Sed ut idem polleant , certè locus hic docet, & hominem operari & Deum. Quid autem operatur homo, si idem est nostra voluntas Deo, quod argilla figulo? Non enim vos estis, qui loquimini, sed Spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. Hoc Apostolis dictum est. Et tamen in actis Petrus legitur loquutus. Tuncrepletus Spiritu sancto Petrus dixit ad eos Quomodo cohaerebunt haec inter se contraria, tu non loqueris, sed Spiritus, & Petrus loquutus est plenus spiritu sancto, nisi quod Spiritus sic loquitur in Apostolis, ut simul & ipsi loquantur obtemperantes Spiritui, & tamen verum est, eos non loqui, non quòd nihil agant, sed quòd ipsi non sint principales sermonis autores. Itidem de Stephano legimus; Et non poterant resistere sapientiae & Spiritui, qui loquebatur & tamen ipse loquitur apud concilium. Ita Paulus; Vivo autem jam non ego, vivit verò in me Christus. Et tamen justus apud eundem ex side vivit. Quomodò igitur vivens non vivit? quia Spiritui Dei fert acceptum, quòd vivit. Et ad Corinth. 1. cap. 15. Non autem ego, sed gratia Dei, quae mecum est. Si nihil egerat Paulus, quur antè dixerat, se fecisse. Sed abundantiùs, inquit, illis omnibus laboravi. Si verum erat, quod dixerat, quur hîc corrigit, quasi perperàm dictum? Nimirum hûc spectabat correctio, non ut intelligeretur, nihil egisse, sed ne videretur suis viribus asseribere, quod auxiliante Dei gratiâ gesserat. Igitur insolentiae suspicionem excludit ea correctio, non operis societatem. Non enim uult Deus, ut homo sibi quicquam tribuat, ctiamsi quid esset, quod meritò posset sibi tribuere. Quum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis, dicit, servi inutiles sumus, quod debuimus facere fecimus. An non rem egregiam praestiterit, qui servarit omnia peccata Dei? Qualis an omninò quisquam reperiatur nescio. Et tamen qui hoc praestiterint, jubentur dicere, servi inutiles sumus. Non negantur fecisse, sed docentur vitare periculosam arrogantiam. Aliud loquitur homo, aliud loquitur Deus. Homo dicit, servus sum & servus inutilis. Quid Dominus? Euge serve bone & fidelis Et; Iam non dicam vos servos, sed amicos. Eosdem pro servis fratres appellat. Et qui se voeant servos inutiles, Deus appellat filios suos, atque hi ipsi, qui se nunc praedicant servosinutiles, audiunt à Domino: Venite benedicti patris mei, & audiunt commemorari sua benefacta, quae ipsi se fecisse nesciebant. Arbitror autem, praecipuam esse clavem ad divinae scriptrae intelligentiam, si spectemus, quid eo in loco agatur, hoc animadverso conveniet ex parabolis aut exemplis illud excerpere, quod ad institutum pertinet. In parabola de oeconomo, qui submovendus ab officio, fraude mutat codicillos debitoribus Domini, quàm multa sunt, quae nihil faciunt ad sensum parabolae? Hoc tantùm excerpitur, magno cuique studio conandum esse, ut dotes à Deo acceptas largissimè effundat juvandis proximis, antequam mors occupet. Itidem Itidem in parabola, quam modò attigimus, Quis vestrûm habens servum arantem, aut pascentem boves qui regresso de agro dicat illi statim, transi & recumbe, & non dicit, para quod coenem, & percingete, & ministra mihi, donec manducem & bibam, & post hoc tu manducabis & bibes, nu̅quid gratiam habet servo illi, quia fecit, quae ei imperaverat? Non puto. Hujus parabolae summa est, ut simpliciter obedientes jussis divinis, strenuè suo fungerentur officio, nec hinc quicquam laudis sibi vindicarent. Alioqui Dominus ipse dissidet ab hac parabola, qui se gessit pro ministro, quum discipulis concesserit honorem discumbentium. Et gratias agit, quum ait: Euge servebone. Et: Venitebenedicti. Itaque non subjicit, ita & vos cum feceritis omnia, Dominus nullâ gratiâ dignos judicabit, & pro servis inutilibus habebit, sed ait: vos dicite, servi inutiles sumus. Sic Paulus, qui plus omnibus laborârat, appellat se minimum Apostolorum, & indignum Apostoli nomine. Similiter apud Matthaeum cap. 10. Nonne duo passeres asse veneunt & unus ex ills non cadit super terram sine patre vestro. Spectandum est in primis, quid illîc agat Dominus, non enim voluit docere Diomedeam, quod ajunt, omnium rerum necessitatem, sed eò tendit hoc exemplum, ut eximat discipulis metum hominu̅, quòd intelligerent; se Deo curae esse, nec ab hominibus laedi posse, nisi illius permissu, illum verò non permissurum, nisi sic expediret ipsis & Evangelio, alioqui Paulus 2. ad Corinth. 9. Nunquid, inquit, de bubus cura est Deo? Videtur autem & in hoc, quod sequitur apud Evangelistam, hyperbole subesse. Vestriautem capilli capitis omnes numerati sunt. Tot capilli quotidiè defluunt in terram, an & hi vocabuntur ad rationem? Quid igitur agebat hyperbole? Nimirum illud, quod sequitur: Nolite ergò timere. Quemadmodum igitur his tropis eximitur metus hominum, & confirmatur fiducia erga Deum, sine cuius providentiâ nihil omninò fit ita quos suprà recenluimus, non hoc agunt, ut tollant libe rum arbitrium, sed ut deterreant nos ab arrogantia, quam odit Dominus. Tutiùs est totum transscribere Domino, benignus est, nec solum reddet nobis, quod nostrum est, verùm etiam, quod ipsius est, jubebit esse nostru̅. Filius ille prodigus quomodò dicitur prodegisse portione̅ suae substantiae, si nulla portio fuit in illius manu? Quod habebat, acceperat à patre. Et nos fatemur, omnes naturae dotes esse dona Dei. Habebat portionem suam etiam tùm, quu̅ esset in manu patris, & habebat tutiùs. Quid igitur est, efflagitatâ portione divertere àpatre? Nimirùm est naturae dotes arrogare tibi, easque non applicare ad implenda praecepta Dei, sed ad explendas carnis concupiscentias. Quid est fames? Est afflictio, quâ Deus extimulat mentem peccatoris, ut agnoscat & oderit seipsum, tangaturque desideriorelicti patris. Quid est filius secum loquens, confessionem ac reditum meditans? Est voluntas hominis applicans sese ad gratiam extimulantem, quam, ut diximus, vocant praevenientem. Quid est pater occurrens filio? Est gratia Dei, quae provehit voluntatem nostram ut perficiamus, quod volumus. Haec interpretatio si meum esset commentum, certè probabilior esset, quàm istorum, qui, quò convincant hominis voluntatem nihil agere, porrige manu̅, ad quod voles, interpretantur, gratia porrigit manum tuam, ad quod ipsa volet. Nuncquu̅ sit ab orthodoxis patribus tradita, non video, quarè debeat co̅temni. Eodem petinèt quod vidua paupercula, duo minuta, hocest, totam substantiam suam mittit ingazophylacium. Rogo, quid meritorum potest arrogare sibi, qui quicquid, hoc est quod homo intellectu naturali & voluntatis libertate, totum debet ei à quo vires eas accepit? Ettamen Deus hoc ipsum nobis imputat pro meritis, quod non avertimus animum nostrum ab ipsius gratiâ, quod naturae vires ad simplicem obedientiam appellimus. Hoc certè tantum valet, ut falsum non sit, hominem aliquid agere, & tamen omnium, quae facit summa̅ Deo velut autori tribuat, undè profectum est, ut potuerit suum conatum cum Dei gratia conjungere Ita Paulus, Gratia, inquit, Dei sum id, quod sum. Agnoscit autorem. Sed quum audis, Gratia ejus in me vacua non fuit, agnoscis humanam voluntatem simul adnitentem auxilio diviuo. Idem indicat quum ait: Non ego, sed gratia Dei, quae mihi adest. Nam Graecis est, . Et Hebraeus ille fapientiae praedicator optat sibi assistere divinam sapientiam, ut secum sit, ac secum laboret. Assistit tanquàm moderatrix, & adjutrix, quemadmodu̅ architectus assistit ministro, praescribit, quid sit agendum, ostendit agendi rationem, si quid ille perperam facere coeperit, revocat, si quid ille deficit, succurrit, opus asscribitur architecto, sine cujus ope nihil poterat effici, & tamen nemo dixit, ministrum ac discipulu̅ nihil egisse. Quod architectus est discipulo, hocgratia est volu̅tati nostrae. Ita Paulus ad Romanos cap. 8. Similiter & spiritus adjuvat infirmitate̅ nostra̅. Nemo vocat infirmum, qui nihil potest, sed cui vires non sufficiunt peragendo, quod conatur, nec adjutor dicitur, qui totu̅ solus facit. Totascriptura clamat adjutorium, opem, auxiiium, subsidium. Quis autem adjuvare dicitur, nisi aliquid agentem? Neque enim figulus adjuvat lutum, ut fiat vas, nec faber securim, ut fiat scamnum. Itaque qui sic colligunt, nihil potest homo nisi auxiliante gratiâ Dei, igitur nulla sunt hominis operabona, his opponemus collectionem magis, ut arbitror, probabilem, homo nihil non potest auxiliante Dei gratiâ, igitur omnia opera hominis possunt esse bona. Quot igitur sunt in scripturis divinis loca, quae meminerunt auxilii, tot sunt, quae statuu̅t liberum arbitrium, atque ea sùntinnumerabilia. Itàque vicero, si res aestimetur cu̅ testimonioru̅ numero. Hactenùs ex divinis libris loca contulimus, quae statuunt liberum arbitrium, & ex ad verso, quae videntur in totum tollere. Quoniam autem Spiritus sanctus, quo autore prodita sunt haec, non potest pugnare secum, cogimur velimus nolimus, aliquam sententiae moderationem quaerere. Cae. terùm ut ex eâdem scripturâ alii aliam sumerent opinionem, in causâ fuit, quòd alius aliò spectaret, & ad suum quemque scopu̅ interpretabatur, quod legebat. Qui secum reputabant, quanta esset in hominibus ad studium pietatis socordia, deindè quantum esset malum desperatio salutis, dùm his malis mederi student, incauti in aliud incidere malum, ac plus satis tribuerunt libero hominis arbitrio. Rursus alii perpendentes, quanta sit pestis verae pietatis, hominem suis viribus ac meritis fidere, quàm intolerabilis quorundam arrogantia, qui sua benefacta jactant, atque etiam ad mensuram ac pondus vendunt aliis, quemadmodum venditur oleum & sapo, dùm hoc malum magno studio vitant, aut dimidiârunt liberum arbitrium, sicut ad bonu̅ opus nihilprorsus ageret, aut in totum jugulârunt, inductâ rerum omnium absolutâ necessitate. Nimirùm istis visum est vehementer aptum ad Christianae mentis simplicem obedientiam, ut totus homo pendeat à nutu Dei, in illius promissis spem omnem ac fiduciam ponat, & agnoscens, quàm ipse ex sese sit miserabilis, meretur & amet illius immensa̅ misericordiam, quae nobis gratis tanta largitur, illius voluntati se totum submittat, sive servare velit, sive perdere, nihil laudis ex benefactis sibi arroget, sed totam gloriam afscribat illius gratiae, cogitans hominem nihil a liud esse, quam viuum organum divini Spiritus, quod ipse sibi purgavit consecravitque suâ gra, tuitâ bonitate, quod pro suâ inscrutabili sapientiâ moderatur ac temperat, nihil hîc esse, quod quisquam suis arroget viribus, & tamen certâ fiduciâ ab illo speret praemium aeternae vitae, non quia suis benefactis promeruit, sed quod ejus bonitati visum sit promittere ipsi fidentibus, hominis partes esse, assiduè precari Deum, ut impartiat & augeat in nobis Spiritum suum, agere gratias, si quid per nos benegestum est, illius potentiam in omnibus adorare, sapientiam ubique mirari, bonitatem ubique amare. Haec oratio apud me quoque vehementer plausibilis est, congruit enim scripturis divinis, respondet eoru̅ professioni, qui semel mortui mundo, per baptismum simul sepulti sunt cum Christo ut mortificatâ carne posthàc vivant & agantur Spiritu lesu, in cujus corpus insiti sunt per fidem. Pia nimirum & favorabilis sententia, quae nobis omnem adimit arrogantiam, quae in Christum transfert omnem gloriam simul & fiduciam, quae nobis metum hominum ac daemonum excutit, ac nostris ipforum praesidiis diffisos, in Deo fortes red dit & animosos. His libenter applaudimus usque ad hyperbolas. Quum enim audio, adeò nullu̅ esse homin̅is meritum, ut omnia, quamvis piorum hominum opera, peccata sint, quum audio nostram voluntatem nihilò plus agere, quàm agat argilla in manu figuli, quum audio cuucta, quae facimusaut volumus, ad absolutam referri necessitatem multis scriptis offenditur animus. Primùm, quomodò toties legis sanctos plenos operibus bonis fecisse justiciam, ambulâsse rectos coram Deo, non declinasse ad dexteram, nec ad sinistram, si quicquid agunt etiam eximiè pii, peccatum est, & tale peccatum, ut nî subveniret Dei misericordia, demersurum esset in tartarum eum, pro quo mortuus est Christus? Quomodò toties auditur praemium, ubi prorsùs nullum est meritum? Quâ fronte collaudatur obedientia eorum, qui parent jussis divinis, damnatur inobedientia, qui non parent? Quur toties fit in sacris literis judicio, si nulla est omninò meritorum expensio? Aut quur cogimur sisti ad tribunal judicis, si nihil ex nostro arbitrio, sed ex mera necessitate gesta sunt in nobis omnia? Obstrepit & illa cogitatio, quorsùm opus tot monitis, tot praeceptis, tot minis, tot exhortationibus, tot expostulationibus, si nos nihil agimus, sed Deus pro suae immutabili voluntate operatur in nobis omnia, & velle & perficere? Vult nos assiduè precari, vult advigilare, certare, contendere ad bravium aeternae vitae. Quur assiduè rogari vult, quod ipse jam decrevit dare aut non dare, nec mutare potest sua decreta, quum sit immutabilis ipse? Quur jubet nos tot laboribus expetere, quod ipse gratis largiri decrevit? Affligimur, ejicimur, exibilamur, excruciamur, occidimur, sic certat in nobis Dei gratia, sic vincit, sictriumphat. Tàm atrocia patitur martyr, & tamen nihil illi tribuitur meriti, imò peccare dicitur exponens corpus suum tormentis spe vitae coelestis. Sed quur misericordissimus Deussic voluit in martyribus operari? Crudelis enim videatur homo, si quod gratis largiri decrevisset amico, non daret, nisi usque ad desperationem excruciato. Verùm ad hanc divini confilii caliginem ubi ventum erit, fortassè jubebimur adorare, quod assequi fas non est, ut dicat mens humana, Dominus est, potest quicquid vult, & quoniam naturâ optimus est, non potest non esse optimum, quicquid voluerit. Iam & illud satis plausibiliter dicitur, quòd Deus sua dona coronat in nobis, ac suum beneficium jubet nostrum esse praemium, & quod in nobis operatus est, ex sua gratuita bonitate id sibi fidentibus veluti debitum dignatur imputare ad assequendam immortalitatem. Sed nescio, quomodò sibi constent, qui sic implis exaggerant Dei misericordiam, ut in aliis penè faciant illum crudelem. Benignitate̅ sua bona nobis imputantis utcunque ferunt aures piae, caeteru̅ difficilè explicatur, quomodò justitiae sit (non enim jam dico misericordiae) alios, in quibus non dignatus est operaribona, aeternis addicere suppliciis, quum ipsi per se nihil possint efficere boni, ut quibus aut nullum est liberum arbitrium, aut si est, ad nihil aliud valet, quàm ad peccandum. Si rex quispiam donaret ingens praemium ei, qui nihil egisset in bello, quum caeteri, qui gnaviter se gessissent, nihil ferrent praeter solitum salarium, fortasse posset obmurmurantibus militibus respondere, quae vobis injuria fit, si mihi libet in hunc esse gratuitò liberalem? At justus & clemens qui posset vide ri, si ducem, quem machinis, copiis, pecuniis, & omnibus praesidiis affatim instruxisset ad bellum, pro re benè gesta magnificè coronaret, & alterum, quem nullis instructum praesidiis inermem bello objecisset, ob rem infeliciter gestam afficeret supplicio? Nonnè moriens ille, jure diceret regi, quur in me punis, quod tuâ culpâ commissum est? si similiter instruxisses, similiter vicissem. Rursùs, si servum nihil commeritum manumitteret, haberet fortassè, quod aliis servis obmurmurantibus responderet: Nihil vobis decedit, si in hunc sum benignior, habetis dimensum vestrum. Atqui nemo non judicaret, crudelem & iniquum Dominum, qui servum loris caederet, vel quod minus esset procero corpore, vel naso porrectiore, vel alioqui parùm elegante formâ. Nonnè is jure obmurmuraret Domino caedenti, quur do poenas ob id, quod in manu mea non est? Atque hoc justiùs etiam diceret, si Domino esset in manu mutare vitiu̅ corporis in servo, quemadmodùm Deo in manu est mutare voluntatem nostram, aut si Dominus hoc ipsum, quo offenditur, vitium addidisset servo, veluti si truncasset nasum, autfaciem cicatricibus foedasset, quemadmodum Deusjuxta quorundam opinionem etiam mala omnia operatur in nobis. Rursùs, quod ad praecepta attinet, si Dominus servo compedibus astricto in pistrino, multa praescriberet, abi illuc, fac lioc, currc, recurre, dira minitans, nî pareat, nec interim solveret illum, Iamque non parenti virgas expediret, nonnè videatur servus jure dominu̅ vocare vel insanum vel crudelem, si loris occideret, quòd non fecisset ea, quae non erant in ipsius potestare? Porrò quòd isti fidem & charitatem in Deum in immensum exaggerant, aequis auribus ferimus, arbitrantes, vitam Christianorum tot undique sceleribus contaminatam, non aliundè proficissi, quàm ex fide nostrâ frigidâ & somniculosâ, quâ verbotenùs credimus Deo, quaeque natat in summis labiis, cum juxta Paulum, corde credatur ad justitiam. Necadmodùm digladiabor cum his, quiad fidem velut ad fontem caputque referunt omnia, etiam si mihi fides ex charitate, charitas ex fide vicissim nasci alique videtur, certè charitas alitfidem, quemadmodum in lucernâ lumen alitur oleo, libentiùs enim illi fidimus, quem vehementer amamus. Nec desunt, qui fidem initium volunt esse salutis potiùs, quàm summam. Sed de his non contendimus. Caeterùm hîc cavendum erat, ne dum toti sumus in amplificandis fidei laudibus, subvertamus libertatem arbitrii, quâ sublatâ non video, quo pacto possit explicari quaestio de justitia, deque misericordia Dei. Ex hujusmodi angustiis, cùm sese non explicarent veteres, quidam duos Deos facere coacti sunt, alterum veteris testamenti, quem tantùm volebant esse justum, non etiam bonu̅, alterum novi testamenti, quem tantùm volebant esse bonu̅, non justum, quorum impium commentu̅ satis explodit Tertullianus. Manichaeus, ut diximus, duas in homine naturas somnia vit; altera̅, quae non posset non peccare, altera̅ quae non posset non benefacere. Pelagius dum metuit justitiae Dei plus satis tribuit libero arbitrio, à quo non ita multum absunt, qui tantum tribuunt voluntati hominis, ut ex naturae viribus per opera moraliter bona promereri possint gratiam illam supremam, quâ justificamur. Hi mihi videntur hominem ostensâ bonâ spe salutis adipiscendae ad conandum inuitare voluisse. Quemadmodum Cornelius precibus & cleemosynis meruit doceri à Petro, Eunuchus à Philippo. Divus Augustinus, dum sedulò quaerit Christum in Paulinis epistolis, meruit invenire. Hîc illos, qui non ferunt quicquam boni hominem posse, quod non debeat Deo, sic placare possumus, ut dicamus, nihilo seciùs totum opus deberi Deo, sine quo nihil efficeremus, & quod adfert momenti liberum arbitrium, perpusillum esse, & hoc ipsum esse divini muneris, ut possimus animum ad ea, quae sunt, affiectere, aut gratiae . Augustinus ex colluctatione cum Pelagio factus est iniquior libero arbitrio, quàm fuerata̅teà. Contrà Lutherus antè nonnihil tribuens libero arbitrio, huc provectus est calore defensionis, ut in totum tolleret. Atqui reprehenditur apud Graecos Lycurgus, opinor, quòd odio temulentiae vites, incidi jusserit, quum admotis propiùs fontibus, sic posset excludere temulentiam, ut tamen non periret usus vini. Poterat enim, meâ sententiâ, sic statui liberum arbitrium, ut tamen vitaretur illa fiducia meritorum nostrorum, caeteraque incommoda, quae vitat Lutherus, simulque ea incommoda, quae nos suprà recensuimus, nec perirent ea commoda, quae miratur Lutherus. Hoc mihi videtur praestare illorum sententia, qui tractum, quo primum extimulatur animus, totum attribuunt gratiae, tantum in cursu tribuunt non nihil hom inis voluntati, quae se non subduxerit gratiae Dei. Quum autem rerum omnium tres sint partes, initium, progressus, & summa, duas extremas tribuunt gratiae, tantùm in progressu fatentur, aliquid agere liberum arbitrium, sic tamen, ut ad idem opus individuum simul concurrant duae causae, gratia Dei, & hominis voluntas, sic tamen ut gratia sit causa principalis, voluntas secu̅daria, quae sine principali nihil possit, quum principalis sibi sufficiat. Quemadmodùm nativa vis ignis urit, & tamen principalis causa Deus est, qui simul per ignem agit, quae vel sola sufficeret, & sine qua nihil ageret ignis, si se subduceret illa. Hac temperatura fit, ut homo totam salutem suam divinae gratiae ferre debeat acceptam, quum prerpusillum sit, quod hîc agit hberum arbitrium, & hoc ipsum, quod agere potest, sit divinaegratiae, qui primum condidit liberum arbitrium, deindè liberavit etiam ac sanavit. Atque ita placantur si modò placabiles sunt hi, qui non ferunt homini quicquam esse boni, quod Deo non debeat. Debet & hoc sed aliter alioque titulo. Quemad modùm haereditasex aequo obveniens liberis, non vocatur quide̅ benignitas, quia per communem legem contingit omnibus. Si quid praeter commune jus donatum est huic aut illi, liberalitas dicitur, tamen haereditatis etiam nomine liberi debeant parentibus. Conabimur & parabolis exprimere, quod dicimus. Oculus hominis, quam vis sanus, nihil videt in tenebris, excaecatus, ne in luce quidem; ita voluntas, quam vis libera, nihil tamen potest, si se subducat gratia, &t tamen intusa luce, potest occludere, qui sanos habet oculos, ut non videat, potest & oculos avertere, ut desinat videre, quod videre poterat. Plus autem debet, qui oculos habebat excaecatos vitio quo piam Primùm debet conditori, deinde medico. Ante peccatum utcunque sanus erat oculus, peccato vitiatur oculus. Quid hîc sibi potest arrogare, qui videt? Est tamen, quod sibi imputet, si prudens claudat aut avertat oculos. Accipe parabolam alteram: Pater infantem nondum ingredi potentem, collapsum erigit, utcunque adnitentem, & pomum ex adverso positum oste̅ddit, gestit puer accurrere, sed ob imbecillitatem membrorum mox denuò collapsurus esset, nî pater manu porrecta fulciret, regeretque gressum illus Itaque patre duce pervenit ad pomum, quod pater volens dat illi in manum, veluti cursus praemium. Erigere se non poterat infans, nisi pater sustulisset, non vidisset pomum, nisi pater ostendisset, non poterat progredi, nisi pater invalidos gradus perpetuò adjuvisset, non poterat attingere pomum nisi pater dedisset in manum. Quid hîc sibi vindicabit infans? Et tamen egit nonnihil. Nec habet tamen, quod de suis viribus glorietur, quùm setotum debeat patri. Ponamus enim, hoc interim esse, quod est in Deo. Quid igitur hîc agit infans? Erigenti utcunque adnititur, & ad illius moderationem gressus infirmos, ut potest, accommodat. Poterat pater trahere nolentem, & poterat reluctari puerilis animus, spreto pomo, poterat pater dare pomum absque cursu, sed sic dare maluit, quia sic magis expedit puero. Facilè patiar, ut aliquantò minus debeatur industriae nostrae ad consequendum vitam aeternam, quàm pueri ad patris manum currentis. Hîc quum videamus minimum esse tributum libero arbitrio, tamen quibusda̅ hoc ipsum videtur esse plus satis, solam enim gratiam volunt in nobis agere, nostram mentem in omnibus nihil aliud quàm pati, velut organu̅ divini Spiritus, ut nullo pacto bonum possit dici nostrum, nisi quatenùs divina benignitas gratis hoc nobis imputat, gratiam enim non tàm operari in nobis per liberum arbitriu̅ qua̅ in libero arbitrio, quemadmodum figulus operatur in argilla non per argillam. Vndè igitur coronae praemiique mentio? Deus, inquiunt, sua dona coronat in nobis, ac suum beneficium jubet esse nostrum praemium, & quod in nobis operatus est. imputare dignatur ad consortium regni coelestis. Hîc non video, quomodò statuant voluntatem liberam, quae nihil agat. Nam si dicerent, sic agi á gratiâ, ut acta simul ageret, facilior esset explicatio. Quomadmodum juxta physicos, corpus nostrum principium motus habet ab anima, nec omninò moveri posset absque anima, & tamen non solum movetur ipsum, verum etiam movet alia & tanquam socius operis vocatur ad societatem gloriae. Quod si Deus sic operatur in nobis, quemadmodum figulus in argilla, quid potest nobis imputari vel in bonum, vel in malum? Non enim libet in hanc vocare quaestionem animam Iesu Christi, quae nimirùm & ipsa fuit organum divini Spiritus Et si carnis infirmitas obstat, quo minus mercatur homo, exhorruit & ille mortem, & non vult fieri voluntatem suam, sed patris. Et tamen hanc fatentur esse fontem meritorum, qui caeteris sanctis omnibus detrahunt omne meritum boni operis. Caeterùm, qui negant ullum omninò liberum arbitrium esse, sed absoluta necessitate fieri omnia, fatentur Deum in omnrbus operari, non solùm opera bona, verum etiam mala. Vndè consequi videtur, ut quemadmodumhomo nulla ratione dici potest autor bonoru̅ operum: ita nullo modo dici potest autor malorum. Haec sententia quumpalàm videatur Deo tribuere crudelitatem & injustitiam, à quo sermone vehementer ab horrent aures religiosae (Deus enim non esset, si quicquam in illum competeret, vel vitii, vel imperfecti) tamen habent hi quoque, quod in causa tám non plausibili respondeant, Deus est, non potest non optimum & pulcherrimum esse, quod facit, sispectes decoru̅ universi, etiam illa, quae per se mala sunt, hîc bona sunt, & illustrant gloriam Dei nec est ullius creaturae judicare consilium creatoris, sed sese totam illi per omnia subjicere, adcò ut si videatua Deo hunc aut illum damnare, non debeat obmurmurare, sed amplecti quicquid illi placuerit, illud semel per suasum habens, omnia per illum optimè geri, nec posse aliter geri, quam optimè. Alioqui quis ferat homine̅, si dicat Deo, quur me non feci sti Angelum? Nonnè Deus huic merito respondeat; Impudens, si te fecîssem ranam, quid habebas quod querereris? Item si rana expostularet cum Deo, quur me non fecisti pavonem, versicoloribus pennis conspicuum? nonnè huic jure diceret, Ingrata, poteram te fugum aut bulbus facere, nunc salis, bibis, & cantas. Rursus, si dicat basiliscus aut vipera, quur me condidisti animal omnibus in visum, omnibus laetîferum potiùs, quàm ovem? Quid responderet Deus? Fortasse diceret; Mihi sic visum est, & sic congruebat decoro & ordini universitatis. Nec tibi tamen facta est injuria, non magis, quàm muscis, culicibus, reliquisque in sectis, quorum unum quodque sic finxi, ut ingens etiam miraculum praebeant contemplantibus. Necideò non est mirandum ac pulchrum animal araneus, si dissimilis est elephanto, imò plus miraculorum est in araneo, quàm in elephanto. Non tibi sat est, quod in tuo genere perfectu̅ es animal? Neque tibî datum est venenum, ut occidas, sed ut his armis te tuosque foetus tueare, quemadmodum bubus addita sunt cornua, leonibus ungues, lupo dentes, calces equis. Habet animantium unumquodque suam utilitatem. Equus bajulus est, bos arator, asinus & canis opera juvant, ovis ad pastum ac vestitum hominis adfert utilitatem, tu praestas usum adpharmaca. Sed desinamus ratiocinari cum his, quae ratione carent. De homine nobis est instituta disputatio, quem Deus condidit ad imaginem & similitudinem suam, & cujus gratia condidit omnia. Qnu̅ verò videamus quosdam nasci corporibus felicissimis, ingeniis optimis, ac velut ad virtutem natis, rursùs alios corporibus monstrosis, alios morbis horrendis obnoxios alios animis tam stupidis, ut minimum absint à brutis animantibus, quosdam ipsis etiam brutisbrutiores, alios ingeniis tàm propensis ad flagitia, ut ad haec videantur vi fatorum rapi, quosdam planè dementes ac daemoniacos. Quibus modis hîc explicabimus qraestionem de justicia ac misericordia Dei? An dicemus cum Paulo, ò altitudo &c. sic arbitrior melius, qnàm impia temeritate judicare de Dei consiliis, quae sunt homini impervestigabilia. Verùm longè difficilius fit explicare, quare Dens in aliis immortali gloriâ coronet sua benefacta, in aliis sua malefacta puniat aeternis suppliciis. Hoctamen paradoxon ut tueantur, multis auxiliaribus paradoxis est opus, quò tuta sit acies adversus alteram partem. Exaggerant in immensum peccatum originale, quo sic volunt corruptas esse praestantissimas etiam humanae naturae vires, ut ex sese nihil possit, nisi ignorare & odisse Deum, ac ne per fidei quidem gratiam justificatus ullum opus possit efficere, quod non sit peccatum, atq, illam ipsam proclivitatem ad peccandum in nobis ex peccato primorum parentum reljctam volunt esse peccatum, & eandem invincibilem esse, adeò nullum sit Dei praeceptu̅, quod homo etiam per fidem justificatus possit implere, sed tot Dei praecepta non aliò spectare, quàm ut amplificetur Dei gratia, salutem largiens absque respectu meritorum. Verùm interim isti mihi videntur alibi contrahere Dei misericordiam, ut alibi dilatent, perinde ac si quis apponat convivis perparcum prandium, quò splendidior videatur in coena, & quodam modo pictores imitetur, qni quum lucem mentiri volunt in pictura, obscurant umbris, quae proxima sunt. Primum enim penè crudelem faciunt Deum, qui ob peccatum alienum sic saeviat in universum hominum genus, praesertim quum, qui commiserant, resipuerint, ac tam graves dederint poenas, quàm diu vixerunt. Deinde quu̅ ajunt etiam, illos, qui per fidem justificati sunt. nihil aliud quàm peccare adeò, ut amando Deum, & fidendo Deo reddamur digni odio Dei, nonnè vehementer hîc faciunt parcam Dei gratiam quae sic justificat hominem per fidem, ut tamen adhuc nihil aliud sit, quam ipsum peccatum? Praeterea dum Deus tot praeceptis onerat hominem, quae ad nihil aliud valent, quàm, ut magis oderit Deum, gra viusque damnetur, nònne faciunt eum ipso Dionysio Siciliae tyranno inclementiorem, qui multas leges studio prodidit, quas suspicabatur, plerosque si nullus instaret non servaturos, ac primum connivebat, mox ubi vidit omnes propemodum alicubi peceasse, coepit eos vocare ad poenam. Ita redd dit sibi omnes obnoxios. Et tame̅ hujus leges crant hujusmodi, ut facilè possent servari, si quis voluisset. Non nuncexcutio causas, quibus docent omnia Dei praecepta nobis esse impossibilia, nec enim hoc instituimus, tantùm obiter ostendere volui, istos nimio studio dilatandae gratiae in ratione salutis, eandem in aliis obseurare, quaedam non video, quomodo consistant. Iugulato libero arbitrio, docent hominem jam agi Spiritu Christi, cujus natura non patiturconsortium peccati. Et tamen iidem dicunt, homine̅ etiam acceptâ gratiâ nihil aliud quam peccare. Id genus hyperbolis delectatus videtur Lutherus, aliorum hyperbolas veluti malum nodum, quod dici solet, malo cuneo propelleret. Quorundam temeritas ad hyperbolem procèsserat, qui vendebant merita, non solum sua, verum eitia̅ omnium sanctoru̅. Atque talia tandem opera? Cantiones, murmura psalmorum, pisces, inedias, vestes, titulos. Hunc clavum clavo sic pepulit Lutherus, ut diceret, nulla esse omninò merita sanctorum, sed omnia quamlibet piorum homînum facta fuisse peccata, damnationem aeternam allatura, nî fides & Dei misericordia succurisset. Itidem altera pars luculentum quaestum faciebat ex confessionibus & sa tis factionibus quibus mirè irretiverant hominum conscientias item ex purgatorio, de quo paradoxo quaedam tradiderant. Hoc vitium sic corrigit pars diversa, ut confessionem dicant commentum esse Satanae, qui modestissimè, negant exigendam pro peccatis non esse opus ulla satis factione, quum Christus pro peccatis omnium poenas resolverit, denique nullum esse purgatorium. Item pars una dicit, etiam priorculorum con. stitutiones obligare ad poenam gehennae, nec dubitat promittere vitam aeternam, si quis obedierit, diversa pars sic huic medetur hyperbolae, ut dicat omnes Pontificum, Conciliorum, Episcoporum constitutiones esse haercticas & Antichristianas. Sic una pars extulerat Pontificis poteitatem , altera sic praedicat de Pontifice, ut non ausim referre. Rursùs una pars dicit, Monachorum & Sacerdotum vota obstringere hominem ad poenam gehennae & in perpetuum, altera dicit, talia vota esse prorsus impia, nec esse suscipienda, nec sisusceperis, servanda. Ex talium igitur hyperbol arum collisione nascuntur haec fulmina. ac tonitrua, quae nunc concutiunt orbem. Quod si pars utraq? pergat mordicus tueri suas hyperbolas, video talem pugnam inter illos futuram, qualis fuit inter Achillem & Hectorem, quos, quoniam erant pariter feroces, sola mors potuit dividere. Ac vulgò quidem ajunt, baculum curvum ut rectum facias, in diversam partem inflectendum esse, id fortasse consultum fuerit in corrigendis moribus, indogmatibus an ferendum sit, nescio. In exhortando aut dehortando video nonu̅quàm esse locum hyperbolis, velut ut addas homini fiduciam, aptè dixeris, ne metue, Deus omnia loquetur, & faciet in te. Et ad retundendam hominis impiam insolentiam, utiliter fortasse dixeris, hominem nihil aliud esse, quàm peccatum, & adversuscos, qui sua dogmata postulant aequari, scripturis Canonicis, utiliter dixeris, hominem nihil aliud esse, quàm mendaciu̅. Verùm ubi in disquisitione veri propounntur , non arbitrior utendum hujusmodi paradoxis, quae non multu̅ absunt ab aenigmatibus, mihi quidem in his placet moderatio. Pelagius libero arbitrio visus est tribuere plus satis, Scotus tribuit affatim. Lutherus primùm mutilabat tantùm amputato dextro brachio, mox nec hoc contentus prorsùs jugulavit liberum arbitrium, & è medio sustulit. Mihi placet illorum sententia, qui non nihil tribuunt libero arbitrio, sed gratiae plurimum. Nec enim sic erat vitanda Scylla arrogantiae, ut feraris in Charybdim desperationis aut socordiae, neque sic medendum membro luxato, ut in diversam partem detorqueas, sed in suum locum erat reponendum nec sic erat à fronte pugnandum cum hoste, ut à tergo vulnus accipias incautus. Hac moderatione fiet ut sit aliquod opus bonum, licet im perfectu̅, sed unde nihil sibi possit arrogare homo, erit aliquod meritum, sed cujus summa debeatur Deo. Abunde multu̅ est infirmitatis vitiornm, scelerum, in vita mortalium ut si se quisque velit contem plari, facilè deponat cristas, etiam si non asseveremus hominem, quàm vis justificatum, nihil aliud esse, quàm peccatum, praesertim quum Christus appellet renascentium, Paulus noam crcaturam. Quur, inquies, datur aliquid libero arcbitrio? Ut sit, quod merito imputetur impiis, qui gratiae Dei volentes de fuerint, ut excludatur à Deo crudelitatis & injustitiae calumnia, ut excludatur à nobis desperatio, ut excludatur securitas, ut extimulemur ad conandum. Ob has causas ab omnibus fcrè statuitur liberum arbitrium, sed inefficax absque perpetua Dei gratia, ne quid arrogemus nobis. Dicat aliquis, ad quid valet liberum arbitrium, si nihil efficiat? Respondeo, ad quid valet totus homo, si sic in illo agit Deus, quemad modum figulus agit in luto, & quemadmodum agere poterat in silice? Proinde si satis jam demonstratum est, hanc materiam esse talem, ut no̅ expediat ad pietatem altiùs eam scrutari, quàm oportet, praesertim apud idiotas, Si docuimus hanc opinionem pluribus & evidentioribus testimoniis scripturarum fulciri, qua̅ alteram, Si constat scripturam sacram in plerisque locis vel obscuram esse tropis, vel secum etiam pugnare prima quidem specie, eaque gratiâ velimus, nolimus alicui recedendum à verbis & literis, ac interpretatione moderaedam esse sententiam, Denique si declaratum est quot incommoda, non dicam absurda consequantur, si semel funditus tollatur liberum arbitrium, si palàm est factum hac, quam dixi, sententia recepta, nihil perire eorum, quae Lutherus piè quidem & Christianè disservit, de summa charitate in Deum, de abjicienda fiducia meritorum, operum & virium nostrarum, de tota fiducia transferenda in Deum, & illius promissa, jam velim illud expendat lector, num aequu̅ censeat, ut damnatâ sententiâ tot Ecclesiae Doctorum, quam tot jam seculorum ac gentium consensus approbavit, recipere paradoxa quaedam, ob quae nunc tumultuatur orbis Christianus. Ea si vera sunt, ingenuè fateor ingenii mei tarditatem, qui non assequar, certè sciens non reluctor veritati, & ex animo faveo libertati vere Evangelicae, ac detestor, quicquid ad versatur Evangelio. Nec hîc ago personam judicis, ut dixi sed disputatoris, & tamen verè possum illud affirmare, me in disputando eam servasse religionem, quae olim in causis capitalibus à juratis judictbus exigebatur. Nec me licet senem, vel pudebit, vel pigebit à juvene discere, si quis cum Evangelica mansuetudine doceat evidentiora. Hic audiam sat scio, Discat Erasmus Christum, & valere jubeat humanam prudentiam, haec nullus intelligit, nisi qui spiritum habet Dei. Si nondum intelligo, quid sit Christus nimirùm hactenus procul aberratum est à scopo. Quanquam illud lubens didicero, quem Spiritum habuerint tot Doctores ac populi Christiani, nam probabile est populum idem sensisse, quod docebant Episcopi, annis jam mille trecentis, qui hoc non intellexerunt. CONTVLI. penes alios esto judicium. De libero Arbitrio sive collationis per Des. Erasmum Roterodamum finis.

DE SERVO ARBITRIO MARTINI LVTHERI ad D. Erasmum Roterodamum.

VENERABILIVIRO DOMINO ERASMO ROterodamo, Martinus Luther, Gratiam & pacem in Christo.

QVod tar diùs Diatribae tuae de libero arbitrio respondeo, Venerabilis Erasme, praeter spem omnium, praeterque morem meum accidit, qui hactenus ejusmodi occasiones scribendi, non solum libenter apprehendisse, sed ultrò etiam quaesiisse visus sum. Mirabitur fortè quispiam novam illam & insolitam, vel patientiam, vel formidinem Lutheri, quem nec tot jactatae voces & literae adversariorum excitarunt, Erasmo victoriam congratul antes & Iopaean cantantes, Scilicet Maccabaeus ille & pervicacißimus assertor, invenit tandem dignum antagonistam, contra quem hiscere non audet? Verum illos non modò non accuso, sed ipsemet tibi palmam concedo, qualem nulli antea conceßi, non solum, quod viribus eloquentiae & ingenio me longißimè superas, qualem nos omnes meritò tibi concedimus, quantò magis ego barbarus in barbarie semper versatus, sed quòd & spiritum meum & impetum remoratus es, & languidum ante pug nam reddidisti, idque duabus rationibus. Primùm arte, quòd mirabili scilicet & perpetua modestia causam hanc agis, qua mihi obstitisti, ne possem in te accendi. Deinde fortuna vel casu vel fato, quòd in tanta re nihil dicis quod non dictum sit prius, atque adeò minus dicis & plus tribuis libero arbitrio, quàm hactenus sophistae dixerunt & tribuerunt (de quo latius dicam infrà) ut etiam supervacaneune videretur respondere ist is argumentis tuis, antea à me quoque toties confutatis, conculcatis verò & prorsus protritis, per Philippi Melanchthonis de locis Tbeologicis invictum libellum, meo judicio, non solùm immortalitate, sed canone quoque Ecclesiastico dignum, cui tuus libellus comparatus, ità mihi sorduit ac viluit, ut tibi vehementer compaterer, qui pulcherrimam tuam & ingeniosam dictionem in istis sordibus pollueres, ac materiae indignißimae indignarer, quae tàm praeciosis eloquentiae ornamentis veheretur, tanquàm si quisquiliae vel stercora aureis argenteisque vasis portarentur, Id quod tu ipse quoque persensisse videris, qui tam difficilis fuisti ad hoc scriptionis munus obeundum, nempè quod conscientia tua te monuit, fore, ut quantislibet eloquentiae viribus rem tentares, non posse tamen mihi fucum fieri, quin faeces ipsas, semotis verborum lenociniis perspicerem, qui & si sermone sum imperitus, rerum tamen scientiâ non sum imperitus gratiâ Dei, Sic enim cum Paulo audeo mihi arrogare & tibi cum fiducia derogare scientiam, licet eloquen tiam & ingenium tibi arrogem ac mihi derogem libens ac debens. Proindè sic cogitavi, Si qui sunt, qui nostra tantis scripturis munita, non altiùs imbiberunt nec fortiùs tenent, quàm ut istis levibus & nihili argumentis Erasmi, quamvis ornatißimis moventur, digni non sunt, quibus mea responsione medeatur, Nihil enim talibus satis dici aut scribi posset, vel multis malibus librorum etiam milies repetitis, simili enim opera littus araris & arenae semina mandaris, aut dolium pertusum aqua repleveris. Illis enim, qui spiritum magistrum in nostris libellis hauserunt, satis abundè à nobis ministratum est, tuaque facilè contemnunt, qui verò sine spiritu legunt, nihil mirum, si quovis vento, velut arundo, agitentur, quibus nec Deus satis dixerit, etiam si omnes creaturae in linguas verterentur. Vndè illos relinquere, penè consilium fuisset, libello tuo offensos cum iis, qui gloriantur & triumphos tibi decernunt. Itàque nec multitudine negociorum, nec rei difficultate, nec magnitudine eloquentiae tuae, nec timore tui, sed mero tedio, indignatione & contemptu, seu (ut dicam) judicio meo de tua diatribe, impeditus est mihi impetus respondendi, ut illud interim taceam, quod tui perpetuò similis, satis pertinaciter observas, ne non ubique lubricus & flexiloquus sis, ac Vlysse cautior, inter scyllam & Charybdim tibi videris navigare, dùm nihil vis assertum, rursus tamen assertor videri, cum quo genere hominum, quid, rogo, potest conferri aut componi, nisi quis Prothei capiendi peritus fuerit? In qua re quid poßim, & quid ea tibi profuerit, post eà ost endam cooperante Christo. VT igitur nunc respondeam, non est prorsus nulla causa, Vrgent fideles in Christo fratres, expectationem omnium mihi objicientes, quod Erasmi autoritas contemnenda non sit, & Christianae doctrinae veritas periclitetur in multorum cordibus. Et mihi sanè tandem in mentem venit, silentium meum satis pium non fuisse, esseque mihi à carnis meae prudentia vel malitia illusum, ut non satis memor essem officii mei, quo debitor sum sapientibus & insipientibus, praesertim cùm ad id vocer, tot fratrum precibus, Quamvis enim res nostra talis est, quae externo doctore non est contenta, sed praeter eum qui plantat & rigat foris, etiam desyderet spiritum Dei, qui incrementum det, & vivus viva doceat intus (quae cogitatio mihi imposuit) tamen cum liber sit ille spiritus, ac spiret, non ubi nos volumus, sed ubi ipse vult, servanda fuerat regula illa Pauli, Inst a oportunè, importunè, Non enim scimus, qua hora dominus venturus sit. Esto, sint, qui magistrum spiritum hactenus in meis literis nondum senserunt, & per Diatriben illam sint prostrati, fortè nondum venerat hora eorum, Et quis scit, si Deus etiam te visitare dignabitur Optime Erasme, per me miserum & fragile vasculum suum, ut foelici hora (quod ex coràe rogo patrem miseriecordia rum per Christum dominum nostrum) hoc libello ad te veniam, & charißimum fratrem lucrifaciam. Nam & si malè tu sentis & scribis de libero arbitrio, tamen à me tibi non parvae debentur gratiae, quod mihi meam sententiam reàdidsti longè firmiorem, cum viderem causam liberi arbitrii à tali tantoque ingenio, summis viribus agi, & adeò nihil peragi, ut pejus habeat quam antea. Quod evidens est argumentum, Liberum arbitrium esse merum mendacium, quod exemplo mulieris illius Evangelicae, quò plus à medicis curatur, eo pejus habet. Cumulata igitur reddetur tibi à me graetia, si per me certior fias, sicut ego per te firmior, Verum utrunque donum est Spiritus, non opus officii nostri. Quarè orandus est Deus, ut mihi os, tibi verò & omnibus cor aperiat, sitque ipse Magister coràm in medio nostri, qui in nobis loquatur & audiat. A te vero, Mi Erasme, sinas hoc me impetrare, ut sicut ego tuam fero in his rebus ignorantiam ita tu vicißim, feras meam infantiam. Non uni dat cuncta Deus, Nec omnia possumus omnes, seu ut Paulus ait, Distributiones donorum sunt, idem autem Spiritus. Reliquum igitur est, ut dona mutuas operas tradant, & alter suo dono alterius onus & penuriam portet, sic implebimus legem Christi. PRincipiò aliqua capita Praefationis tuae percurrere volo, quibus nonnihil causam nostram gravas, & tuam adornas. Pri. mò illud, quòd etiam aliis libellis pervicatiam asserendi in me reprehendis, Et in hoc libello dicis, te adeò non delectari aessertionibus, ut facilè in Scepticorum sententiam pedibus discessurus sis, ubicunque per divinarum scriptuarum inviolabilem auctoritatem & Ecclesiae decreta liceat, quibus tuum sensum ubique libens submittis, sive assequeris quod praescribit, sive non assequeris. Hoc ingenium tibi placet. Haec (ut par est) accipio à te benevolo animo dici, & qui pacis amans sit. Sed si alius diceret, fortè meo more in eum ferrer, Verum nec pati debeo, te, licet optimè volentem̅, ea opinione errare. Non est enim hoc Christiani pectoris, non delectari assertionibus, imò delectari assertionibus debet, aut Christinus non erit. Assertionem autem voco (ne verbis ludamur) const anter adhaerere, affirmare, confiteri, tueri atque invictum perseverare, nec aliud credo, vox ea latinis vel nostro usu & saeculo significat. Deinde loquor de rebus illis asserendis, quae nobis traditae sunt divinitùs in sacris literis. Alio qui neque Erasmo neque alio quovis Magistro opus nobis est, qui doceat, in rebus dubiis vel inutilibus ac non necessariis, non modò stultas sed etiam impias esse assertiones, pugnas & rixationes, quas Paulus non uno loco damnat. Nec tu de iis hoc loco dicis, credo, nisi vel ridiculi oratoris more, aliud praesumere & aliud tractare velles, velut ille ad Rombum, velimpii scriptoris insaniâ, articulum de libero arbitrio dubum, aut non necessarium esse contendas. ABsint à nobis Christianis Sceptici & Academici, Aßint verò vel ipsis Stoicis bis pertinaciores assertores. Panlus Apostolus, quoties rogo Pleropheriam illam exigit, id est, certißimam illam ac firmißimam conscientiae assertionem? Rom. 10. Confeßionem dicens Ore confeßio fit ad salutem. Et Christus, Qui me confitetur coràm hominibus, confitebor ego eum coràm Patre meo. Petrus rationem reddere jubet de eâ, quae in nobis est spe. Quid multis opus est? Nihil apud Christianos notius & celebratius, quàm assertio Tolle assertiones, & Christianismum tulisti. Quin Spiritus sanctus de coelo illis datur, ut clarificet Christ um & confiteatur usque ad mortem, nisi hoc non est asserere, ob confeßionem & assertionem mori. Denique adeò asserit Spiritus, ut etiam ultrò invadat & arguat mundum de peccato, velut lacessens pugnam, Et Paulus Timot heum jubeat increpare, instareque importunè. Quàm vero mihi festivus fuerit ille increpator, qui ipse, quod increpat, neque certus credat neque constanter asserat, ad Anticyram scilicet illum mitterem. Sed ego longè si ultißimus, qui in re clariore quàm sol est, verba & tempus perdo. Quis Christianorum ferat, Assertio nes esse contemnendas? Hoc esset aliud nihil, quàm semel totam religionem ac pietatem negasse, aut asseruisse, nihil esse religionem, aut pietatem, aut ullum dogma. Quid ergò tu quoque asseris? non delector assertionibus, & hoc ingenium te malle quàm diversum? VErùm tu de confitendo Christo, & dogmatibus ejus, hic nihil voles dixisse, Rectè moneor. Et ego in gratiam tui, meo juri & mori cedo, ac de animo tuo nolo judicare, inque aliud tempus vel aliis id reservo. Interim, ut linguam & calamum corrigas, & deinceps tibi temperes à talibus verbis, moneo, nam utcunque animus sit integer & candidus, oratio tamen, quae animt Character esse dicitur, non talis est. Si enim causam liberi arbitrii non necessariam scitu, nec ad Christum pertinere arbitraris, rectè loqueris, At impiè tamen arbitraris. Si verò necessariam arbitraris, impiè loqueris, & rectè arbitraris. Nec tùm fuit locus, de inutilibus assertionibus & rixis tanta querulari & exaggerari. Quid enim haec ad statum causae? Sed quid dices de istis tuis verbis, ubi non de una, libri arbitrii, causa, sed de totius religionis dogmatibus generaliter dicis, si liceret per inviolabilem autoricatem divinarum literarum & Ecclesiae decreta, discessurum te in Scepticorum sententiam, adeò non delecteris assertionibus? Qualis Protheus est in vocabulis illis, inviolabilem autoritatem & Ecclesiae decreta? Scilicet quasi valdè reverearis scripturas & Ecclesiam. Et tamen significas, optare te licentiam, ut esses Sceptieus: Quis Christianorum sic loqueretur? Hoc si dicis de inutilibus & neutris dog matibus, Quid novi affers? Quis non optet licentiam hic scepticae profeßionis, imò quis Christianus de facto non utitur liberè hac licentia, damnatque addictos & captivos alicujus sententiae? Nisi Christianos universos pro talibus habes (ut verba ferè sonant) quorum dogmata sint inutilia, in quibus stultè rixentur & assertionibus pugnent. Si verò de necessariis dicis, quid magis impiè poßit aliquis asserere, quàm optare licentiam, nihil asserendi libus? Sic potiùs dicet Christianus, Adeò non delector Scepticorum sententia, ut ubicunque per infirmitatem carnis liceret, non modò sacris literis constanter ubique in omnibusque partibus adhaererem & assererem, sed etiam optem in non necessariis & extrà scripturam positis rebus, esse quàm certißimus. Quid enim incertitudine miserius? QVid etiam ad illa dicemus? Vbi subjungis, quibus submitto ubique sensum meum libens, sive assequor, quod praescribunt, sive non assequor. Quid ais Erasme? Non satis est submisisse sensum scripturis? Etiam Ecclesiae decretis submittis? Quid illa potest decernere, non decretum in scripturis? D indè ubi manet libertas & potest as judicandi decretores illos? Vt Paulus 1. Corint. 14. docet, Caeteri dijudicent, Non placet tibi esse judicem in decretis Ecclesiae, quod Paulus tamen praecipit? Quae ista nova religio & humilitas, ut nobis tuo exemplo potest atem adimas judicandi decreta hominum, & subjicias sine judicio hominibus? Vbi hoc nobis mandat scriptura Dei? Deindè quis Christianorum sic vento mandet praescripta scripturae & Ecclesiae, ut dicat, sive assequor sive non assequor, Submittis te, & tamen nihil curas, an assequaris nec ne. Christianus verò anathema sit, si non certus sit & assequatur, id quod non assequitur? Nam tu illud hic assequi dices, quod certò quis apprehenderit, & non Scepticomore dubitaverit, Alioqui quid est in ulla creatura, quod ullus homo assequi poßit, si assequt id sit, quod perfectè nosse ac videre? Tùm enim nec locum haberet, ut aliquis simul quaedam assequi & quaedam non assequi posset, sed unum aliquid assecutus, omnia assecutus esset, puta in Deo, quem qui non assequitur, nullam partem creaturae unquàm assequitur. SVmma, haec tua verba hoc sonant, apud te nihil referre, quic quid à quolibet, ubique creatur, modo pax mundi const et, licereque ob periculum vitae, famae, rerum & favoris, illum imitari qui dixit, Ajunt, Ajo, negant, nego, & habere dogmata Christiana nihilò meliora, quàm Philosophorum & hominum opiniones, pro quibus stultißimum est rixari, pugnare, asserere, quòd indè nihil nisi contentio & turbatio pacis externae veniant, Quae supra nos, nihil ad nos. Ita dirempturus nostros conflictus venis medius, ut utrosque suspendas, & persuadeas, de stultis ac inutilibus rebus nos digladiari. Sic inquam sonant tua verba. Et quid hic premam, puto te intelligere, Mi Erasme. Sed et dixi, Verba cant, Cor tuum interim excuso modò tu non prodas latius, ac metue Spiritum Dei, qui scrutatur renes & corda, nec fallitur compositis verbis. Dixi enim haec ideò, ut deinceps desinas nostram causam arguere pertinaciae & pervicaciae. Nam hoc consilio aliud nihil facis, quàm quod significas te in corde, Lucianum aut alium quendam de grege Epicuri porcum alere, qui cum ipse nihil credat esse Deum, rideat occultè omnes qui credunt & consitentur. Sine nos esse assertores & assertionibus studere & delect ari, tu Scepticis tuis & Academicis fave, Donec te Christus quoque vocaverit. Spiritus sanctus non est Scepticus, nec dubia aut opiniones in cordibus nostris scripsit, sed assertiones ipsâ vitâ & omni experientiâ, certiores & firmiores. AD alterum caput venio, quod huic cohaeret. Vbi dogmata Christiana distinguis, quaedam scitu necessaria, quaedam non necessaria fingis, Esse quaedam abstrusa, quaedam exposita dicis. Sic vel aliorum verbis lusus ludis, aut teipsum velut artificio rhetorico exerces. Adducis autem pro ista sententia illud Pauli Rom. 11. O altitudo divitiarum sapientiae & scientiae Dei. Item illud Esaiae. 40. Quis adjuvit Spititum domini, aut quis consiliarius ejus fuit? Haec tibi fuerunt dictu facilia, ut qui vel scires te non scribere ad Lutherum, sed pro vulgo, vel non cogitares te scribere contra Lutherum, quem tamen aliquo studio & judicio in sacris literis dignaris spero, Si non dignaris, en extorquebo etiam. Sic habet mea distinctio, ut & ego parum rhetoricer vel Dialecticer. Duae res sunt Deus & Scriptura Dei, non minùs quàm duae res sunt, Creator & creatura Dei. In Deo esse multa abscondita, quae ignoremus, nemo dubitat, sicut ipsemet dicit de die extremo. De die illo nemoscit nisi pater. Et Act. 1. Non est vestrum. nosse tempora & momenta. Et iterùm, Ego novi, quos elegerim Et Paulus, Novit Dominus qui sunt ejus, & similia. Sed esse in Scriptura quaedam abstrusa & non omnia exposita, divulgatum est quidem per impios Sophist as, quor um ore & tu loqueris hîc Erasme, sed nunquàm unum articulum produxerunt, nec producere possunt, quo suam hanc insaniam probarent. Talibus autem larvis Satanas absterruit à legendis literis sacris, & reddidit Scripturam sanctam, contemptibilem, ut suas pest es ex Philosophia in Ecclesia faceret regnare. Hoc sanè fateor, esse multa loca in scripturis obscura & abstrusa, non ob majest atem rerum, sed ob ignorantiam vocabulorum & grammaticae, sed quae nihil impediant scientiam omnium rerum in scripturis, Quid enim potest in scripturis augustiùs latere reliquum, post quàm fractis signaculis & voluto ab hostie sepulchri lapide, illud summum mysterium proditum est, Christum Filium Dei factum hominem, Esse Deum trinum & unum, Christ um pro nobis passum & regnaturum aeternaeliter? Nonnè haec etiam in biviia sunt nota & cantata? Tolle Christum è scripturis, quid ampliùs in illis invenies? Res igitur inscripturis contentae omnes sunt proditae, licet quaedam loca adhuc verbis incognitis obscurasint. Stult um est verò & impium, scire, res scripturae esse omnes in luce positas clarißimè, & propter pauca verba obscura, res obscur as dictare. Si uno loco obscura sunt verba, at alio sunt clara, Eadem vero res, manifestißimè toti mundo declarata, dicitur in scripturis tùm verbis claris, tùm adhuc latet verbis obscuris. Iam nihil refert, si res sit in luce, an aliquod ejus signum sit in tenebris, cùm interim multa alia ejusdem signa sint in luce. Quis dicet fontem publicum non esse in luce, quod hi qui in Angiporto sunt, illum non vident, cum emnes qui sunt in foro videant? NIhil igitur est, quod de Coricio specu adducis, Non habet ita res in scripturis. Et quae sunt summae majestatis & abstrusißima mysteria, non sunt ampliùs in secessu, sed in ipsis foribus & in propatulo, producta & exposita, Christus enim aperuit nobis sensum, ut intelligamus scripturas, Et Evangelion praedicatum est omni creaturae, In omnem terram exivit sonus eorum, Et omnia, quae scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. Item, Omnis Scriptura divinitùs inspirata, utilis est ad docendum, Igitur tu & omnes Sophistae, agite & producite unum aliquod myst erium, quod sit in scripturis adhuc abstrusum. Quòd verò multis multa manent ahstrusa, non hoc fit scripturae obscuritate, sed illorum caecitate vel socordiâ, qui non agunt, ut clarißimam veritatem videant, Sicut Paulus de Iudaeis dicit. 2. Corinthiorum. 4. Velamen manet super cor eorum. Et it erùm: Si Evangelion nostrum opertum est, in iis, qui pereunt, opertum est, quorum corda Deus hujus seculi excaecavit. Eâdem temeritate, solem obscurumque diem culparet, qui ipse sibi oculos velaret, aut à luce in tenebras iret, & sese absconderet. Desinant ergò miseri homines, tenebras & obscuritaetem cordis sui blasphemâ perversitate, scripturis Dei clarißimis imputare. TV ergò cum Paulum adducis, dicentem, Incomprehensibilia sunt judicia ejus, videris pronomen, Ejus, ad scriptur am retulisse, At Paulus non dicit, Incomprehensibilia sunt judicia scripturae, sed Dei. Sic Esaias. 40. non dicit, Quis novit sensum scripturae, sed sensum Domini, quamvis Paulus asserat, Christianis notum esse sensum Domini, verùm in his, quae donata funt nobis, ut ibidem dicit. 1. Corinthiorum. 2. Vides ergò quàm obscitanter hos locos scripturae inspexeris & tàm aptè citâris, quàm aptè citas ferè omnia pro libero arbitrio, Sic & exempla tua, quae subjungis, non sine suspicione & aculeo, nihil faciunt ad rem, qualia de distinctione personarum, de conglutinatione naturae divinae & humanae, de peccato irremißibili, quorum ambiguitatem dicis non dum esse resectam. Si de Sophistarum quaestionibus circa has res agitatis, intelligis, quid tibi fecit innocentißima scriptura, ut abusum sceleratorum hominum objicias illius puritati? Scriptura simpliciter confitetur trinitatem Dei, & humanitatem Christi, & peccatum irremißibile, Nihil hîc obscuritatis aut ambiguitatis, Quibus verò modis ista habeant, Scriptura non dicit, ut tu fingis, nec opus est nosse, Sophistae hîc sua somnia tractant, illos argue & damna, & scriptur as absolve. Si verò intelligis, de ipsa rei substantia, iterùm non scripturas, sed Arrianos argue, & eos, quibus opertum est Evangelion, ut clarißima test imonia de divinitatis trinitate & humanitate Christi, per operationem Satanae Dei sui non videant. Et ut breviter dicam, Duplex est claritas scripturae, sicut & duplex obscuritas, Vna externa in verbi ministerio posita, altera in cordis cognitione sita, Si de interna claritate dixeris, nullus homo unum jota in scripturis videt, nisi qui spiritum Dei habet, omnes habent obscuratum cor, ità, ut si etiam dicant & norint proferre omnia scripturae, nihil tamen horum sentiant aut verè cognoscant, neque credunt Deum, nec sese esse creatur as Dei, nec quicquàm aliud juxtà illud Psalm. 13. Dixit insipiens in corde suo, Deus nihil est, Spiritus enim requiritur ad tetam scripturam & ad quamlibet ejus partem intelligendum, Si de externâ dixeris, Nihil prorsus relictum est obscurum aut ambiguum, sed omnia sunt per verbum in lucem producta certißimam, & declarata toti orbi, quaecunque sunt in scripturis. SEd illud magis est intolerabile, quod caussam hanc liberi arbitrii inter ea numer as, quae sunt inutilia & non necessaria, Et loco ejus nobis recenses, quae ad pietatem Christianam satis esse judices, qualem formam certè desc iberet facilè quilibet Iudaeus aut gentilis Christi prorsùs ignarus, nam Christi ne uno quidem jota mentionem facis, ac si sentias, Christianam pietatem sine Christo esse posse, tantùm si Deus naturâ clementißimus totis viribus colatur. Quid hic dicam Erasme? Totus Lucianum spiras, & inhalas mihi grandem Epicuri crapulam, Si tu hanc caussam non necessariam ducis Christianis, cede quaeso ex harenâ, nihil tibi & nobis. Nos necessariam ducimus, Si est irreligiosum, si est curiosum, si supervacaneum, ut tu dicis, scire, An Deus conting enter praesciat aliquid, An volunt as nostra aliquid ag at in his, quae pertinent ad aeternam salutem, vel tantùm patiatur ab agente gratiâ, An quic quid boni vel mali facimus, merâ neceßitate faciamus, velpatiamur potiùs, quid rogo erit tum religiosum? quid grave? quid utile scitu? Hoc prorsus nihil valet Erasme, Das ist zu viel. Difficilè est hoc tribuere ignorantiae tuae, ut qui jam senex & inter Christianos versatus, & sacras liter as diu meditatus, non relinquis locum, quo te excusemus aut benè de te cogitemus. Et tamen baec portenta tibi ignoscunt Papistae & ferunt, eâ gratiâ, quod in Lutherum scribis, alioqui te dentibus laceraturi, si Lutherus abesset, & talia scriberes. Amicus Plato, Amicus Socrates, sed praehonoranda veritas. Nam ut parum intelligeres in scripturis & pietate Christianâ, certè hoc vel hosti Christianorum sciendum erat, quid Christiani necessarium & utile, & quid non tale haberent, Tu verò Theologus & Christianorum magister, praescripturus illis formam Christianismi, non saltem more Sceptico tuo, dubitas quid necessarium & utile illis sit, sed planè in diuersum laberis, & jam contra ingenium tuum assertione inauditâ judicas, ea non esse necessaria, quae nisi necasseria & cognita certò fuerint, nec Deus, nec Christus, nec Evangelion, nec fides, nec quicquàm reliquum est, ne Iudaismi quiàem, multò minùs Christianismi. Deum immortalem, Erasme, quantam fenestram imò quantum campum aperis contrà te agendi & dicendi, Quid tu de libr: arbitr: boni aut recti scriberes, qui tantam ignorantiam scripturae & pietatis, his verbis tuis consiteris? Sed contraham vela, nec meis verbis hoc loco (quod infrà fortè faciam) sed tuis verbis agam tecum. FOrma Christianismi à te descripta inter caetera hoc habet, ut totis viribus enitamur, adeamus remedium poenitentiae, ac domini misericordiam modis omnibus ambiamus, sine quâ nec vountas humana efficax est, nec conatus. Item nemini desperandam esse veniam à Deo naturâ clementißimo. Haec verba tua, sine Christo, sine spiritu, ipsa glacie frigidiora, ità ut etiam vitium in illis patiatur cloquentiae tuae decor, quae misero vix extorsit metus forsitan pontificum & tyrannorum, ne prorsus Atheos videreris, hoc tamen asserunt, Esse vires in nobis, Esse nisum totis viribus, Esse misericordiam Dei, Esse modos ambiendi misericordiam, Esse Deum naturâ justum, naturâ clementißimum &c. Si quis igitur ignoret, quid sint illae vires, quid poßint, quid patiantur, quis nisus eorum. Quae efficacia, quae inefficacia, quid ille faciet? quid tu illum facere docebis? Irreligiosum (inquis) curiosum & supervacaneum est nosse velle, an voluntas nostra aliquid ag at in iis, quae pertinent ad aeternam salutem, an tantùm patiatur ab agente gratiâ. At hic dicis contrà, Esse pietatem Christianam, Eniti totis viribus, & sine misericordiâ voluntatem non efficacem esse. Hîc planè asseris voluntatem aliquid agere in iis quae pertinent ad aeternam salutem, dum eam fingis enitentem, At rursus patientem, dum sine misericordia dicis inefficacem, licet non definias, quat enùs illud agere & pati intelligendùm sit, datâ operâ facturus ignaros, quid valcat misericordia Dei, quid valeat voluntas nostra, eo ipso, quo doces, quid faciat voluntas nostra, & misericordia Dei, sic te rotat tua illa prudentia, quâ neutri partium adhaerere statuisti, & inter scyllam & Charibdim tuto evadere, ut medio mari fluctibus obrutus & confusus, omnia asseras quae neges quae asseris. SImilitudinibus aliquibus tibi tuam Theologia̅ ob oculos ponam, Bonum Poëma vel oratione̅ facturus, non cogitet, nec quaerat, quale sit ingenium, quid poßit, quid non poßit, quid requirat argumentum susce̅ptum, planeque omittat illud praeceptum Horatii, Quid valeant humeri, quid ferre recusent, sed solum opus praeceps teritet, & cogitet, Enitendum est, ut fiat, curiosum & supervacaneu̅ est quaerere, utrum suppetat tanta eruditio, ta̅ta facundia, tanta vis ingenii. Aut si quis uberes fructus ex agro sit recepturus, non sit curiosus supervacanea cura explorandi ingenii terrae, sicut Virgilius in Georgicis curiosè & frustrà docet, sed feratur temerè, nihil nisi opus cogitet, aret littus, semina mandet, quaqua patet, sive arena sive limus Aut si quis bellum gesturus victoriam pulchram petat, vel aliud quippiam officium in re publica praestare debet, non sit curiosus, consultando, quid poßit, an milites apti sint, an copia facti ulla sit, prorsusque contemnat illud Historici, Antequàm facias, consulto, ubi consulueris, maturè facto opus est, sed irruat caecis oculis & auribus clausis, nihil nisi, bellum, bellum, vociferet & operi instet. Quid rogo Erasme, de talibus Poëtis, agricolis & imperatoribus & Principibus judicabis? Addam illud Evangelicum, Si quis turrim aedificaturus, non priùs sedens computet sumptus, an habeat ad persiciendum, Quid de illo judicat Christus? SIc tu quoque nobis facta decernis sola, vetas verò primùm explorare & metiri aut nosse vires, quid poßimus & non poßimus, tanquam hoc sit curiosum & supervacaneum & irreligiosum. Ità dum nimiâ prudentiâ, temeritatem detestaris & sobrietatem praetendis, eo pervenis, ut summam temeritatem etiam doceas, Nam ut Sophistae temerarii & insani sint facto, dum curiosa tractant, mitiùs tamen peccant, quàm tu, qui etiam doces & jubes insanire & temerè ferri. Atque quo major sit insania, hanc temeritatem nobis pulcherrimam Christianamque pietatem, sobrietatem, religiosam gravitatem & salutem esse persuades, ni ita faciamus, irreligiosos, curiosos & vanos nos asseris, asser tionu̅ tantus hostis, & pulchrè evasisti Scyllam, dùm vitasti Charibdim, Sed hùc te perpellt fiducia ingenit tui, qui credis sic te posse per eloquentiam omnibus ingeniis imponere, ut nullus quueat persentiscere, quid alas in animo & quid moliaris lubricis illis scriptis tuis, Deus verò non irridetur, in quem non est bonum impingere. Porrò si hanc temeritatem nos docuisses, in poematibus faciendis, in fructibus parandis, in bellis & officiis obeundis, aut domibus aedificandis, quanquam est intollerabilis, prae sertim in tanto viro, tamen aliquâ veniâ dignus tandem eras, saltem apud Christianos, qui tomporalia contemnunt. At cum Christianos ipsos jubeas temerarios operarios fieri, & in salute aeternâ parandâ, incuriosos esse mandas, quid poßint & non poßint, hoc planè peccatum est verè irremißibile, Nescient enim quid faciant, dum ignorant, quid & quantum possunt. Ignorantes autem quid faciant, poenitere (si errent) non possunt. Impoenitentia autem peccatum irremißibile est. Atque hûc ducit nos tua illa moderata Sceptica Theologia: IGitur non est irreligiosum, curiosum aut supervacancum, sed in primis salutare & necessarium Christiano, nosse, an voluntas aliquid vel nihil agat in iis, quae pertinent ad salutem. Imò ut scias, hic est cardo nostrae disputationis, hic versatur status caussae hujus. Nam hoc agimus, ut disquiramus, quid nam poßit libr: arbitr: quid patiatur, quomodò se habeat ad gratiam Dei, Haec si ignor averimus, prorsus nihil Christianarum rerum noscemus, erimusque omnibus gentibus pejores, Qui hoc non sentit, fateatur sese non esse Christianum, Qui verò reprehendit vel contemnit, sciat sese summum Christianorum host em. Nam si ignoravero, quid, quatenùs & quantum ego possum & faciam erga Deum, pariter incertum & ignotum mihi erit, quid, quatenus & quantum Deus in me potest & faciat, cùm Deus operetur omnia in omnibus. Ignoratis verò operibus & potentiâ Dei, Deum ipsum ignoro. Ignorato Deo, colere, laudare, gratias agere, servire Deo non possum, dùm nescio, quantum mihi tribuere, quantum Deo debeo. Oportet igitur certißimam distinctionem habere, inter virtutem Dei & nostram, inter opus Dei & nostrum, si volumus piè vivere. Ità vides, hoc problema esse partem alteram totius summae Christianarum rerum, in quo pendet & periclitatur cognitio suiipsius, cognitio & gloria Dei. Quarè non est ferendum in te. Mi Erasme, ut hoc nosse irreligiosum, curiosum & vanum apelles. Multa tibi debemus, Sed pietati omnia debemus. Quin tu ipse totum bonum nostrum Deo ascribendum esse sentis, idque asseris in forma tui Christianismi, Hoc autem asserto, certè simul asseris Dei misericordiam solam omnia agere, & voluntatem nostram nihilagere, sed potiùs pati, alioqui non totum Deo tribuetur. At paulò post, negas id asserere vel nosse esse religiosum pium & salutare. Sed sic loqui cogitur mens sibiipsi non constans, in rebus pietatis incerta & imperita. ALtera pars summae Christianae est, Nosse, an Deus contingenter aliquid praesciat, & an omnia faciamus neceßitate, Et hanc etiam irrelig iosam, curiosam, & vanam facis, sicut & omnes impii faciunt. Quin daemones & damnati exosam & execrabilem faciunt. Neque stultus es si istis quaestisnibus te eximis, modò id fieri liceat, Sed interim parum bonus Rhetor & Theologus es, qui de libr. arbitr. sine istis paertibus dicere & docere praesumis. Fungar totis vice & ipse non rhetor, egregium rhetorem officii sui monebo, Si de oratoria scripturus, sic diceret Quintilianus, meo judicio, illa stulta & supervacanea, de inventione, dispositione, elocutione, memoria, pronunciatione, omittenda sunt, satis sit nosse, oratoriam esse benedicendi peritiam, nonnè rideres artificem? Non aliter tu quoque facis, scripturus de libr. arbit. abigis & abiicis primùm, totum corpus & omnes partes artificii ejus de quo scripturus es. Nam fieri non potest, ut scias, quid sit lib. arb. nisi scieris, quid poßit voluntas humana, Quid Deus faciat, an necessariò praesciat. Nonnè & Rhetores tui docent, De caußâ aliquâ dicturum, oportere dicere, Primùm an sit, quae ejus partes, quae contraria, affiinia, similia &c. Tu verò miserum illud per sese lib arbit. his omnibus spolias, & nullam quaestionem de eo definis, nisi unam illam primam, scilicet, an sit, idque argumentis talibus, qualibus, ut ineptiorem librum de lib. arb. non viderim, excepta orationis elegantia. Sophistae sanè meliùs hic saltem dialect icantur, quandò rhetoricari nesciunt, qui lib. arb. aggreßi, definiunt omnes quaestiones ejus, An sit, quid sit, quid faciat, quomodò habeat &c. licea & ipsi non efficiunt quod tentant. Vrgebo igitur hoc libello te & Sophist as omnes, donec lib. arb. vires & opera mihi definiatis, Et sic urgebo (Christo propitio) ut sperem me ducturum te ad poenitentiam editae diatribes tuae. ESt itaque & hoc imprimis necessarium & salutare Christiano, nosse, quòd Deus nihil praescit contingenter, sed quòd omnia incommutabilia & aeterna, infallibilique voluntate & praevidet & proponit & facit. Hoc fulmine sternitur & conteritur penitùs lib. arb. ideò qui lib. arb. volunt assertum; debent hoc fulmen vel negare vel dißimulare, aut aliâ ratione à se abigere. Antequàm verò id meâ disputatione & scripturae auctoritate firmem, priùs tuis verbis ipsum tractabo. Nonnè tu es Mi Erasme, qui asseruisti paulò antè, Deum naturâ justum, naturâ clementißimum? Si hoc verum est, nonnè sequitur, quòd incommutabiliter sit justus & clemens? Vt quemadmodùm natura ejus non mutatur in aeternùm, ità nec ejus justitia & clementia. Quòd autem de justiciâ & clementiâ dicitur, etiam de scientiâ, sapientiâ, bonitate, voluntate & aliis divinis rebus dici oportet. Si igitur haec religiosè, piè & salubriter de Deo asseruntur, ut tuscribis. Quid accidit tibi, ut tibi ipsi dißidens, irreligiosum, curiosum, ac vanum nunc asser as, dicere, Deum necessariò praescire? Scilicet voluntatem immutabilem Dei praedicas esse discendam, immutabilem ejus verò praescientiam nosse vetas. An tu credis, quòd nolens praesciat, aut ignarus velit? Si volens praescit, aeterna est & immobilis (quià naturâ) voluntas, si praesciens vult, aeterna est & immobilis (quià naturâ) scientiâ. EX quo sequitur irrefragabiliter, omnia quae facimus, omnia quae fiunt, & si nobis videntur mutabiliter & contingenter fieri, reverà tamen, fiunt necessariò & immutabiliter, si Dei voluntatem spectes. Voluntas enim Dei efficax est, quae impediri non potest, Cum sit naturalis ipsa potentiâ Dei. Deindè sapiens, ut falli non poßit, Non autem impeditâ voluntate, opus ipsum impediri non potest, quin fiat, loco, tempore, modo, mensura, quibus ipse & praevidet & vult. Si talis esset voluntas Dei, quae peracto operc eodemque manente, cessaret, qualis est hominum voluntas, ubi aedificata domo, quam volunt, cessat velle, ut in morte desinit, tùm verè posset dici, aliquid conting enter & mut abiliter fieri, At hic contrà fit, opus desinit & voluntas permanet, tantum abest, ut ipsum opus dum fit & permanet, contingenter esse aut permanere poßit. Contingenter autem fieri dicitur (ne vocabulis abutamur) latina lingua, non ipsum opus contingens fieri, sed contingente & mutahili voluntate fieri, qualis in Deo non est. Deindè contingens opus dici non potest, nisi quod nobis contingenter & velut casu imprudentibusque nobis fit: Quia nostra voluntas velmanus illud arripit velut casu oblatum, ut qui nihil de eo aut cogitavîmus aut voluimus antea. SV daverunt hic sophistae jam multis annis & tandem victi, coacti sunt concedere. Omnia quidemnecessario fieri, neceßitate consequentiae (ut dicunt) sed non neceßitate consequentis. Sic eluserunt violentiam ist iùs quaestionis, verum & seipsos potiùs illuserunt, Quàm sit enim hoc nihil, non gravabor ostendere. Neceßitatem consequentiae vocant, ut crasse dicam, Si Deus aliquid vult, necesse est ut ipsum fiat, sed non est necesse, ut id sit, quod fit, Solus Deus enim necessario est, omnia alia possunt non esse, si Deus velit, Ita actionem Dei necessariam dicunt, si volet, sed factum ipsum non esse necessarium, Quid autem ist is ludibriis verborum efficiunt? Id scilicet, facta res non est necessaria, id est, non habet essentiam necessariam, hoc est aliud nihil dicere quàm, res facta non est Deus ipse, Nihilominus manet illud, ut omnis res necessario fiat, si actio Dei necessaria vel consequentiae neceßitas est, quantumlibet jam facta non sit necessario, id est, non sit Deus, vel non habeat essentiam necessariam. Si enim ego fio necessario, parum me monet, quod esse meum vel fieri sit mutabile, nihilominus ego ille contingens & mutabilis, qui non sum Deus necessarius, fio. Quare illorum ludibrium, Neceßitate consequentiae sed non neceßitate consequentis omnia fieri, nihil aliud habet quàm hoc, Omnia quidem necessario fiunt, sed sic facta, non sunt ipsemet Deus, Quod vero opus erat hoc nobis dicere? Quasi metuendum fuerit, ut factas res assereremus Deum esse, vel divinam & necessariam natur am habere, Adeòst at & permanet invicta sententia. Omnia neceßitate fieri. Nec est hic ulla obscuritas aut ambiguitas. In Esaia dicit, Consilium meum stabit & voluntas mea fiet. Quis enim puer non intelligit, quid velint haec vocabula, Consilium, voluntas, fiet, stabit? SEd cur nobis Christianis illa sunt abstrusa, ut irreligiosum & curiosum ac vanum sit, illa tractare & nosse, cum talia gentiles Poëtae & ipsum vulgus, usu communißime terat in ore? Quoties unus Virgilius fatum momerat? Certa stant omnia lege. Item, stat sua cuique dies. Item, Si te fata vocant. Item, Siqua fata aspera rumpas, Nihil ille Poëta aliud facit, quàm ut in Troja vastata, & Romano imperio suscitando, fatum plus valere quàm omnium hominum studia, significet, atque adeò neceßitatem & rebus & hominibus imponere. Denique Deos suos immortales fato subjicit, cui necessario cedant & ipse luppiter & Iuno. Inde finxerunt Parcas illas tres, immutabiles, implacabiles, irrevocabiles. Senserunt illi sapientes viri, id quodres ipsa cum experientia probat, nulli hominum unquam sua consilia proceßisse, sed omnibus aliò quàm cogitarunt, rem cecidisse. Sipergama potuissent dextra defendi, etiam hac defensafuissent, ait Hector Virgilii. Iude vulg atißimum verbum in omnium ore. Quod Deus vult, fiat. Item, Si volet Deus, faciemus. Item, Sic voluit Deus. Sic placitum superis, Sic voluistis, ait Virgilius, ut videamus, in vulgo non minùs relicta̅ esse scientiam praedestinationis & praescientiae Dei, quàm ipsam noticiam diviniratis. Et ii qui sapientes voluerunt viàeri, suis disputationibus eò nbjerunt, donec obseurato corde, stulti fierent. Rom. 1. & negarent veldißimularent ea, quae Poëtae & vulgus, atque ipsorummet conscientia prousitatißimis, cortißimis & verißimis habent. VLtrà dico, non modò quàm ist a sint vera, de quo infrà latiùs ex scripturis dicetur, verùm etiam quàm religiosum, pium & necessarium sit ea nosse. His enim ignoratis, neque fides, neque ullus Dei cultus consistere potest. Nam hoc esset verè Deum ignorare, cùm quâ ig nor antiâ salus stare nequit, ut notum est. Si enim dubitas, aut contemnis nosse, quòd Deus amnia, non contingenter, sed necessariò & immutabiliter praesciat & velit, quomodò poteris ejus promißionibus credere, certò fidere ac niti? Cùm enim promittit, certum oportet te esse, quòd sciat, poßit & velit praestare, quod promittit. Alióqui eum non veracem, nec fidelem aestimabis, quae est incredulitas & summaimpietas & negatio. Dei altißimi. At quomodò certus & securus eris? nisi scieris illum, certo & infallibiliter & immutabiliter, ac necessariò scire & velle & factur um esse, quod promittit. Neque solùm certos oportet nos esse, Deum necessariò & immutabiliter velle & facturum, sed etiam gloriari in hoc ipso, ut Paulus Rom: 3. Esto autem Deus verax, omnis homo mendax. Et iterùm, Non quod exciderit verbum Dei. Et alibi. Fundamentum. Dei firmum stat, habens signaculum hoc, Novit Dominus, qui sunt ejus. Et Titum. 1. Quam promisit Deus non mendax, ante temporasaecularia. Et Ebreo. 11. Oportet accedentem credere, quid sit, & in se sperantibus remunerator sit. ITaque fides Christiana pror sùs extinguitur, promißiones Dei & universum Evangelion penitùs corruit, si doceamur & credimus, non esse nobis sciendam praescientiam Dei necessariam, neceßitatemque faciendorum. Christianorum enim haec una & summa consolatio est in omnibus adversitatibus, nosse, quòd Deus non mentitur, sed immutabiliter omnia facit, & voluntati ejus neque resisti, neque eam mutari aut impediriposse. Tu nunc vide, Mi Erasme, quor sùm nos tua illa abstinentißima, pacis amicißima Theologia ducat? Tu avocas & vetas nos eò niti, ut praescientiam Dei & neceßitatem in rebus & hominibus discamus, sed consulis, talia relinquere, vitare & contemnere. Quâ operâ tuâ inconsultâ simul nos doces, ut igno rantiam Dei, quae sua sponte venit & agnita quòque est, quaeramut, fidem contemnamus, promißiones Dei deseramus, omnia solatia spiritus & certitudines conscientiae nihili faciamus. Qualia vix Epicurus ipse praescriberet, Deindè hoc non contentus, irreligiosum, curiosum, vanumque vocas, qui talibus studuerit cognoscendis, religiosum verò, pium ac sobrium, qui contempserit. Quid his verbisigitur aliud struis, quàm Christianos esse curiosos, vanos & irreligiosos? Christianismum esse rem prorsus nullius momenti, vanam & stultam ac planè impiam. It à sit iterùm, ut dùm nos maximè deterrere vis à temeritate, more stu torum in contrarium raptus, nihil doces, nisi summas temeritates, impietates, perditiones. Sentis ne in hac partè libellum tuu̅ esse adeò impium, blasphemum ac sacrilegum, ut nullum habeat uspiam similem? NOn de animo tuo dico, ut suprà dixi. Neque enim sic perditum te existimo, quòd haec velis docere aut fieriex animo. Sed ut ost enderem tibi, quanta portenta cogatur imprudenter effutire, qui malam caussam susceperit agendam. Deindè quid sit, in divinas res & liter as impingere, dum aliorum obsequio personam sumimus, & invitâ conscientiâ alienae scenae servimus. Non est ludus neque jocus, sacras literas & pietatem docere, facillimè enim hîc contigit lapsus ille, de quo Iacobus dicit. Qui offendit in uno, fit omnium reus. It à fit enim, ut cùm modicum videamur velle nugari, nec satis reverenter sacras literas habemus, mox impietatibus involuamur, blasphemiisque immergamur, sicut hîc tibi contigit Er asme, Dominus ignoscat tibi & misereatur tui. Quòd verò Sophistae in his rebus tot quaestionum examina pepererunt, & multa alia inutilia miscuerunt, qualia multa recenses, scimus & confitemur tecum, acriusque insectati sumus & magis quàm tu. Sed tu imprudenter & temerè facis, qui puritatem sacrarumrerum misces, confundis, & aßimilas cum prophanis & stultis quaestionibus impiorum. Conspurcarunt illi aurum & mutaverunt colorem bonum, ut Ieremias ait, sed non simul aurum cum stercore comparandum & abji ciendum est, ut tu facis, Vindicandum aurum ab illis, & secernenda pura scriptura ab illorum faecibus & sordibus, id quod meisemper fuit studii, ut alio loco haberentur divinae literae, alio illor um nugae. Nec nos movere debet, quod nihil istis quaestionibus profectum sit, nisi quod magno concordiae dispendio minùs amamus dum plus satis volumus sapere. Nobis non est quaestio, quid Sophistae quaestionarii profecerint, sed quomodo nos boni & Christiani fiamus, nec debes doctrinae Christianae imputare, quòd impii malè agunt. Ea enim nihil sunt ad propositum, & poter as alio loco dicere & papyro parcere. TErtio capite, pergis nos modestos & quietos illos Epicuros reddere, alio genere consilii, nec sanioris, quàm sunt praedicta duo. Videlicet, quòd quaedam ejus generis sunt, ut etiam si vera essent & sciri possent, non tamen expediret ea prostituere promiscuis auribus. Et hic iterum confundis & misces omnia, more tuo, ut prophanis aeques sacra, nullo prorsus discrimine. Iterùm lapsus in scripturae & Dei contemptum & injuriam. Dixi superiùs, Ea quae sacris literis aut traduntur aut probantur, esse non modo aperta, sed & salutaria, ideò tuto invulgari, disci & sciri posse imò debere, ut falsum sit, quod dicis, non esse prost ituenda promiscuis auribus, si de iis, quae in scriptura sunt, dicis. Nam de aliis si dixeris, nihil ad nos, nec in loco dixeris, sed verbis chartas & tempora perdis. Deindè nosti, mihi cum Sophist is nulla in re convenire, ut merito mihi parceres, nec eorum abusus mihi objiceres. Contrà me enim in libro isto tibi dicendum erat. Scio, quid peccent Sophistae, nec te magistro opus habeo, & satis sunt à me reprehensi. Hocsemel dictum velim ac repetitum, quoties me Sophistis misces, & caussam meam illorum insania gravas. Inique enim facis, quod optimè nosti. IAm videamus rationes consilii tui, Deum esse secundum naturam in antro scarabei vel etiam cloaca (quod tu vereris dicere, & arguis Sophist as ita garrire) non minùs quàm in coelo, etiam si verùm esset, putas tamen irrationabiliter disputari apud multi tudinem . Primùm, garriant qni garriunt, nos non de facto hominum hic disputamus, sed de jure & lege, non ut vivamus, sed ut vivere debeamus. Quis nostrum ubique rectè vivit & agit? At ideò jus & doctrina non damnatur, sed nos potiùs damnat. Sed tu ista peregrina longè petis, & undique corradis multa, quòd te malè habet unus ille locus, de praescientia Dei, quem cum nulla ratione potes vincere, multiloquio inani lectorem interim fatig are conaris. Sed eant illa, Adrem redeamus. Quorsum igitur hoc tendit, ut quaedam non vulganda censeas? An caussam lib. arbitr. inter ea numeras? Tum redibit contr à te, totum quod suprà dixi de neceßitate discendi lib. arbitrii, Deindè, cur tu ipse te non sequeris & omittis diatriben tua̅? Si benè facis lib. arbitrio tractando, cur vituperas? Si malum est, cur facis? Si verò non inter ea numeras, terum causae statum interim fugis, & non in loco verbosus Orator aliena tractas. NEc tamen rectè hoc exemplum tractas, & in utiliter disputari coràm multitudine damnas illud, Deum esse in antro vel cloaca. Nimis enim humana cogitas de Deo. Fateor quide̅, esse quosdam leves condonatores, qui nulla religione aut pietate, sed vel cupiditate gloriae, aut studio novitatis alicujus, aut impatientia silentii levißimè garriunt ac nug antur. At ii non placent, neque Deo, neque hominibus, etiam si Deum asserant esse in coelo coelorum. Verùm ubigraves & pii concionatores sint, qui modestis, puris & sanis verbis docent, illi sine periculo, imò magno fructu tale coràm multitudine dicunt. Nonnè oportet nos omnes docere, filium Dei fuisse in utero virginis & natum ex ventre? At quantu̅ distat venter hunianus ab alio quovis immundo loco? Et quis non faede ac turpiter posset illu̅ definire? At illos merito damnamus, cum abundent verba pura, quibus eam neceßitatem etiam cum decore & gratiâ dicimus. Item Christi ipsius corpus fuit humanum sicut nostru̅. Quo quid faedius? Num ideò non dicemus Deum habitasse corporaliter in eo, quod Paulus dixit? Quid faedius morte? Quid horribilius inferno? At Propheta Deum esse secum in morte & in inferno sibi adesse, gloriatur. IGitur Pius animus non exhorret audire. Deum esse in morte, vel in inferno, quorum utrunque horribiliùs ac faediùs est, antro vel cloaca, imò cùm scriptura testetur Deum esse ubique, & replere omnia, non solùm dicit eum esse in locis illis, verùm necessariò discet & noscet Deum ibi esse. Nisi fortè, si quâ per tyrannum captus in carcerem aut in cloacam projicerer, quod multis sanctis contigit, non mihi licebit, Deum ibi invocare, vel credere mihi adesse, donec venero in templum aliquod ornatum. Si ità nugandum de Deo nos docueris, & locis essentiae ejus offenderis, nec in coelo eum nobis residere tandem permittes, neque enim coeli coelorum eum capiunt, neque digni sunt. Verùm ut dixi, more tuo, sic odiosè pungis, ut caussam nostram graves & exosam reddas, quod videres eam tibi insuperabilem & in victam. Alterum exemplum, tres esse Deos, fateor esse offendiculo si doceatur, nec est verum nec scriptura docet, Sed Sophistae sic loquuntur, & novam Dialecticam finxerunt, Verùm haec quid ad nos? REliquum de confeßione & satisfactione, mirum est, quàm foelici prudentia causeris, & ubique, sicut soles, super aristas graderis, ne videare nec nostra simpliciter damnare, nec Pontificum tyrannidem offendere, id quod tibi minimè tutum est, Itaque sepositis interim Deo & conscientia (Quid enim ad Erasmum, quid ille in his rebus velit, & quid huic expediat) in larvam externam ruis, & vulgus accusas, quòd praedicatione liberae confeßionis & satisfactionis, pro sua malicia abutitur in libertatem carnis, Neceßitate verò confitendi (ut dicis) utcunque cohihetur. O praeclara & egregia ratio. Hoccinè est Theologiam docere? Animas ligare legibus & (ut Ezechiel dicit) mortificare, quae ligatae non sunt à Deo? Scilicet hac ratione nobis suscitas universam tyrannidem Pontificiarum legum tanquàm utilem & salutarem, quià & illis quoque cohibetur vulgi malicia. Sed nolo invehi, quemadmodùm meretur hic locus, Rem breviter dicam, Bonus Theologus sic docet. Vulgus coercendum est externa vi gladii, ubi malè egerit, sicut Paulus docet Rom. 13. non autem conscientiae eorum falsis legibus irretiendae sunt, ut peccatis divexentur, ubi peccata non esse Deus voluit. Solius enim Dei praecepto conscientiae ligantur, ut media illa tyrannis Pontificum, quaefalso terret & accidit animas intus & foris frustra fatigat corpus, è medio prorsus tollatur, Quia & si foris cogit ad confeßionem aliaque onera, tamen per haec animus non cohibetur, sed mag is exasperatur ad odiu̅ Dei & hominum, & frustra in externis excar nificat corpus, facitque meros hypocrit as, it à ut legum ejusmodi tyranni aliud non sint, quàm lupi rapaces, fures & latrones animarum. Et hos tu bonus animarum consul, nobis commendas rursus, hoc est, auctor es crudelißimorum animicidarum, ut mundum hypocritis, Deum blasphemantibus & contemnentihus in corde repleant, ut foris in modico coerceantur, qua si alius modus coercendi non sit, qui nullos hypocritas facit. Et sine conscientiarum perditione fit, ut dixi. HIc allegas similitudines, quibus vis abundare & aptißimè uti videri. Esse scilicet morbos, qui minore malo tollerentur, quàm tollantur, ut lepra &c. Item addis exemplum Pauli, qui discreverit inter ea quae licent & quae expediunt. Licet (inquis) verum dicere, verùm non expedit, apud quosvis. Nec quolibet tempoae, nec quovis modo. Quàm copiosus Orator, nihiltamen intelligens quid loquaris. In summa, sic agis caussam hanc, quasires tibimecum esset, de periculo pecuniae reparabilis, aut alterius cujuspiam rei levißimae, cujus dispendio, tanquam longè vilioris, quàm sit externa illa pax, non debeat ullus adeò moveri, quin caedat, faciat, patiatur, pro loco, ne sic tumultuari necesse sit mundum. Planè igitur signisicas, pacem ist am & tranquillitatem carnis tibi longè praest antiorem videri quàm fidem, quàm conscientiam, quàm salutem, quàm verbum Dei, quàm gloriam Christi, quàm Deum ipsum. Ideò dico tibi, atque hoc sensibus imis reponas oro. Mihi rem seriam & necessariam, aeternamque in hac caussa peti, talem ac tantam, ut eam assertam & defensam oporte at per mortem quoque, etiam si mundus totus non solùm conflict ari & tumultuari debeat, verùm etiam in unum cahos ruere & in nihilum redigi. Haec si tu non capis vel non afficeris, tuam rem age, & sine illos capere & affici, quibus Deus dedit. NEque enim ego, Dei gratia, tam stultus & insanus sum, qui ob pecuniam, quam nec habeo nec cupio, aut ob gloriam, quam si vellem, non possem in mundo sic mihi inenfso, obtinere, aut ob vitam corporis, quae nullo momento mihi certa esse potest, tanto animo, tantâ constantiâ, quam tu pervicatiam vocas, per tot pericula vitae, per tot odia, per tot insidias, breviter, per furias hominu̅ & daemonum, hanc caußa̅ tam diu ag ere & sustinere velle̅. An tibi soli putas esse cor, quod istis tumultibus commovetur? Nec nos saxeisumus, aut ex Marpesiis cautibus nati. Sed qua̅dò aliter fieri non potest, praeeligimus te̅porali tumultu collidi, hilares in gratiâ Dei, ob verbum Dei, invicto & incorruptibilia nimoasserendu̅, quàm aeterno tumultu, sub irâ Dei, cruciatu intoller abili conteri, Christus faxit, ut animus tuus talis non sit, sicut opto & spero, certè verba tua sic sonant, quasi cum Epicuro fabulas esse putes, verbum Dei & futuram vita̅, dum magist erio tuo nobis auctor esse vis, ut gratiâ Pontifieum & Principum vel pacis hujus, certißimum verbum Dei pro loco intermittamus & caedamus, quo intermisso, Deum, fidem, salute̅ & omnia Christiana intermittimus, quanto rectiùs Christus nos monet, ut potiùs totum mundum contemnamus. TV dicis verò talia, quod non legis vel non observas, hanc esse fortunam constantißimam verbi Dei, ut ob ipsum mundus tumultuetur. Idque palàm asserit Christus. Non veni (inquit) pacem mittere, sed gladium, Et in Luca. Ignem veni mittere in terram. Et Paulus. 1. Corint. 6. In seditionibus &c. Et Propheta Psalmo secundo idem copiosè testatur, asserens tumultuari gentes, fremere populos, insurgere reges, conspirare Principes adversus dominum & adversus Christum ejus, quasi dicat, multitudo, altitudo, opes, po tentia , sapientia, justitia & quicquid est sublime in mundo, sese opponit verbo Dei. Vide in Actis Apostolorum, quid accidat in mundo, ob unius Pauli (ut alios Apostolos taceam) verbum, quàm unus ille & gentes & Iudaeos commovet, seu ut ibidem ipsimet hostes dicunt, totum orbem conturbat. Sub Elia turbatur regnum Israël, ut Rex Ahab queritur. Quantus tumultus fuit sub aliis Prophetis? du̅ omnes occiduntur vel lapidantur, dum Israël ducitur captivus in Aßyrios, item dum Iuda in Babylonem, Haeccinè pax fuit? Mundus & Deus ejus, verbum Dei veri ferre non potest, nec vult. Deus verus tacere nec vult nec potest, quid jam illis duobus Diis bellantibus, nisi tumultus fieret in toto mundo? HOs igitur tumultus velle sedare, aliud nihil est, quàm velle verbum Dei tollere & prohibere. Sermo enim Dei venit mutaturus & innovaturus orbem, quoties venit. At etiam gentiles scriptores testantur, mutationes rerum, sine motu & tumultu, imò sine sanguine fieri non posse. Christianorum jam est, haec praesenti animo expectare & ferre, sicut Christus dicit, Cum audieritis praelia & rumores praeliorum, nolite terreri, oportet primùm haecfieri, sed nondùm statim finis. Et ego, nisi ist os tumultus viderem, verbum Dei in mundo non esse dicerem. Nunc cum videam, gaudeo ex animo & contemno, certißimus, quòd Papae regnu̅ cum suis adhaerentibus ruiturum sit, nam hoc invasit potißimùm sermo Dei, qui nunc currit. Video sanè te, Mi Erasme, in multis libris queri de ist is tumultibus, de amissa pace & concordia. Deindè multa conaris, ut medearis, bono (ut equidem credo) animo, sed ridet medicas tuas ista podagra manus, hîc enim verè, quòd dicis, contrà fluvium navigas, imò stipulâ incendium restinguis. Desine queri, desine mederi, tumultus ille divinitus & ortus est & geritur, non desiturus, donec ut lutum platearum reddat omnes adversarios verbt. Quanquàm dolendum est, ut opus sit te tantum Theologum, ista moneri quasi discipulum, qui aliorum magister esse debueras. HV cigitur tua pertinet gnome satis pulchra, morbos quosdam minore malo tollerari quàm tolli, qua tu non uteris apposite. Morbos toler abiles minore malo, dicito, tumultus istos, motus, turbationes, seditiones, sectas, discordias, bella & siqua talia sunt, quibus propter verbu̅ Dei totus concutitur & colliditur orbis, haec inqua̅ minore malo, cum sint temporalia, tollerantur, quam veteres & mali mores, quibus necesse est omnes animas perire, nisi verbo Dei mutarentur, quo sublato, aeterna bona, Deus, Christus, spiritus tollerentur. Qua̅to verò praestat, mundu̅ amittere quàm Deu̅ creatore̅ mundi, qui innumerabiles mundos creare denum potest? & infinitis mundis melior est? Quae enim co̅paratio te̅poralium ad aeterna? Haec igitur lepra potiùs est ferenda temporalium maloru̅, quàm ut trucidatis omnibus animabus aeternaliterquedamnatis, mundus ab his tumultibus, illarum sanguine & perditione, pacaretur & curaretur, cu̅ una anima totiùs mundi precio redimi nequeat. Bellas habes & egregias similitudines & gnomas, sed cum in rebus sacris agis, pueriliter imò per versè applicas, humi enim reptas, & nihil super humanum captum cogitas. Non enim puerilia neque civilia vel humana sunt, quae Deus operatur, sed divina, quae captum humanum excedunt. Velut hos tu multus & sectas, non vides divino consilio & opere per mundum grassari, & metuis, ne coelum ruat. Ego verò, Deo gratia, benè video, quia alios majores in futuro saeculo video, quorum comparatione, isti, velut tenuis aurae sibilus esse videntur, aut lenis aquae susurrus. AT dogma de confeßionis & satisfactionis libertate, vel negas vel nescis esse verbum Dei. Haec alia quaestio est. Nos tamen scimus & certisumus, esse verbum Dei, quo libertas Christiana asseritur, ne traditionibus humanis & legibus sinamus nos illaqueari in servitutem. Quod aliâs abundè docuimus, & si voles experiri, parati sumus & tibi dicere vel conserere manus. Extant nostri libelli super his rebus non pauci. At simul in charitate juxta tolerandae & servandae leges Pontificum, si sic fortè, sine tumultu consi are poßit & aeterna salus per verbum Dei & pax mundi. Dixi suprà, fieri id non posse, Princeps mundi Papam & Pontifices suos non sinit eorum leges liberè servari, sed conscias captare & ligare in animo habet. Hoc Deus verus ferre non potest, Ita implacabili discordia, verbum Dei & traditiones hominum pugnant, non aliter atque Deus ipse & Satan sibi invicem adversantur, & alter alterius opera disoluit & dogmata subruit, tanquam si duo reges alter alterius regnum populetur. Qui non est mecum, ait Christus, contràme est. Quod verò metus sit, multos, qui adflagitia proni sunt, abusuros ealibertate. Hoc referetur ad tumultus illos, tanquam pars lepraeistius temporalis tolerandae & mali ferendi. Nec tanti habendi sunt, ut propter ipsorum abusum cohibendum, verbum Dei tollatur. Si non omnes servari possunt, aliqui tamen servantur, propter quos verbum Dei venit, hi amant eò ferventius & consentiunt sanctius. Quid enim malorum & antea non fecerunt impii homines, cum nullum verbum esset? Imò quid boni fecerunt? An non semper mundus bello, fraude, violentia, discordia & omnibus sceleribus inundavit? Ita ut Michaeas optimum inter eos, spinae comparet, quid putas reliquos vocaret? Nunc verò vementi Evangelio imputari incipit, quod mundus malus sit, cum verius Evangelio bono elucescat, quàm malus fuerit, dum sine Evangelio in tenebris suis ageret. Sic illiterati literis tribuant, quod illis florentibus eorum inscitia innotescit. Haec est gratia, quam rependimus verbo vitae & salutis. Quantum verò putamus fuisse timorem apud Iudaeos, cum Evangelion absolveret omnes à legè Mosi? Quid hic libertas tanta non videbatur permissura malis hominibus? At propterea non est omissum Evangelion, sed impii relicti, piis verò dictum, ne in occasionem carnis concederent libertatem. NEc ista pars consilii vel remedii tui valet, ubi dicis. Licet verum dicere, sed non expedit apud quoslibet, nec quovis tempore, nec quovis modo. Et satis ineptè Paulum adducis, ubi dicit. Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. Non enim Paulus de doctrinà aut docendâ veritate ibi loquitur, sicut tu ejus verba confundis & trahis quo libet, quin veritatem ille vult ubique, quo vis tempore, quovis modo dici, ità ut etiam gaudeat Christum praedieari per occasionem & invidiam, palamque testetur ipso verbo, Qnovis modo Christus praedicetur, sese gaudere. Paulus loquitur de facto & usu doctrinae, nempè de libertatis Christianae jactatoribus, qui sua quaerentes, scandali rationem & offensionis infirmorum, nullam habebant. Veritas & doctrina semper, palàm constanter praedicanda, nunquàm obliquanda, caelandavè est, nullum est enim in ea scandalum. Est enim virga rectitudinis. Et quis tibi fecit potestatem aut jus dedit, doctrinae Christianae locis, personis, temporibus, causis, alligandae, cum Cbristus eam velit liberrimam in orbe vulgari & regnare? Non est enim verbum Dei alligatum, ait Paulus, Et Erasmus verbum alligabit? Nec dedit nobis Deus verbum, quodlocorum, personarum, temporum delectum habeat, cum dicat Christus, Ite in universum mundum, non ait, ite aliquò & aliquò non, sicut Erasmus. Item, Praedicate Evangelion omni creaturae, non ait, apud aliquos, apud aliquos non. Summa, tu nobis prosopolepsias, topolepsias & tropolepsias, Cherolepsias in verbo Dei ministrando praescribis, cum una haec sit magna pars gloviae verbi, quòd nulla est (ut Paulus ait) Prosopolepsia, & Deus personas non respicit. Vides iterùm, quàm temerè irruas in verbune Dei, quasi tuas cogitationes & consilia longißimè illi praeferas. IAm si à te petamus, ut discernas nobis tempora, personas & modos dicendi veri, quando definies? Antè suum clauso componet tempore finem, mundus, quàm tu unam regulam certam statueris. Vbi interim manet docendi officium? V bi animae docendae? Et quomodò posses? Qui nec personarum, nec temporum, nec modorum rationem ullam noris. Ac si maximè noris, hominum corda tamen non nosti. Nisi is sit tibi modus, hoc tempus, haec persona, ut si docea mus verum, ne Papa indignetur, ne Caesar irascatur, ne moveantur Pontifices & Principes, tùm ne tumultus & motus fiant in orbe, ne multi offendantur & pejores siant. Hoc quale sit consilium, suprà vidisti. Sed libuit ità verbis inutilibus rhetoricari, ne nihil diceres. Quanto igitur dos miseri homines, Deo hanc tribueremus gloriam, qui omnium corda novit, ut ipse, dicendi veri modum, personas & tempora praescriberet. Ipscenim novit, quid, quandò, quomodò, cuique dicendum sit. Nunc verò sic praescripsit, ut Evangelion suum omnibus necessarium, nullo loco, nullo tempore praescriberetur, sed apud omnes, omni tempore, omni loco praedicaretur. Et suprà probavi ea quae in scripturis prodita sunt, talia esse, quae omnibus exposita & invulganda necessaria & salubria sunt, sicut & in tuâ Paraclesi, meliore tunc quam nunc, consilio, ipse statuisti. Hi qui animas redemptas nolunt; sicut Papa cum suis, illorum esto, verbum Dei alligare, & homines vitâ & regno coelorum prohibere, ne ipsi intrent, nec alios intrare sinant, quorum furoritu Erasme hoc consilio tuo perniciosè inservis. EAdem prudentia est, quâ deindè consulis, non debere profiteri, si quid perperam in consiliis esset definitum, ne ansa contemnèndi praeberetur authoritatem patrum, Hoc scilicet Papa voluit à te dici, & audit libentiùs quàm Evangelion, ingratißimus, si te cardinali pileo cum censibus non rursumhonorarit. Sed interim Erasme, quid facient animae, iniquo illo statuto ligatae & occisae? Nihil hoc ad te? Verùm tu perpetuò sentis vel fingis te sentire, humana statuta posse citrà periculum, juxtà purum verbu̅ Dei servari. Quod si possent, facilè pedibus in tuam hanc sententiam irem. Si itaque ignoras, iterum dico, humana statuta non possunt servari cum verbo Dei, Quia illa ligant conscientias, hoc soluit eas, pugnantque sibi mutuò, sicut aqua & ignis, nisi liberè, id est, ut non ligantia, serventur, id quod Papa non vult, nec potest velle, nisi perditum & finitum regnum suum volet, quod constat non nisi laqueis & vinculis conscientiarum, quas Evangelion liberas asserit. Igitur patrum authoritas susque deque facienda est, & statuta perperam lata, qualiae sunt omnia praeter verbum Dei definita, dirumpenda & projicienda sunt. Christus enim patrum authoritate potior est. Summa, Si de verbo Dei sic sentis, impiè sentis, si de aliis, nihil ad nos verbosa disputatio consilii tui. Nos de verbo Dei disputamus. VLtima parte praefationis, serio nos deterrens ab isto genere doctrinae, arbitraris penè victoriam tibi partam. Quid (inquis) inutilius, quàm hoc paradoxon evulgari mundo? Quicquid fit à nobis, non lib. arbitr. sed mera neceßtate fieri? Et illud Augustini, Deum operari bona & mala in nobis, sua bona opera remunerare in nobis, & sua mala opera punire in nobis. Dives hic es in reddenda vel potius expostulanda ratione. Quantam (inquis) fenestram vulgo haec vox prodita mortalibus aperiret ad impietatem? Quis malus corriget vitam suam? Quis credet se amari à Deo? Quis pugnabit cum carne sua? Miror, quòd in tanta vehementia & contentione non etiam causae memineris & dixeris. Vbi tum manebit liberum arbitrium? Mi Erasme, Iterum & ego dico, si haec paradoxa, ducis hominum esse inventa, quid conte̅dis? Quid aestuas? contra quem dicis? an ect ullus in orbe hodiè, qui vehementius hominum dogmata sit insectatus quàm Lutherus? Igitur nihil ad nòs icta monitio. Si autem Dei verba esse credis ea paradoxa, ubi est frons tua? ubi pudor? ubi, non dico jam modestia illa Erasmi, sed timor & reverentia Deo vero debita? qui dicis, nihil inutilius dici posse hoc verbo Dei? scilicet, Creator tuus à te creatura sua discet, quid utile & inutile sit praedicatu, ac stultus ille vel imprudens Deus hactenus nescierit, quid doceri oporteat, donec tu magister ejus, modum illi praescriberes sapiendi & mandandi, quasi ipse ignorasset, nisi tu docuisses, sequi ad hoc paradoxon, quae tu infers. Si igitur Deus talia voluit palàm dici & invulgari, nec spectari, quid sequeretur, tu quis es, qui vetes? Paulus Apostolus in Epl’a ad Rom. non in angulum, sed in publicum ac cor àm toto mundo, liherrimo ore, eadem, etiam durioribus verbis palàm disserit, dicens. Quos vult, indurat. Et iterum, Deus volens notam facere iram suam &c. Quid durius (sed carni) illo Christi verbo. Multi vocati, pauci electi? Et iterum, Ego scio, quos elegerim, Scilicet haec omnia talia sunt, te authore, ut nihil poßit inutilius dici, quòd videlicet hinc ad desperationem & odium & blasphemiam prolabantur homines impii. HIc, ut video, scripturae veritatem & utilitatem pensandam & judicandam esse censes, secundum sensum hominum, eorumque non nisi imptißimorum, ut quod illis placuerit vel toler abile fuerit visum, id demum verum, id divinum, id salutare sit. Quod contrà, id mox inutile, falsum & perniciosum. Quid hoc consilio quaeris, nisi ut verba Dei, pendeant, stent, cadantque arbitrio & authoritate hominum? Cùm contrà scriptura dicat, arbitrio Dei & authoritate, stare, cadere omnia, denique à facie domini silere omnem terram. Sic loqui deberet, qui Deum vivum imaginaretur nihilesse, nisi levem & imprudentem aliquem rabulam in aliquo suggesto declamantem, cujus verba liceat, si velis, quorsum libuerit, interpretari, acceptare, refutare, secundum quod videret, impios homines illis moveri vel affici. Planè hic prodis, Mi Erasme, quàm ex animosuperius venerandam divinorum judiciorum majest atem, suaseris. Vbi cum de scripturae dogmatibus ageretur, & nihil opus esset, abstrusâ & occultâ re vereri, eò quòd nulla sint talia, satis religiosis verbis, nobis Coricios specus interminabas, ne irrumperemus curiosè, ut metu penè ab universâ scripturâ legendâ ahsterreres, ad quam lege̅dam sic urgent & suadent Christus & Apostoli, atque tu ipse alibi Hic verò ubi non ad Scripturae dogmata nec ad Coriciu̅ specu̅ solu̅, sed reverà ad reverenda majest atis divinae secreta perventum est, nempe cur sic operetur, ut dictum est, ibiruptis repagulis, irruis, tantum non blasphemans, quid non indignationis ost endis ergà Deum, quòd talis judicii sui consilium & rationem non licet videre? Cur hic non etiam obscuritates & ambiguitates praetexis? Cur non ab inquir endis illis contines ipse & absterres alios, quae Deus occulta nobis esse voluit, & scripturis non prodidit? Hic oportuit os digito compescere, revereri quod lateret, ador are secreta majest atis consilia, & cum Paulo clamare, O homo, tu quis es, qui contendas cum Deo? QVis, inquis, studebit corrigere vitam suam? Respondeo, nullus hominum, neque etiam ullus poterit, nam correctores tuos sine spiritu Deus nihil moratur, cùm sint hypocritae. Corrigentur autem electi & pii per spiritum sanctum. Caeteri incorrecti peribunt. Neque enim Augustinus dicit, nullorum aut omnium opera bona coronari, sed aliquorum, ideò non erunt nulli, qui corrigant vitam suam. Quis credet (inquis) à Deo se amari? Respondeo. Nullus hominum credet, neque poterit, electi verò credent, caeteri non credentes peribunt, indignantes & blasphemantes, sicut tu hic facis. Non igitur nulli erunt, qui credent: Quòd verò his dogmatibus fenestra aperitur ad impietatem, esto, illi pertineant ad lepram superiùs dictam toler andi mali, Nihilominus simul eisdem aperitur porta ad justiciam & introitus ad coelum & via ad Deum, pro piis & electis: Quòd si tuo consilio, ist is dogmatibus abstinuerimus, & hominibus verbum hoc Dei absconderimus, ut unusquisque falsa persuasione salutis illusus, Deum non disceret timere & humiliari, ut per timorem tandem ad gratiam & amorem veniret, tùm pulchrè clauserimus fenestram tuam, verùm loco ejus aperiremus nobis & omnibus salvas, imò hiatus & voragines, non modo ad impictatem, sed ad inferni profunda. Sic ipsi nec intraremus in coelum, tùm alios intrantes prohiberemus. QVae igitur utilitas aut neceßitas talia invulgandi, cùm tot mala videantur inde provenire? Respondeo, satis erat quidem dicere; Deus voluit ea vulgari, voluntatis verò divinae rationem quaerendam non esse, sed simpliciter adorandam, datâ gloriâ, quòd cùm sit justus & sapiens solus nulli faciat injuriam, nec stultè aut temerè quippiam agere poßit, licet nobis longè secus appareat, hac responsione pit sunt contenti. Tamen ut ex abundantia supererogemus. Duaeres exigunt talia praedicari. Prima est humiliatio nostrae superbiae & cognitio gratiae Dei, altera ipsa fides Christiana. Primùm, Deus certo promisit humiltatis, id est, deploratis & desperatis, gratiam suam. Humiliari verò penitus non potest homo, donec sciat, prorsus extra suas vires, consilia, studia, voluntatem, opera, omnino ex alterius arbitrio, consilio, voluntate, opere, suam pendere salutem, nempe Dei solius. Siquidem, quamdiu persuasus fuerit, sese vel tantulum posse pro salute sua, manet in fiducia sui, nec de se penitus desperat, ideò non humiliatur coram Deo, sed locum, tempus, opus aliquod sibi praesumit vel sperat vel optat saltem, quo tandem perveniat ad salutem. Qui verò nihil dubitat, totum in voluntate Dei pendere, is prorsus de se desperat, nihil eligit, sed expectat operantem Deum, is proximus est gratiae, ut salvus fiat. Itaque propter electos ist a vulgantur, ut isto modo humiliati & in nihilum redacti, salvi fiant. Caeteri resist unt humiliationi huic, imò damnant doceri hanc desperationem sui, aliquid vel modiculum sibi relinqui volunt, quod poßint. Hi occultè manent superbi & gratiae Dei adversarii. Haec est inquam una ratio, ut pii promißionem gratiae humiliati cognoscant, invocent & accipiant. ALtera est. Quòd fides est rerum non apparentium. Vt ergò sidei locus sit, opus est, ut omnia quae creduntur, abscondantur. Non autem remotiùs absconduntur, quàm sub contrario objecto, sensu, experientia. Sic Deus dum vivificat, facit illud occidendo, dum justificat, facit illudreos faciendo, dum in coelum vehit, facit id ad inf ernum ducendo, ut dicit Scriptura. Dominus mortificat & vivificat, deducit ad inferos & reducit. 1. Reg. 2. de quibus nunc non est locus prolixus dicendi. Qui nostra legerunt, habent haec sibi vulgatißima. Sic aeternam suam clementia̅ & misericordiam abscondit sub aeterna ira, justitiam sub iniquitate. Hic est fidei summus gradus, credere illum esse clemente̅, qui tam paucos salvat, tam multos damnat, credere justum, qui sua voluntate nos necessariò da̅nabiles facit, ut videatur, referente Erasmo, delectari cruciatib. miseroru̅, & odio potiùs quàm amore dignus. Si igitur possem ulla ratione comprehendere, quomodo is Deus sit misericors & justus, qui tantam iram & iniquitatem ostendit, non esset opus fide. Nunc cum id comprehendi non potest, fit locus exercendae fidei, dum talia praedicantur & invulgantur, non aliter, quàm dum Deus occidit, fides vitae in morte exercetur. Haec nunc in praefationesatis. HOc modo rectiùs disputantibus in istis paradoxis consulitur, quàm tuo consilio, quo per silentium & abstinentiam, vis illorum impietati consulere. Quo tamen nihil proficis. Nam si vel credas vel suspicer is esse vera (cu̅ sint non parvi mome̅ti paradoxa) quae est mortaliu̅ insatur abilis cupido, scrutandaru̅ secretaru̅ rerum, tùm maximè, cùm maximè occult at as volumus, facies hâc monitione tuâ evulgatâ, ut multo mag is nunc velint omnes scire, an vera sint ea paradoxa, scilicet, tuâ contentione accensi, ut nullus nostrum hactenus tantam ansam praestiterit ea vulgandi, quantam tu, hâc religiosâ & vehementi monitione. Prudentius multo fecisses, si prorsus tacuisses de his par adoxis cavendis, si votum tuum ratum voluisses, Actum est, post quàm non prorsus neg as esse vera, occultari non poterunt, sed suspitione veritatis omnes ad sese investig anda allicient. Velergo nega illa esse vera, vel tu prior tace, si aliostacere voles. ALterum piradoxon. Quic quid fit à nobis, non arbitrio libero, sed merâ neceßitate fieri, breviter videamus, ne perniciosiß mum dici patiamur. Hic sic dico. Vbi id probatum fuerit, extrà vires & consilia nostra, in solius opere Dei pendere salutem nostram, quod infra in corpore disputationis spero me evicturum. Nonnè clarè sequitur, dum Deus opere suo in nobis non adest, omnia esse mala quaefacimus & nos necessariò operari, quae nihil ad salutem valent? Si enim non nos, sed solus Deus operatur salutem in nobis, nihil ante opus ejus operamur salutare, velimus, nolimus. Necessariò verò dico, non coactè, sed ut illi dicunt, neceßitate immut abilitatis, non coactionis, hoc ect, homo cum vacat spiritu Dei, non quidem violentiâ, velut raptus obtorto collo, nolens facit malum, quemad modum fur aut latro nolens ad poenam ducitur, sed spontè & libenti voluntate facit. Verùm hanc libentiam seu voluntatem faciendi, non potest suis viribus omittere, cohercere aut mutare, sed pergit volendo & lubendo, etiam si ad extra cogatur aliud facere per vim, tamen voluntas intus manet aversa, & indignatur cogenti aut resist enti. Non autem indignaretur, si mutaretur, ac volens vim sequeretur. Hoc vocamas modo neceßitatem immutabilitatis, id est, quòd voluntas sese mutare & vertere aliò non poßit, sed potius irritetur mag is ad volendum, dum ei resistitur. Quòd probat ejus indignatio. Hoc non fieret, siesset libera vel haberet liberum arbitrium. Interroga experientiam, quàm sint impersuasibiles, qui affecti aliquâ re haerent. Aut si caedunt, vi vel majore alterius reicommodo caedunt, nunquam liberè caedunt. Si autem affecti non sunt, sinunt ire & fieri, quaecunque eunt ac fiunt. RVrsus ex alterâ parte si Deus in nobis operatur, mutata & bla̅dè aßibilata per spiritum Dei volunt as, iterùm merâ lubentiâ & pronitate ac sponte sua vult & facit, non coactè, ut nullis contrariis mutari in aliud poßit, ne portis quidem inferi vinci aut cogi, sed pergit volendo & lubendo & amando bonum, sicut anteà voluit & lubuit & amavit malum. Quòd iterùm probat experientia, quam invicti & const antes sint viri sancti, dum per vim ad alia coguntur, ut magis indè irritentur ad volendum, sicut ignis à vento magis inflammatur quàm extinguitur, ut nec hiesit ulla libertas vel liberum arbitrium, aliò sese vertendi, aut aliud volendi, donec durat spiritus & gratia Dei in homine. Summa, si sub Deo hujus saeculi sumus, sine opere & spiritu Dei veri, captivi tenemur ad ipsius voluntatem, ut Paulus ad Timotheon dicit, ut non poßimus vèlle, nisi quod ipse velit. Ipse enim fortis est ille armatus, qui atrium suum sic servat, ut in pace sint quos poßidet, ne ullum motum aut sensum contrà eum concitent, alioqui regnum Satanae in se divisum, non staret, quod tamen Christus affirmat stare, idquefacimus volentes & lubentes, pro naturâ voluntatis, quae si cogeretur, volu̅tas non esset. Nam coa ctio , potiùs est (ut sic dica̅) volunt as. Si aute̅ fortior superveniat, & illo victo, nos rapiat in spoliu̅ suum, rursus per spiritum ejus servi & captivisumus (quae tame̅ regia libert as est) ut velimus & faciamus lubentes quae ipse velit. Sic humana voluntas in medio posita est, ceu jume̅tum, si insederit Deus, vult & vadit, quò vult Deus, ut Psalmus dicit. Factus sum sicut jumentum & ego semper tecum. Si insederit Satan, vult & vadit, quo vult Satan, nec est in ejus arbitrio, ad utru̅ sessorem currere aut eum quaerere, sedipsi sessores certant ob ipsum obtinendum & poßidendum. QVid si ex tuis ipsius verbis, quibus liber. arbitr. asseris, probavero, nullum esse liberum arbitrium? ut convincam, te imprudenter negare, quòd tanta prudentia conaris affirmare, planè nisi hoc fecero, juro, ut revocata sint omnia, quae contra te hoc toto libello scribo, & confirmata, quae contrame tua Diatribe tùm asserit, tùm quaerit. Tu liberii arbitrii vim modiculam & talem facis, quae citra gratiam Dei, prorsus sit inefficax. Nonnè agnoscis? Iam quaero & peto, si gratia Dei desit aut separetur ab illa vi modicula, quid ipsa faciet? Inefficax (inquis) est & nihil facit boni, Ergo non faciet, quod Deus aut gratia ejus volet. Si quidem gratiam Dei separatam ab ea jam posuimus. Quòd verò gratia Dei non facit, bonum non est. Quare sequitur, lib. arb. sine gratiâ Dei prorsus non liberum, sed immutabiliter captivum & servum esse mali, cum non poßit vertere se solo adbonum. Hoc stante, dono tibi, ut vim lib. arb. non modo facias modiculam, fac eam angelicam, fac, si potes, planè divinam, si adjeceris tamen hanc illaetabilem appendicem, ut, citra gratiam Dei, inefficacem dicas, mox ademeris illi oe̅m vim. Quid est vis inefficax, nisi planè nulla vis? Itaque dicere, liber. arb. esse, & habere vim quidem, sed inefficacem, est id, quod Sophistae vocant, oppositum in adjecto, acsi dic as liberum arbitr. est, quod liberum non est. Sicut, si ignem frigidum & terram calidam dixeris. Habeat sanè ignis vim caloris, vel infernalis, si non ardet neque urit, frig et verò & frigefacit, ne ignis quidem, multo minus calidus mihi dicetur, nisi pictum aut fictum ignem volueris habere. At si vim lib. arb. eam diceremus, qua homo aptus est rapi spiritu & imbui gratiâ Dei, ut qui sit creatus ad vitam vel mortem aeternam, rectè diceretur, hanc enim vim, hoc est, aptitudinem, seu, ut Sophistae loquuntur, dispositivam qualitatem & paßivam aptitudinem, & nos confitemur, quam non arboribus, neque bestiis inditam esse, quis est, qui nesciat? neque enim pro anseribus (ut dicitur) coelum creavit. FIxum ego stat, etiam tuo ipsius testimonio. Nos omnia neceßitate, nihil arb. lib. facere, dum vis lib. arb. nihil est, neque facit, neque potest bonum, absente gratiâ. Nisi efficaciam velis nova significatione dicere, perfectionem, quasi lib. arb. incipere quidem ac velle poßit, sed non perficere, quod non credo. Aopostea de hac re latiùs. Sequitur nunc, lib. arb. esse planè divinum nomen, nec ulli posse competere quàm soli divinae majest ati, Ea enim potest & facit (sicut Psa. canit) omnia quae vult in colo & in terra. Quòd si hominibus tribuitur, nihilo rectiùs tribuitur, qua̅ si divinit as quoque ipsa eis tribueretur, quo sacrilegio nullum esse majus poßit. Proinde Theologorum erat ab isto vocabulo abstinere, cum de humana virtute loqui velle̅t, & soli Deo relinquere, deinde ex hominum ore & sermone id ipsum tollere, tanquam sacrum ac vener abile nomen Deosuo asserere. Atque si omnino aliquam vim tribuerent hominibus, alio vocabulo, quàm liberum arbitrium docerent nominandam, praesertim cum nobis cognitum perspectumque sit, miserè falli ac seduci eo vocabulo populum, ut qui longè aliud audit & concipit eo vocabulo, quàm Thcologi sentiunt & disputant. Est enim magnifica nimis & amplißima plenaque vox liber. arbitr. qua populus putat eam vim significari (sicut & vis & natura voc abuli exigit) quae liberè poßit in utrunque se vertere, neque ea vis ulli caedat vel subjectasit. Quòd si sciret, hoc secus habere, & modiculam scintillulam vix ea significari, eamque prorsus inefficacem se sola, captivam & servam diaboli, miru̅, si non lapidarent nos, tanquam illusores & deceptores, ut qui aliud sonemus, aliudque longè signisicemus, imò necdum const et aut conveniat, quid significemus. Qui enim Sophisticè loquitur (aie Sapiens) odibilis est, maximè si id in rebus pietatis facit, ubi de salute aeternâ periculum est. CVm ergo sig nificationem & rem vocabuli tam gloriosi amiserimus, imò nun quam habuerimus (quod Pelagiani voluerunt & ipsi hoc vocahulo illusi) quid inane vocabulum tàm pertinaciter retinemus, in periculum & illusionem fidelis populi? Non aliâ sapientiâ, quàm nunc reges & Principes, inanes titulos regnorum & regionum quoque vel retinent vel sibi vendicant ac jactant, cum interim penè me̅dicisint, ac nihil minus quam earegna & regiones habent. Verùm hoc tolerabile, quando neminem fallunt aut ludunt, sed seipsos vanitate pascunt, nullo sanè lucro. At hic periculum salutis & illusio nocentißima est, Quis non rideat vel odio potiùs habeat intempestivum illum vocabulorum innovatorem, qui contrà omniu̅ usum, inducere tentet eum modum loquendi, ut mendicum vocet opulentum, non quòd aliquid opum habeat, sed fortè rex aliquis illi suas donare posset, faceretque id velut seriò, nullâ figurâ locutionis, scilicet vel antiphrasi vel ironiâ? Sic aegrotum usque ad mortem, perfectè sanum, ità sanè, quia alter illi posset suam sanitatem dare. Item, si illiter atißimum idiotam, vocet literatißimum, quia alter quispiam liter as fortè dare posset. Ità & hic sonat, Homo est liberi arbitrii, ità sanè, si Deus illi suum concederet, Hoc abusu loquendi, quilibet de quolibet sese jactare posset. Vt, ille est Dominus coeli & rerrae, si Deus hoc ei donaret. At hoc non est Theologorum, sed Histrionum & quadruplatorum. Nostra verba debent esse, propria, pura, sobria, & ut Paulus dicit, sana & irreprehensibilia. QVòd si omnino vocem eam omittere nolumus, quod esset tutisßimum & religiosißimu̅, bonâ fide tamen eatenus uti doceamus, ut homini arbitrium lib. non respectu superioris, sed tantum inferioris se rei concedatur, hoc est, ut sciat sese in suis facultatibus & posseßionibus habere jus utendi, faciendi, omittendi pro libero arbitrio, licet & idipsum regatur solius Dei libero arbitrio, quo cunque illi placuerit. Caeterùm erga Deum, velin rebus, quae pertinent ad salutem vel damnationem, non habet liberum arbitr. sed captivus, subjectus & ser vus est, vel voluntatis Dei vel voluntatis Satanae. Haec dixi de capitibus praefationis tuae, quae & ipsa fermè totam caussam complectuntur magis penè quàm sequens corpus libelli. Veruntame̅ summa boru̅ fuit, quae brevi hoc dile̅mate potuisset expediri. Aut tua praefatio de verbis Dei, aut de verbis hominu̅ quaeritur. Si de verbis hominu̅, tota frustra scripta est, nec ad nos pertinet. Si de verbis Dei, totaimpia est. Proindè utilius fuisset, ut de eo diceretur, an essent verba Dei vel hominu̅, de quibus disputamus. Hoc aute̅ seque̅s fortè prooemium & ipsa disputatio tractabit. Quae vero in Epilogo praefationis retexis, nihil movent, ut quòd fabulas vocas & inutilia dogmata nostra, esse potiùs exemplo Pauli, docendum Christum crucifixum, sapientiam inter perfectos docendam. Esse scripturae suane linguam pro modo auditorum variè attemperatam, ut prudenttae & charitati doctoris relinquendam ducas, qui doceat, quòd expediat proximo. Omnia ineptè dicis & ignoranter. Nam & nos nihil nisi Iesum crucifiixum docemus. At Christus crucifixus haec omnia secum affert, ipsamque adeò sapientiam inter perfectos, cum nulla sit alia sapientia inter Christianos docenda, quàm ea quae abscondita est in mysterio & ad perfectos pertinet, non ad pueros Iudaici & leg alis populi sine fide in operibus gloriantis, ut 1. Corinth. 2. sentit Paulus, nisi tu Christum crucifixum docere aliud nihil vis intelligi, quàm has liter as sonare, Christus est crucifixus, Iam quòd Deus irascitur, furit, odit, dolet, miserescit, poenit et, quorum tamen nullum in Deum cadit, Hic nodus in scirpo quaeritur. Neque enim haec scriptur am faciunt obscuram aut variis auditoribus attemperandam, nisi quòd delectat obscuritates facere ubi nullae sunt, Grammatica enim ista sunt & figuris verborum composita, quae etiam pueri norunt. Nos verò de dogmatibus, non de grammaticis figuris agimus in hâc caußâ. INg ressurus igitur disputationem, Promittis acturum te scriptur is Canonicis, quandoquidem Lutherus nullius praeterea scriptoris authoritate tenetur. Placet, & accipio promissum, quanquam non id promittis eo consilio, quòd inutiles eosdem scriptores ad causam judices, sed ut frustraneum laborem non subeas. Nam non sat is probas hanc meam velaudaciam vel quo nomine appellandum est hoc meum institutum. Movet enim te non nihil, tam numerosa series eruditißimorum virorum, tòt saeculorum consensu approbatoru̅, inter quos fuerunt, peritißimi sacrarum literarum, item sanctißimi, aliqui martyres, multi miraculis clari; Adde recentiores Tbeologos, tot Academias, Concilia, Episcopos, Pontifices, Su̅ma, ex hac parte stat eruditio, ingenium, multitudo, magnitudo, altitudo, fortitudo, sanctimonia, miracula, & quid non? Ex mea verò parte unus VVicleff & alter Laurentius Valla, quanquam & Augustinus, quem praeteris, meus totus est. Sed illi nihil po̅der is habent prae illis, Reliquus est Lutherus unus, privatus, nuper natus, cum suis amicis, in quibus neque tanta eruditio, nec ta̅tum ingenium, nec multitudo nec magnitudo, nec sanctimonia, nec miracula, ut qui ne claudu̅ quidem equu̅ sanare queant. Scriptura̅ ostentant, quam tamen dubiam habent, aequè ut alter apars, deindè spiritum jactant, quem nusquam ostendunt. Et alia quae tu plurima fando, enumerare vales. Nihil igitur apud nos, quàm ut lupus ad devoratam Philomela̅ dixit, vox es, praeterea nihil. Dicunt enim, & hoc solo (ais) sibi credi volunt. Fateor, Mi Erasme, non immeritò te ist is omnibus moveri. Ego ultra decennium ist is sic motus sum, ut nullu̅ aliu̅ arbiter esse, qui aequè sit ist is permotus. Eratque mihi incredibile ipsi, hanc Troja̅ nostra̅, tanto tempore, tòt bellis invictam, posse aliquando capi. Et testor Deu̅ in anima̅ meam, perseverassem, & adhuc hodie sic moverer, nisi urgens conscientia & evidentia rerum me in diversum cogeret. Potes sanè cogitare, nec mihi saxeum esse pectus, atque si saxeu̅ esset, tamen tantis fluctibus & aestibus jactatum & collisum potuisse liquescere, dum id auderem, quo facto, videbam omnem illorum authoritatem, quos recensuisti, super caput meum velut diluvium inundaturam. Sed non est nunc locus, meae vitae aut operum historiam texere, nec ut nos ipsos co̅mendaremus, haec suscepta sunt, sedut gratiam Dei extolleremus. Quis sim, & quo spiritu & consilio in ist as res raptus sim, illi commendo, quiscit, haec omnia, suo, non meo arbitrio libero gesta, quamvis & ipse mundus id jamdudum sensisse deberet. Et planè in odiosum locum me isto exordio conjicis, ut nisi meipsum jactavero & tot patres vituperavero, non facilè me expediam. Sed breviter dicam, Eruditione, ingenio, multitudine, authoritate & omnibus aliis, etiam te judice, caedo. Quid autem sit ost ensio spiritus, quid mir acula, quid sanctimonia, haec triasi à te requiram, quantum ex literis & libris tuis te novi, imperitior & ignorantior videberis, quàm ut ulla syllaba queas ost endere. Aut si urgeam & postulem, quemnam inter omnes illos quos jactas, certò poßis monstrare, sanctum fuisse vel esse, aut spiritu̅ habuisse, aut vera miracula edidisse arbitror te multum, sed frustra sudaturum esse. Multa loqueris ex usu & publicis sermonibus accepta, quae non credis, quantum amittant fidei & authoritatis, si ad judicium conscientiae vocentur. Verum est proverbium. Multos in terra pro sanctis haberi, quorum animae sunt in inferno. SEd donemus tibi, si vis, etiam omnes fuisse sanctos, omnes habuisse spiritum, omnes fecisse miracula (quod tamen non petis) Hoc mibi dic, an in nomine aut virtute lib. arbitrii, aut ad confirmandum dogma de lib. arb. ullus eorum fuerit sanctus, acceperit spiritum, ediderit miracula? Absit (inquies) sed in nomine & virtute Iesu Christi & pro dogmate Christi, facta sunt haec omnia. Quid igitur sanctimoniam, spiritum, miracula eorum, pro dogmate lib. arb. adducis? pro quo data & facta non sunt? Nostra igitur sunt illoru̅ miracula, spiritus & sanctimonia, qui Iesum Christum, non autem vires aut opera hominum praedicamus. Quid jam mirum, si ii, qui sancti, spirituales, mir abiles fuerunt, aliquoties carne praeventi, locuti sunt & operati secundum carnem, quando id & ipsis Apostolis sub ipso Christo non semel accidit? Neque enim tu negas, sed asseris, lib. arb. non esse spiritus aut Christi negocium, sed humanum, ità ut spiritus qui Christum clarificaturus promissus est, utique non poßit lib. arbitr. praedicare. Si ergo patres aliquando liber: arbitr: praedicaverunt, certè ex carne (ut fuerunt homines) non ex spiritu Dei sunt locuti, multo minus pro co miracula ediderunt. Quare inepta est allegatio tua, de sanctimoniâ, spiritu & miraculis patrum, quòd exiis non liber. arb. sed Iesu Christi dogma, contrà lib. arb. dogma probetur. SEd agitè adhuc, qui ex lib. arb. est is & dogma ejusmodi verum, hoc est, ex spiritu Dei asseritis venisse, adhùc, inquam, ost endite spiritum, edite miracula, monstrate sanctimoniam, Certè vos, qui asseritis, haec nobis negantibus debetis, A nobis, qui negamus, spiritus, sanctimonia, mir acula exigi non debent, A vobis, qui asseritis, debent. Quandò negativa, nihil ponit, nihil est, nihil tenetur probare, nec debet probari. Affirmativa debet probari. Vos lib. arb. vim & rem humanam affirmatis, sed nullum hactenus visum aut aud tum miraculum à Deo, pro ullo dogmate rei humanae, sed solam pro dogmate rei divinae. Nobis autem mandatum est, prorsus nullum dogma admittere, signis divinis non antè probatum, Deut eronomii. 18. Quin scriptura hominem vocat vanitatem & mendacium. Quod aliud nihil est, quàm omnia humana esse vana & mendatia. Agitè igitur, Agitè inquàm, probate dogma vestrum de vanitate humanâ & mendacio esse verum. Vbi hic ost ensio spiritus? ubi sanctimonia? ubi miracula? Ingenia, eruditionem, authovitatem video, sed ea & gentibus dedit Deus. Nec tamen vos ad magna miracula cogemus, nec ad equum claudum sanandum, ne causemini carnaele saeculum, quanquàm Deus sua dogmata miraculis confirmare soleat, nullo respectu carnalis saeculi, neque enim saeculi carnalis meritis vel demeritis movetur, sed merâ misericordiâ, gratiâ & amore animarum solidâ veritate st abiliendarum in gloria̅ suam. Electio vobis datur miraculi quantum libet parvi faciendi. Quin ego vestrum Baal irritaturus insulto & provoco, ut velunam ranam creetis in nomine & virtute lib. arbit. quarum tamen gentiles & impii Magi in Aegypto potuerunt multas creare, non enim pediculis creandis gravabo vos, quos nec illi educere potuerunt. Dicam adbuc levius, capite vel unum publicem vel pediculum (quandò nostrum Deum tentatis & ridetis in sanando equo claudo) & conjunctis omnibus viribus, conflatisque omnibus studiis, tàm Dei vestri quàm vestrorum omnium. Si poteritis illum occidere, in nomine & virtute liberi arbitrii, victores est ote, & defensa sit caussa vestra, mox veniemus & nos adoraturi Deum illum, mir abilem interfectorem pediculi. Non quòd negem vos posse & montes transferre. Sed quòd aliud sit quippiam ex vi lib. arb. factum dici, & aliud idipsum probari. QVòd autem de mir aculis dixi, idem de sanctimoniâ dico. Si poteritis in tantâ serie saeculorum, virorum, & omnium quae memorasti, ostendere unum opus (sit etiam levare stipulam de terra (aut unum verbum) sit vel syllaba My) vel unum cogitatum ex vi liber arbitr. (sit vel tenuißimum suspirium) quo vel applicaverunt se ad gratiam, vel quo meruerunt spiritum, vel quo impetraverunt veniam, vel quo aliquid cum Deo egerunt, quantu̅vis modiculum (taceo, quo sanctificati sint) Iterùm victores vos estote, & nos victi. Ex vi (inquàm) & nomine liber. arbit. Nam quae fiunt in hominibus vi creationis divinae, habent Scripturae testimonia abundè. Et certè id ostendere debetis, ne ridiculi doctores videamini, qui de eâ re dogmata, cum tanto supercilio & authoritate spargit is in mundum, cujus nullu̅ producatis monumentu̅. Somnia enim dicentur, ad quae nihil sequitur, quod longè turpißimum est, tantis & tòt saeculoru̅ viris erudißimis & sanctißimis & miraculosis. Tùm Stoicos vobis praeferemus, qui licet & ipsi de scripserunt sapientem, qualem nunquàm viderunt, tamen partem aliquam conati sunt exprimere. Vos prorsus nihil ne umbra̅ quidem vestri dogmatis exprimere potestis. Sic de spiritu dico. Si ex omnibus assertoribus lib. arb. ostendere potestis unum, qui tantillum robur animi vel affectus habuerit, ut in nomine & virtute lib. arb. unum obulum contemnere, uno bolo carere, unum verbum vel signum injuriae ferre potuerit (nam de contemptu opum, vitae, famae nihil dicam) iterùm palmam habete & sub hastam libenter ibimus. Atque idipsum vos, qui tanta bucca verborum vim lib. arb. jactatis, nobis exhibere debetis, aut iterùm lana caprina videbimini statuere, aut ut ille, in vacuo theatro ludos spectare. Ego verò contrarium vobis facilè ostendam. Quòd virisancti, quales jactatis, quoties ad Deum oraturi vel acturi accedunt, quàm penitus obliti inc edant lib. arb. sui, desperantes de semetipsis ac nihil nisi solam & puram gratiam longè alia meritis sibi invocantes. Qualis saepe August inus, Qualis Bernardus cum moriturus diceret. Perdiditempus meu̅, quiae per ditè vixi. Non video hic allegari vim aliquam, quae ad gratiam sese applicet, sed accusari omne̅ vim quòd non nisi aversa fuerit, Quanquam illi ipsi sancti aliquando inter disputandu̅ aliter de lib. arb. locuti sunt, sicut video omnibus accidisse, ut alii sint, dum verbis autàisputationibus intenti sunt. Et alii dum affectibus & operibus, illic dicunt aliter quàm affecti fuerunt antè, hic aliter afficiuntur quàm dixeru̅t antè. Ex affectu verò potiùs quàm ex sermone metie̅di sunt homines, tam pii qua̅ impii. SEd adhuc ampliùs vobis donamus, miracula, spiritum, sanctimonia̅ non exigimus, ad ipsum dogma revertamur. Hoc solum petimus, ut saltem id nobis in dicetis, quoànam opus, quod verbum, quem cogitatum illa vis lib. arb. moveat, vel conetur velfaciat, ut applicet sese ad gratiam. Non enim satis est dicere. Est vis, Est vis quaedam lib. arb. quid enim dictu facilius? Nec hoc est virorum eruditißimorum & sanctißimorum, tòt saeculis approbatorum, sed nominandus est infans (ut ajunt germanico proverbio) definiendum, quae sit illa vis, quid faciat, quid patiatur, quid accidat. Exempli caussa, craßißimè enim dicam, hoc quaeritur. An illa vis, vel orare, vel jejunare, vel laborare, vel corpus fatigare, vel elcemosynam dare, vel aliud hujusmodi debeat, vel conetur. Si enim vis est, aliquid operis molietur. Sed hic est is ranis Seriphiis & piscibus magis muti. Et quomodo definiretis? cum vestro ipsorum testimonio, sitis adhuc de ipsa vi incerti, varii inter vos & inconstantes vobis ipsis. Quid fiet de definitione, cum definitum ipsum sibi non constet? Sedesto, quòd post annos Platonis, aliquando inter vos de vi ipsa conveniat, tùm definiatur, ejus opus esse, orare, jejunare vel aliquid tale, quòd adhuc fortè in Platonicis idaeis latet. Quis nos certos faciet, id esse verum, id placere Deo, nosque tutò rectum agere? Praesertim, cum ipsi fateamini, esse rem humanam, quae spiritus testimonium non habet, ut quae Philosophis jactata & in mundo fuerit, antequam Christus veniret & spiritus de coelo mitteretur, ut certißimum sit, non de coelo missum, sedè terra jam antè natum hoc dogma, ideò magno opus testimonio, ut certum & verum esse confirmetur. SImus ergò nos privati & pauci, vos vel publicani & multi, nos rudes, vos eruditißimi, nos craßi, vos ingeniosißimi, nos heri nati, vos Deucalione antiquiores, nos nunquam recepti, vos tòt saeculis approbati. Denique nos peccatores, carnales, socordes, vos sanctimonia, spiritu, miraculis metuendi vel ipsis daemonibus, saltem jus Turcarum & Iudaeorum nobis permittite, ut rationem dogmatis vestri post ulemus, quod Petrus vest er vobis mandavit. Post ulamus autem modestißimè, scilicet quod non exigimus sanctimonia, spiritu, miraculis ipsum probari, quod utique possemus jure vestro, cùm ipsi hoc ab aliis exigatis. Quin & hoc donamus, ne ullum exemplum facti vel verbi, velcogitationis in vestro dogmate exhibeatis, sedid solum doceatis, ipsum dog masaltem declaretis, quid peripsum intelligi velitis, qua forma, si vos non vultis vel non potestis, saltem nos conemur exemplum ejus edere. Imitamini vel Papam cum suis, qui dicunt. Quae dicimus facite, secundum opera vero nostra nolite facere. Ita & vos dicite, Quod opus illa vis requirat fieri, nos accingemur, vobis ocio relicto. Annon hoc saltem impetrabimus à vobis? Quo plures estis, quo antiquiores, quo majores, & quo omnibus nominibus potiores quàm nos, hoc turpius vobis est, ut nobis, qui omnibus modis nihili sumus coràm vobis, dogma vestrum discere & facere volentibus, non poßitis, miraculo, vel pediculi occisi, vel spiritus ullo affectulo, vel sanctimoniae ullo opusculo, probare, sed nec ullius facti vel verbi exemplum ost endere. Deindè quòd in auditum est, nec ipsam dogmatis formam aut intelligentiam declarare, ut saltem nos imitaremur. O festivi magistri libr. arbitr. Quid jam vos estis, nisi vox, praeterea nihil? Qui nunc sunt Erasme illi, qui spiritum jactant, & nihil ost endunt, qui dicunt solùm, ac mox sibi credi volunt? Nonnè tui illi sunt, sic in coelum vecti? qui ne dicitis quidem, & tanta jactatis & exigitis. Rogamus itaque per Christum, Mi Erasme, tu cum tuis, nobis saltem concedite, ut periculo conscientiae nostrae absterriti, liceat metu trepidare, vel saltem assensum differre dogmatis, quod tu ipse vides, esse nihil nisi inanem vocem & strepitum syllabarum, scilicet, Vis liber. arbitr. est, Vis liber. arbitr. est, etiam si ad summum veneritis & omnia vestra probata sint & constent. Deindè adhùc incertum apud ipsos tuos, an ea vox sit vel non sit, cum ipsi inter sese varient & sibi ipsis non constent. Iniquißimum est, imò longè miserrimum, solo phantasmate voculae unius, ejusdemque incertae, nostras conscientias vexari, quas Christus sanguine suo redemit. Ac nisi vexari nos sinamus, rei accusamus superbiae inauditae, quòd tòt patres tòt saeculorum contempserimus, qui liber. arbitr. asserverint, cum verius, ut ex dictis vides, nihil prorsus de liber. arbitr. definierint, ac sub praetextu & nomine illorum, liber. arb. degma erigitur, cujus tamen neque speciem nec nomen possunt ost endere, & mendaci vocabulo sic deludunt orbem. ATque hic, Erasme, tuum ipsius consilium appellamus, qui suprà suasisti, esse omittendas ejusmodi quaestiones, ac potiùs docendum Christum crucifixum, & quae satis sint ad Christianam pietate̅. Hoc enim jam dudum nos quaerimus & agimus. Quid enim nos co̅tendimus aliud, quàm ut simplicitas & puritas doctrinae Christianae regnet, relictis & neglectis iis, quae per homines juxta inventa & introducta sunt? Sed tu qui consulis talia nobis, ipse non facis, imò contrarium facis, scribis Diatribas, Decreta Pontificum celebras, authoritatem hominum jactas, & omnia tentas, ut nos rapias in ista peregrina & aliena à scripturis sanctis ac non necessaria voluas, ut simplicitatem & synceritatem pietat is Christianae corru̅pamus & confundamus hominum additamentis. Quo facilè intelligimus, nec ex animo te ista nobis consuluisse, nec quicquam seriò te scribere, sed inanibus bullis verborum tuorum confidis te orbem posse duci quocunque vis. Et tamen nusquam ducis, cum nihil prorsus dicas, nisi meras contradictiones per omnia & ubique, ut rectißimè dixerit, qui te ipsißimum Protheon aut Vertumnum appellavit, aut ut Christus dicit, Medice cura te ipsum, Turpe est doctori quem culpa redarguit ipsum. DOnec igitur vestram affirmativam probaveritis, stamus in nostrae negativa, & sub judice etiam toto illo choro sanctorum quem tu jactas, vel potiùs toto mundo, audemus & gloriamur, id quod nihil est, nec quid sit, monstrari certò potest, oportere nos non admittere. Atque vos omnes esse incredibili praesumptione vel insaniâ, qui à nobis id ipsum exigatis admitti, nulla caussa, nisi quia vos multos, magnos, antiquos, id quod nihil esse ipsi fatemini, asserere delect at, quasi res sit Christianis magistris digna, miserum populum in re pietatis, eò quòd nihil est, ac si magni ad salutem momenti foret, ludere. Vbi nunc est illud Graecorum ingeniorum acumen, quod hactenus, saltem bellâ aliquâ specie fingebat mendacia, hic aperto & nudo sermone mentitur? Vbi latina illa iudustria graecae aequata, quaesic ludit & luditur vocabulo vanißimo? Sed sic contingit imprudentibus, vel malignis lectoribus librorum, dum ea, quae sunt infirmitatis in patribus & sanctis, faciunt omnia esse summae authoritatis, ut culpa ista non sit authorum, sed lectorum. Ac si quis sanctimoniâ & authoritate Sancti Petri nixus, contenderit omnia quae S. Petrus nu̅quam dixit, esse vera, ut etia̅ illud per suadeat esse verum, quod Matth. 16. ex carnis infirmitate suasit Christo, ne pateretur, aut illud, ubi jußit Christum exire â se de navi, & multa alia, in quibus ab ipso Christo reprehenditur? SImiles sunt, qui ejus modi sunt, illis, qui ridendi gratia garriunt, non esse omnia vera, quae sunt in Evangelio, & apprehendunt illud Ioh. 8. ubi Iudaei dicunt ad Christum. Nonnè benè dicimus nos, quòd Samaritanus es & daemonium habes? Velillud, Reus est mortis, vel illud, Hunc invenimus subvertentem gentem nostram & prohibentem tributa dari Caesari. Idem faciunt, diverso quidem fine, nec voluntatio, ut illi, sed caecitate & ignorantiâ liberi arbitrii assertores, qui ex Patribus id, quod infirmitate carnis lapsi pro libero arbitrio dixerunt, ita apprehendunt, ut etiam opponant ei, quod alio locoiidem Patres fortitudine spiritus contra lib. arb. dixerunt, tùm urgent mox, & cogunt, ut melius cedat deteriori. Ita fit, ut authoritatem deterioribus dictis tribuant, quia faciunt ad sensum carnis suae, & adimant melioribus, quia faciunt contrà sensum carnis suae. Cur non potius eligimus meliora? Talia enim multa sunt in patribus. Et ut exempli aliquid afferam, Quid carnalius? imò quid magis impium, sacrilegum & blasphemum dici potest, qua̅id quod Hieronymus solet, Virginitas coelum, conjugium terra̅ replet, quasi Patriarchis & Apostolis ac Christianis conjugibus terra, non coelum debeatur, aut virginibus vestalibus in gentibus sine Christo, coelum debeatur? Et tame̅ haec & similia ex patribus colligunt Sophistae, dum numero potiùs quam judicio certant, ut authoritatem illis parent, que̅admodum fecit insulsus ille Faber Constantiensis, qui margaritum illud suum, id est, Augiae stabulum nuper donavit publico, ut esset quod piis & eruditis nauseam cieret & vomitum. PEr haec ad illud respondeo, ubi dicis, Incredibile esse, ut Deus Ecclesiae suae errorem dißimularit tot saeculis, nec ulli sanctorum suorum revelarit, id quod nos contendimus esse doctrinae Eva̅gelicae caput? Primùm, non dicimus errorem hunc esse in Ecclesia sua toleratum à Deo, nec in ullo suo sancto, Ecclesia enim spiritu Dei regitur, Sanctiaguntur spiritu Dei, Rom. 8. Et Christus cum Ecclesia sua manet usque ad consummationem mundi. Et Ecclesia Dei est firmamentum & columna veritatis. Haec, inquam novimus. Nam sic habet & symbolum omnium nostrûm, Credo Ecclesiam sanctam Catholicam, ut impoßibile sit, illam errare etiam in minimo articulo. Atque si etiam donemus, aliquos electos in errore teneri in tota vita, tamen ante mortem necesse est, ut redea̅t in viam, quia Christus dicit Iohan. 8. Nemo rapiet eos de manu meâ. Sed hic labor, hic opus est, certò constare, an illi, quos tu Ecclesiam vocas, Ecclesia sint, vel potius an totâ vitâ errantes, demùm ante mortem sint reducti. Neque enim sequitur statim, si Deus illos omnes, quos adducis, quantavis longâ serie saeculorum, eruditißimos viros, passus sit errare, ergo Ecclesiam suam passus est errare. Vide populum Dei Israël, ubi in tanto Regum numero & tempore, ne unus quidem Rex numeratur, qui non erret. Et sub Elia Propheta sic omnes & omne quod publicum er at ist ius populi, abierat in idololatriam, ut se solum relictum putaret, cum interim, dum Reges, Principes, Sacerdotes, Prophetae & quicquid poterat populus vel Ecclesia Dei dici, perditum iret, septem millia sibi reservarit Deus, quos quis vidit aut novit esse, populum Dei? Quis igitur & nùnc negare audeat, Deum sub ist is principibus viris (non enim nisi viros publici ministerii & nominis recenses) in vulgo sibi servasse Ecclesiam, & illos omnes, exemplo Israëlitici regni, perire permisisse? quandoquidem peculiare est Deo, Electos Israël impedire & pingues corum occidere Psalmo. 77. Feces verò & reliquias Israël servare, ut Isaias dieit. QVid accidit sub ipso Christo, ubi omnes Apostoli scandalisati, tùm ipse ab universo popul’o negatus & damnatus est, vix uno & altero Nicodemo & Iosepho, tùm latrone in cruce servatis? At nunqui dilli populus Dei tum dicebantur? Erant quide̅ populus Dei reliquus, sed non nominabatur, is qui nominabatur, non erat. Quis scit, si toto mundi cursu, ab origine sua, semper talis fuerit status Ecclesiae Dei, ut alii dicerentur populus & sancti Dei, qui non essent, alii verò inter illos, ut reliquiae, essent & non dicerentur populus aut sancti, sicut monstrat historia Cain & Habel, Ismaël & Isaac, Esau & Iacob? Vide Arrianorum saeculum, ubi vix quinque in toto orbe Episcopi catholici servati sunt, iique à sedibus pulsi, regnantibus ubique Arrianis publico nomine & officio Ecclesiae, nihilominus sub ist is haereticis suam Ecclesiam servavit Christus, sed sic, ut minimè Ecclesia putaretur aut baberetur. Sub Papae regno ostende unum Episcopum suo officio fungentem, estende unum concilium, in quo de rebus pietatis tractatum sit, ac non potiùs de palliis, de dignitate, de censibus & aliis prophanis nugis, quae spiritui sancto tribuere, nisi insanus, non poßit. Et nihilominus ii Ecclesia vocantur, cum omnes, saltem sic viventes, perditi sint & nihil minus quàm Ecclesia. Verùm sub iis servavit suam Ecclesiam, sed ut non diceretur Ecclesia. Quod sanctos put as exusserunt & occiderunt jam aliquot saeculis, soli illi inquisitores haereticae pravitatis? velut Iohannem Hussum & similes, quorum saeculo non dubium est, multos viros sanctos vixisse eodem spiritu. Cur non illud potiùs miraris Erasme, quòd ab origine mundi semper inter Gentes fuerunt, excellentiora ing enia, major eruditio, ardentius studiu̅, quàm inter Christianos vel populos Dei, sicut Christus ipse confitetur, prudentiores esse filios hujus saeculi, filiis lucis? Quis Christianorum vel uni Ciceroni, ut Graecos taccam, ingenio, eruditione, diligentiâ comparandus est? Quid igitur obstitisse dicemus, ut nullus illorum ad gratiam pervenire potuerit? Qui certè liber. arbitr. summis exercuerunt viribus? Nullum verò inter eos fuisse, qui summost udio ad veritatem contenderit, quis audeat dicere? Et tamen asseri oportet, nullum pervenisse. An etiam hic incredibile dices? Deum tot tantosque viros, perpetuo mundi cursu, reliquisse & frustra niti permisisse? Certè, si libe. arb. aliquid esset vel potuisset, in illis viris fuisse & potuisse debuit, vel uno aliquo exemplo. Sed nihil valuit, imò in co̅trarium semper valuit, ut hoc uno argumento satis probari queat, liberum arbitrium nihil esse, ut cujus nullum indicium ab initio mundi usque in finem ostendi poßit. Sed redeo ad propositum. Quid mirum, si Deus omnes Ecclesiae majores sinat ire vias suas, qui sic omnes gentes permisit ire vias suas, ut Paulus in actis dicit? Non est res tam vulgaris, Mi Erasme, Ecclesia Dei, quàm est, nomen hoc, Ecclesia Dei, nec ita paßim occursant sancti Dei, ut hoc nomen, Sancti Dei. Margaritum & nobiles gemmae sunt, quas spiritus non projicit ante porcos, sed ut scriptura vocat, absconditas servat, ne impius videat gloriam Dei. Alioqui si palàm ab omnibus agnoscerentur quomodo fieri posset, ut sic in mundo vexarentur & affligerentur? ut Paulus dicit. Si cognevissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent. NOn haec dico, quòd sanctos vel Ecclesiam Dei esse negem, quos tu adducis, sed quòd probari non poßit, si quis neget, esse ipsos sanctos, relinqui vero prorsus incertum, ideò locum à sanctimonia eorum, non esse fidelem satis, pro dog mate aliquo confirmando. Sanctos eos dico & habeo. Ecclesiam Dei eos voco & sentio, canone charitatis, non canone fidei. Hoc est, Charitas, quae omnia optima de quovis cogitat, nec est suspicax, omniaque credit ac praesumit de proximis bona, sanctum vocat quemlibet baptisatum, nec periculum est, si erret, quia charitatis est falli, cum sit exposita omnibus omnium usibus & abusibus, ministra generalis, bonorum, malorum, fideliu̅, infideliu̅ veracium, fallaciu̅. Fides verò nullu̅ vocat sanctum, nisi divino judicio declaratum. Quia fidei est, non falli, Ideò cum omnes debeamus haberi invicem sancti, jure charitatis, nullus tamen debet sanctus decerni, jure fidei, tanquam articulus sit fidei, illum vel illum esse sanctu̅, quo modo, suos quos nescit, sanctos canonisat, ad versarius ille Dei Papa, in locum Dei se constituens. Hoc solum dico, de illis tuis, vel nostris potiùs sanctis, quòd cum ipsi varient inter sese, illi potiùs sequendi fuerant, qui optima, id est, contrà liberum arbitr. pro gratia, loquutisunt, relictis illis, qui pro infirmitate carnis, carne̅ potiùs quàm spiritum testificati sunt. Ita & illi, qui sibiipsis non constant, eâ parte fuerant eligendi & apprehendendi, ubi ex spiritu loquuntur, relinquendi verò, ubi carnem saperent. Hoc erat Christiani lectoris & animalis mundi habentis difissas ungulas, & ruminantis. Nunc verò post habito judicio, omnia confusa voramus, aut quod iniquius est, perverso judicio meliora respuimus, deteriora probamus, in unis eisdemque authoribus, tùm illis ipsis deterioribus titulum & authoritatem sanctimoniae eorum aptamus, quam tamen illi, ob optima & ob solùm spiritum, non ob lib. arb. vel carnem meruerunt. QVid igitùr faciemus? abscondita est Ecclesia, latent Sancti. Quid? cui credemus? seu ut tu argutißimè disputas, Quis nos certos facit? Vnde explorabimus spiritum? Si eruditionem spectes, utrinque sunt Rabini. Sin vitam, utrinque peccatores. Sin scripturam, utrique amplectuntur. Neque adeò de scripturâ, quae nec dum sit lucida satis, sed de sensu scripturae, disputatur, utrinque verò homines, quorum ut neque multitudo, neque eruditio, neque dignitas quicquam facit ad caussam, ita multo minus, paucitas, inscitia & humilitas. Relinquitur igitùr res in dubio, & manet sub judice lis, ut prudenter facturi videamur, si in Scepticorum sententiam concedamus. Nisi quod tu omnium optimè facis, qui sic te dubitare dicis, ut veritatem quaerere te & discere test eris, interim in eam partem inclinans, quae lib. arbitr. asserit, donèc veritas elucescat. Hic respondeo neque nihil, neque omnia dicis. Non enim eruditionis: vitae, ingenii, multitudinis, dignitatis, inscitiae, ruditatis, paucitatis, humilitatis vè argumentis spiritus explorabimus. Neque illos probo, qui refugium suum ponunt in jactantia spiritus. Nam satis acre mihi bellum isto anno fuit & adhuc est, cum ist is Phanaticis, qui scripturas suo spiritui subjiciunt interpretandas, quo nomine & Papam hactenus insectatus sum, in cujus regno, hâc voce nihil vulgatius aut receptius est, Scriptur as esse obscur as & ambiguas, oportere spiritum interpretem ex sede Apostolicâ Romae petere, cum nihil perniciosius dici poßit, quod hinc homines impii sese supra Scripturas extulerint, & exipsâ fecerint, quicquid collibitum fuit, donèc prorsus scripturis conculcatis, nihil nisi hominum furiosorum somnia & crederemus & doceremus. Breviter non est humanum inventum illa vox, sed incredibili malitiâ ipsiusmet principis omnium daemonum, in orbem missum virus. NOs sic dicimus, duplici judicio, spiritus esse explorandos seu probandos. Vno interiort, quo per spiritum sanctum vel donu̅ Dei singulare quilibet pro se, suâque solius salute illustratus, certißimè judicat & discernit omnium dogmata & sensus, de quo dicitur. 1. Corinth. 1. Spiritualis omnia judicat & à nemine judicatur. Haec ad fidem pertinet & necessaria est cuilibet etiam privato Christiano. Hanc superiùs appellavimus interiorem claritatem scripturae sanctae. Hoc fortè voluerunt, qui tibi responderunt. Omnia esse judicio spiritus decernenda. Sed hoc judicium, nulli alteri prodest, nec de hoc quaeritur in hâc caußâ. Nec ullus, credo, de illo dubitat, quin sic se habeat. Ideò alterum est judicium externum, quo non modò pro nobis ipsis, sed & pro aliis & propter aliorum salutem, certißimè judicamus spiritus & dogmata omnium. Hoc judicium est publici ministerii in verbo & officii externi, & maximè pertinet ad duces & praecones verbi. Quo utimur, dum infirmos in fide roboramus, & adversarios confutamus. Hoc supra vocavimus externam scripturae sanctae claritatem. Sic dicimus. Scriptur â judice omnes spiritus in facie Ecclesiae esse probandos. Nam id oportet apud Christianos esse imprimis ratum atque firmißimum. Scripturas sanctas esse lucem spiritualem, ipso Sole longè clariorem, praesertim in iis quae pertinent ad salutem vel neceßitatem. Verùm, quia in contrarium persuasi sumus jamdudùm, pestilenti illo Sophist arum verbo, Scriptur as esse obscur as & ambiguas, cogimur primùm probare illud ipsum primum principium nostrum, quo omnia alia probanda sunt, quod apud Philosophos absur dum & impoßibile factu videretur. PRimus Moses dicit Deut. 17. Si qua difficilis caussa inciderit, esse adeundum locu̅, que̅ Deus elegisset in nomen suum, atque consulendos ibidem sacerdotes, qui secundum LEGEM Domini judicare illam debeant. Secundum legem Domini (inquit) Quomodò autem judicabunt, nisi Lex Domini sit externè clarißima, quâ illis satis fieret? Alioqui satis erat dicere, judicabunt secundum spiritum suum. Quin sic habet in omni administratione populorum, ut omnes omnium caussae per Leges componantur. Quomodò verò componi possent, nisi Leges essent certißimae, & ipsa planè lumina in populo? Si enim Leges sunt ambiguae & incertae, non solum nullae caussae expedirentur, sed nec ulli mores certi constarent. Cumideò ferantur Leges, ut mores ad certam formam regulentur & caussarum quaestiones definiantur. Oportet ergò id quod aliorum metrum & mensura est, multo certißimum & clarißimum esse, quale est Lex. Quòd si ea lux & certitudo legum in prophanis politiis, ubi de temporalibus agitur, & necessaria est, & divino munere conceditur toti mundo gratis, Quomodò Christianis suis, scilicet electis, non multo majoris lucis & certitudinis donaret leges & regulas, secundum quas sese & omnes caussas dirigerent atque componerent? Cum temporalia velit à suis contemni. Si enim fenum, quod hodiè stat & cras in clibanum mittitur, Deus sic vestit, quanto magis nos? Sed pergamus & scripturis obruamus pestilens illud Sophistarum verbum. PSalmus 18. dicit. Praeceptum Domini lucidum seu purum, illuminans oculos. Credo, id quod oculos illuminat, non esse obscuru̅ vel ambiguum. Item, Psal. 118. Ostium verborum tuorum illuminat & intellectum dat parvulis. Hic verbis Dei tribuit, ut sint ost ium & apertum quiddam, quod omnibus expositum sit, & etiam parvulos illuminet. Isaias. 8. ad legem & test imonium mittit omnes quaestiones, & nisi hoc fecerimus, minatur nobis, negandam esse luce̅ aurorae. In Zacharia capit. 2. mandat, ut ex ore sacerdotis Legem requirant, ut qui sit angelus Domini exercituum, pulcherrimus scilicet angelus vellegatus Domini, quia ea afferat quae tu̅ ipsi sint ambigua, tùm populo obscura, ut nesciat, ta̅ ipse quid loquatur & illiquid audiant. Et quid in universo veteri Testamento, maximè uno illo Psalmo. 118. dicitur in laude̅ scripturae frequentius, quàm ipsam esse lucem certißimam & evidentißimam? Sic enim celebrat ille claritatem ejus. Lucerna pedibus meis verbum tuum, & lumen semitis meis. Non ait, Lucerna pedibus meis solùm spirirus tuus, licet & huic tribuat suum officium dicens, Spiritus tuus bonus deducet me in terrâ rectâ. Ita & via & semita dicitur, nimirùm à nimiâ certitudine. Veniamus ad novum test amentum. Paulus dicit Roma. 1. Evangelium esse per Prophetas in scriptur is sanctis promissum. Et capi. 3. Iustitiam fidei test ificatam à lege & Prophetis. Qualis aute̅ test ificatio, si obscura est? Quin cum per omnes Epistolas, Evangelion, verbum lucis. Evangelion claritatis facit, tùm id ex prof esso ac magnâ copiâ facit. 2. Cor. 3. & 4. vbi de claritate tam Mosi quàm Christig loriosè disputat. Petrus quoque ait. 2. Petri. 1. certum valdè habemus sermonem Propheticum, cui attendentes sicut lampadi lucenti in loco caliginoso, benefacitis. Hic Petrus, verbum Dei lucidam lucernam facit, omnia alia tenebras. Et nos obscuritatem & tenebras ex verbo facimus? Christus sese lucem mundi toties vocat, Iohannem Baptistam lucernam lucentem & ardentem, absque dubio no̅ propter vitae sanctitatem, sed propter verbum, quemadmodu̅ Thes. Paulus, Luminaria mundi vocat lucida, quia (inquit) verbum vitae tenetis. Vita enim sine verbo incerta est & obscura. ET quid faciunt Apost oli, dum suas praedicationes per scripturas probant? an ut nobis tenebras suas majoribus tenebris obscurent? Vel ut notius per ignotius probent? Quid facit Christus Iohan. 5. ubi ludaeos docet, ut scriptur as scrutentur, sui scilicet testes? an ut ambiguos reddat de fide sui? quid faciu̅t illi Acto. 17. qui audito Paulo, die & nocte scriptur as legeba̅t, ut videre̅t an sic babere̅t? Nonnè ist a omnia probant, Apl’os sicut & Christum, ad scripturas provocare, tanqua̅ ad test es clarißimos suorum sermonum? Quâ fronte ergo nos eas obscur as facimus? Obsecro sunt ne illa verba scripturae obscura vel ambigua, Deus creavit coelum & terram, verbum caro factum est, & omnia quae pro articulis fidei totus accepit mundus? Vnde accepit? nonnè ex scripturis? Et quid faciunt, qui adhuc hodiè praedicant? Scriptur as interpretantur ac declarant? At si obscura est scriptura, quam declarant, Quis nos certos facit, ipsam eorum declarationem esse certam? Alia nova declaratio? Quis & illam declarabit? Ita fiet progressus in infinitum. Summa, si scriptura obscura vel ambigua est, quid illam opus fuit nobis divinitùs tradi? an non satis sumus obscuri & ambigui, nisi de coelo nobis augeatur obscuritas & ambiguitas & tenebrae? Vbì tùnc illud Apostoli manebit, Omnis scriptura divinitùs inspirata, utilis est ad docendu̅ & increpandum & arguendu̅? Imò inutilis est Paule pror sùs, seà ex Patribus longâ saeculoru̅ serie receptis & sede Romanâ talia petenda sunt, quae tuscripturae tribuis. Quare tua sententia revocanda est, ubì ad Titum scribis, Episcopum oportere potentem esse in doctrinâ sanâ, exhortari, & redarguere co̅tradicentes & os oppilare vaniloquis & mentium deceptoribus. Quomodò erit potens, cum tu scriptur as ei relinquas obscur as, hoc est, arma stuppea & pro gladio leves stipulas? Tum Christus quoque vocem suam recantet, necesse est, qui nobis falsò promittens, dicit. Ego dabo vobis os & sapientiam, cui non poterunt resistere omnes adversarii vestri. Quomodò non resistent, quandò obscuris & incertis contrà eos pugnamus? Quid & tu nobis Erasme praescribis formam Christianismi, si tibi scripturae sunt obscurae? Sed jamdudùm credo me onerosum esse etiam insensatis, qui in re clarissimâ tantas mor as traho & copias perdo. Sed sic obruenda erat impudens & blasphema illa vox, Scriptur as esse obscur as, ut & tu videres, Mi Erasme, quid diceres, cum scripturam esse dilucidam negas. Nam simùl asser as mihi, necesse est, omnes tuos Sanctos, quos adducis, multò minus dilucidos esse. Quis enim certos nos facit de corum luce, siscriptur as obscur as feceris? Itaque nihil nisi tenebr as nobis reliquas faciunt, qui scriptur as negant esse lucidißimas & evidentißimas. AT hic dices, nihil ad me ist aomnia. Non dico scriptur as ubique obscur as esse. (Quis enim itainsaniat?) Sed in hâc tantùm parte & similibus. Respondeo, nec contrà te ist a solùm dico, sed contr à omnes, qui ita sentiunt. Deindè contrà te de totáscripturá dico, nullam ejus partem volo obscur am dici, stat ibi, quod ex Petro retulimus, Lampadem lucentem nobis esse verbum Dei in loco caliginoso. Quod sipars hujus lampadis non lucet, potius pars caliginosi loci, quàm ipsius lampadis erit. Non sic illuminavit nos Christus, ut aliquam partem obscuram voluerit relictam nobis in suo verbo, àum nos ad illud jubet attendere, frustrà enim attendere jubet, si non lucet. Proindè si dogma de lib. arbitr. obscurum velambiguum est, ad Christianos & scriptur as non pertinet, ac relinquendum est prorsus, numerandumque inter eas fabulas, quas damnat Paulus in Christianis rixantibus. Si aut em ad Christianos & scriptur as pertinet, clarum, apertum, & evidens esse debet, prorsusque similis caeteris omnibus evidentißimis articulis. Debent enim omnes Christianorum articuli tales esse, ut non modò ipsis certißimi sint, sed etiam adversus alios tàm manifest is & claris scriptur is firmati, ut omnibus os obstrua̅t, ne poßint quicquam contradicere, sicùt nobis Christus promittens, dicit. Pabo vobis os & sapientiam, cui non poterunt resistere omnes adversarii vestri. Si igitùr os nost rum in hâc parte infirmum est, ut adversarii resistere poßint, falsum est, quod dicit nullum adversariu̅ ori nostro resistere posse. Aut ergò in dogmate lib. arb. nullos adversarios habebimus, quod fiet, si ad nos nihil pertinet. Aut si ad nos pertinet, adversarios quidem habebimus, sed qui resistere non poßint. VErùm illa impotentia resist endi adversariorum (quando id hìc incidit) sic habet, non quòd cogantur cedere sensusuo, aut per suadeantur confiteriaut tacere. Quis enim invitos coget credere, fateri errorem aut tacere? Quid loquatius vanitate, ait Augustinus? Sed quòd os illorum sic obstruitur, ut non habeant quòd contradicant, & ut multa contradicant, communis tamen sensus judicio, nihil dicant, Exemplis id monstratur meliùs. Quando Christus Matth. 22. Sadducaeis imposuit silentium, dùm adductâ seriptur â probaret resurrectionem mortuorum ex Mose Exodi. 3. Ego Deus Abraham &c. Non est Deus mortuorum, sed vivorum, Hic resistere non poterant nec quic quam contradicere. Sed nunquid ideò cesserunt, opinione suâ? Et quoties Pharisaeos confutavit evidentißimis scripturis & argumentis, ita ut populus convictos palàm videret, & ipsimet sentirent? Nihilominus illi perseverabant adversarii. Stephanus Acto. 7. sic loquebatur, teste Luca, ut sapientiae & spiritui, qui loquebatur, resistere non possent. Sed quid illi fecerunt? nunquid cedebant? Imò, dum pudet vinci, & resistere non possunt, insaniunt, & clausis auribus & oculis, falsos submittunt contra eum testes Act. 8. Idem in Concilio stans, vide, quomodo confutet adversarios, Cu̅ ab origine populi illius numer asset beneficia Dei, & probasset, nunqua̅ templu̅ sibi Deum jußisse condi. (Eâ enim quaestione agebatur reus, & is erat status caussae, tandem concedit, sub Salomone fuisse quidem templum aedificatum. At ibi subsumit in hunc modu̅, Sed non in manufactis habitat excelsus. Et ad id allegat Esaiam Prophetam. 66. Quae est ist adomus quam adificatis mihi? Die, quid poterant hic contrà tam manifestam seripturam dicere? Nihiltamen moti perstabant fixi in suâ sententia, vnde & in eos invehitur, dicens. Incircumcisi cordibus & auribus, semper resistitis spiritui sancto &c. Resistere eos dicit, qui tamen resistere non poterant. AD nostros veniamus, Iohannes Huß, cum sic in papam disserit ex Matth. 16. Portaeinferorum non praevalent adversus Ecclesiam meam, Est ne hic aliqua obscurit as vel ambiguitas? Sed adversus Papam & suos praevalent portae inferi, ut qui manifest â impietate & sceleribus toto orbe nobilessunt. Pst id quoque obscurum? Ergo Papa & suinon sunt Ecclesia, de quâ Christus loquitur. Quid hic contradicerent? Aut quomodò resisterent ori, quod Christus illi dederat? At restiterunt tamen & perstiterunt, donec ipsum exurerent, tantum abest, ut sensu cederent. Nec Christus hoc tacet, cu̅ dicit, Adversarii non poterunt resistere, Adversarii sunt (inquit) ergo resistent, aliòqui non adversarii sed amici fierent, & tamen resistere non poterunt. Quid est hoc aliud dicere, quàm resist ende non poterunt resistere? Si itaque & nos liber. arbitr. sic confutare poterimus, ut adversarii nequeant resist ere, etiam si persistant suo sensu, & repugnante conscientiâ resistant, satis fecerimus. Satis enim expertus sum, quàm nemo volet vinci, & (ut Quintilianus ait) nemo est qui non malit nesse, quàm discere videri, quamvis apud nos id proverbii omnes usu potiùs quàm affectu, imò abusu, paßim in oreversent. Opto discere, paratus sum doceri & monitus meliora sequi, Homosum, errare possum, Quod sub hâc larvâ, pulchrâ velut humilitatis specie, liceat confidenter dicere. Mihi non est satisfactu̅, Ego non capio, vim facit scripturis, pertinaciter asserit, Scilicet certi, quòd tantae humilitatis animas nemo suspicetur pertinaciter resistere & agnitam quoque veritatem fortiter impugnare. Ita fit, ut non maliciae eorum esse oporteat, quòd non cedunt sensu suo, sed obscuritatis & ambiguit atis argumentorum. Sic & Philosophi Graecorum fecerunt, ne ullus alteri videretur cedere, etiam manifestè convictus, caeperunt negare prima principia, ut Aristoteles recitat, Interim nobis & aliis blandè persuademus, Esse multos bonos virosin terra, quilibenter veritatem amplexuri sint, si sit qui clarè doceat, nec esse praesumendum, tot eruditos, tantâ saeculorum serie viros, errasse aut non cognovisse, quasi ignoremus, mundum esse regnum Satanae, ubi praeter naturalem caecitatem agnatam ex carne, etiam nequißimis spiritibus regnantibus super nos in ipsâ caecitate indur amur, & daemoniacis, nec jam humanis tenebris, tenemur. SI igitùr Scriptura (inquis) diluciàa est, cur in hâcparte tot saeculis excellentesingenio viricaecutierunt? Respondeo, Caecutierunt sic, in laudem & gloriam lib. arb. ut ostenderetur illa magnificè jactata vis, quâ se homo applicare potest adea quaesunt salutis aeternae, Scilicet quae nec visa videt, nec audita audit, multo minus intelligit vel appetit. Huc enim pertinet, quod Christus ex Esaia & Evangelistaetoties afferunt. Audientes audiet is & non cognsscetis, & videntes non videbitis. Quid hoc est aliud, quàm lib. arb. seu cor humanum sic esse Satanae potentiâ oppressum, ut nisi spiritu Dei mirabiliter suscitetur, per sese, nec ea videre poßit, nec audire, quae in ipsos oculos & in aures manifestè impingunt, ut palpari poßint manu? tanta est miseria & caecitas humani generis. Sic enim & ipsi Evangelistae admirati, qui fieret, ut Iudaei operibus & verbis Christi, quae planè fnerunt irrefragabilia & innegabilia, non caperentur, isto scripturae loco sibirespondent, Scilicet, quòd homo sibi relictus, videns non videt, & audiens non audit. Quid monstrosius? Lux (inquit) lucet in tenebr is & tenebra non comprehendunt. Quis hoc crederet? Quis similia audivit? Lucere in tenebr is lucem, & lamen tenebr as manere tencbr as nec illustrari? Proindè non est hoc mirum in rebus divinis, quòd tot saeculis viri excellentes ingenio caecutiunt, in rebus humanis mirum esset. Inrebus divinis, mirum potiùs, si unus & alter non caecutiat. Non mirum vero, si planè omnes caecutia̅t. Quid enim est universum genus hunsanum, extrà spiritu̅, nisi regnum Diaboli (ut dixi) confusum cahos tenebrarum? vndè Paulus Daemones appellat, rectores harum tenebrarum. Et 1. Cor. 1. dicit, Nemo Principum hujus mundi cognovit Dei sapientiam. Quid putas de reliquis sentiet, qui Principes mundi asserat tenebrarum servos? Per principes enim intelligit primos & summos in mundo, quos tu excellentes ingenio vocas. Cur caecutierunt Arriani omnes? An non fuerunt ibi viriingenio excellentes? Cur gentibus Christus est stultitia? an inter gentes non sunt viri excellentes ingenio? Cur ludaeis est scandalum? An non fuerunt inter Iudaeos virt excellentes ingenio? Deus scit (ait Paulus) cogitationes Sapientum, quoniam vanaesunt. Noluit dicere hominum, ut ipse textus habet, primos & principes inter homines significans, ut ex iis reliquos homines aestimemus. Sedhaec infrà latius fortasse. Satis sit exordio praemisisse. Scriptur as esse clarißimas, quibus nostra sic possunt defendi, ut adversarii non queant resistere. Quae vero sic defendi non possunt, aliena & non Christianorum sunt. Si vero sunt, qui hanc claritatem non videant & in isto Sole caecutiu̅t vel offendunt, ii si sunt impii, declara̅t, quanta sit majest as & potentia Satanae in filiis hominu̅, ut clarißima verba Dei neque audiant, neque capiant, velùt si praestigio illusus quispiam solem putet esse carbonem frigidum, aut lapidem sentiat esse aurum. Si pii sunt, inter illos electos censeantur, qui in errorem ducuntur aliquantò, ut declaretur virtus Dei in nobis, sine quâ nec videre nec pror sùs quic quam possumus Non enim imbecillitat is ingenii est (ut tu caussaris) ne verba Dei capiantur, imò nihil aptiùs capiendis verbis Dei imbecillitate ingenii, propter imbecilles n. & ad imbecilles Christus & venit & mittit verbum suum, sed nequitia Satanae est in nostr â imbecillitate sedentis, regnantis ac Dei verbo resist entis. Ni Satanas faceret, uno sermone Dei semèl audito totus mundus hominum converteretur, nec pluribus opus esset. ET quid multis ago? Cur non simùl cu̅ hoc ex ordio finimus caußa̅ & contrà teipsum, tuisipsius verbis ferimus sententia̅ secundu̅ illud Christi, Ex verbis tuis justificaberis, ex verbis tuis condemnaberis? Tuenim dicis, Scripturam hic non esse dilucidam. Deindè sententiâ suspensâ, in utranque partem disputas. Quid pro, quid contradici poßit, praetereà nihil agis toto isto libello, quem ob eandem caussam, Diatriben potiùs quàm Apophasin vel aliud appellare voluisti, quòd omnia collaturus, nihil affirmaturus scriberes. Siigitùr dilucida scriptura non est, cur hìc, non modo caecutiunt, sed temerè & stultè definiunt & asserunt lib. arb. velùt ex certâ & dilucidâ scriptur â, illi, quos jactas? videlicet, tam numerosa series eruditißimorum virorum, quos in hunc usque diem tot saeculorum consensus approbavit, quoru̅ plerosque praeter admirabilene sacrarum literarum peritiam, vitae quoque pietas commendat, quidam doctrinae Christi, quam scriptis defenderant, sanguine suo testimonium reddiderunt. Si ex animo ist a loqueris, fixu̅ est apud te, lib. arb. habere assertores, mirabili literaru̅ sacrarum peritiâ praeditos, ita ut sanguine suo illud quoque testatisint. Quod si verum est, dilucida̅ illi habeba̅t scripturam, alioqui, quae esset illa admirabilis peritia literarum sacrarum? Deindè quae levitas & temeritas animi, sanguinem fundere pro re incertâ & obscurâ? Hocenim non Martyrum Christi sed Daemonu̅. Iam & tu ponc ob oculos & tecum expende, utrùm plus tribuendum esse judices, tot eruditoru̅, tot Orthodoxorum, tot Sanctorum, tot Martyru̅, tot veterùm ac recentium Theolog orum, tot Academiarum, tot Conciliorum, tot Episcoporum & summorum Pontificum praejudiciis, qui scriptur as dilucidas esse senserunt, & id tùm scriptis tùm sanguine confirmaverunt, antuo unius privato judicio, qui negas scriptur as esse dilucidas, qui fortè nec unam unquam lachrymam vel suspirium pro doctrina Christi emisisti? Si illos rectè sensisse credis, cur non imitaris? Si non eredie, cur jactas tantâ buccâ, tantâ copiâ, quasi me obruere velles tempest ate & diluvio quoda̅ or ationis, quod tame̅ in caput tuum fortius inundat, arca vero mea in sublimi fertur secura? Namtot tantisque viris simul tribuis summam & stultitiam & temeritatem, dum illos scribis scripturae peritißimos, stylo, vitâ, morte illam asseruisse, quam tamen obscuram & ambiguam esse contendis, hoc est aliud nihil, quàm illos facere imperitißimos cognoscendo & stultißimos asserendo. Sic illos non honor assem ego privatus ille contemptor, ut tu facis publicus ille laudator. COrnuto igitur (quod aju̅t) hic te syllogismo teneo. Vtrùm enim falsum esse oportet. Velillud quod dicis, illos fuisse admir abiles peritiâ sacrarum literarum, vitâ & martyrio. Vel illud quod dicis, Scripturam non esse dilucidam. Verùm cum huc potiùs rapiaris, ut scriptur as non dilucidas esse credas (hoc enim toto libello agis) reliquum fit, ut vel animi vel adulandi gratiâ, nequaquam seriò illos dixeris peritißimos scripturae & Martyres Christi, tantùm̅ ut rudi vulgo fucum, Luthero autem negocium faceres, & caussam ejus inanibus verbis gravares odio & contemtu. Ego vero neutrum verum, sed utrunque falsum dico. Primùm scriptur as esse lucidißimas. Deindè illos quatenus lib. arb. asserunt, esse imperitißimos sacrarum literarum, tùm illud neque vitâ, neque morte, solùm vero stylo, sed peregrinante animo, asseruisse? Quare hanc disputatiunculam sic concludo, Per scripturam, ut obscuram, hact enus nihil certi definitum est, nec definiri potest, de liber. arbitr. te ipso teste. Per vitam verò omnium hominum ab initio mundi nihilest ossensum pro libero arbitr. ut superiùs est dictum. Docere igitur aliquid, quod intràscriptur as non est ullo verbo praescriptum, & extrà scriptur as non est ullo facto monstratum, hoc non pertinet ad dogmata Christianorum, sed ad narrationes ver as Luciani, nisi quod Lucianus joco & prudenter rebus ludicris ludens, neminem fallit neque laedit. Isti vero nostri, re seriâ & quae ad aeternam salutem pertinet, insaniunt in perditione innumerabilium animarum. Sic & ego absolverim totam ha̅c quaestionem de lib. arb. etiam testimonio adversariorum mecum faciente & illis ipsis pugnante, cum fortior probatio nulla sit, quàm ipsius qui reus est, propria confeßio & testimoniu̅ contrà seipsum. Verùm quia Paulus praecipit vaniloquos epistomisin, caussam ipsam aggrediamur, & ordine quo incidit Diatribe, rem tractemus, ut primùm confutemus argumenta pro libero arbitrio adducta, deindè confutata nostra defendamus, tandèm contrà liberum arbitrium pro gratiâ Dei pugnemus. AC primùm ab ipsâ definitione rectè faciemus initium, quâ sic definis lib. arb. Porrò lib. arbit. hoc loco sentimus, vim humanae voluntatis, quâ se poßit homo applicare ad ea, quae perducunt ad aeternam salutem, aut ab iisdem avertere. Prudenter sanè definitio à te nuda ponitur, nec ulla ejus particula (ut mos est aliorum) declaratur, quòd nufragium non unum fortè veritus sis, Cogor itaque ego singulas discutere. Ipsum certè definitum, si rigidè examinetur, latiùs patet quàm definitio, qualem definitionem Sophistae vitiosam dicerent, quoties videlicet definitio non explet definitum. Nam superiùs oste̅dimus, lib. arb. nemini nisi soli Deo convenire. Arbitrium fortaßis homini aliquodrectè tribueris, sed liberum tribuere in rebus divinis, nimiùm est. Quòd liberi arbitrii vox, omnium aurium judicio propriè id dicitur, quod potest & facit erga Deum quaecunque libuerit, nullâ lege, nullo imperio cohibitum. Neque enim servum dixeris liberum, qui sub imperio Domini agit, quanto minus homine̅ velangelum rectè liberum dicimus, qui sub imperio plenßimo Dei (ut peccatu̅ & mortem taceam) sic degunt, ut ne mome̅to consistere suis viribus poßint. Igitùr hìc statim in foribus pugnant definitio quid nominis, & definitio quid rei, quod vox aliud significat & aliud re ipsa sentitur. Rectiùs verò vertibile Arbitriu̅ vel mutabile Arbitrium diceretur. Nam sic Augustinus & post eum Sophistae, gloriam & virtutem istius vocis (Liberum) extenuant, adjecto illo detrimento, quod vertibilitatem liberi arbitrii dicunt. Atque ita deceret nos loqui, ne inflatis & inaniter fastuosis vocabulis corda hominum luderemus. Vt & Augustinus sentit: Nos ad certam regulam, sobriis & propriis verbis debere loqui. In docendo enim simplicitas & proprietas dialectica requiritur, non autem ampullae & figurae rhetoricae persuasionis. Sed ne verbi pugnâ àelectari videamur, donemus interim id abusui, licet magno & periculoso, ut idem sit liberum arbitrium, quod vertibile arbitrium. Donemus & illud. Erasmo, quod liber. arbitr. vim facit humanae voluntatis, ac si angelorum non sit liber. arbit. quod hoc libello solùm de hominum lib. arbitr. agere instituit, alioqui & in hâc parte definitio fuerat arctior quàm definitum. AD eas partes veniamus, in quibus rerum cardo vertitur, quarum aliquae satis apertae sunt, aliae lucem fugiunt, vel ut sibi consciae nihil non metuant, cum nihil definitione apertiùs & certiùs edi debeat, obscurè enim definite, perindè est ac nihil definire. Apertae sunt illae: Vis humanae voluntatis, Item, Quase potest homo. Item, Adaeternam salutem. Sed Andabataesunt istae, Applicare, Item, Adea quae per ducunt, Item, Avertere. Quidigitùr esse divinabimus, illud applicare? Item, illud avertere? Item, quid sunt illa, quae ad aeternam salutem perducunt? Quo se proripiunt illa? Mihi, ut video, cum vero Scoto aut Heraclitores est, ut duplici labore fatiger. primùm, ut adversarium in foveis & tenebris (quod facinus & audax & periculosum est) palpitans & tentans quaeritem, ac nisi in venero, frustrà & cu̅ larvis pugnem, aëraque in tenebris verberem. Deindè siproduxero in lucem, tùm demum jam quaerendo fessus, aequo Marte manus conseram. Vim igitur voluntatis humanae dici, credo, potentiam vel facultatem vel habilitatem vel aptitudinem volendi, nolendi, elig endi, contemnendi, approbandi, refutandi & si quae sunt aliae voluntatis actiones. Iam quid sit eandem vim sese applicare & avertere, non video, nisi ipsum velle & nolle, eligere, contemnere, probare, refutare, ipsam scilicet actionem voluntatis, ut fingamus, Vim illam esse medium quiddam inter voluntatem ipsam & actionem suam, ut qua volantas ipsa actionem volendi & nolendi elicit, & qua ipsa actio volendi & nolendi elicitur. Aliud hìc nec fingere nec cogitare datur, Si fallor, culpa sit authoris, qui definivit, non mea qui investigo. Rectè enim dicitur apud Iurist as, Verbaobscurè loquentis, cum potuerit clariùs dicere, interpretanda esse contrà ipsum. Et hic interim Modernos meos ignorare volo cum suis subtilitatibus. Craße enim dicendum est, gratiâ docendi & intelligendi. Ea verò, quae ad aeternam salutem perducunt, arbitror esse, Verba & opera Dei, quae offeruntur voluntati humanae, ut eisdem sese applicet vel avertat. Verba aute̅ Dei dico, tàm legem quàm Evangelion, Lege exiguntur opera, Evangelio fides. Nulla enim sunt alia, quae vel ad gratiam Dei vel ad salutem aeternam perducunt, nisi verbum & opus Dei. Siquidem gratia vol spiritus est ipsa vita, ad quam verbo & opere divino perducimur. HAec au̅t vita vel salus aeterna, res est incomprehe̅sibilis captui humano, sicut Paulus ex Esaia refert. 1. Cor. 2 Quae oculus non vidit, nec aur is audivit, nec in cor hominis ascedit, quae praepararit Deus diligentibus se. Na̅ & is inter su̅mos articulos fidei nostrae numeratur, ubi dicimus: Et vita̅ aeterna̅. Quid verò in isto articulo va leat lib. arb. Paulus testatur. 1. Co. 2. Deus (inqust) nobis ea revelavit pspiritu̅ suu̅ q.d. nisi spiritus revelarit, nullius hominis corquscqusde eâ re nosset aut cogitaret, ta̅tu̅ abest, ut sese applicare adid vel appetere possit. Vide experientia̅, qusd excelle̅tißima ingenia int er ge̅tes de vitâ futurâ & resurrectio̅e senserint. Nonnè quò excelle̅tiores ingenio fueru̅t, eò magis ridiculu̅ illis fuit resurr ectio & vita aeterna? Nisi non fueru̅t ingeniosi Philosophi illi & Graeci, qui Athenis Paulum haec docentem spermologon & novorum Daemoniorum assertorem dicebant, Portius Festus Actor. 24. Paulum insanum clamabat, ob praedicationem aeternae vitae. Quid Plinius de iis rebus latrat lib. 7. Quid Lucianus, tantum ingenium? Stupidi ne illi fuerunt? Denique adhuc hodiè pleriqus, quo sunt majore ingenio & eruditione, hoc magis rident eum articulum & fabulam esse putant, idque palàm. Nam occulte nullus planè hominum, nisi spiritu sancto perfusus, novit, credit aut optat salutem aeternam, etiamsi voce & stylo jactitent. Atque utinam eode̅ fermento & tu & ego liberi essemus, Mi Erasme, tam rarus est in hoc articulo fidelis animus. Habeo ne definitionis hujus sensum? IGitur Erasmo authore, Liberum arbitrium est vis voluntatis, quae potest à seipsa velle & nolle verbum & opus Dei, quibus ducitur ad ea quae excedunt & captum & sensum ejus. Si verò potest velle & nolle, potest & amare & odisse. Si amare & odisse, potest & aliquantulùm facere legem & credere Evangelio, quia impossibile est, si aliquid velis aut nolis, ut non aliquid operis eâ voluntate poßis, etia̅ si prohibente alio, persicere non poßis. Iam cum inter opera Dei, quae ad salutem perducunt, mors, crux & omnia mala mundi numerentur, poterit humana voluntas & mortem & sui perditionem velle. Quin omnia velle potest, dum verbum & opus Dei velle potest. Quid enim infrà, suprà, intrà, extrà verbum & opus Dei, nisi Deus ipse uspiam esse potest? Quid autem hìc relinquitur gratiae & spiritui sancto? Hoc planè est di vinitatem lib. arb. tribuere, siquidem legem & Evangelion velle, peocatum nolle & mortem velle, divinae virtutis est solius, ut Paulus non uno loco dicit. Proindè nemo post Pelagianos rectiùs de libero arbitrio scripsit, quàm Erasmus. Diximus enim superiùs, liberum arbitrium esse divinum nomen ac divinam virtute̅ sig nificare. Hanc vero nemo illi tribuit hactenus praeter Pelagianos, Sophistae enim quicquid sentiant, longè aliter certè loquuntur. Quin Pelagianos quoque longè superat Erasmus. Illi enim toti libero arbitrio eam divinitatem tribuunt, Erasmus dimidio. Siquidem illi faciunt lib. arb, duas partes, vim discernendi & vim eligendi, alteram rationi, alteram voluntati affingentes, quod & Sophistaefaciunt. Sed Erasmus, post habitâ discernendi vi, solam extollit vim eligendi, ita claudum ac semiliberum arbitrium, Deum facit, quid putas erat facturus, si totum lib. arb fuisset deseripturus? SEd non hoc contentus, Philosophos etiam excedit. Apudillos enim nondum definitum est, an aliquid seipsum poßit movere, Ibique toto corpore Philosophiae dissentiunt Platonici & Peripatetici. Sed apud Erasmum, lib. arb. suâpte vi sese non modò movet, sed applicat etiam ad ea quae sunt aeterna, id est, incomprehensibilia sibi, planè novus & inauditus definitor lib. arb. qui Philosophos, Pelagianos, Sophistas, & omnes longè post se relinquit. Nec hoc fatis, nec sibi parcit, sibique ipsi plus quàm omnibus aliis dißidet & pugnat. Antea enim dixerat, voluntatem humanam prorsus esse inefficacem sine gratiâ (nisi hoc joco dixerit.) Hic verò ubi seriò definit, dicit, humanam voluntatem habere eam vim, quae efficax sit applicare sese ad ea, quae sunt salutis aeternae, id est, quae sunt incomparabiliter suprà vim illam. Ita & seipso quoque superior est hâc parte Frasmus. Videsne, Mi Erasme, hâc definitione te ipsum prodi (imprudenter credo) quòd harum rerum nihil omninò intelligis, vel prorsus incogitans & contemnens, de illis scribas, ignarus quid loquaris, vel quid affirmes? Et ut suprà dixi, minus dicis & plus tribuis liber. arbitr quàm omnes alii, dum neque totum liberum arbitrium describis, omnia tamen illi tribuis. Tolerabilius longè tradunt Sophistae, vel saltem Pater corum Petrus Longobardus, qui liberum arbitrium dicunt esse facultatem discernendi, deinde & eligendi, boniquidem, si ad sit gratia, mali verò, si desit gratia, planeque cum Augustino sentit, liberum arbitrium, suâpte vi, non posse nisi cadere, nec walere nisi ad peccandum. Vndè & servum potiùs quàm liberum arbitrium vocat Augustinus lib. 2. contrà Iulianum. Tu verò utrinque parem vim facis liberi arbitrii, quòd suâpte sine gratiâ vi; & sese applicare poßit ad bonu̅, & sese avertere à bono. Non enim cogitas, quàm magnum tribuasilli hoc pronomine, SE vel SEIPSAM, dum dicis, potest SE applicare, prorsus scilicet excludis spiritum sanctum cam omni virtute suâ, tanquam superfluum & non necessarium. Damnabilis igitur est tua Definitio etiam apud Sophistas, qui nisi invidiâ excaecati in me sic insanirent, in tuum libellum, furerent potiùs. Nunc quia Lutherum petis, etiamsi contrà te ipsum & illos dicas, nihil nisi sanctum & Catholicum dicis, tanta est patientia sanctorum virorum. NOn haec dico, quòd Sophistarum sententiam de libero arbitrio probem, sed quòd toler abiliorem esse ducam quàm Erasmi, propiùs enim accedunt ad veritatem. Non enim illi lib. arb. sicut ego, nihil esse dicunt, tamen cum sine gratiâ ipsum nihil posse dicunt, praesertim Magister Sententiarum, pugnant Erasmo, imò videntur sibiipsis quoque pugnare, & solâ verbi controversiâ torqueri, contentionis cupidiores quàm veritatis, sicut decet Sophistas. Nam finge mihi Sophist am minimè malum dari, cum quo semotus familiari colloquio ista conferrem & candidum ac liberum judicium postularem in hunc modum: Si quispiam tibi id liberum esse diceret, quod suâ virtute non nisi in alter am partem poßit, scilicet in malam, In alteram verò, nempè in bonam partem, poßit quidem, sed non suâ virtute, imò alterius du̅taxat auxilio, poßis etiam tenere risum amice? Nam sic lapidem aut truncum facilè obtinebo habere lib. arb. ut qui & sursum & deorsum vergere potest, sed vi suâ, non nisi deorsum, alterius verò solùm auxilio sursum, & ut suprà dixi, tandem dicemus, inverso o̅niu̅ linguaru̅ & verboru̅ usu. Nullus est oe̅s, nihil est omnia, referendo alterum ad rem ipsam, alterum ad alienam quae adesse sibi & accedere poßit. Sic & lib. arb. nimiùm disputando tandem per accidens liberum faciunt, ut quod poßit liberari aliquandò per alium. Quaestio aute̅ est per se & de subst antiâ libertatis arb. Haec si solvenda est, nihil nisi inanis vox lib. arb. reliqua fit, velint, nolint. Deficiunt & in hoc Sophistae, quòd lib. arb. vim discerne̅di boni à malo tribuu̅t. Ite̅, regeneratione̅ & innovatione̅ spiritus premunt, ac velut exter ne auxilium illud alienu̅ illi affingunt, de quo postea. Sed haec definitione satis. Nunc argume̅ta videamus, inflatur ainanem illam vocula̅ PRimùm est illud Ecclesiastici. 15. Deus ab initio constituit hominem, & reliquit illumin manu consilii sui. Adjecit mandata & praeceptasua, Si voluer is mandata conservare, conservabunt te, & in perpetuum fidem placitam servare, Apposuit tibiignem & aquam, ad quod volueris, porrige manum tuam. Ante hominem vita & mors, bonum & malum, quod placuerit ei, dabitur illi. Licetrecusare poßim jure hunc liberu̅, tamen interim recipio, Ne cum jacturâ temporis me involuam disput ationi, de receptis libris in Canone Ebraeorum, quem tu non nihil mordes ac rides, dum proverbia Salomonis & Canticum (ut scommate ambig uo vocas) amatoriu̅, co̅par as cu̅ libr is duobus Esrae, Iudith, Hostoria Susannae & Draconis, Est her, quamvis hunc habeant in Canone, dignior omnibus, me judice, qui extrà Canonem haberetur. Responderem verò breviter tuis ipsius verbis: Scriptura hoc loco obscura est & ambigua, ideò nihil certiprebat. Nos autem cum in negitiovâ stemus, exigimus à vobis locum preduci, qui clar is verbis convincat, quid sit & quid poßit lib. arb. Hoc facietis fortè ad Calendas Graecas. Quamvis tu, ut hanc neceßitatem fugias, multa bona verbaperdis, dum super arist as incedis, recitans tot opiniones de lib. arb. ut Pelagium penè facias Evangelicu̅. Item, quadruplice̅ gratiam fingis, ut etia̅ Philosophis quindam fide̅ & charitate̅ tribuas. Ite̅, triplicem illa̅ legem, naturae, operu̅, fidei, fabulam scilicet, novam, ut convenire vehementer asser as Philosophoru̅ praecepta Evangelicis praeceptis. Tùm illud Psal. 4. Signatu̅ est super nos lumen vultus tui Domine, qui de cognitione ipsius vultus Dei, id est, fide loquitur, ad rationem excaecat am applicas. Quae, siquis Christianus omnia conferat, cogetur suspicari, te ludere & ridere Christianoru̅ dogmata & religione̅. Na̅ tata̅ ignorantia̅ ei tribuere, qui sic nostra omnia perlustravit, tantâ diligentiâ & memoriâ conservavit, mihi planè difficillimu̅. Sed interim abstinebo, indicasse cotentus, donèc occasio sese dig nior obtulerit. Quanquam te oro, Mi Erasme, ne sic nos tentes, velut unus illorum, qui dicunt. quis videt nos? neque tutune est in re tantâ, verboram vertumnis perpetuò ludere apud quoslibet. Sed ad rem. EX unâ sententiâ de lib arb. triplicem fingis. Dura tibi videtur eorum, sed tamen satis probabilis, qui negant hominem posse velle bonum sine peculiari gratiâ, negant posse incipire, negant posse progredi, perficere &c. hanc probas ideò, quòd relinquat homini studium & conatum, sed non relinquat, quòd suis viribus asscribat. Durior corum, qui contendunt, lib. arb. nihil valere nisi ad peccandum, solam gratiam in nobis operari bonum &c. Durißima verò illorum, qui dicunt, nomen inane esse lib. arb. sed Deum tàm bona quàm mala in nobis operari. Adversus has postremas profiter is te scribere. Scis etiam quid loquaris, Mi Erasme? Tres facis hic opiniones velut triu̅ sectacu̅, quòd rem eandem, aliis & aliis verbis variè dissertam à nobis eisdem & anius sectae Professoribus, non intelligis. Sed moneamus & ostendamus tibi oscitantiam vel hebetudinem judicii tui. Rogo, Definitio liberi arbitrii à te data superiùs, quomodò quadrat huic primae opinioni satis probabili? Dixisti enim lib. arb. esse vim voluntatis humanae, quâ se homo applicare potest ad bonum. Hic verò dicis & probas dici, hominem sine gratiâ non posse velle bonum. Definitio affirmat, quod exemplu̅ ejus negat, in veniturque in tuo lib. arb. simul, est & no̅, ut simùl nos & probes & damnes, teipsum quoque damnes & probes in uno eodemque dogmate & articulo. An putas, non esse bonum, applicare sese ad ea quae sunt salutis aeternae, quod definitio tua tribuit lib. arb. Cum nihil sit opus gratiâ, si tantum bonum esset in lib. arb. quo seipsum applicare posset ad bonum. Itaque aliud est liber. arbitriu̅ quod definis, & aliud quod defendis. Habetque nunc Erasmus duo libera arbitria, praecaeteris, sibique prorsus pagnantia. SEd dimisso illo, quod definitio finxit, hoc quod contrarium ipsa opinio proponit, videamus. Concedis hominem sine gratiâ peculiari non posse velle bonum (neque enim nu̅c disputamus, quid gra tia Deipoßit, sed quid homo sine gratiâ poßit) Concedis ergo liberum arbitrium non posse velle bonum, hoc est aliud nihil quàm non posse sese applicare ad ea, quae sunt salutis aeternae, ut tua cecinit definitio. Quin paulò ante dicis, voluntatem humanam post peccatum sic esse depravatam, ut amißâ libertate cogatur servire peccato, nec poßit se revocare ad meliorem frugem. Et nisi fallor, hujus sententiae facis Pelagianos fuisse. Arbitrior hìc jam nullum Protheo patere effugiu̅. Apertis verbis captus tenetur, Scilicet, voluntatem amißâ libertate cogi ac teneri in servitute peccati. O egregie liberum arbitrium, quod amißâ libertate, servum peccati ab ipso Erasmo dicitur. Quod cum Lutherus diceret, nihil absur dius auditum erat, nihil inutilius hoc paradoxo invulg ari potuit, ut etiam Diatribas in eum scribi oporteret. Sed fortè mihi nemo credet, ist a ab Erasmo dici. Legatur hoc loco Diatribe & mirabitur. Ego tamen non valdè miror. Qui enim hanc rem non habet seriam, neque caußae aliquandò afficitur, sed prorsus animo alienatus, taedet vel friget, vel nauseat, quomodò is non paßim diceret absurda, inepta, pugnantia, dum velut ebrius vel dormitans caussam agat, interque stertendum ructuat, Est, Non, dum variae voces auribus ejus obstrepunt? Ideò Rhetores exigunt affectu̅ in Actore caussarum. Multo magis Theologia talem exigit qui vigilem, acrem, intentum, prudentem & strenuum reddat. SI igitùr lib. arb. citràgratiam, amißâ libertate, cogitur servire peccato, nec potest bonum velle, optarim ego scire, quod sit illud studium? Quis ille conatus, quem relinquit prima illa & probabilis opinio? Bonum studium, bonus conatus esse non potest quia non potest velle bonum, ut dicit opinio & co̅cessum est. Malumigitùr studium, malus conatus relinquitur, qui amißâ libertate cogitur servire peccato. Imò quid est & hoc dicere, quaeso? Relinquit studium & conatum opinio ista. Non tamen relinquit, quod viribus suis asscribatur? Quis haec animo concipere potest? Si studium & conatus viribus lib arbit. relinquuntur, cur non eisdem asscriberentur? Si non asscribentur, quomodò relinquu̅tur? An studiu̅ & conatus ille ante gratia̅, etiam ipsi futurae gratiae, & non libero arbitr. relinquuntur, ut simùl & relinquantur & non relinquantur eidem lib. arbitrio? Si haec non sunt paradoxa velpotiùs monstra, quid tùm sunt monstra? Sed hoc fortè somniat Diatribe, inter haec duo, posse velle bonu̅, non posse velle bonum, dari medium, quod sit, absolutum velle, nec boni nec mali habito respectu, ut sic argutiâ quâdam Dialecticâ scopulos evadamus & dicamus, in voluntate hominis esse quoddam velle, quod in bonum quidem sine gratiâ non potest, nec tamen sine gratiâ statim non nisi malum velit, sed sit purum & merum velle, per gratiam sursum ad bonum, per peccatum deorsum ad malum vertibile. Sed ubi tum illud manet, quod dictu̅ est: Amißâ libertate cogitur servire peccato? Vbi tùm illud studium, quod relinquitur & conatus? ubi vis applicandi ad ea, quae salutis aeternae sunt? Neque enim vis ea applicandi ad salutem potest esse purum velle, nisi salus ipsa nihil esse dicatur. Deindè studium & conatus quoque purum velle esse non potest, cum aliquo (puta. ad bonum) niti & conari, & no̅ in nihilum ferri vel quiescere studiu̅ poßit. Summa, quorsum quorsum sese verterit Diatribe, non potest contradictionibus & pugnantibus dict is elabi, ut non tam ipsum liberum arb. quod defendit, captivum sit, quàm ipsa captiva est. Sic enim in liberando arbitrio irretitur, ut cum libero arbitrio insolubilibus vinculis teneatur. DEindè hoc merum figmentum Dialecticum est, quòd in homine sit medium & purum velle, nec possnnt probare, qui id asserunt. Ex ignorantiâ rerum, & observantiâ vocabulorum natumest, quasi continuò sic sit in re, sicut disponitur in vocabulis, qualia sunt infinita apud Sophist as. Sic potius res habet, ut Christus ait: Qui non est mecum, contrame est. Non ait: qui non esi mecum, nec contràme, sed in medio est. Quia si Deus in nobis est, Satan abest, & non nisi velle bonum adest. Si Deus abest, Satan adest, nec nisi velle malum in nobis est. Nec Deus nec Satan, merum & purum velle sinunt in nobis, sed sicut rectè dixisti, amißâ libertate cogimur servire peccato, hoc est, nos volumus peccatum & malum, loquimur peccatum & malum, facimus peccatum & malum. Vide, huc perpulit Diatriben imprudentem, invincibilis & potentißima veritas, & stultam fecit sapientiam ejus, ut contr à nos dictura, pro nobis contra se dicere cogeretur, non aliter quàm facit lib. arb. aliquid boni, tùm enim contr àmalum faciendo, maximè contrà bonum malefacit. Vt Diatribe ipsa talis sit in dicendo, quale est lib. arb. in faciendo. Quanquam & ipsa Diatribe sota aliud nihilsit, quàm egregium opus lib. arbitrii, defendendo dam nans, & damnando defendens, hoc est, his stulta, dum sapiens vult videri. SIc habet prima opinio, sibi ipsa comparata, ut neget, quicquam boni posse velle hominem, & tamen relinqui studium, quod tamen suum quoque non sit. Iam comparemus eam reliquis duabus. Altera enim illa durior est, quae sentit liber. arb. nihil valere nisi ad peccandum. Haec verò est August ini, ut multis aliis locis, tùm propriè libello de spiritu & literâ, capit. nisi fallor, quarto aut quinto, ubi illis ipsis verbis utitur. Tertia illa durißima, est ipsius Vig lephi & Lutheri, esse lib. arb. inane nomen, omniaque quae fiunt, esse merae neceßitatis. Cum his duabus conflictatur Diatribe. Hic dico, fortè non sumus satis latini vel Germani, ut re̅ ipsam non potuerimus edisserere. Sed testor Deu̅, aliud nihil volui dicere, nec aliud intelligi per verba duaru̅ postremaru̅ opinionum, quàm idque dicitur in primâ opinione. Nec Augustinu̅ aliud voluisse arbitror, nec aliter ex ipsius verbis intelligo, quàm que prim a dicit opinio, ita, ut tres opiniones à Diatribe recitatae, apud me non sint nisi una illa mea sententia. Post quam n. concessum ac ratu̅ est, lib. arb. amißâ libertate, cogi in servitute peccati, nec posse quicquam velle boni, ego ex his verbis nihil aliud possum concipere, quàm lib. arb. eße inanem voculam, cujus res amissa sit. Amissam libertatem mea Gra̅matica vocat nullam libertatem. Tribuere autem libertatis titulum ei, quod nullam habet libertatem, est tribuere inane vocabulu̅. Si hic erro, revocet qui potest. Si sunt haec obscura & ambigua, illustret & stabiliat qui potest. Ego sanitate̅ amißam, non possum sanitatem appellare, nec si aegroto eam tribuere, aliud tribuisse videor quam inane nomen. SEd fac essant monstra verborum. Quis enim fer at ist um abusum loquendi, ut hominem simùl habere liberum arbitrium dicamus, & simùl amißâ libertate cogi in servitute peccati ac nihil boni posse velle asseramus? Pugnant haec communi sensui, & tollunt prorsus usum loquendi, Diatribe potiùs accusanda est, quae dormitanter sua verba effutit, & aliena non observat, non, inquam, considerat, quid sit & quantum valeat dicere, Homo amisit libertatem, cogitur servire peccato, nec potest quicquam velle boni, Si enim vigilaret & observaret, planè videret, unam esse trium opinionum sententiam, quas diversas & pugnantes facit. Nam qui amisit libertatem & cogitur ser vire peccato, nec potest velle bonum, quid de illo rectiùs inferetur, quàm non nisi illum peccare vel malum velle? Sic enim & Sophistae concluderent per suos syllogismos. Quare Diatribe infeliciter nimis conflictatur contrà duas postremas, dum primam probat, quae eadem est cum illis, iterùm more suo sese damnando & nostrae probando in uno eodemque articulo. VEniamus nunc ad locum Ecclesiastici, & cum ipso quoque comparemus primam illam probabilem opinionem. Opinio dicit, lib. arb. non posse velle bonum. Locus autem Ecclesistici adducitur ad probandum lib. arb. aliquid esse & posse. Aliud igitùr statuit opinio per Ecclesiasticum confirmanda, & ad aliud allegatur Ecclesiasticus confirmandum, tanquam si quis probaturus sit, Christum esse Meßiam, adducat locu̅, qui probet, Pilatum fuisse Praesidem Syriae, aut aliud quippiam, quod dis dia pason conveniat. Sic & hìc probatur lib. arbitr. ut taceam, quod suprà exegi, nihil clarè certoque dici, aut probari, quid sit, quid poßit lib. arbitrium. Sed dignum est totum eum locum pervidere. Primò dicit (Deus const ituit hominem ab initio) hic de creatione hominis loquitur, nec adhuc quicquam vel de liber. arb. vel de praeceptis dicit. Sequitur (Et reliquit enim in manu consilii sui) Quid hìc? an hìc libe. arbitr. astruitur? At ne hìc quidem fit mentio de praeceptis, pro quibus lib. arb. exigitur, nec quicquam de hâc re legitur in ereatione hominis. Si igitur aliquid per manum consilii intelligitur, id potiùs intelligitur, quod Gen. 1. & 2. home constitutus est dominus rerum, ut in illis liberè dominaretur, ut dicit Moses, Faciamus homine̅, qui praesit piscibus maris. Nec aliud ex ist is verbis evinci potest. Ibi enim homo potuit in rebus suo arbitrio agere, ut sibi subjectis, Denique hoc vocat hominis consilium, velut aliud à Dei consilio. Post haec verò, ubi sic constitutum & relictum hominem in manu consilii sui dixerat, prosequitur. Adjecit mandata & praecepta sua. Ad quid adjecit? Nempè ad consilium & arbitrium heminis & ultr à illam const itutionem Domini humani super res alias. Quibus praeceptis ademit homini dominium, una parte creaturarum (puta arboris scientiae boni & mali) ac potiùs non liberum voluit. Adjectis autem praeceptis, tùm venit ad arbitrium hominis ergà Deum & ea quae Dei sunt, Si volueris mandata conservare, conservabunt te &c. IGitùr ab hoc loco, Si volueris, incipit quaestio de lib. arb. ut per Ecclesiasticum intelligamus hominem in duo regna distribui, uno, quo fertur suo Arbitrio & consilio, absque praeceptis & mandatis Dei, puta in rebus sese inferioribus. Hic regnat & est Dominus, ut in manu consilii sui relictus. Non quod Deus illum sic deserat, ut non in omnibus cooperetur, Sed quòd usum rerum illi liberum pro Arbitrio concesserit, nec ullis legibus aut praescriptis inhibuerit. Ac si dixeris per similitudinem. Evangelion reliquit nos in manu consilii nostri, ut in rebus dominemur & utamur, sicut volumus. At Moses & Papa non reliquerunt nos in eo consilio, sed legibus nos coercuerunt & suo potiùs Arbitrio subjecerunt. Altero veròregno, non relinquitur in manu consilii sui, sed Arbitrio & consilio Deifertur & ducitur, ut sicut in suo regno fertur suo Arbitrio absque praeceptis alterius, ita in regno Dei fertur alterius praeceptis, absque suo Arbt. Atque hoc est quod Ecclesiasticus dicit. Adjecit praecepta & mandata, Si volueris &c. Si igitùr haec clara satis sunt, evicimus, hunc locum Ecclesiastici, non pro lib. arb. sed contrà lib. arb. valere, ut quo subjicitur homopraeceptis & Arbitrio Dei & eximitur suo Arbitrio, Si clara satis non sunt, id tamen effecimus, ut pro lib. arb. valere non poßit hic locus, ut qui alio quàm ipsorum sensu, put a nostro jam dicto, eoque non absurdo sedsanißimo, & qui toti Scripturae co̅sonet, intelligi poßit, cum illorum sensus toti Scripturae pugnet, & hoc uno solo loco petitur, contra totam Scripturam. Stamus igitùr securi in bono sensu, & negativo lib. arb. donèc illi suum affirmativum, difficile̅ & coactum, confirmaverint. VBi igitùr Ecclesiasticus dicit: Si volueris mandata conservare, conservabunt te, & fidem placitam servare, non video, quomodò ist is verbis lib. arb. probetur. Est enim verbum conjunctivi modi (Si volueris) quod nihil asserit, sicut Dialectici dicunt Conditionalem indicative nihil asserere, ut, si Diabolus est Deus, merito adoratur, Si asinus volat, asinus habet alas, Si lib. arb. est, gratia nihil est. Oportuit autem Ecclesiasticum sic dicere, si voluisset liberum arb. asserere: Homo potest servare mandata Dei, vel homo habet vim servandorum mandatorum. Sed hic Diatribe argutabitur, Ecclesiasticus dicendo: Si volueris servare, significat inesse voluntatem homini ad servandum & ad non servandum. Alioqui, quid sonat dicere, ad eum qui voluntatem non habet, Si volueris? Nonnè ridiculum est, si quis ad caecum dicat, Si volueris videre, invenies thesauru̅, aut ad surdu̅, si voluer is audire, narrabo tibibona̅ historia̅? Hoc esset miseria̅ illoru̅ ridere. Respo̅deo, haec sunt argumenta Rationis humanae, quae tales sapientias fundere solet. Quare jam non cum Ecclesiastico, sedcum Ratione human â disputandu̅ nobis est de sequelâ, nam Scriptur as Dei suissequelis & syllogismis interpretatur & trahit quorsum velit, faciemus que id libenter & cum fiduciâ, ut qui sciamus, ea̅ no̅ nisi stulta & absurda garrire, tùm maximè, cum in rebus sacris suam sapientiam ostendere incipit. AC primùm, si interrogem, unde probetur, sig ni ficari vel sequi voluntatem inesse liberam, quoties dicitur, Si volueris, Si feceris, Si audier is? Dicet: quia sic videtur natura verborum & usus loquendi exigere inter homines. Ergo divinas res & verba metitur ex usu & rebus hominum Quo quid perversius, cum illa sint calestia, haec terrena? Prodit igitur stulta seipsam, quam nihil de Deo nisi humanum cogitet. Sed quid si probem, naturam verborum & usum loquendi, etia apud homines non semper ita habere, ut rideantur ii, qui non possunt, quoties eis dicitur, Si volueris, Si feceris, Si audieris? Quoties parentes, cum siliis suis ludunt, dum eos jubent, aut ad se venire, hoc aut illud facere, eâ tantùm gratiâ, ut appareat, quam no̅ poßint, coganiurque manum Pare̅t is invocare? Quoties Medicus fidclis, superbu̅ aegrotu̅ jubet facere aut omittere, quae illi sunt velimpoßibilia vel noxia, ut ad noticia̅ morbi aut impotentiae suae illum per experientiam sui promoveat, ad qua̅ nullâ aliâ ratione illum perducere potuit? Et quid usitatius & vulgatius insulta̅di & provoca̅di verbis, sit e host ibiis sive amicis ostendere volumus, quid poßint & non possint? Haec tantu̅recito, ut Rationi suas sequelas oste̅dam, quàm stultè eas Scriptur is affing at, tùm qua̅ caeca etia̅ sit, ut no̅ videat, nec in humanis rebus & verbis, eas semper locu̅ habere. Sedsi aliquando ita videat fieri, mox praeceps feratur, & generaliter in omnibus Dei & hominum verbis fieri judicet, faciens ex particulari universalem, more sapientiae suae. SI nunc Deus, velut pater, nobiscu̅ velut filiis suis ag at, ut ignaris nobis ost endat nostra̅ impotentia̅, velut Medicus fidelis nobis nostru̅ morbu̅ notum faciat, vel ut hostibus suis superbè resiste̅tibus sue consilio insultet, & legibus propositis (quibus id co̅modißimè efficit) dicat, fac, audi, srva, vel, si audieris, si volueris, si feceris. Nunquid hinc proba conseque̅tia inferetur, Ergo nos possumus liberè, aut Deus nos irridet? Cur no̅ id potiùs sequitur? Ergo Deus nos tentat, ut per lege̅ nos ad cognitione̅ nostrae impote̅tiae perducat, si amici sumus, veltu̅ verè & merito insultet ac irrideat, si hostes superbi sumus. Haec nest caussa leg is lationis divinae, ut Paulus docet. Caeca est n. natura humana, ut nesciat suas ipsius vires seu morbos potiùs. Deindè superba videtur sibi nosse oi̅a, cui supbiae & ignora̅tiae, nullo Deus remedio praesentiori mediri potestquepositâ lege suâ. De quâ re dicemus loco suo. Hic praelibasse satis sit, ad confutanda̅ istam sequela̅ carnalis & stultae sa pientiae , Sivôlueris, ergopotes velle liberè. Diatribe somniat hominem esse integrum & sanum, qualis est aspectu humano in rebus suis, ideò argutatur ist is verbis, Si volueris, Si feceris, Si audieris, rideri hominem, nisi liberum ejus arbitrium sit. Scriptura autem definit hominem esse corruptum & captum, tùm superbè contemnentem & ignorantem suae corruptionis & captivitatis. Ideò illis verbis ipsum vellit & suscitat, ut ag noscat vel experientiâ certâ, quam nihil horu̅ poßit. SEd ipsam Diatriben petam, Si verè sentis O Domina Ratio, sequelas istas constare (Si volueris, ergò potes liberè) cur tu ipsa no̅ easdem imitaris? Tu enim dicis opinione illâ probabili, lib. arb. non posse velle quicquam boni. Quâ igitùr sequelâ fluet hoc simul ex isto loco (Si volueris servare) è quo dicis fluere, posse hominem velle & non velle libere? Nunquid ex eodem fonte manat dulce & amarum? An & tu magis rides hic hominem, quae dicis eum posse servare, quae non potest velle nec optare? I gitùr nec tu ex animo sentis, benè sequi (Si volueris ergopotes liberè) etiam si id tantâ contentione ag as, aut non ex animo probabilem illam opinionem dicis, quae sentit, hominem non posse velle bonum. Sic sequelis & verbis sapientiae suae capitur ratio, ut nesciat, quid aut de quo loquatur, Nisi quod dignißimum est, lib. arb. talibus argumentis, sese mutuò devorantibus & conficientibus defendi, quo modo Madianitae mutuis caedibus sese perdiderunt, dum Gedeonem cum populo Dei impugnaverunt. Quin latiùs expostulabo cum sapientiâ istâ Diatribes, Ecclesiasticus non dicit. Si babueris studium vel conatum servandi, qui non ascribatur viribus tuis, ut tu colligis, sed sic dicit, Si volueris servare mandata, servabunt te. Si nunc more tuae sapientiae sequelas ducere volumus, sic inferemus. Ergò homo potest servare mandatae. Ac sic non modiculu̅ studium vel conatulu̅ aliquem hic reliquu̅ faciemus in homine, sed totam plenitudinem & abundantia̅ sert andoru̅ mandatorum ei tribuemus. Alioqui rideret Ecclesiasticus hominis miseriam, ut servare illum juberet, quem nosset non posse servare. Nec sutis foret, quòd conatus & studium illi adesset, nec sic enim evaderet suspitionem irrisionis, nisi vim servandi illi inesse significaret. FInga nus verò, studium & conatum illum lib. arb. aliquid esse. Quid ad illos, nempè Pelagianos dicemus, qui ex hoc loco, gratiam in totum negabant, & lib. arb. omnia tribuebant? Planè vicerint Pelagiani, si sequela Diatribes constet. Nam verba Ecclesiastiei sonant de servando, non de conando aut studendo. Quòd si Pelagianis negaveris sequelam de servando, ipsi rursus multo rectiùs neg abunt sequelam de conando, Et si tuillis totum liberum arbitrium abstuleris, auferent & ipsi tibi particulam ejus reliquam, ut particulae non poßis asserere, quod toti denegaris. Quicquid igitùr contrà Pelagianos dixeris, totum lib. arb. tribuentibus ex hoc loco, hoc nos multo fortiùs, contrà modiculum illud studium tui lib. arb. dicemus. Et Pelagiani eatenus nobis consentient, ut si ipsorum opinio ex hoc loco non potest probari, multo minùs ulla alia poterit indè probari, cum si sequelis agenda sit caussa, fortißimè omnium pro Pelagianis faciat Ecclesiasticus, ut qui claris verbis de toto sevando dicat. Si volueris mandata servare. Imò & de fide dicit. Si vis fidem placidam servare, ut eadem sequela & fidem servare in nostrâ potestate esse oporteat, quae tamen donum Dei est singulare ac rarum, ut Paulus dicit. Summa, cum totrecenseantur opiniones pro lib. arbit. & nulla sit, quae non hunc locum Ecclesiastici pro se rapiat, illaeque sint diversae & contrariae, fieri non potest, quin Ecclesiasticum habeant contradictorium, ac diversum sibiipsis in unis eisdemque verbis, ideò nihil ex ipso probare possunt, quamvis si sequela illa admittitur, pro Pelaegianis solis faciat contrà omnes alios. Ideò & contrà Diatriben facit, quae suo ipsius gladio hoc loco jugulatur. NOs autem, ut capimus, dicimus, quòd hic locus Ecclesiastici nullis prorsus patrocinatur, qui liberum arbitrium asserunt, sed contrà omnes pugnet. Non enim admittenda est illa sequela, Si volueris, ergo poteris, sed sic intelligetur, eo verbo & simili bus moneri hominem suae impotentiae, quamignarus & superbus, sine istis monitionibus divinis, non agnosceret, nec sentiret. Loquimur autem hìc non de homine primo solùm, sed de quolibet, quamvis parùm referat de primo vel aliis quibuslibet intellig as. Nam & siprimus homo non er at impotens aßistente gratiâ, tamen in hoc praecepto satis ostendit ei Deus, quàm esset impotens absente gratiâ. Quòd si is homo, cum adesset spiritus, novâ voluntate non potuit velle bonum de novo propositum, id est, obaedientiam, quia spiritus illam non addebat, quid nos sine Spiritu possemus in bono amisso? Ost ensum est ergo in isto homine, terribili exemplo, pro nostrâ superbiâ conterendâ, quid poßit lib. arb. nosta um sibi relictum ac non continuò magis ac magis actum & auctum Spiritu Dei, Ille non potuit in auctiorem Spiritu̅, cujus primitias habebat, sed cecidit à primitiis Spiritus, quomodò nos lapsi possemus in primitias Spiritus ablat as? Praesertim jam reg nante in nobis plenâ potestate Satanâ, qui illum solâ tentatione nondum regnans in et prostravit. Nihil fortiùs disseri posset contra liberum arbitrium, quàm si locus hìc Ecclesiastici cum lapsu Adae tractaretur. Sed nunc non est locus, ac alibi fortè sese res dabit. Interimsatis est, monstratum esse, Ecclesiasticum prorsus nihil pro liber. arbitr. dicere hoc loco, quem tamen pro principe loco habent. Atque eum locum & similes, Si volueris, Si audieris, Si feceris, non ost endere quid possint, sed quid debeant homines. AI ius locus à Diatrihe nostrâ adducitur ex Genes. 4. ubi ad Cain dicit Dominus, Sub te erit appetitus peccati, & tu dominaberis illius. Ostenditur hic (ait Diatribe) animi motus ad turpia, vinci posse, nec afferre neceßitatem peccandi. Illud (Animi motus ad turpia vinci posse) quamvis ambiguè dictum sit, tamen vi sententiae consequentiae & rerum huc cogitur, quòd liber. arbitrii, sit vincere suos motus ad turpia, nec motus illi neceßitatem affera̅t peccandi. Quid iterum hic omittitur, quod libero arbitrio non tribuitur? Quid opus Spiritu? Quid Christo? Quid Deo? Si lib. arb. vincere potest animi motus ad turpia? Vbi iterum opinio probabilis, quae dicit liberum arbitrium nec velle quidem posse bonum? Hic verò victoria mali tribuitur ei, quod nec vult nec optat bonum. Nimis nimia est incogitantia Diatribes nostrae. Rem breviter accipe, Sicut dixi, talibus dictis ost enditur homini quid debeat, non quid poßit. Cain igitur dicitur, ut debeat peccato dominari & ejus appetitum sub se tenere, verum hoc neque fecit nequepotuit, ut jam alieno imperio Satanae pressus. Notum est enim, Ebraeos frequenter indicative futuro uti pro imperativo, ut in Exod. 20. Non habebis Deos alienos, Non occides, Non fornicaberis, & talia infinita. Aliòqui si indicativè (nt sonant) acciperentur, essent promißiones Dei, qui cum mentiri nequeat, fieret, ut nullus homo peccaret, tùm sine neceßitate praeciperentur. Ita interpres noster hoc loco rectiùs sic transtulisset. Sed sub te sit appetitus ejus & tu dominare illius. Sicut & de muliere dici debuit. Sub viro tuo sis & ipse dominetur tui. Quòd enim non indicative sit ad Cain dictum, probat id, quia tùm fuisset divina promißio. At promißio non fuit, quia contrarium evenit & factum est per Cain. TErtius est ex Mose, Posui ante faciem tuam viam vitae & mortis, Elige quod bonum est &c. Quid (inquit) apertiùs dici poterat? Eligendi libertatem relinquit homini. Respondeo, Quid apertiùs quàm te hic caecutirè? Vbi quaeso relinquit libertatem elige̅di? In eo quod dicit, Elige? Ergostatim, ut Moses dicit, Elige, fit, ut eligant? Igitùr iterùm non est necessarius Spiritus. tu toties repetas & inculces eade̅, mihi quoque licebit eade̅ saeptus iterare. Si libertas elige̅di adest, cur opinio probabilis dixit, lib. arb. no̅ posse velle bonu̅? an eligere potest no̅ vole̅s aut nolens? Sed audiamus similitudine̅. Ridiculè diceretur in bivio co̅sistenti, vides duplice̅ viam, utra̅ voles ingreditor, quùm altera tantum pateret. Hoc est quod suprà dixi de argumentis rationis carnalis, quòd rideri hominem putet praecepte impoßibili, quo nos ipsum dicimus moneri & excitari, ut videat impotentiam suam. Verè igitur in bivio sumus, altera vero viatantum patet, imò nulla patet, ost enditur vero per Legem, quàm altera scili cet ad bonum sit impoßibilis, nisi Deus Spiritum donet, altera vere quàm sit lata & facilis, si Deus permittat. Non igitur ridiculè, sed necessariâ gravitate diceretur in bivio consistenti, utram viam voles ingreditor, si ipse vel infirmus, sibi fortis videri vellet, aut via̅ neutram esse clausam contenderet. Quare legis verba dicuntur, non ut vim voluntatis affirment, sed ut caecam rationem illuminent, quo videat, quàm nulla sit sua lux, & nulla voluntatis virtus. Cognitio peccati (ait Paulus) per Legem, non ait, abolitio aut vitatio peccati. Tota ratio & virtus legis est, in solâ cognitione, eaque non nisi peccati praestanda, non autem in virtute aliquâ ost endendâ aut conferendâ. Cognitio enim non est vis, neque confert vim, sed erudit & ostendit, quòd nulla sit ibi vis, & quanta sit ibi infirmitas. Nam cognitio peccati, quid aliud esse potest, quàm notitia infirmitatis & mali nostri? Non enim dicit, per Legem venit cognitio virtutis aut boni. At totum quod facit Lex (teste Paulo) est, ut peccatum cognosci faciat. ATque is est locus, undè mihi sumpta est responsio ista, Verbis Legis moneri ac erudiri hominem, quid debeat, non quid poßit, id est, ut cognoscat peccatum, non ut credat sibi esse aliquam vim. Proindè quoties, Mi Erasme, mihi verba Legis opponis, opponam tibi illud Pauli, Per Legem cognitio peccati, non virtus voluntatis. Congere igitur, vel ex concordantiis majoribus, Omnia verba imperativa in unum cahos, modo non fuerint promißionis sed exactionis & Legis verba, mox dicam, semper illis significari, quid debeant, non quid poßint aut faciant homines. Atque idetiam Grammatici & pueri in triviis sciunt, verbis imperativi modi, nihil ampliùs sig nificari, quàm idque debeat fieri. Quid autem fiat vel possit fieri, verbis indicativis oportet disseri. Qui fit igitur, ut vos Theologisic ineptiatis velut bis pueri, ut mox apprehenso uno verbus imperativo, inferatis indicativum, quasi statim, ut imperatum sit, etiam necessariò factum aut factu poß bile sit, Quanta enim inter os & offam accidunt, ut id quòd jusseris, atque adeò poßibile satis fuit, no̅ tamen fiat? Tito dist ant imperativa & judicatìva verba in reb co̅munibus & facilimis. Et vos in rebus ist is, plus distantibus quàm coelum & terra atque adeò impoßibilibus, tam subito facit is nobis indcativa ex imperativis, ut mox servata, facta, electa, ac impleta velitis, vel talia forè nostris viribus, quàm primùm audieritis vocem imperantis, fac, servae, elige. QVarto ex Deutero. 3. & 30. affers multa similia eligendi, avertendi, servandi verba, ut, Si servaris, si aversus fueris, si elegeris &c. Haec ais, omnia intempestive dicerentur, si non esset volunt as hominis libera ad bonum. Respondeo, & tu mea Diatribe, satis imtempestive ex ist is verbis colligis, libertatem arbitrii. Conatum enim & studium liberi arbitrii tantum er as probatura, nullum autem locum adducis, qui talem conatum probet. Adducis verò eos locos, qui, si tua sequela valeret, totum liber. arbitr. tribuant. Distinguamus igitùr iterum hìc, Verba scripturae adducta & additam Diatribes sequelam. Verba adducta sunt imperativa, nihil dicunt, nisi quid fieri debeat. Neque enim Mose dicit, Eligendi habes vim vel virtutem. Sedelige, serva, fac, praecepta facienditradit, non aute̅ describit hominis facultate̅. Sequela vero per seiolam illam Diatriben addita infert, ergo potest homo talia, alioqui frustra praeciperentur. Cui respondetur, Domina Diatribe vos male infertis, nec probatis sequelam, sed caecitati & oscitantiae vestrae videtur id sequi & probari. Praecipiuntur autem non intempestivè nec frustra, sed ut homo superbus & caecus per haec suae impotentiae morbum discat, si tentet facere, quod praecipitur. Sic & similitudo tua nihil valet, vbi dicis, Aliòqui perindè fuerit ac si quis hominisic alligato, ut non poßit brachium nisi in laevam porrigere, diceret, Ecce habes addextram vinum optimum, habes ad laevam toxicum, utro velis porrige manum. Credo tibi svavißimè blandiri ist as tuas similitudines. Sed simul non vides sistent similitudines, quòd multo plura probent, quàm probare statuisti, imò probent, quae tu neg as & improbata velis, nempe, liber. arbitr. omnia posse. Perpetuo enim tractatu oblitus, quod dixisti, lib. arb. nihil posse sine gratiâ, probas, quòd liber. arbitr. omnia poßit, sine gratiâ. Nam hoc efficiunt sequelae & similitudines tuae, ut aut lib. arb. se solo ea poßit, quae dicuntur & praecipiuntur, aut frustra, ridiculè, imtempestivè praecipiantur, Hae autem sunt veteres cantilenae Pelagianorum, quas etiam Sophistae exploserunt, atque tu ipse damnasti. Sed interim signific as hâc obliviscentiâ & malâ memoriâ tuâ, quàm nihil vel intellig as vel afficiar is caussae, Quid enim turpius Rhetori, quam perpetuo aliena à statu caussae tractare & probare, imò contra caussam & seipsum semper declamare? DIco igitùr denuò, Verba Scripturae adducta perte sunt imperativa, & nihil probant, nihil statuunt de viribus humanis, sed praescribunt facienda & omittenda. Sequelae vero vel additiones & similitudines tuae, si que probant, proba̅t hoc, lib. arb. omniae posse sine gratiâ. At hoc proba̅dum non est à te susceptum, imò neg atu̅. Ideò probationes ejusmodi aliud nihil sunt, quàm improbationes fortißimae. Si n. arguam (si fortè veternum Diatribes excitare queam) dum Moses dicit, Elige vitam & serva mandatum. Nisi homo poßit eligere vitam & servare manditu̅, ridiculè Moses illud homini praeciperet. Nunquid sto argumento probavi, lib. arb. nihil posse boni, aut habere conatum sine suis viribus? Imò probavi, contentione satis forti, aut hominem posse eligere vitam & servare mandatum, sicut praecipitur, aut Mosen esse ridiculum Praeceptorem, Sed Mosen ridiculum Praeceptorem esse, quis audeat dicere? Sequitur ergo, hominem posse, quae praecipiuntur. Hoc modo perpetuo disputat Diatribe, contra suum ipsius institutum, quo se non sic disputaturam promisit, sed quendam conatum lib. arb. ost ensuram, cujus tamen non meminit multum totâ serie argumentorum, tantum abest, ut probet, quin co̅trarium potius probat, ut ipsa potius omnia ridiculè & dicat & disputet. IAm ut ridiculum sit, juxta similitudinem inductam, ut allig atus dextro brachio, jubeatur in dexteram porrigere manum, cum non poßit nisi in laevam. Nunquid etiam ridiculum est, si ligatus vel utroque brachio, superbè co̅tendat, velignarus praesumat, sese in utra̅que partem omnia posse, ac tùm jubeatur inutram partem porrigere manum, non ut rideatur ejus captivitas, sed ut praesumptiofalsa libertatis & potentiae suae coarguatur, vel ignorantia captivitatis & miscriae suae sibi innotescat? Diatribe nobis perpetuo fingit homine̅ talem, qui vel poßit, quod praecipitur, vel salteni cognoscat sese non posse. At talis homo nusquam est. Atque si quis talis esset, tùm verè, aut ridiculè praeciperentur impoßibilia, aut frustrà esset spiritus Christi. Scriptura vero talem proponit hominem, qui non modo sit ligatus, miser, captus, aeger, mortuus, Sed qui addit, operante Satanâ Principe suo, hanc miseriam caecitatis, miseriis suis, ut se liberum, beatum, solutum, potentem, sanum, vivum, esse credat. Scit enim Satan, quod si homo suam miseriam nosset, nullum retinere in suo reg no posset, quod agnitae miseriae & clamantis Deus non poßit non statim misereri & auxiliari, ut qui propè esse contritis corde, tanta laude praedicetur per omnem Scripturam, ut etiam Esaiae. 61. Evangelion pauperibus praedicare & contritis mederi, Christus sese missum testetur. Proindè Satanae opus est, ut homines teneat, ne suam miseriam agnoscant, sed praesumant sese posse omnia quae dicuntur. Mosi vero & Legislatoris opus est contrarium, ut per Legem homini miseriam suam patefaciat, ut sic contritum & confusum in sui cognitione, ad gratiam praeparet & ad Christum mittat, & sic salvus fiat. Non igitùr ridicula, sed vehementer seria & necessaria sunt, quae per Legem geruntur. QVinunc ist a intelligunt, facilè simùlintelligunt, Diatriben totâ serie argumentorum prorsus nihilefficere, dum nihil nisi verba imperativa colligit è Scripturis, quae nec intelligit quid velint & quare dicantur. Deindè adject is suis sequelis & similitudinibus carnalibus, tàm robustam offam miscet, ut plus asserat & probet, que instituerat, ac co̅tra seipsam disputet, ut no̅ fuerit opus, ultertus singula percurrere. Vnâ enim solutione soluuntur omnia, dum uno argumento nituntur omnia. Tame̅, ut obruatur copia, quâ me voluit obruere, pergam aliquot recensere. Esaiae. 1. Si volueritis & audieritis me, bona terrae comedetis, ubi magis congruebat dicere, judice Diatribe, Si voluero, Si noluero, si nulla est libertas voluntatis, Satis ex suprà dictis patet responsio. Deindè quid esset ibi congruitatis, si diceretur, Si voluero, bona terrae comedetis? An Diatribe sentit prae nimiâ sapientiâ, bona terrae comedi posse, nolente Deo, aut rarum & novum esse, quod non nisi volente Deo, bona suscipimus? Sic illud Esaiae. 30. Si quaeritis, quaerite, convertimini & venite. Quorsum attinet hortari, eos qui nullâ parte suae potest atis sunt? Ac si vinculis astricto dicat quis, move te istic, ait Diatribe. Imò quorsum attinet (inquam) citare locos, qui se solis nihil probant, & adjectâ sequelâ, hoc est, depravato eorum sensu, omnia tribunt libero arbitrio, cnm solum conatus quidam nec liber. arbitr. ascribendus, probari debuit? Idem dicetur ad illud Esaiae. 45. Congregamini & venite, Convertimini ad me & salvi eritis. Et 52. Consurge, Consurge, Excutere de pulvere, solve vincula colli tui. Item, Ierem. 15. Si converteris, convertam te. Et si separaveris praeciosum à vili, tanquam os meum eris. Evidentius verò Zacharias liberi arbitrii conatum indicat & gratiam conanti paratam. Convertimini (inquit) adme, dicit Dominus exercituum & convertar ad vos, dicit Dominus. IN his locis Diatribe nostra prorsus nihil discernit inter voces Legis & Evang elii, tam scilicet caeca & ignara est, ut quid Lex, quid Evangelion sit, non videat. Ex Esaia enim toto, praeter illum unum locum, Si volueritis, nullum Legis verbum affert, reliqui omnes sunt Evangelici, quibus contritt & afflicti, verbo gratiae oblatae vocantur ad consolationem. Sed Diatribe verba Legis ex ipsis facit. Obsecro autem te, quid ille in re Theologicâ vel sacris literis efficiat, qui nondum eò pervenit, ut quid Lex, quid Evangelion sit, norit, aut si norit, contemnat tamen observare? Is omnia misceat oportet, coelum, infernum, vitam, mortem, ac prorsus nihil de Christo scire laborarbit. De quâ re meam Diatriben infrà pluribus monebo. Illud Ierem. & Zachariae vide, Si converteris converta̅ te. Et, Convertimini ad me & convertar ad vos. Nunquid sequitur, Convertimini, ergo potestis converti? Nunquid sequitur. Dilige Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, ergo poteris dilig ere ex toto corde? Quid igitùr concludunt argumenta ejusmodi, nisi liber. arbitr. gratiâ Dei non egere, suâ vero virtute omnia posse? Quanto rectiùs igitùr verba, ut posita sunt, accipiuntur? Si conversus fueris, convertam & ego te, Hoc est, si desieris peccare, desinam & ego punire, atque si conversus benè vixeris, benefaciam & ego, vertens captivitatem & mala tua. Sed ex iis non sequitur, quod suâ vi homo convertatur, nec hoc ipsa verba dicunt, sed dicunt simplicirer, si convertaris, quo monetur homo, quid debeat. Cognito autem eo, ac viso quòd non poßit, quaerat unde poßit, nisi Leviathan Diatribes (id est additamentum & sequela ejus) interveniat, quae dicat, aliòqui frustr à diceretur, Convertimini, nisi suâ vi poßit converti homo. Quod quale sit & quid efficiat, satis dictum est. STupor quidam vel Lethargia quaedam est, quòd illis verbis, Convertimini, Si converteris, & similibus putatur vis liber. arbitrii confirmari, nec observatur, quòd e â dem rationale & ist verbo confirmar etur. Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, cum utrobique sit par significatio im perantis & exigentis. Non minùs verò requiritur dilectio Dei, quàm conversio nostri & omnium praeceptorum, cum dilectio Dei sit vera conversio nostri. Et tamen ex illo dilectionis praecepto, nemo arguit liber. arbitr. Ex illis verò verbis, Si volueris, Si audieris, Convertere, & similibus, omnes arguunt. Si ergo ex illo verbo (Dilige Dominum Deum tuum ex toto corde) non sequitur, liber. arbit. aliquid esse aut posse, certum est, quòd nec ex illis sequitur, Si volueris, Si audieris, Conv. rtimini, & similibus, quae vel minus exigunt vel minus vehementer exigunt, quàm illud. Dilige Deum, Ama Dominum. Quicquid gitùr respondetur ad verbum illud, Dilige Deum, ne concludat pro liber. arbitr. idem dicetur ad omnia alia verba imperandi vel exigendi, ne concludant pro liber. arbitr. Scilicet quòd dilig endi verbo ostenditur forma Legis, quid debeamus, non autem vis voluntatis aut quid poßimus, imò quid non poßimus. Idem ost enditur aliis omnibus verbis exactionis. Constat enim Scholasticos etiam asserere, exceptis Scotist is & Modernis, Hominem non posse diligere Deum toto corde. Ita nec ullum aliorum praeceptorum praestare potest, cum in hoc uno, omnia pendeant, teste Christo. Sic relinquitur, etiam Scholasticis doctoribus testibus. Verba Legis, non arguere virtutem lib. arb. sed ostendere, quid debeamus & quid non poßimus. VErùm Diatribe nostra magis ineptiens, ex illo Zachariae, Convertimini ad me, non solùm indicativum infert, sed etia̅ conatum lib. arb. & gratiam conanti paratam contendit probare. Et hic aliquandò tandem sui conatus meminit. Et nova Grammatica, Converti apud illam significat id, quod conari, ut sit sensus, Convertimini ad me, id est, conamini convertt, & convertor ad nos, id est, conabor converti ad vos, ut etiam Deo aliquandò conatum tribuat, fortè & ipsi gratiam paratura conanti. Sic enim Convertiuno aliquo loco significat conari, cur non ubique? Rursus illo Ieremiae. 15. Si separaveris praeciosum à vili, libertatem eligendi, non solùm conatum, probari dicit, quam superius docuerat esse amissam, & versam in neceßitatem serviendi peccato. Vides ergo Diatriben verè lib. arbitr. habere in Scripturis tractandis, ut apud illam ejusdem formae verba, in uno loco conatum, in alio libertatem probare cogantur, pro ut visum fuerit. Sed eant vanitates. Verbum convertendi duplici usu in Scriptur is tractatur. Vsu legali & usu Evang elico. Vsulegali, est vox exactoris & imperantis, quae non conatum, sed totius vitae requirit mutationem, ut Ieremia crebrò utitur dicens, Convertimini unus quisque à viâ suâ malâ, Convertere ad Dominum. Ibi enim involuit exactionem omnium praeceptorum, ut satispatet. Vsu Evangelico, est vox consolationis & promißionis divinae, quâ nihil à nobis exigitur, sed nobis offertur gratia Dei, ut est illud Psalm. 114. Cum converterit Dominus captivitatem Zion. Et illud 116. Convertere anima mea in requiem tuam. Zacharias igitur brevißimo co̅pendio utra̅que praedicationem, tam Legis quam gratiae absclvit. Lex tota est & summa legis, ubi dicit. Convertimini adme, Gratia est, ubi dicit. Convertar ad vos. Iam quantu̅ probatur lib. arb. ex isto verbo. Ama Dominum, aut alio quovis particularis Legis verbo, tantum probatur ex hoc summario verbo Legis, Convertimini. Prudent is igitur Lectoris est, in Scripturis observare, quae verba Legis, quae gratiae sunt, ut non omnia confusa habeat, more immundorum Sophistarum, & hujus oscitantis Diatribes. NAm vide, quomodò tractet insignem illum locum Ezechielis 18. Vivn ego dicit Dominus, Nolo mortem peccatoris, sèd mag is ut convertatur & vivat. Primùm, Toties (inquit) repetitur in hoc capite, averterit se, fecit, operatus est, in bonam & malam partem, Et ubi sunt, qui negent hominem quicquam agere? Vide quaeso egregiam consequentiam. Conatum ac studium probatura erat liberi arbitrii, & probat totum factum, impleta omnia per liberum arbitrium. Vbi nunc sunt, quaeso, qui gratiam & Spiritum sanctum requirant? Sic enim argutatur dicens, Ezechiel dicit. Si averterit se impius & fecerit justitiam & judicium, vivet, Ergo impius mox ita facit & potest facere. Ezechiel significat, quid fieri debeat, Diatribe intelligit, id fieri & factum esse, iterum nova Grammatica nos doctura, quòd idem sit, debere & habere, idem exiti & praestari, idem postulare & reddere. Deindè illam vocem dulcißimi Evangelii, Nolo mortem peccatoris &c. sic versat, Deplorat ne pius Dominus mortem populi sui, quam ipse operatur in illis? Si ille non vult mortem, utique nostrae voluntati imputa̅dum est, si perimùs. Quid verò imputes illi, qui nihil potest agere neque boni neque mali? Idem & Pelagius cantillavit, cu̅ non studium neque conatum, sed tota̅ vim implendiac faciendiomnia tribueret lib. arb. Nam eam vim probant ist ae sequelae (ut diximus) siquid probant, ut aequè fortiter atque adeò fortiùs pugnent co̅tra ipsam Diatriben, quae negat illam vim lib. arb. & solum conatu̅ struit, atque contra nos pug nant, qui totum lib. arb. negamus, Sed omissâ ignorantiâ ejus, romipsam dicemus. VOx Evangelica & dulcißimum solatium est miseris peccatoribus, ubi Ezechieldicit, Nolo mortem peccatoris, sed magis ut convertatur & vivat, omnibus modis sicut & illa Psalmi 30. Quoniam momentum est ira ejus, & vita potiùs volunt as ejus, Et Psalm. 68. Quàm suavis est misericordia tua Domine. Item, Quia misericors sum. Et illud Christi Matthei 11. Venite ad me omnes qui laboratis & ego reficiam vos. Item illud Exodi 20. Ego facio misericordiam in multa millia, iis qui diligunt me. Et quid est fermè plus quàm dimidium sacrae Scripturae, quam merae promißio̅es gratiae quibus offertur à Deo misericordia, vita, pax, salus hominibus? Quid autem aliud sonant promißionis verba, quam illud, Nolo mortem peccatoris? An non idem est dicere, Ego sum misericors, ac si diceret, Non irascor, nolo punire, nolo vos mort, volo ignoscere, volo parcere? Et nisi starent illae promißiones divinae, quibus afflictae conscientiae sensu peccati, ac metu mortis & judicii territae, erigerentur? Quis locus veniae aut spei foret? Quis peccator non desperaret? Sed sicut liber. arbitr. ex aliis verbis misericordiae aut promißionis aut solatii, non probatur, ita nec ex isto, Nolo mortem peccatoris &c. SEd Diatribe nostra iterum nihil inter Leg is & promißionis verba distinguens, facit hunc locum Ezechielis, vocem Legis, ac sic exponit, Nolo mortem peccatoris, id est, nolo quòd mortaliter peccet, aut fiat peccator mortis reus, sed magis ut convertatur à peccato, si quod fecerit, & sic vivat, Nam nisi sic exponeret, nihil faceret ad rem. Sed hoc est prorsus evertere & tollere svavißimum illud Ezechielis, Nolo mortem. Si sic Scripturas legere & intelligere volum us nostrâ caecitate, quid mirum, si obscurae & ambiguae sint? Non enim dicit, Nolo peccatum hominis, sed nolo mortem peccatoris, manifestè significans de poenâ peccati sese loqui, quam peccator prosuo peccato sentit, scilicet de timore mortis, Et in hâc positum peccatorem afflictione & desperatione, erigit & consolatur, ne linum fumigans extinguat, & calamum quassatum conterat, sed spem veniae & salutis faciat, ut magis convertatur, scilicet conversione salut is à pena mortis, & vivat, hoc est, benè habeat & secura conscientia laetetur. Hoc enim observandum quoque est, Sicut vox legis non fertur, nisi super eos, qui peccatum non sentiunt nec agnoscunt, sicut Paulus dicit Rom. 3. Per Legem cognitio peccati. Ita verbum gratiae non venit nisi ad eos, qui peccatum sentientes affliguntur & tentantur desperatione. Ideò in omnibus verbis Legis vides indicari peccatum, dum ost enditur, quid debeamus. Sicut contrà in omnibus verbis promißionis, vides malum significari quo laborant peccatores velii, qui erigendi sunt, ut hic, Nolo mortem peccatoris, clarè mortem & peccatorem nominat, tàm ipsum malum, quod sentitur, quàm ipsum hominem qui sentit. At hic, Dilige Deum toto corde, indicatur, quid debeamus boni, non quid sentiamus mali, ut agnoscamus quàm non poßimus id boni. NIhil itaque potuit ineptius pro libero arbitrio adduci, quàm hic locus Ezechielis, imò fortißimè contrà liberum arbitrium pugnat. Significatur enim hic, liberum arbitrium, qualiter se habeat, & quid poßit in peccato agnito aut in sese convertendo. Scilicet quòd non nisi in pejus laberetur, & desperationem & impoenitentiam adderet peccatis, nisi Deus succurreret mox & promißionis verbo revocaret & erigeret. Sollicitudo enim Dei promittentis gratiam adret ocandum & erigendum peccatorem, satis magnum & fidele argumentum est, liberum arbitrium, se solo non posse nisi ad pejus, & (ut Scriptura dicit) ad inferos labi, nisi Deum ejus levitatis esse credas, quòd nullâ neceßitate salutis nostrae sed merâ voluptate loquacitatis, verba promißionis effundat tam copiosè. Vt sic videas, non solum omnia verba Legis contr à liber. arbitr. stare, sed etiam omnta verba pomißionis ipsum penitus confutare, hoc est, universam Scripturam contrà illud pugnare. Quare illo verbo, Nolo mortem peccatoris, nihil aliud agi vides, quàm praedicari & offerri divinam misericordiam in mundo, quam solùm afflicti & morte vexati cum gaudio & gratitudine suscipiunt, ut in quibus jam Lex suum officiu̅, id est, cognitionem peccati complevit. Illi verò, qui Legis officium nondum sunt experti, nec agnoscunt peccatum, nec mortem sentiunt, contemnunt misericordiam promissam eo verbe. Caeterùm. Cur alii Lege tanguntur, alii non tanguntur, ut illi suscipiant & ht contemnant gratiam oblatam, alia quaestio est, nec hoc loco tractatur ab Ezechiele, qui de praedicatâ & oblatâ misericordiâ Dei loquitur, non de occultâ illâ & metuendâ voluntate Dei, ordinantis suo consilio, quos & quales praedicatae & oblatae misericordiae capaces & participes esse velit. Quae voluntas non requirenda, sed cum reverentiâ adoranda est, ut secretum longè reverendißimum majestatis divinae, soli sibi reservatum, ac nobis prohibitum, multo religiosiùs, quàm infinitae multitudinis specus Coricii. QVando nunc Diatribe argutatur, plorat ne pius Dominus mortem populi sui, quam ipse operatur in illis? Hoc enim nimis absurdum videtur. Respondemus, ut jam diximus, Aliter de Deo vel voluntate Dei nobis praedicatâ, revelatâ, oblatâ, cultâ, et aliter de Deo non praedicato, nonrevelato, non oblato, non culto disputandum est. Quatenus igitur Deus sese abscondit & ignorari à nobis vult, nihil ad nos. Hic enim verè valet illud, Quae suprà nos, nihil ad nos. Et ne meam hanc esse dist inctionem quis arbitretur, Paulum sequor, qui ad Thessalonicenses de Antichristo scribit, quòd sit exaltaturus sese super omnem Deum praedicatum & cultum, manifestè significans, aliquem posse extolli suprà Deum, quatenus est praedicatus & cultus, id est, suprà verbum & cultum quo Deus nobis cognitus est, & nobiscum habet commercium, sed suprà Deum non cultum̅, nec praedicatum, ut est insuâ naturâ & majestate, nihil potest extolli, sed omniasunt sub potenti manu ejus. Relinquendus est igitur Deus in majestate & naturâ suâ, sic enim nihil nos cum illo habemus agere, nec sic voluit à nobis agi cum eo, Sed quatenus indutus & proditus est verbo suo, quo nobis sese obtulit, cum eo agimus quod est decor & gloria ejus, quo Psalmista eum celebrat indutum. Sic dicimus, Deus pius non deplorat morte̅ potuli quam operatur in illo, Sed deplorat morte̅ quam invenit in populo & amovere studet. Hoc enim agit Deus praedicatus, ut oblato peccato & morte, salvi simus. Misit enim verbum suum & sanavit eos. Caeterùm Deus absconditus in majestate, neque deplorat neque tollit mortem, sed operatur vitam, mortem & omnia in omnibus. Neque enim tùm verbo suo definivit sese, sed liberum sese reservavit super omnia. ILludit autem sese Diatribe ignorantiâ suâ, dum nihil distinguit inter Deum praedicatum & absconditum, hoc est, inter verbum Dei & Deum ipsum. Multa facit Deus, quae verbo suo non ost endit nobis. Multa quoque vult, quae verbosuo non ost endit sese velle. Sic non vult mortem peccatoris, verbo scilicet. Vult autem illam voluntate illâ imperscrutabili. Nunc autem nobis spectandum est verbu̅, relinquendaque illa voluntas imperscrutabilis. Verbo enim nos dirigi, non voluntate illâ inscrutabili, oportet. Atque adeò, quis sese dirigere queat ad voluntatem prorsus imperscrut abilem & incognoscibilem? Sat is est, nosse tantum, quod sit quaedam in Deo volunt as imperscrutabilis, Quid verò, Cur & quatenus illa velit, hoc prorsus non licet quaerere, optare, curare, aut tangere, sed tantum timere & adorare. Igitur rectè dicitur, Si Deus non vult mortem, nostrae voluntati imputandum est, quòd perimus. Rectè inquam si de Deo praedicato dixeris, Nam ille vult omnes homines salvos fieri, dum verbo salutis ad omnes venit, vitiumque est voluntatis, quae non admittit eum, sicut dicit Matth. 23. Quoties volui congregare filios tuos & noluisti? Verùm quare majestas illa vitium hoc voluntat is nostrae non tollit aut mutat in omnibus, cum non sit in potestate hominis, aut cur illud ei imputet, cum non poßit homo eo carere? Quaerere no̅ licet, ac si multum quaer as, nunquam tamen inveniàs, sicut Paulus Ro. 11. dicit. Tu quis es, qui respondeas Deo? Haecsatis sint pro isto loco Ezechielis, pergamus ad reliqua. POst haec caussatur Diatribe, frigere necessariò tot hortamenta in Scripturis. Item tot pollicitationes, minas, expostulationes, exprobrationes, obtestationes, benedictiones & maledictiones, tot examina praeceptorum, si non sit in manu cuiquam servare quod praeceptum est. Perpetuo oblivisc tur Diatribe st atus caussae, & aliud agit quàm instituit, nec videt, quàm omnia fortiùs contrà ipsam quam contrà nos pugnent. Nam ex his omnibus locis, probat, libertatem & facult atem servandi omnia, ut etiam sequela cogit verborum, quam illa supponit, cum tamen probare voluerit, liber. arbitrtale, quod nihil boni velle potest sine gratiâ, & conatum quendam non suis viribus asscribendum, Talem conatum non video ullis locis probari, sed tantum exigi, quid fieri debeat, ut saepius jam dictum est, nisi quod toties repetendum est, cum Diatribe toties eâdem chordâ oberret, inutili verborum copiâ Lectores differens. VLtimum ferè ex veteri Testamento illud Mosi Deuter. 30. affert, Mandatum hoc quod praecipio tibi hodiè, non suprà te est, neque procul positum, nec in coelo situm, ut poßis dicere: Quis nostrum valet in coelum ascendere, ut deferat illud ad nos, ut audiamus & opere compleamus? Sed juxta est valdè sermo, in ore tuo & corde tuo, ut facias illum. Hoc loco contendit Diatribe declarari, non solùm in nobis situm, quod praecipitur, verumetiam in proclivi esse, hoc est, facile, vel saltem non difficile. Gratias agimus de tantâ eruditione. Si igitur Moses tam clarè pronunciat, non modo esse facultatem in nobis, sed etiam facilitatem servandi omnia mandata, cur tantum sudamus? Cur non statun hunc locum produximus & liber. arbitrium asservimus libero campo? Quid jam Christo? Quid Spiritu opus? Invenimus jam locum, qui omnibus os obstruat, & clarè non modo libertatem arbitrii asserat, sed facilem quoque mandatorum observantiam doceat. Quàm st ultus Christus, qui etiam fuso sang uine Spiritum illum non necessarium nobis emit, ut faciles efficeremur in servandis praeceptis, quales jam ex natur â sumus. Quin & ipsa Diatribe suas voces recantet, quibus dixit, liberum arbitrium sine gratiâ nihil posse velle boni. Dicat verò nunc, liberum arbitrium esse tantae virtutis, ut non modò velit bonum, sed etiam facili operâ servet summa & omnia mandata. Vide quaeso, quid efficiat animus alienus à caußâ, quàm non potest sese non prodere. An adhuc opus est confutare Diatriben? Aut quis magis eam confutare queat, quàm ipsa seipsam confutat? Haec scilicet est bestia illa, quae se ipsam come dit. Quàm verum est, mandacem oportere memorem esse. NOs de loco isto in Deutronomio diximus. Nunc breviter agemus, ut secluso Paulo, qui Rom. 10. potenter hunc locum tractat, disseramus. Nihil hic prorsus vides dici aut ulla syllaba sonari de facilitate, difficultate, potentiâ vel impotentiâ lib. arb. vel hominis ad servandum velnon servandum, nisi quòd ii, qui sequelis & cogitationibus suis Scripturas captant, sibi ipsis eas obscur as & ambiguas faciunt, ut sic quodlibet ex eis faciant. Si non potes oculos, aures saltem adverte, vel manibus palpa, Moses dicit. Non est suprà te, nec procùl positum, nec in coelo situm, nec trans mare. Quid est supràte? Quid procùl? Quid in coelo situm? Quid trans mare? An etia̅ Grammaticam & usitatißima vocabula nobis obscurabunt, ut nihil certi loqui valeamus, tantum ut obtineant, Scriptur as esse obscur as? Nostra Grammaticaist is vocabulis non qualitatem aut quontitatem virium humanaru̅, sed dist antiam locorum significat. Suprà te enim dicitur, non quaedam vis voluntatis, sed locus qui suprà nos est. Ita procùl, trans mare, in coelo, nihil virtutis in homine, sed locus sur sùm, dextror sùm, sinistror sùm, retror sùm, antror sùmve, à nobis remotus. Rideat me quispiam tam craßè disputantem ac velut analphabetis pueris praemansum tantis viris porrigentem, ac syllabas nectendas docentem. Quid faciam? Cum in tàm clarâ luce videam quaeri tenebras, ac studio velle eos caecos esse, qui tot saeculorum seriem nobis numerant, tot Ingenia, tot Sanctos, tot Martyres, tot Doctores, tantâque authoritate hunc locum Mosi jactant, nec dignentur tamen syllabas inspicere, aut cognitionibus suis tantum imperare, ut locum semel considerent, quem jactant. Eat nunc Diatribe & dicat, qui fieri poßit, ut unus privatus videat, quod tot publici, tot saeculorum proceres non viderunt? Certe hic locus vel puello judice, convincit eos caecuti̅isse non rarò. QVidigitur Moses vult ist is verbis apertißimis & clarißimis, nisi, sese suo officio ceu fidelem Legislatorem esse perfunctum egregiè? Vtper quem non stet, quò minùs omnia sciant & habeant coràm posita praecepta, nec locum eis relictum excusandi, quòd ignorent vel non habeant praecepta aut aliundè petenda eis sint, ut si non servarint ea, culpa nec sit Legis nec Legislatoris, sedipsorum, cum Lex aßit, Legislator docuerit, ut nulla ignorantiae excusatio reliqua sit, sed sola eccusatio negligentiae & inobedientiae. Non est (inquit) necesse, Leges è coelo aut à finibus ultra marinis aut procùl afferre, nec potes praetexere, te illas nec audisse nec habere, propè habes eas, ut quas praecipiente Deo & me authore audisti, corde percepisti, & ore aßiduo, per Levitas in medio tui, tractandas accepisti, teste hoc ipso meo verbo & libro. Hoc tantum reliquum est, ut facias illas. Obsecro quià hic lib. arb. tribuitur? Nisi quod exigitur, ut faciat Leges, quas habet, & adimitur excusatio ignorantiae & absentiae Legum. HAEc ferè sunt, quae ex veteri Testamento adducit Diatribe pro lib. arb. quibus solutis, nihil reliquum fit, quod non solutum pariter sit, sive plura adducat, sive plura adducere velit, cum nihil nisi verba imperativa aut co̅junctiva ant optativa adducere queat, quibus significatur, non quid poßimus aut faciamus (ut toties diximus toties repetenti Diatribe) sed quid debeamus & quid exigatur à nobis, quo nostra nobis impotentia innotescat, & peccati cognitio praestetur. Aut si quid probant, per additas sequelas & similitudinet ratione humanâ inventas, hoc probant, liberi seilicet arbitrii non esse tantùm conatu̅ aut studium aliquod modiculu̅, sed tota̅ vim & potestate̅ liberrimam faciendi omnia sine gratiâ Dei, sine Spiritusancte. Ac sic nihil minus probatur totâ illâ copiosâ, iterarâ & inculcatâ disputatione, quàm id quod probandum erat, nempe opinio illa probabilis, quâ lib. arb. definitur ejus esse impotentiae, ut nihil poßit velle boni sine gratiâ, cogaturque in servitutem peccati, habeatque conatu̅ non asscribendum suis viribus, monstrum scilicet illud que simùl nihil potest suis viribus, & tamen conatum habet in viribus suis, constetque contradictione manifestißimâ. VEnitur nunc ad novum Testamentum, ubi iterùm instruitur copia verborum imperativorum pro miserâ illâ servitute lib. arb. accersunturque auxilia rationis carnalis, nempè sequelae & similitudines, ac si videas pingi vel somnier is muscarum regem stipatum, lanceis stipulateis & clypeis faeneis, adversus veram & justam aciem bellatorem hominum. Sic pugnant humana Diatribes somnia adversus divinorum verborum agmina. Principio illud Matthae 23. procedit, velut muscarum Achilles, Ierusale̅, Ierusalem, quoties volui congregare filios tuos & nolwsti? Si cuncta (inquit) fiunt neceßitate, nonnè poterat meritò respondere Domino Ierosolyma? Quid inanibus lachrymis te maceras? Si tu nolebas nos auscultare Prophetis, cur eos misisti? Cur nobis imputas, quod tuâ voluntate, nostrâ neceßitate, factum est? Haec illa. Respondemus autem, Et donemus interim, veram & bonam esse ist am sequelam & probationem Diatribes, Quid rogo probatur? Nunquid probabilis opinio, quae dicit liber. arbitr. non posse velle bonum? Imò probatur, libera, sana & potens in omnia, quae Prophetae dixerunt, voluntas. At talem non suscepit probandam Diatribe. Quin ipsa Diatribe hic respondeat, Si liber. arbitr. non potest velle bonum, Quid imputatur ei, quòd non audierit Prophetas, quos, ut bona docentes, audire non poterat suis viribus? Quid inanibus lacrymis plorat Christus, ac si illi potuerint velle, quod certò novit eos non posse velle? Liberet (inquam) Di ibe Christum ab insaniâ, pro suâ illâ probabili opinione, & mox nostra opinio liberata est abisto Achille muscarum. Igitur locus ille Matth. aut probat totum lib. arb. aut aequè fortiter pugnat adversus ipsam Diatriben & suo illam jaculo prosternit. NOs dicimus, ut jam anteà diximus, de secretâ illâ voluntate majestatis non esse disputandum, & temeritatem humanam, quae perpetuâ perversitate, relictis necessariis, illa̅ semper impetit & tentat, esse avocandam & retrahendam, ne occupet sese scrut andis illis secretis majestatis, quae impoßibile est attingere, ut quae habitet lucem inaceßibilem, teste Paulo. Occupet verò sese cum Deo incarnato seu (ut Paulus loquitur) cum Iesu Crucifixo, in quo sunt omnes thesauri sapientiae & scientiae, sed absconditi, per hunc enim abundè habet, quid scire & non scire debeat. Deus igitur incarnatus hic loquitur. Volui & tu noluisti. Deus, inquam, incarnatus in hoc missus est, ut velit, loquatur, faciat, patiatur, offerat omnibus omnia, quae sunt ad salutem necessaria, licet plurimos offendat, qui secretâ illâ voluntate majestatis velrelicti velindurati, non suscipiunt volentem, loquentem, facientem, offerentem, sicut Iohan. dicit, Lux in tenerris lucet, & tenebrae eam non comprehendunt. Etiterùm, Inpropria venit, & sui non rece perunt cum. Hujus itidem Dei incarnati est flere, deplorare, gemere super perditione impiorum, cum voluntas majestatis ex proposito aliquos relinquat & reprobet, ut pereant. Nec nobis quaerendum, cur ita faciat, sed reverendus Deus, qui talia & poßit & velit. Nec puto aliquis hic calumniabitur, quòd illa voluntas, de quâ dicitur: Quoties volui, etiam ante incarnatum Deum, Iudaeis fuerit exhibita, ut qui Prophetas ante Christum occidisse, & sic voluntati ejus restitisse arguuntur. Notum est enim apud Christianos, omnia geri per Prophetas in nomine futuri Christi, qui promissus erat, ut incarnatus Deus fieret. Vt voluntas Christi rectè dicatur, quicquid ad initio mundi per verba ministros oblatum est hominibus. DIcet verò hic Ratio, ut est nasuta & dicax, Pulchrè hoc inventum est effugium, ut quoties vi argumentorum urgemur, ad voluntatem illam majestatis metuendam recurramus, & disputatorem, ubi molestus fueric, ad silentium adigamus, non aliter, quam Astrologi suis epicyclis repertis, omnes quaestio̅es de motu totius coeli eludunt. Respondemus, non esse nostrum inventum, sed divinis Scripturis firmatum praeceptum, sic enim Paulus Roma. 9. dicit, Quidigitur queritur Deus? Quis voluntati ejus resist et? O homo tu quis es, qui contendas cum Deo? An non habet potestatem figulus? & reliqua. Et ante eum Esaias. 58. Me etenim de die in diem quaenunt & vias meas scire volunt, quasi gens quae justitiam fecerit, rogant me judicia justitiae & appropinquare Deo volunt. Puto ist is verbis satis monstrari, non licere hominibus scrutari voluntatem majestatis. Deindè causa haec est hujusmodi, ut in illâ maximè petant per versi homines voluntatem illam metuendam, ideò maximè locus est, eos tum ad silentium & reverentiam hortari. In aliis causis non ita facimus, ubi talia tractantur, quorum ratio redd potest & reddi nobis mandata est. Quod si quis pergat scrutari rationem voluntatis illius, nec nostrae monitioni cedit, hunc sinimus ire, & Gyganum more cum Deo pugnare, spectaturi, quos triumphos sit reportaturus, certi, quòd caussae nostrae nihil sit detracturus, & suae nihil collaturus. Manebit enim fixum, quòd aut lib. arb. omnia posse probabit, aut quòd adductae Scripturae contra ipsummet pugnabunt. Vtro autem facto, victus jacet & nos victores stamus. ALterum est illud Matth. 19. Si vis ad vitam Ingredi, serve mandata, Quâ fronte diceretur, Si vis, cui voluntas libera no̅ est? Haec Diatribe. Cui dicimus: Igitur voluntas libera est per hoc verbum Christi? At tu volebas probare, quòd arb. lib. nihil poßit boni velle, & necessariò serviret peccato, absente gratiâ. Quâ fronte igitur tu nunc totum facis liberum? Idem dicetur ad illud: Si vis perfectus esse. Si quis vult venire post me. Qui voluerit animam suam salvam facere. Si diligitis me. Si manseritis. (Denique, ut dixi, colligantur omnes conjunctiones, Si, & verbaimperativa, ut juvemus Diatriben saltem numero verborum.) Haec omnia (inquit) praecepta frigent, si nihil tribuitur voluntati humanae, Quàm malè congruit merae neceßitati, conjunctio illa, Si. Respondemus, si frigent, tuâ culpâ frigent imò nihil sunt, qui asseris, nihil tribui voluntati humanae, dum facis lib arb. non posse velle bonum, & rursus hic facis, idem posse velle omnia bona, nisi eadem verba apud te simùt & ardent & frigent, dum simù omnia asserunt & omnia negant. Et miror, quid delectarit Authorem toties eadem repetere, immemorem perpetuò instituti sui, nisi fortè diffidens causae, magnitudine Libri voluerit vincere, aut taedio & molestiâ lectionis adversarium fatigare. Quâ consequentiâ, rogo, fiat, ut mox voluntatem & potentiam adesse oporteat, quoties dicitur: Si vis, Si quis vult, Si volueris? Nonnè frequentißimè impotentiam potiùs & impoßibilitatem ßgnificamus talibus sermonibus? Vt, Si Virgilium voles aequare canendo mi Mevi, alia cantes oportet. Si Cioeronem superare voles Scote, pro argutiis summam oportet eloque̅tiam habeas, Si cum Davide compar ari voles, similes Psalmos edas necesse est. Hic planè significantur impossibilia viribus propriis, licet divinâ virtute omnia fieri poßint. Sic habet & in Scripturis res, ut quid virtute Dei in nobis fieri poßit, & quid non poßimus nos, talibus verbis ost endatur. POrrò si talia dicerentur de iis, quae prorsus impoßibilia sunt factu, ut quae nec Deus unquam esset facturus, tum rectè dicerentur vel frigida velridicula, ut quae frustrà dicerentur. Nunc verò sic dicuntur, ut non solùm ostendatur impotentia lib. arbitr. per quam nihil eorum fit, sed simùl significatur aliquandò fore & factu̅ iriomnia talia, verum alienâ virtute, nempè divinâ, Si omninò admittamus, in talibus verbis inesse quandam significationem faciendorum & poßibilium. Ac si quis sic interpretetur, Si volueris servare mandata, hoc est, si voluntatem aliquandò habueris (habebis autem non ex te, sed ex Deo, qui tribuet eam cui voluerit) servandi mandata, ser vabunt & ipsa te Aut ut latiùs dicam, Videnturilla verba, praesertim conjunctiva, propter praedestinationem Dei quoque sic poni, ut incognitam nobis, & illam involuere, ac si hoc velint dicere: Si vis, Si volueris, hoc est, si talis apud Deu̅ fueris, ut volu̅tate hâc te dignetur, servandi praecepta, servabis. Quo tropo intelligi datur utrumque, scilicet & nos nihil posse, & siquid facimus, Deum in nobis operari. Sic illis dicerem, qui non contenti vellent esse, quòd illis verbis solùm impotentia nostra ostendi dicitur, sed etiam vimaliquam & potentiam faciendi ea, quae praecipiuntur, probari contenderent. Ita simùl verum fieret, ut nihil possemus eorum quae praecipiuntur, & simùl omnia possemus, illud nostris viribus, hoc gratiae Dei tribue̅do. TErtiò illud Diatriben movet. Vbi toties est mentio (inquit) bonorum operum & malorum, ubi mentio mercedis, ibi non intelligo, quo pacto locus sit merae neceßitati. Neque natura, ait, neque neceßitas habet meritum. Neque ego sanè intelligo, nisi quòd opinioillae probabilis neceßitatem meram asserit, dum lib. arb. dicit, nihil boni posse velle, & tamen hic etiam meritum ei tribuit. Adeò profecit lib. arb. crescente libro & disputatione Diatribes, ut nunc non solùm conatu̅ & studium proprium, alienis tamen viribus, habeat, imò non solùm benè velit & faciat, sed etiam mereatur vitam aeternam, dicente Christo Matth. 5. Gaudete & exultate, quoniam merces vestra copiosa est in coelis, vestraid est, lib. arb. Sic n. Diatribe hunc locum intelligit, ut Christus & Spiritus Deinihil sint. Quid enim illis opus fuerit, si bona opera & merita per lib. arb. habemus? Haec dico, ut videamus, non esse rarum, viros excellentes ingenio, solere caecutire inre etiam crasso & rudi ingenio manifestâ, & quàm infirmum sit argumentum ab authoritate humanâ in rebus divinis, in quibus sola valet authoritas divina. DVo hic dicenda sunt. Primùm de praeceptis novi Testamenti. Deindè de merito. Vtrunque breviter expediemus, aliàs prolixiùs de eisdem locuti. Novum Test amentum propriè const at promißionibus & exhortationibus, sicut Vetus propriè const at legibus & minis, Na̅ in novo Testamento praedicatur Evang elion, quod est aliud nihil, quàm sermo, quo offertur Spiritus & gratia in remissione̅ peccatoru̅ per Christum crucifixu̅ pro nobis impetrata̅, idque totu̅ gratis solâque misericor diâ Dei Patris nobis indignis & damnationem merentibus potiùs, quàm aliquid aliud, favente. Deindè exhortationes sequuntur, quae jam justisicatos & misericordiam consecutos, excitent, ut strenui sint in fructibus donatae justitiae & Spiritus, charitatemque exerceant bonis operibus, fortiterque ferant crucem & omnes alias tribulationes mundi. Haec est summa totius novi Testamenti, De quâ re quàm nihil intelligat Diatribe, satis declarat, quod nihil inter vetus & novum Test amentum discernere novit, utrobique enim nihil ferè nisi Leges & praecepta videt, quibus formentur homines ad bonos mores. Quid verò sit renascentia, innovatio, regeneratio & totum negocium Spiritus, prorsus nihil videt, ut mihi stupor & miraculum sit, adeò nihil scire in sacris literis hominem, qui tanto tempore & studio in illis laboraverit. Illud igitur: Gaudete & exultate quoniam merces vestramulta est in coelis, tam benè quadrat lib. arb. quàm benè convenit luci cum tenebris. Exhortatur enim Christus, non lib. arb. sed Apostolos, qui non modo suprà lib. arb. in gratiâ erant & justi, sed etiam in minist erio verbi, hoc est, snmmo loco gratiae constituti, ut ferrent tribulationes mundi. At nos disputamus de lib. arb. sine gratiâ potißimùm, quod legibus & minis seu veteri testamento eruditur, ad cognitionem sui, ut ad promißiones oblatas novo Testamento occurrat. MEritum verò seu merces proposita, quià est aliud nisi promissio quaedam? Sed eâ non probatur aliquid nos posse, cum nihil eâ significetur aliud, quàm si quis hoc vel hoc fecerit, tùm mercedem habiturus sit. Quaestio verò nostra est, non quomodò vel quae merces reddatur, sed an talia poßimus facere, quibus merces redditur. Hoc enim erat probandum. Nonnè ridicula est consequentia, omnibus in stadio proponitur brabaeum, ergo omnes possunt currere & obtinere? Si Caesar vicerit Turcam, regno Syriae potietur, er go Caesar potest vincere & vincit Turcam. Si lib. arb. dominetur peccato, sanctum erit Domino, ergo lib. arbit. sanctum est Domino. Sed mittamus ista nimis craßa & palàm absurda, nisi quod dignißimum est, lib. arb. tam pulchris argumentis probari. De hoc potiùs dicemus, quod neceßitas neque meritumneque mercedem habet. Si de neceßitate coactionis loquimur, verum est, Si de neceßitate immutabilitatis loquimur, falsum est. Quis enim invito operario mercedem daret aut meritum reputet? Verùm iis qui volenter faciunt bonum vel malu̅, etiam si hanc voluntatem suis viribus mutare non possunt, sequitur naturaliter & necessariò praemium vel poena, sicut scriptum est, Reddes unicuique secundum epera sua. Naturaliter sequitur, si in aquam mergaris, suffocaberis, Si enataveris, salvus eris. Et ut breviter dicam. IN merito vel mercede agitur vel de dignitate vel sequelâ. Si dignitatem spectes, nullum est meritum, nulla merces. Si enim lib. arb. se solo non potest velle bonum, per solam vero gratiam vult bonum (loquimur enim de lib. arb. seclusâ gratiâ & utriusque propriam quaerimus vim) quis non videt, solius gratiae esse bonam illam voluntatem, meritum & praemium? Atque iterùm hic Diatribe sibiipsi dissidet, dum ex merito arguit libertatem voluntatis, estque mecum contra quem pugnat, in eâdem damnatione, scilicet quod contra ipsam aequè pugnat, esse meritum, esse mercedem, esse libertatem, cum lib. arb. asserat superiùs nihil velle boni, ac tale probandum susceperit. Si sequelam spectes, nihil est, sive bonum, sive malum, quod non suam mercedem habeat. Atque error inde venit, quòd in meritis & praemiis inutiles cogitationes & quaestioues versamus de dignitate, quae nulla est, cum de solâ sequelâ disputandum sit. Manet enim impios infernus & judicium Dei, necessariâ sequelâ, etiam si ipsi talem mercedem prosuis peccatis, neque cupiant neque cogitent, imò vehementer detestentur, & ut Petus dicit, execrentur. Ita manet pios regnum, etiam si id ipsi neque quaerant nec cogitent, ut quod illis à Patre suo paratum est, non solum antequam essent ipsi, sed etiam ante constitutionem mundi. QVin si bonum operarentur propter regnum obtinendum, nunquam obtinerent, & ad impios potiùs pertinerent, qui oculo nequam & mercenaario ea, quae sua sunt, quaerunt etiam in Deo. Filii autem Dei gratuitâ voluntate faciunt bonum, nullum praemium quaerentes, sed solam gloriam & voluntatem Dei, parati bonum facere, si per impoßibile, neque regnum neque infernus esset. Haec puto satis firma esse, vel ex eo solo dicto Christi, quod modò citavi Matth. 25. Venite benedicti Patris mei percipite Regnu̅, quod vobis paratum est à constitutione mundi. Quomodò merentur id, quod jam ipsorum est & ipsis paratum, antequam fiant? Vt rectiùs dicere poßimus, regnum Dei potiùs meretur nos suos possessores & meritum illìc collocemus, ubì isti praemium, & praemium illìc, ubì illi meritum collocant. Regnum n. nonparatur, sed paratum est, Filii veròregni parantur, non parant regnum, hoc est, regnum meretur filios, non filii Regnum. Sic & infernus suos potiùs filios meretur & parat, cum Christus dicat: Ite maledicti in ignem aeternnum, qui paratus est Diabolo & angelis ejus. QVid igitur volunt verba promittentia regnum, minantia infernu̅? Quid toties repetita vox mercedis per Scriptur as? Est (inquit) merces operi tuo. Ego merces tua magna nimìs. Item, Qui reddit unicuique secundum operasua. Et Paulus Roman. 2. Patientia boni operis quaerentibus vitam aeternam, & multa similia. Respondetur, iis omnibus nihil probari, quàm sequelam mercedis, & nequaquàm meriti dignitatem, Scilicet quòd ii qui bona faciunt, no̅ servili & mercenario affectu propter vitam aeternam, faciunt, quaerunt autem vitam aeternam, id est, sunt in eâ viâ, quâ pervenient & invenient vitam aeternam: Vt quaerere sit, studio niti, & instanti operâ eò conari, quod sequi solet ad bonam vitam. Denunciantur autem in Scripturis ea futura esse & secutura post bonam vel malam vita̅, ut erudiantur, movea̅tur, excitentur terrea̅tur homines. Nam ut per Legem fit cognitio peccati, & admonitio impotentiae nostrae, ex quâ non infertur, quòd nos aliquid poßimus. Ita per istas promißienes & minas fit admonitio, quâ docemur, quid sequatur peccatum & impotentiam illam nostam. Lege monstratam, non autem tribuitur per ipsas aliquid dignit atis merito nostro. Proindè sicùt verba Legis sunt vice instructionis & illuminationis, ad docendum quid debeamus, tùm quid no̅ poßimus, ita verba mercedis, dùm significant quid futurum sit, sunt vice exhortationis & comminationis, quibiss pii excitantur, consolantur & eriguntur ad pergendum, per severandum & vincendum, in bonis faciendis & malis ferendis, ne fatigentur aut frangantur, sicut Paulus Corinthios suos exhortatur, dicens. Viriliter agite, scientes, quòd labor vester non est inanis in Domino. Sic Abraham erigit Deus dicens: Ego merces tua magna nimis. Non aliter quàm si hoc modo aliquem soleris, quòd opera ejus certò placere Deo significes, quo genere consolationis non rarò Scriptura utitur. Nec parva consolatio est nosse, placere se Deo, ut nihil aliud sequatur, licet id sit impoßibile. HVc pertinent omnia quae dicuntur despe, & expectatione, que certò sint futura, quae speramus, licet pii non propter ipsa sperent, aut talia quaerant sui gratiâ. Ita verbis comminationis & futuri judicii terrentur & dejiciuntur impii, ut desinant & abstineant à malis, ne inflentur, securi fiant & insolescant in peccatis. Quòd si hic Ratio nasum ruget & dicat, Cur ista velit Deus per verba fieri, cum talibus verbis nihil efficiatur, neque voluntas in utram parte̅ sese vertere poßit. Cur non tacito verbo facit, quod facit, cum poßit omnia sine verbo facere? Et voluntas per sese nec plus valet aut facit verbo audite, sidesit Spiritus intùs movens, nec minùs valeret aut faceret verbo tacito, si aßit Spiritus, cum totum pendeat in virtute & opere Spiritus sancti? Dicemus, sic placitum est Deo, ut non sine verbo, sed per verbu̅ tribuat Spiritu̅, ut nos habeat suos cooperatores, du̅ forìs sonamus, quod intùs ipse solus spirat, ubi ubi voluerit, quae tamen absque verbo facere posset, sed non vult. Iam qui sumus nos, ut voluntatis divinae causam quaeramus? Satis est nosse, quòd Deus ita velit, & hanc voluntatem revereri, diligere & adorare decet, coercitâ rationis temeritate. Sic nos absque pane posset alere, & reverà vim alendi tribuit sine pane, ut Matth. 4. dicit, Non alitur homo pane solo, sed verbo Dei, placuit tamen per panen & cum pane forìs adhibito, intùs nos alere verbo. ST AT igitur, ex mercede non probari meritum, saltem in Scripturis. Deindè ex merito non probari liberum arbitrium multò minus tale arbitrium liberum, quale Diatribe suscepit proba̅dum, nempè quod se solo nihil potest boni velle. Nam etia̅ si meritu̅ dones, & addas ist as solitas rationis similitudines & sequelas, puta, frustrà praecipi, frustrà mercedem promitti, frustrà minas intentari, nisi liberum sit arbitrium. His (inquam) si quid probatur, hoc probatur, quòd lib. arb. se solo poßit omnia. Si enim se solo non potest omnia, manet illa sequelarationis, ergo frustrà praecipitur, frustrà promittitur, frustrà minae intentantur. Sic perpetuò contra seipsam disputat Diatribe, dum contra nos disputat. Deus verò solus per Spiritum suum operatur in nobis tàm meritum quàm praemium, utrumque autem per verbum suum externum, toti mundo significat & declarat, ut annuncietur etiam apud impios & incredulos & ignaros, potentia & gloria sua & nostra impotentia atque ignominia, licet soli pii id corde percipiant teneantque fideles, caeteri verò contemnunt. IAm verò nimis taediosum fuerit, singula verba imperativa repetere, quae Diatribe ex novo Testamente enumerat, semper suas sequelas annectens, & causans, frustranea, supervacanea, frigida, ridicula, nihil esse, quae dicuntur, nisi libera sit voluntas. Vsque ad multam nauseam enim jam dudum diximus, quàm nihil talibus verbis efficiatur, atque si quid probetur, totum lib. arb. probetur. Quod aliud nihil est, quàm totam Diatriben subverti, ut quae lib. arb. tale susceperit probandum, quod nihil boni poßit & serviat peccato, & probat tale, quod omnia poßit, ignara & oblita sui perpetuò. Mera igitur cavilla sunt, ubi sic dicit: Ex fructibus (inquit Dominus) eorum cognoscetis eos, fructus opera dicit, et nostra vocat, At ea nostra non sunt, si cuncta geruntur neceßitate. Obsecro te, an non nostra dicuntur quàm rectißimè, quae non fecimus quidem nos, recepimus verò ab aliis? Cur igitur opera non dicerentur nostra, quae donavit nobis Deus per Spiritum? An Christum non dicemus nostrum, quia non fecimus eum sed tantum accepimus? Rursus si facimus ea, quae nostra dicuntur, ergo oculos nobis ipsi fecimus, manus nobis ipsi fecimus, & pedes nobis ipsi fecimus, nisi nostri non dicuntur oculi, manus, pedes, imò quid habemus, quod non accepimus, ait Paulus? Dicemus neigitur, ea vel non esse nostra vel à nobis ipsis esse facta? Iam finge, fructus nostros dici, quia nos fecimus, ubi manet gratia & Spiritus? neque enim dicit: Ex fructibus, qui ex parte modiculâ eorum sunt, cognoscetis eos. Haec potiùs sunt ridicula, supervacanea, frustranea, frigida, imò stulta & odiosa cavilla, quibus sacra verba Dei polluuntur & prophanantur. SIc luditur & illud Christi verbum in cruce, Pater ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. (Vbi cum expectaretur sententia, quae lib. arb. astrueret, iterum ad sequelas itur.) Quantò justius (inquit) excusasset eos, quia non est illis libera voluntas, nec possunt, si velint, aliter facere? Nec tamen ista sequela probatur lib. arb. illud, quod nihil boni potest velle, de quo agitur, sed illud quod omnia potest, de quo nemo agit & omnes negant, exceptis Pelagianis. Iam cum Christus palàm dicat eos nescire quid faciant, an non simùl testatur, eos non posse velle bonum? Quomodò enim velis quod ignoras? Ignoti certè nulla cupido. Quid potest robustius contra lib. arb. dici, quàm ipsum adeò esse nihili, ut non modo non velit bonum, sed nec sciat quidem, quantum faciat mali & quid sit bonum? An est hic obscuritas in ullo verbo. Nesciunt quid faciunt? Quid reliquum est in Scripturis, quod non queat authore Diatribe lib. arb. affirmare, quandò hoc clarißimum & adversantißimum verbum Christi illi affirmat? Eâdem facilitate dicit aliquis, etiam illo affirmari lib. arb. Terra autem er at inanis & vacua. Aut illo: Requievit Deus die septimo, aut simili. Tum verè Scripturae ambiguae & obscurae erunt. Imò simùl omnia & nihil erunt. Verum sic audere & tractare divina verba, arguit animum, qui sit insignis contemptor Dei & hominum, qui prorsus nullam mereatur patientiam. ET illud Iohan. 1. Dedit eis potestatem filios Dei fieri, sic accipit. Quomodò datur illis potest as ut filii Dei fiant, si nostrae voluntatis nulla libertas est? Et hic locus est malleus adversus lib. arb. qualis est fermè totus Iohannes Et angelista, tamen adducitur pro lib. arb. Videamus quaeso, Iohannes non loquitur de ullo opere hominis, neque magno, neque parvo, sed de ipsâ innovatione & transmut atione hominis veteris, qui filius Diaboli est, in novum hominem, qui Filius Dei est. Hic homo merè paßivè (ut dicitur) sese habet, nec facit quippiam, sed fit totus. De fieri enim loquitur Iohannes, fieri filios Dei dicit, potestate divinitùs nobis donatâ, non vi lib. arb. nobis insitâ. At nostra Diatribe hinc ducit, lib. arb. ta̅tum valere, ut filios Dei faciat, aut definire parata est, ridiculum & frigidum esse verbum Iohannis. Quis verò unquàm sic extulit lib. arb. ut ei vim faciendi filios Dei tribuerit, praesertimtale, quod non potest velle bonum, quale Diatribe assumpsit? Sed transeat haec cum reliquis sequelis, toties repetitis, quibus nihil probatur, si quid probatur, quàm id quod Diatribe negat, nempè, lib. arb. omnia posse. Iohannes hoc vult, Veniente Christo in mundu̅ per Evangelon, quo offertur gratia, non aute̅ exigitur opus, copiam fieri cunctis hominibus, magnificam sanè, ut filii Dei sint, si credere velint. Caeterùm hoc velle, hoc credere in nomine ejus, sicut lib. arbitrium nunquàm novit, nec cogitavit de eo anteà, ita multò minùs potest suis viribus. Quomodò enim ratio cogitaret, necessariam esse fidem in Iesum Filium Dei & hominis, cum nec hodiè capiat aut credere poßit, etiamsi tota creatura clamaret, esse aliquam personam, quae simùl Deus & homo sit? Sedmagis offenditur tali sermone, ut Paulus dicit. 1. Corint. 1. tantu̅ abest, ut credere aut velit aut poßit. Igitur Iohannes divitias Regni Dei per Evangelion mundo oblatas, non autem virtutes lib. arb. praedicat, simùl significans, quàm pauci sint, qui acceptent, repugnante scilicet lib. arb. cujus vis nulla est alia, quàm ut regnante super ipsum Satanâ, etiam gratiam & spiritum, qui Legem impleat, respuat. Adeò pulchrè valet conatus & studium ejus ad Legem implendam. Sed infrrà latiùs dicemus, quale fulmen sit hic locus Iohannis adversus liberum arbitriu̅. Non tamen movet me parùm, quòd loci tàm clari, tàm potentes, contrà lib. arb. adducantur pro libero arb. à Diatribe, cujus tanta est hebetudo, ut nihil prorsùs inter promißionis & Legis verba discernat. Quae cùm per Legis verba ineptißimè lib. arb. statuat, tum longè absurdißimè per promißionis verba confirmet. Sed solvitur haec absurditas facilè, si consideretur, quàm alieno animo & contemptore Diatribe disputet, ad quam nihil attinet, gratia stet vel ruat, liber. arb. jaceat vel sedeat, tantùm, ut inanibus verbis in odium causae serviatur Tyannis. POst haec venitur & ad Paulum, lib. arb. hostem pervicacißimu̅, cogiturque & is lib. arb. statuere. Rom. 2. An divitias bonitatis & patientiae & longanimitatis ejus contemnis? An ignoras, quod benignitas ejus te ad poenitentiam adducit? Quomodò (inquit) imputatur contemptus praecepti, ubi non est libera voluntas? Quomodò Deus invitat ad poenitentiam, qui author est impoenitentiae? Quomodò justa est damnatio, ubi judex cogit ad maleficium? Respo̅deo: De ist is quaestionibus viderit Diatribe. Quid ad nos? Ipsa enim dixit opinione probabili, lib. arb. non posse velle bonum, cogique necessariò in servitutem peccati. Quomodò igitur imputatur ei contemptus praecepti, si non potest velle bonum, nec est ibi libertas, sed servitus peccatinecessaria? Quomodò invitat Deus ad poenitenttam, qui author est, quo minùs poeniteat, dum deserit vel non confert gratiam ei, qui se solo non potest bonum velle? Quomodò est justa damnatio, ubi judex subtracto auxilio cogit impium reliqui in maleficio, cum suâ virtute non poßit aliud? Omnia recidunt in caput Diatribes, aut siquid probant (ut dixi) probant lib. arb. omnia posse, quod tamen negatum est ab ipsà & ab omnibus. Sequela illae rationis vexant Diatribe̅ per omnia dicta Scripturae, quòd ridiculum & frigidum videatur invadere & exigere tàm vehementibus verbis, ubì non adest, qui praestare queat, cum Apostolus id agat, scilicet per minas illas per ducere impios & superbos ad cognitionem sui & impotentiae suae, ut humiliatos cognitione peccati, paret ad gratiam. ET quid opus est omnia singulatìm recensere, quae ex Paulo adducuntur? Cum nihil nisi imperativa vel conjunctiva verba colligat, vel talia, quibus Paulus Christianos exhortatur ad fructus fidei. Diatribe verò, suis sequelis adjectis, virtutem liberi arbitrii talem tantamque concipit, quae sine gratiâ omnia poßit, quae Paulus exhortator praescribit. Christiani verò non lib. arb. sed spiritu Dei agu̅ tur Romanos 8. Agi verò non est agere, sed rapi, quemadmodum serra aut securis à fabro agitur. Et hic ne quis dubitet, Lutherum tàm absur da dicere, verba ejus recitat Diatribe, quae sanè agnosco. Fatcor enim articulum illum Viglephi (omnia neceßitate fieri, dest, immutabili voluntate Dei, & nostra̅ non cogi quidem, Sed impoßibile̅ esse ad bonum ex seipsâ) esse falso damnatum Constantiensi Conciliabulo, seu conjur atione potiùs & seditione. Qum ipsa Diatribe eunde̅ mecum defendit, dum asser it lib. arb. suis viribus nihil boni velle posse, necessarioque servire peccato, licer inter probandum omninò contrarium statuat. Haec satis sint adversus priorem partem Diatribes quâ lib. arb. statuere conata est. Posteriorem nunc videamus, quâ consutantur nostra, id est ea, quibus lib. arb. tollitur. Hic videbis, quid fumus hominis poßit contra fulgura & tonitrua Dei. PRimùm cum innumerabiles locos Scripturae citarit pro lib. arb. tanquam formidabilem nimis exercitum (ut animosos redderet Confessores & Martyres & omnes Sanctos & sanctas lib. arbitrii, pavidos verò & trepidos omnes illos abnegatores & peccatores in lib. arb.) contemptibilem fingit tur ham contra lib. arbitriu̅, atque adeò duos tantùm locos prae caeteris evide̅tiores facit in hâc parte stare, nimirum ad caedem solùm parata, eamque non magni negocii, quorum alter est Exo. 9. Induravit Dominus cor Pharaonis. Alter Malachiae 1. Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Vtrumque verò Paulus ad Romanos latiùs explicans, mirum quàm odiosam & inutilem disputationem, judice Diatribe, susceperit. Nisi verò Spiritus sanctus Rhetoricae aliquantulum gnarus esset, periculum erat, ne tantâ simulati contemptus arte fractus, prorsus de causâ desperaret, & palmam lib. arbitrio concederet ante tubam. Sed ego inferius suc centuriatus illis duobus locis, ost enda̅ & nostras copias, quanqua̅ ubi talis est pugnae fortuna, ut unus fuget dece̅ millia, nullis opus est copiis. Si n. unus locus vicerit lib. arbitr. nihil profuerint ei innumer abiles suae copiae. HIc igitur Diatribe invenit novam artem eludendi manifestißimos locos, nempe, quòd tropum velit inesse verbis simpli eißimis & clarißimis, ut quemadmodu̅ superiùs pro lib. arb. agens, omnia verba imperativa & conjunctiva legis, per sequelas adjectas & similitudines affict as elusit, ità nunc contra nos actura, omnia verba promißionis & affirmationis divinae, per tropu̅ repertu̅ torquet, quorsùm visum est, ut utrobique sit incomprehensibilis Protheus. Quin idipsum magno supercilio exigit sibi à nobis per mitti, ut qui & ipsi soleamus, ubi urgemur, tropis repertis elabi, ut ibi, extendemanu̅ tuam ad quod volueris, id est, gratia exte̅det manum tuam, ad quod ipsa velit. Facite vobis cor novum, id est, gratia faciet vobis cor novum, & similia, Indignum igitur videtur, si Luthero liceat tàm violentiam tortamque interpretationem afferre, & non multò magis liceat probatißimorum Doctoru̅ interpretationes sequi. Vides itaque hìc, non de textu ipso, nec jam de sequelis & similitudinibus, sed de tropis & interpretationibus pugnari. Quandò ergò erit, ut simplice̅, purumque aliquem, sine tropis & sequelis textum, pro lib. arb. & contrà liberum arbitrium habeamus? An tales textus nusquàm habet Scriptura? Perpetuoque dubia erit causa lib. arbitrii? Vt quae nullo certo textu firmatur, sed solis sequelis & tropis, per homines mutuò dissentientes, inductis, agitatur sicut ventis arundo. SIc potiùs sentiamus, neque sequelam neque tropum in ullo loco Scripturae esse admittendum, nisi id cogat circumstantia verborum evidens, & absur ditas rei minifestae, in aliquem fidei articulum peccans, sed ubique inhaerendum est simplici puraeque & naturali significationi verborum, quam Grammatica & usus loquendi habet, quem Deus creavit in hominibus. Quòd si cuivis liceat, pro suâ libidine, sequelas & tropos in Scripturis fingere, quid erit Scriptura tota nisi arundo ventis agitata, aut vertumnus aliquis? Tùm verè nihil certi neque statuetur neque probabitur in ullo articulo fidei, quod non queas aliquo tropo cavillari. Vitari potiùs, sicut praesentißimu̅ venenu̅, debet omnis tropus, quem non cogit ipsamet Scriptura. Vide, quid acciderit tropologo illi Origeni in enarrandis Scripturis? Quàm di gnas praebet occasiones calumniatori Porphyrio. Vt Hieronymo quoque videantur parùm facere, qui Originem tuentur. Quid accidit Alianis in tropo illo, quo Christum fecerunt Deum nuncupativuu̅? Quid nostro seculo accidit novis istis Prophetis, in verbis Christi, Hoc est corpus meum? Vbi alius in pronomine Hoc, alius in verbo Est, alius in nomine Corpus, tropicus est. Ego id observavi, omnes haereses & errores in Scripturis, non venisse ex simplicitate verborum, ut jactatur penè toto orbe, sed ex neglectâ simplicitate verborum, & ex affectatis proprio cerebro tropis aut sequelis. EXempli gratiâ, Ad quodcunque voles extende manum tuam, ego nunquàm (quod memini) hâc violentâ interpretatione tractavi, ut dicerem, Gratia extendet manum tua̅, ad quod ipsa velit, Facite vobis cor novum, id est, gratia faciet vobis cor novum & similia, licet me Diatribe publico libello sic traducat, tropis, scilicet & sequelis distenta & illusa, ut non videat, quid de quo loquatur. Sed sic dixi, Extende manum &c. verbis simpliciter, ut sonant, acceptis, seclusisque tropis & sequelis, nihil aliud significari, quàm quòd exigitur à nobis extensio manus, significaturque quid facere debeamus, ut est natura verbi imperativi apud Grammaticos & usum loquendi. Diatribe verò neglectâ hâc verbi simplicitate, sequelis verò & tropis violenter adductis, sic interpretatur, Exte̅de manu̅, i.e. potes vi propriâ exte̅dere manu̅. Facite cor novu̅, i. e. potestis facere cor novum. Credite in Christu̅, i. e. potestis credere, ut ide̅ sit apud eam, que imperativè & quod indicativè dicitur, aliòqui parata est ridiculam & frustraneam facere Scripturam. Atque has interpretationes, nulli Grammatico ferendas, non licet in Theologis violentas & affectatas dicere, sed probatißimorum sunt Doctorum, tot seculis receptorum. SEd facilè est Diatribe, tropos hoc loco admittere, & sequi, ut cujus nihil refert, certane sint an incerta, quae dicuntur, Quin hoc agit, ut incerta sint omnia, ut quae consulit, relinquenda potiùs, quàm serutanda esse dogmata de libero arbitrio. Ideò hoc satìs illi fuerat, utcunque amoliri dicta, quibus se sentit urgeri. Nobis autem, quibus res agitur seria, & qui certißimam veritatem pro st abiliendis conscie atiis, quaerimus, longè aliter agendum est. Nobis inquàm, non est satìs, si dixeris, potest hìc tropus esse, sed quaeritur, an debeat & oporteat tropum hìc esse, quod si non monstraris, necessariò inesse tropum, nihil prorsùs effeceris. Stat ibì verbum Dei, Ego indurabo cor Pharaonis, Si tis dixeris, sic accipiendum esse vel accipi posse, Ego permittam indurari, Audio quidem, sic posse accipi. Audio hunc tropum popularisermone vulgatum, ut ego te perdidi, quia statìm non correxi errantem. Sed non est illi probationi locus. Non quaeritur, an tropus ille sit in usu. Non quaeritur, an aliquis poßit eum hoc loco Pauli usurpare. Sed hoc quaeritur, an tutum ac certum sit, rectè hoc loco usurpare, & an Paulus velit eo uti. Non de alieno Lectoris usu, sed de ipsius authoris Pauli usu quaeritur. Quid facies conscientiae sic quaerenti? Eccè Deus author dicit, Indurabo cor Pharaonis, aperta & nota est significatio verbi Indurare, homo verò Lector dicit mihi, Indur are hoc loco est occasionem indur andi dare, dùm non statim corrigitur peccator. Quâ authoritate? Quo consilio? Quâ neceßitate? Vocis illa natur alis significatio mihi sic torquetur? Quid si erret Lector & Interpres? Vndè probatur illam tortur am verbi hoc loco fieri debere? Periculosum imò impium est, verbum Dei sine neceßitate, sine authoritate torquere. An huic animulae laboranti tùm sic consules, Origines sic sensit, Aut sic, Desine talia scrutari, cùm sint curiosa & supervacanea? At illa respondebit, Hoc Mosen & Paulum admon eri oportuerat antequàm scriberent, atque adeò ipsum Deum, Vt quid nos curiosis & supervacaneis Scriptis divexant? NOn juvat itaque Diatriben hoc miserum effugium troporu̅, Sed tenendus est hic fortiter Protheus noster, ut nos faciat certißimos de tropo hujus loci, idque vel clarißimis Scripturis vel evidentib. miraculis. Ipsi sic opinanti, etiam consentiente omniu̅ seculorum industriâ, nihil credimus, sed pergimus & urgemus, tropu̅ hìc nullum esse posse, simpliciter verò, ut sanant verba, sermonem quòd alii abutantur, alii rectè utantur Dei bonitate & irâ. Tutamen hoc definis, Indurare esse id, quod indulgere malis lenitate & bonitate. Misereri verò esse non indulgere, sed visitare & corripere. Igitur quantùm ad Deum attinet, ipse perpetuâ bonitate nihil aliud facit, quàm quod indurat, perpetuâ correptione nihil aliud facit, quam quòd miseretur. VErùm hoc longè pulcherrimum, Indurare dicitur Deus, cùm peccatoribus indulg et lenitate. Misereri verò, cùm visitat & affligit ad poenit entiam invitans severitate. Quid, rego, omisit Deus in affligendo, castigando Pharaonem ad poenitentiam? Non numerantur illìc dece̅ plagae? Si tua definitio stat, quòd misereri sit peccatorem statim castigare & vocare, Pharaoni certè misertus fuit Deus. Cur ergò Deus non dicit, Ego miserebor Pharaonis, sed dicit, Ego indurabo cor Pharaonis? In eo ipso enim, quòd miseretur ejus, id est, ut tu dicis, affligit & castigat, dicit, Indurabo eum, i. e. ut tu dicis, benefaciam & tolerabo eum. Quid monstrosiùs audiri possit? Vbì nunc sunt tropi tui? Vbì Origines? Vbì Hieronymus? Vbì probatißimi Doctores, quibus unus homo Lutherus temerè contradicit? Sed sic loqui cogit imprudentia carnis, dùm in verbis Dei ludit, nec credit esse seria. Evincit igitur textus ipse Mosi irrefragabiliter, tropos illos esse fictos & nihili hocloco, longeque aliud & majus quiddam ultrà bneficentiam & afflictionem & castigationem significavi illis verbis. Ego indurabo cor Pharaonis, cùm negare nequeamus, utrunque fuisse in Pharaone summo studio & curâ tentatum. Quae enim ira & castig atio instantior, quàm dùm tòt signis, tòt plagis percutitur, ut talia non fuisse unquàm etiam ipse Moses testetur? Denique ipse Pharao non semel velut resipiscens illis movetur, sed non permovetur nec perseverat. Quae etiam lenitas & beneficentia largior, dùm tàm facilè tollit plagas, ac totiès remittit peccatum, totiès reducit bona? Totiès auffert mala? Vtraque tamen nihil faciunt, adhùc dicit, indurabo cor Pharaonis. Vides igitur, etiam si tua induratio & misericordia (id est glossae & tropitui) co̅cedantur in summo gradu & usu & exe̅plo, quales in Pharaone est cernere, adhùc stat induratio, & alia̅ esse necesse est, de quâ Moses dicit, & aliam quam tu somnias. SEd quandò cum fictoribus & larvis pugnamus, larvemur & nos, fingamusque per impoßibile, tropum, quem Diatribe somniat, valere hoc loco, visuri quomodo elabatur, ne affirmare cogatur, solius Dei voluntate, nostrâ verò necesiitate omnia fieri, & quo modo excuset Deum, ne ipse sit author & culpa nostrae indurationis. Siverum est, quòd tu̅c indurare dicitur Deus, cum lenitate suâ tolerat, nec statìm punit, utrunque adhùc perstat. Primùm, quòd nihilominùs homo necessariò servit peccato, nam ubì concessum fuerit, lib. arb. non posse velle quic quàm boni (quale suscepit Diatribe) lenitate tolerantis Dei nihilò melius fit, sed necessariò pejus, nisi addatur ei spiritus Deo miserente. Quare adhùc neceßitate nostrâ fiunt omnia. Alterùm, quòd aequè Deus crudelis esse videtur tolerando per lenitatem, atque à nobis praedicari putatur, quòd indurat volendo voluntate illâ imperscrutabili. Nam cùm videat lib. arb. non posse velle bonum, fierique pejus lenitate tolerantis, hâc ipsâ lenitate crudelißimus, ac delectari videtur nostris malis, cùm poßit iis mederi, si vellet, possetque non tolerare se vellet, imò nisi vellet, tolerare non posset. Quis eum coget invitum? Stante ergò illâ voluntate, sine quâ nihil sit, & dato, quòd lib. arbit. nihil boni potest velle, frustr à dicitur, quic quid dicitur, pro excusando Deo & accusando lib. arb. Semper enim dicit liber. arb. Ego non possum, & Deus non vult, quid faciam? Misereatur sanè me affligendo, nihil indè promoveo, sed deterior fiam, necesse est, nisi spiritum donet. Sed hunc non donat, donaret autem si vellet. Velle igitnr eum non dare, certum est. NEc similitudines allatae quic quàm faciunt ad rem, ubì dicitur, sicut eodem sole limus durescit & cera liqueseit, Et ex eodem hymbre terra culta fructu̅, terra inculta spinas profert, ità eâdem lenitate Dei, alii indura̅tur, alii convertu̅tur. Non n. lib. arb. in duo diversa ingenia dividimus, ut aliud sit velut limus, aliud cera, aut aliud terra culta, aliud inculta terra, Sed de uno in omnibus hominibus aequalit er impotente loquimur, quòd non nisi limus, non nisi terra inculta est, ut quod non poßit velle bonum. Ideò sicut limus semper fit durior, & terrâ incult â spinosior, it à lib. arb. semper fit pejus, tàm lenitate solis indurante, quàm tempestate pluviae liquefaciente. Si est igitur unius definitionis, ejusdemque impotentiae lib. arb. in omnibus hominibus, nulla potest ratio reddi, cur unum perveniat ad gratiam, & alterum non perveniat, si nihil aliud praedicetur, quàm lenit as tolerantis & castigstio miserentis Dei. Positum est n. lib. arb. in omnibus hominibus aquali definitione, nihil posse velle boni. T ùm nec Deus quemquam eliget, nec electionis ullus locus relinquitur, sed sola libertas arbitrii, lenitatem & iram acceptans velrefutans. Spoliatus verò Deus virtute & sapientiâ eligendi, quid erit nisi idolum Fortunae, cujus numine omnia temerè fiu̅t? Et tandem eò ventetur, ut homines salvi fiant & damnentur ignorante Deo, ut qui non discreverit certâ electione salvandos & damnandos, sed oblatâ omnibus generali lenitate tolerante & indurante, tùm misericor diâ corripiente & punie̅te, hominibus reliquerit, utri velint salvi fieri aut damnari, ipse interìm fortè ad convivium Aethiopum profectus, ut Homer us dicit. TAlem Deum nobis & Aristoteles pingit, qui dormiat scilicet, & sinat suâ bonitate & correptione uti & abuti quoslibet. Nec Ratio aliter de ipso potest judicare, quàm hic Diatribe facit. Sieut n. ipsa stertit & contemnit res divinas, sic judicat & de Deo, quasi st ertat, & omißâ eligendi, discernendi, inspirandi sapientiâ, voluntate & praesentiâ, hominibus mandarit negociosum ist ud & molestu̅ opus, lenitatem & iram suam, accepta̅di & refutandi. Hùc venitur, dùm ratione humanâ, Deum metiri & excusare volumus, dùm secreta majestatis non reveremur, sed penetramus scrutantes, ut oppreßi gloriâ pro unâ excusatione mille blasphemias evomamus. Nec nostri interim memores, sed simul & contrà Deum & nos garrientes velut insani, dùm magnâ sapientiâ pro Deo, & pro nobis dicere volumus. Nam hic vides, quid ex Deo faciat iste tropus & glossa Diatribes. Deindè quàm benè sibi constet, quae anteà lib. arb. in omnibus hominibus unâ definitione fecit aequale & simile, nunc inter disputandum, propriae definitionis oblita, aliud facit cultum, aliud incultum, ex diversitate operum & morum & hominum, diversa faciens arb. lib. Aliud quod bonum faciat, aliud quod non faciat, atque id suis viribus ante gratiam, quibus viribus ipsum nihil posse velle boni ante definierat. It à fit, dùm solivoluntati Dei non permittimus indurandi & miserendi & omnia faciendi voluntatem & potentiam, ipsi libero arbitrio omnia posse tribuamus sine gratiâ, quod tamen negavimus quicquam boni posse sine gratiâ. Nihil igitur hùc valet similitudo solis & hymbris, Rectiùs Christianus eâ similitudine utetur, ut solem & hymbrem vocet Evangelion, sicut facit Psalm. 18. & Epistola ad Ebraeos. 10. cultam verò terram electos, incultam reprobos, illi enim verbo aedificantur & melores fiunt, hi offenduntur & pejores fiunt. Aliòqui liber. arbitr. per sese in omnibus hominibus est regnum Satanae, & terra in culta. CAusas etiam videamus fingendi hujus tropi in hoc loco. Absur dum (ait Diatribe) videtur, ut Deus, qui non solùm justus, verùm eviam bonus est, indurasse dicatur cor hominis, ut per illius maliciam, suam illustraret potentiam, Quare ad Originem recurrit, qui fatetur occasionem indurationis datam à Deo, culpam tamen in Pharaonem rejicit. Insuper idem annotavit, quod Dominus dixit, In hoc ipsum excitavi te, non ait, non in hoc ipsum feci te. Aliòqui Pharao non fuisset impius, si talem condidisset Deus, qui contemplatus est omnia opera sua, & erant valdè bona. Haec illa. Absur ditas itaque unae est principalium causarum, ne verba Mosi & Pauli simpliciter accipiantur. Sed ea absur ditas in quem peccat articulum fidei? Aut quis illâ ofienditur? Ratio humana offenditur, quae cum in omnibus verbis & operibus Dei caecae, surdae, stulta, impia & sacrilega est, hoc loco adducitur judex verborum & operum Dei. Eodem argumento negabis omnes articulos fidei, quòd longè absur dißimum sit, & ut Paulus ait, Stultitia gentibus & scandalum judaeis. Deum esse hominem, virginis filium, Crucifixum, sedentem in dexter à patris. Absur dum est (inquam) talia credere. Fingamus igitur tropos aliquos cum Arrianis, ne Christus sit simpliciter Deus. Fingamus tropos cum Manicheis, ne sit verus homo, sed fantasma per virginem, ceuradius per vitrum, lapsum, & crucifixum. Sic pulchrè Scriptur as tractabimus. SEd nec prosunt tamen tropi, nec evaditur absurditaes. Absur dum enim manet (ratione judice) ut Deus ille justus & bonus, exig at à lib. arb. impoßibilia. Et cùm lib. arb. non poßit velle bonum, necessarioque serviat peccato, tamen imputet ei. Et dùm non confert spiritum, nihilò mitiùs aut cleme̅tiùs faciat, quàm si induret velindurari permittat. Haec dictabit ratio non esse boni & clementis Dei, Superant nimio captum illius, nec captiare etiam sese potest, ut credat bonum esse Deum, qui talia faciat & judicet, sed seclusâ fide, palpare & videre & comprehendere vult, quomodò sit bonus & non crudelis. Comprehenderet verò tunc, quandò sic de Deo diceretur. Neminem indurat, neminem damnat, sed omnibus miseretur, omnes salvos facit, ut destructo inferno, positoque metu mortis, nulla poena formidaretur futura. Ideò sic aestuat & contendit, ut Deum excuset & defendat, justum & bonum. Sed fides & spiritus aliter judicant, qui Deum bonum credunt, etiam si omnes homines perderet. Et quid prodest, nos ist is cogitationibus fatigari, ut culpam indurationis in liberum arbitrium rejiciamus? Faciat liber. arbitr. toto mundo totisque viribus, quicquid potest, nullum tamen excmplum edet, quo vel vitare poßit, ne induretur, nisi spiritum dederit Deus, vel quo misericordiam mereatur, si suis viribus relictum fuerit. Quid enim refert, an induretur vel mereatur indurari, cùm induratio necessariò insit, donèc inest impotentia illa, quâ non potest velle bonum, teste ipsâ Diatribe? Cum igitur absurdit as non tollatur ist is tropis, aut si tollatur, majores afferuntur absurditates, & lihero arb. omnia tribuuntur, facessant inutiles & seductores tropi, puroque & simplici verbo Dei haereamus. ALtera causa, quòd ea quae fecit Deus sunt valdè bona, nec Deus dixit, feci te in hoc ipsum, sed excitavi in hoc ipsum. Primò dicimus, quòd hoc dictum est antè lapsum hominis, ubì quae Deus fecerat, erant valdè bona. Sed mòx sequitur tertio capite, quomodò sit homo factus malus, desertus à Deo ac sibi relictus. Ex quo homine sic corrupto, nati sunt omnes impii, etiam Pharao, sicut Paulus ait. Eramus omnes natur â filii irae, sicut & caeteri. Condidit igitur Deus Pharaonem impium, hoc est, ex impio & corrupto semine, sicut in Proverbiis Salomonis dicit, Omnia propter semetipsum fecit Dominus, etiam impium ad diem malum. Non igitur sequitur, Deus condidit impium, ergò non est impius. Quomodò enim non est impius? Ex impio semine? Sicut dicit Psal. 51. Eccè in peccat is conceptus sum. Et Iob, Quis potest facere mundum de immundo conceptum semine? Licet enim Deus peccatum non faciat, tamen naturam peccato, subtracto spiritu, vitiatam, no̅ cessat for mare & multiplicare, tanquàm si faber ex ligno corrupto statuas faciat. Ità qualis est natura, tales fiunt homines, Deo creante & formante illos ex naturâ tali. Secundò dicitur, si de operibus Dei post lapsum intellig iles. Erant valdè bona, Observabis hoc dici, non de nobis, sed de Deo. No̅n. dicit, Vidit homo, quae fecerat Deus, & erant valdè bona. Multa videntur Deo & sunt bona valdè, quae nobis videntur & sunt pessima, Sic afflictiones, mala, errores, infernus, imò omnia optima opera Dei sunt coràm mundo peßima & damnabilia. Quid Christo & Evangelio meliùs? At quid mundo execratiùs? Igitur quomodò sint bona coràm Deo, quae nobis mala sunt, solus Deus novit, & ii qui oculis Dei vident, i. e. qui spiritum habent, Sed tàm acutâ disputatione nondùm opus est, Suf ficit interim illa prior responsio. QVaeritur fortaßis, quo modo Deus mala in nobis dicatur operari, tradere desideriis, seducere & similia? Oportuit sanè verbis Dei contentos esse, & simpliciter credere quod dicunt, cùm sint opera Dei prorsus inenarrabilia. Tamen in obsequium Rationis, id est, stultitiae humanae, libet ineptire & stultescere, & balbutiendo tentare, si quâ poßimus eam movere. Primùm etiam, Ratio & Diatribe concedit, Deum omnia in omnibus operari, ac sine ipso nihil fieri nec efficax esse. Est enim omnipotens, pertinetque id ad omnipotentiam suam, ut Paulus ait ad Ephesios. Iam Satan & homo lapsi & deserti à Deo, non possunt velle bonum, hoc est, ea quae Deo placent, aut quae Deus vult, Sed sunt in sua desiàeria conversi perpetuò, ut non poßint non quaerere quae sua sunt. Haec igitur eorum voluntas & natura sic à Deo aversa, non est nihil. Neque enim Satan & impius homo nihil est, aut nullam naturam aut voluntatem habent, licet corruptam & aversam naturam habeant. Illud igitur reliquum, quòd dicimus naturae in impio & Satanâ, ut creatura & opus Dei, non est minùs subjectu̅ omnipotentiae & actioni divinae, quàm omnes aliae creaturae & opera Dei. Quandò ergò Deus omnia in omnibus movet & agit, necessariò movet etiam & agit in Satanà & impio, Agit autem in illis taliter, quales illi sunt & quales invenit, hoc est, cumilli sint aversi & mali, & rapiantur motu illo divinae omnipotentiae, non nisi aversa & mala faciunt, tanqua̅ si Eques agat equu̅ tripedem vel bipedem, agit quidem taliter, qualis equus est, hoc est, equus malè incedit. Sed quid faciat Eques? Equu̅ talem simul agit cum equis sanis, illo malè, ist is benè, aliter non potest, nisi equus sanetur à Hc vides, Deum, cùm in malis & per malos operatur, mala quidem fieri, Deum tamen non posse malè facere, licet mala per malos faciat, quia ipse bonus malè facere non potest, malis tamen instrumentis utitur, quae raptum & motum potentiae suae non possunt evadere. Vitium ergò est in instrumentis, quae ociosa Deus esse non sinit, quòd mala fiunt, movente ipso Deo. Non aliter quàm si faber securi serratâ & dentatâ malè secaret. Hìnc fit, quòd impius non poßit non semper errare & peccare, quòd raptu divinae potentiae motus ociari non sinitur, sed velit, cuptat, faciat taliter, qualis ipse est. HAec rata & certa sunt, si credimus omnipotentem esse Deum. Deindè impium esse creaturam Dei, aversam verò relictamque sibi sine spiritu Dei non posse velle aut facere bonum. Omnipotentia Dei facit, ut impius non poßit motum & actionem Dei evadere, sed necessariò illi subjectus paret. Corruptio verò seu aversio sui à Deo, facit, ut benè moveri & rapi non poßit. Deus suam omnipotentiam non potest omittere propter illius aversionem. Impius verò suam aversionem non potest mutare. It à fit, ut perpetuò & necessartò peccet & erret, donec spiritu Dei corrigatur. In his verò omnibus Satan adhùc in pace regnat, & atrium suu̅ quietum poßidet sub motu isto divinae omnipotentiae. Post haec verò sequitur indurationis negocium, quod sic habet. Impius (ut diximus) sicut & Princeps suus Satan, totus est versus ad se & ad sua, non requirit Deum, nec curat ea quae Dei sunt, suas opes, suas glorias, sua opera, suum sapere, suum posse, & omninò suum regnum quaerit, illisque vult in pace frui. Quòd si quis ei resist at aut aliquid horum voluerit imminuere, eâde̅ aversione, quâ illa quaerit, etiam movetur & indignatur & furit in adversarium, Et non tàm potest non furere, quàm non potest non cupere & quaerere, Et tàm non potest non cupere, quàm non potest non esse, cum sit creatnra Dei, licet vitiata. Hic est ille furor mundi adversus Evangelion Dei. Nam per Evang elion venit ille fortior, victurus atrii quietu̅ possessorem, & damnat ist as cupiditates, gloriae, opum, sapientiae & justitiae propriae & omnia in quibus considit, Haec ipsa irritatio impiorum, cùm Deus illis contrarium dicit aut facit, quàm vellent, est ipsorum induratio & ingravatio. Nam cu̅ per sese sint aversi ipsâ naturae corruptione, tùm muliò mag is avertuntur & pejores fiunt, dùm ipsorum aversioni resistitur aut detrahitur. Sic Pharaoni impio erepturus Tyrannidem, irritavit eum & magis induravit & aggravavit cor ejus, dùm illum per verhum Mosi, velut regnum ablaturi & populum suae Tyrannidi subtracturi, invasit, & intùs spiritum non de dit, sed ipsius impiam corruptionem permisit Satanâ regnante, succensere, intumescere, furere & procedere, cum securitate quâdam & contemptu. NOn igitur quispiam cogitet, Deum, cùm dicitur indurare, aut malum in nobis operari (in durare enim est malum facere) sic facere, quasi de novo in nobis malum creet, ac si fing as malig num cauponem, qui ipse malus, in vas non malum fundat aut te̅peret venenum, ipso vase nihil faciente, quàm quòd recipiat vel patiatur temperatoris malignitatem. Sic n. fing ere videntur hominem per sese bonum aut non malum, pati à Deo malum opus, dùm audiu̅t à nobis dici, Deum in nobis oper ari bona & mala, nosque merâ neceßitata paßivâ subjici Deo operanti, non satis cogitantes, quàm inquietus sit actor Deus in omnib. creatur is suis, nullamque sinat feriari. Sed ità cogitet, qui utcunque talia volet intelligere, In nobis, id est, per nos Deu̅ operari mala, non culpâ Dei, sed vitio nostro, qui cùm simus naturâ mali, Deus verò bonus, nos actione suâ pro natur â omnipotentiae suae rapiens, aliter facere non poßit, quàm quòd ipse bonus, malo instrumento malu̅ faciat, licet hoc malo, pro suâ sapientiâ utatur benè ad gloriam suam & salutem nostram. Sic Satanae voluntatem malam inveniens, non autem creans, sed deserente Deo, & peccante Satan â malam factam, arripit operando, & movet quorsùm vult, licet illa voluntas mala esse non desinat, hoc ipso motu Dei. Hoc modo dixit David 2. Sam. 16. de Simei, Sine illu̅, ut maledicat, Dominus n. praecepit illi, ut maledicat David. Quomodò praecipiat Deus maledicere, scilicet, tàm virulentum & malum opus? Externum non erat uspiàm tale praeceptum. Respicit igitur Davidillò, quòd Deus omnipotens dixit & facta sunt, hoc est, verbo aeterno omnia facit. Itaque voluntatem Simei jam malam cum omnibus membris, contrà David anteà accensam, oblato oportunè David, ut meritò talem blasphemiam, rapit divina actio & omnipotentia, & ipse Deus bonus, per malum & blasphemum organum praecipit, id est, verbo dicit & facit, scilicet raptu actionis suae, hanc blasphemiam. SIc indurat Pharaonem, cùm impiae & malae ejus voluntati offert verbum & opus quod illa odit, vitio scilicet ingenito & natur ali corruptione, Atque cùm Deus spiritu intùs edm non mutet, pergat verò offerendo & obtrudendo, Pharao verò vires, opes, potentiam suam considerans, illis eodem naturali vitio considit, fit, ut hinc sua rum rerum imàginatione inflatus & exaltatus, illinc verò humilitate Mosi & verbi Dei adjectâ formâ venientis, superbus contemptor factus, induretur, tùm magis ac mag is irritetur & ingravetur, quò magis Moses instat & minatur. Haec autem volunt as ejus mala, se solâ non moveretur aut induraretur, sed omnipotens actor, cùm illam agat inevitabili motu, ut reliquas creaturas, necesse est eam aliquid velle, Tùm simul forìs offert, quòd naturaliter illam irritat & offendit, fit, ut Pharao non poßit vitare indurationem sui, sicùt vitare non potest & omnipotentiae divinae actionem, & aversionem sen malitiam suae voluntatis. Quare induratio Pharaonis per Deum sic impletur, quòd forìs objicit malitiae ejus, quòd ille odit naturaliter, tùm intùs non cessat movere omnipotente motu, malam (ut invenit) voluntatem, Illeque pro malitiâ voluntatis suae non potest non odisse contrarium sibi & considere suis viribus, sic obstinatur, ut neque audiat neque sapiat, Sed rapiatur possessus à Satanâ, velùt insanus & furens. HAec si persuasimus, vicimus in hâc causâ, & explosis tropis & gloßis hominum, verba Dei simpliciter accipimus, ne sit necesse Deum ex cusare, vel iniquitatis arguere. Cùm enim dicit, Ego indurabo cor Pharaonis, simpliciter loquitur, ac si sic diceret, Ego faciam, ut cor Pharaonis in duretur, seu, ut me operante & faciente, induretur. Quod quomodò fiat, audivimum, Scilicet intùs generali motu ipsa̅ movebo voluntatem malam, ut suo impetu & cursu volendi pergat, nec cessabo movere nec possum aliter. Forìs verò offeram verbum & opus, in quod impinget impetus ille malus, cùm aliud non poßit, nisi malè velle, me ipsum malum movente virtute omnipotentiae. Sic certißimus erat, & certißimè pronunciabat Deus, Pharaonem esse indurandum, ut qui certißimus erat, Pharaonis voluntate̅ nec motui omnipotentiae resist ere, nec malicia̅ sua̅ deponere, nec oblatu̅ adversariu̅ Mosen admittere posse, sed mane̅te volu̅tate ejus malâ, necessariò pejorem, duriorem & superbiorem fieri, dùm cursu & impetu suo impingeret in id quod nolebat & quod contemnebat, confisus potentiâ suâ. Iàt vides hìc, etiam hoc ipso verbo confirmari, lib. arb. nihil nisi malum posse, dùm Deus qui non fallitur ig norantiâ, nec mentitur nequitiâ, tàm securè promittit indurationem Pharaonis, certus videlicet, quòd voluntas mala non nisi malum velle poßit, & oblato bonosibi contrario, non nisi pejor fieri poßit. Reliqua igitur sunt, ut quaerat quispiam, Cur Deus non, esset ab ipso motuomnipotentiae, quo volunt as im piorum movetur, ut pergat mala esse & pejor fieri? Respondetur, hoc est optare, ut Deus propter impios desinat esse Deus, dùm ejus virtutem & actionem optat cessare, scilicet, ut desinat esse bonus, ne illi fiant pejores. At cur non simul mutat voluntates malas, quas movet? Hoc pertinet ad secreta majestatis, ubi incomprehensibilia sunt judicia ejus. Nec nostrum hoc est quaerere, sed adorare myst eria haec. Quòd si caro & sanguis hìc offensa murmuret, Murmuret sanè, sed nihil efficiet, Deo ideò no̅ mutabitur. Et si sca̅dalisati impii discedant quamplurimi. Electi tamen manebunt. Idem dicetur illis, qui quaerunt, Cur permisit Adam ruere, & cur nos omnes eodem peccato infectos condit, cùm potuisset illum servare & nos aliundè vel primùm purgato semine, creare. Deus est, cujus voluntatis nulla est causa nec ratio, & quae illi ceu regula & mensura praescribatur, cùm nihil sit illi aequale aut superiùs, sed ipsa est regula omnium. Si enim esset illi aliqua regula vel mensura, aut causa aut ratio, jam nec Dei volunt as esse posset. Non enim quia sic debet vel debuit velle, ideò rectum est, quod vult, Sed contrà, Quia ipse sic vult, ideò debet rectum esse quod fit. Creaturae voluntati causa & ratio praescribitur, sed non Creatoris voluntati, nisi alium illi praefeceris creatorem. HIs puto satìs confutatam esse tropologam Diatriben cum suo tropo, tamen adipsum textum veniamus, visuri, quàm conveniat inter ipsam & tropum. Mos est enim omnium, qui tropis eludunt argumenta, ut textu ipso fortiter contempto, hoc solùm laborent, ut excerptum vocabulum aliquod tropis torqucant, ac suo sensu crucifig ant, nullo respectu habito, vel circunst antiarum, vel sequentium & praecedentium, velintentionis aut causae authoris. Sic Diatribe hoc loco, nihil morata, quid agat Moses, aut quor sùm tendat ejus Oratio, voculam hanc. Ego indurabo (quâ offenditur) è textu rapit, fingitque pro libidine, interim nihil cogitans, quomodò sit rursùs inserenda, & coaptanda, ut quadret corpori textus, Atque haec est illa ratio, cur Scriptura non sit satìs dilucida apud tòt seculis receptißimos ac doctißimos viros. Nec mirum, quandò nec Sol talibus artibus petitus lucere posset. Sed ut omittam, quod superiùs monstravi, Pharaonem non rectè dici induratum, quòd lenitate Dei toleratus, non sit st atìm punitus, cùm tòt plagis castigatus sit. Quid opus erat, ut Deus totiès promitteret sese induraturum cor Pharaonis, tunc cùm signa fierent, qui jam antè signa & antè eam induratione̅ talis fuit, ut qui lenitate divinâ toleratus nec punitus, tòt mala intulerit filiis Israël, successu prospero & opibus inflatus, si indurare dicitur, divinâ lenitate tolerari nec st atim punire? Vides igitur pror sùs nihil adre̅ facere tropum ist um hoc loco? Vt qui generaliter ad omnes pertinet, qui peccent lenitate divinâ tolerati. Sic enim omnes homines indurari dicemus, cùm nemo non peccet, peccaret verò nullus, nisi toleraretur lenitate divinâ. Alia est igitur haec Pharaonis induratio praeter illam generalem tolerantiam lenitatis divinae. HOc potiùs agit Moses, ut non adeò praedicet malitiam Pharaonis, quàm veritatem & misericordiam Dei, ne scilicet filii Israël diffidant promißionibus Dei, ubì se liberaturum eos promisit, Ea res cùm esset maxima, praedicit illis difficultatem, ne labascant fide, scie̅tes haec omnia praedicta & disponente ipso, qui promisit, sic gerenda, ac si diceret, Libero vos quidem, sed hoc difficulter credetis, adeò resistet & differet rem Pharao, sed confidite nihilominùs. Hoc totum quoque, quod ille differt, me operante fiet, ut eò plura & majora faciam miracula, ad confirmandos vos in fide, & ad ost endendam potentia̅ meam, ut deinceps eò magìs mihi in aliis omnibus credatis. Sic & Christus facit, cum suis discipulis regnu̅ promit tit in caenâ novißimâ, difficultates plurimas praedicit, suam ipsius mortem, & ipsorum multas tribulationes, ut cùm factum esset, crederent deincèps multò magìs. Nec Moses obscurè hunc sensum nobis exhibet ubì dicit, Pharao autem non dimittet vos, ut mult a signa fiant in Aegypto, Et iterùm, in hoc ipsum excitaum i te, ut ost endam potentiam meamin te, & enarretur nomen meum in universâ terrâ. Vides hìc ideò Pharaonem indurari, ut resist at Deo, & differat redemptionem, quò fiat occasio mult is signis & declarandae potentiae Dei, ad enarrandum & credendum ei in omni terrâ. Quid hoc est aliud, quàm haec omnia dici & fieri, ad confirmandam fidem & ad consolandos infirmos, ut Deo deincèps, tanquàm veraci, fideli, potenti & misericor di libenter credant? Velùt si parvulis blandißimè loquatur, ne terreanimi duritiâ Pharaonis. Nam & illam ipsam ego operor, & in manu meâ habeo, qui libero vos, tantùm illâ utar, ad multa signa facienda & ad declarandam majest atem meam, pro fide vestrâ. HInc illud est, quod ferè post singulas plag as repetit Moses, Et induratum est cor Pharaonis, ut non dimitteret populum, sicùt locutus fuerat Dominus. Quid est hoc, Sicut locutus erat Dominus, nisi ut verax appareret Dominus, qui illum indur andum praedixerat? Sihìc ulla erat vertibilitas aut libert as arbitrii in Pharaone, quae in utrunque potuisset, non potuisset Deus tàm certò praedicere ejus indurationem. Nunc cùm promit tat is, qui nec falli, nec mentiri potest, necessariò & certißimè futurum erat, ut induraretur, Quod non fieret, nisi induratio pror sùs esset extr à vires hominis, & in solius Dei potestate, modo, quo diximus suprà, videlicèt, quòd Deus certus erat, sese operationem omnipotentiae generalem non omissurum in Pharaone, aut propter Pharaonem, cùm nec poßit eam omittere. Deindè aequè certus erat, voluntatem Pharaonis naturaliter malam & aversam, non posse consentire verbo & operi Dei contrario sibi, ideò impetu volendi in Pharaone per omnipotentiam Dei iutùs servato, & occursu verbi & operis contrarii forìs objecto, nihil aliud fieri potuit, quàm offensio & induratio cordis in Pharaone. Si enim Deus omisisset actionem omnipotentiae suae in Pharaone, tùm cùm ei verbum Mosi contrarium objecit, & sola voluntas Pharaonis suâ viegisse fingeretur, tùm disputandi locus fortè fuisset, utro sese inclinare potuisset. Nunc verò, cùm agatur & rapiatur volendo, non fit quidèm voluntati ejus vis, quia non cogitur nolens, Sed naturali operatione Dei rapitur ad volendum naturaliter, qualis qualis est (est autem mala) ideò non potest non impingere in verbum, & sic indurari. Ità videmus hunc locum fortiter contrà liber. arbitr. pugnare, eo nomine, quòd Deus, qui promittit, nequeat mentiri, Siautem non mentitur, non potest Pharao non indurari. SEd & Paulum videamus, qui hunc locum ex Mose assumit Ro. 9. Quàm miserè torquetur Diatribe in eo loco, ne lib. arb. amittat, in omnem habitum sese versat. Nùnc dicit, esse neceßitatem consequentiae, sed non consequentis, Nùnc ordinatam seu voluntatem signi, cui resisti potest, Voluntatem placiti, cui resisti non potest. Nùnc loci adducti ex Paulo non pugnant, non loquuntur de salute hominis, Nùnc praescientia Dei neceßitatem, nùnc non ponit neceßitatem, Nùnc praevenst gratia voluntatem, ut velit, comitatur euntem, dat felicem eve̅tum, Nùnc causa primaria agit omnia, nùnc agit per causas secundarias ipsâ quietâ. Ist is & similibus ludibriis verborum, nihil facit, quàm quòd tempus redimat, & causam interìm nobis ex oculis rapiat, alioque trahat. Tàm stupidos & socordes nos aestimat vel tàm paru̅ affici causae, quàm ipsa afficitur. Aut more infantium, qui, ubì metuunt vel ludunt, oculos manihus velant, tùm à nemine videri sese putant, quòd ipsi neminem videant. Sic per omnem modum Diatribe, radios, imò fulgura clarißimoru̅ verboru̅ no̅ ferens, fingit sese non videre id quod res est, persuasura nobis simùl, ut & ipsi oculis velatis non videamus. Sed haec omnia sunt signa convicti animi & invictae veritati reluctantis temerè. Figmentum illud de necessitate consequentiae & conseqnentis, Superiùs confutatu̅ est. Fingat, refing at, cavilletur, recavilletur Diatribe quantu̅ volet. Si praescivit Deus, Iudam fore proditorem, necessariò Iudas fie bat proditor, nec erat in manu Iudae aut ullius creaturae, aliter facere aut voluntatem mutare, licet id fecerit volendo non coactus, sed velle illud er at opus Dei, quod omnipotentiâ suâ movebat, sicut & omnia alia. Stat enim invicta & evidens sententia. Deus non mentitur nec fallitur. Non sunt hìc obscura verba vel ambigua, etiam si omnes omnium seculoru̅ viri doctißimi caecutiant, ut aliter saperent & dicerent. Et ut multa tergiverseris, conscientia tamen tua & omnium convicta, cogitur sic dicere, Si Deus non fallitur in eo quod praescit, necesse est ipsum praescitum fieri, aliòqui quis credere posset ejus promißionibus? Quis metueret ejus minas? Si non sequitur necessariò quod promittit aut minatur? Aut quomodò promittat aut minetur, si praescientia ejus fallit aut nostrâ mutabilitate impediri potest. Obstruit planè haec nimia certae veritatis lux, omnium os, dirimit omnes quaestiones, victoriam statuit adversus omnes argutias elusorias. SCimus sanè, praescientiam hominum falli, Scimus non ideò eclipsin venire quia praescitur, sed ideò praesciri quia ve̅tura est. Quid nobis cum ist â praescientiâ? De praescientiâ Dei disputamus, huic nisi deder is necessarium effectum praesciti, fidem & timorem Dei abst ulisti, promißiones & minas divinas omnes labefecisti, atque adeò ipsa̅ divinitatem negasti. Sed & ipsamet Diatribe, cum diù esset luctata omniaque tentasset, tandèm vi veritatis compulsa, consitetur nostram sententiam, dicens. De voluntate ac destinatione Dei difficilior est quaestio, Vult enim Deus eadem, quaepraescit. Et hoc est quod subjicit Paulus, Volu̅tati ejus quis resistit, si miseretur cui vult, si indurat que̅ vult? Etenim si esset Rex, qui quicquid vellet, efficeret, nec quisqua̅ posset obsistere, facere diceretur quicquid vellet. Ità Dei voluntas, quoniam est causa principalis omnium, quae fiunt, videtur neceßitatem nostrae voluntati inducere. Haec illa. Et gratias tandem agimus Deo, pro sano sensu Diatribes. Vbì nunc igitur lib. arb. Sed rur sùs elabitur anguilla ist a subitò dicens. Verùm hanc quaestionem non explicat Paulus, sed objurgat disputantem, O homo tu qui es qui respondes Deo? O pulchrum effugium, Hoccinè est divinas literas tractare, sic propriâ authoritate de proprio capite, sine Scripturis, sine miraculis pronunciare, imò clarißima verba Dei depravare? Non explicat Paulus quaestionem illam? Quid tùm facit? Objurgat disputante̅ (inquit) An non est ist a objurgatio, absolutißima explicatio? Quid enim quaerebatur ist â quaestione de voluntate Dei? Nonnè hoc, an neceßitatem imponeret nostrae voluntati? At Paulus respondet quòd sic, Cujus vult miseretur (ait) quem vult indurat. Non est volentis neque currentis, sed miserentis Dei. Nec contentus explicasse, insuper illos, qui pro lib. arb. adversus hanc explicationem murmurant, & merita nulla esse & non nostrâ culpâ nos damnari ac similia garriunt, inducit, ut murmura eorum & indignationem compescat dicens, Dicis itaque mihi, Quid adhùc queritur? Voluntati ejus quis resistet? Vides prosopopejam? Illi audito, quòd voluntas Dei nobis neceßitatem inducit, blasphemantes murmura̅t & dicunt, Quid adhùc queritur? Hoc est, Cur Deus sic instat, sic urget, sic exigit, sic queritur? Quid accusat? qued arguit? Quasi nos homines poßimus, si velimum, que exigit, No̅ hahet justam causam querelaeistius, suam voluntate̅ potiùs accuset, ibì queratur, ibì urgeat, Quis enim voluntati ejus resist et? Quis misericordiam obtineat ubì noluerit? Quis liquefiat si indurare voluerit? Non est in manu nostrâ ejus voluntatem mutare, multò minùs resistere, quae nos vult induratos, quâ voluntate cogimur esse indurati, velimus nolimus. SI Paulus non explicarat hanc quaestionem aut non certò definierat, neceßitatem nobis imponi praescientiâ divinâ, quid opus erat, ut induceret murmurantes & causantes, voluntati ejus non posse resisti? Quis enim murmuraret aut indignaretur, si non sentiret definiri neceßitatem illam? Verba non sunt obscura, quibus de resistendo voluntati Dei loquitur, An ambiguum est, quid sit resistere, quid volunt as, aut de quo loquatur, cùm de Dei voluntate loquitur? Caecutia̅t sanè hìc infinita millia Doctorum probatißimorum & Scriptnras fingant dilucidas non esse, & quaestionem difficilem paveant. Nos habemus verba clarißima, quae sic sonant, Cujus vult, miseretur, que̅ vult, indurat. Itèm, Dicis itaque mihi, Quid queritur? Voluntati ejus quis resistet? Nec est quaestio difficilis, imò nihil facilius etiam communi sensui, quàm hanc sequelam esse certam, solidam, veram, Si Deus praescit, necessariò fit, ubì hoc ex Scripturis praesuppositu̅ fuerit, que Deus neque errat neque fallitur. Difficile̅ quide̅ esse quaestionem fateor, imò impoßibilem, si simùl utrunque voles statuere & praescientiam Dei & libertatem hominis. Quid enim difficilius, imò magìs impoßibile, quàm ut contradictoria aut contraria non pugnare contendas, aut ut simùl aliquis numerus sit decem & simùl idem sit novem? Non est difficultas in nostrâ quaestione, sed quaeritur & introducitur, non secùs ac ambiguitas & obscuritas in Scripturis quaeritur & violenter introducitur. Compescit itaque imptos ist is verbis clarißimis offensos, quòd nostrâ neceßitate voluntatem divinam impleri sentirent, ac definit um certò sentirent, sibi nihil libertatis aut liberi arbitrii relictum, sed omnia in solius Dei voluntate pendere. Compescit autem sic, ut jubeat eos tacere, & revereri majestate̅ potentiae & voluntatis divinae, in quam nos nullum jus, ipsa verò in nos habet plenum jus faciendi quicquid voluerit. Neque fieri nobis injuriam, cùm nihil nobis debeat, nihil à nobis acceperit, nihil promiserit, nisi quantum voluit & placuit. HIc igitur locus, hìc tempus est, non Corycios illos specus, sed vera̅ majest atem in metuendis mirabilibus & judiciis suis incomprehensibibus adorandi & dicendi, Fiat voluntas tua sicut in coelo & in terrâ. At nos nullibì sumus magìs irreverentes & temerarii, quàm in illis ipsis myst eriis & judiciis impervestig abilibus invadendis & arguendis, interìm verò fingimus nobis incredibilem reverentiam in Scripturis sanctis scrutandis, quas Deus jußit scrutari. Non scrutamur hìc, illìc verò, ubì scrutari prohibuit, nihil facimus, nisi quòd perpetuâ temeritate, ne dica̅ blasphemiâ, scrutemur. An non est scrutari temerè, conari, ut liberrima praescientia Dei conveniat cum nostrâ libertate? Parati, praescientiae Dei derogare, nisi nobis libertatem permiserit, aut si neceßitatem intulerit, cum murmurantibus & blasphemantibus dicere, Quid adhus queritur? Voluntati ejus quis resistet? Vbì Deus naturâ clementißimus? Vbì qui non vult mortem peccatoris? An ideò nos condidit, ut delectaretur cruciatibus hominum? Et similia, quae apud inferos & damnatos ulucabuntur in sempiternum. At talem oportere esse Deum vivum & verum, qui libertate suâ neceßitatem imponat nobis, ipsa Ratio naturalis cogitur confiteri, videlicet, quòd ridiculus ille Deus fuerit, aut idolum veriùs, qui incertò praevideat futura, aut fallatur eventis, cum & gentiles Diis suis fatum dederint ineluct abile. Aequè ridiculus fuerit, si non omnia poßit & faciat, aut aliquid sine ipso fiat. Conceßâ autem praescientiâ & omnipotentiâ, sequitur naturaliter irrefragibiliconsequentiâ. Nos per nos ipsos non esse factos, nec vivere, nec agere quicquam, sed per illius omnipotentiam. Cùm aute̅ tales nos ille antè praefcierit futuros, talesque nunc faciat, moveat & gubernet, qúid potest fingi quaeso, quod in nobis liberum sit, aliter & aliter fieri, quàm ille praescierit, aut nunc agat? Pugnat itaque ex diametropraescientia & omnipotentia Dei, cum nostro lib. arb. Aut enim Deus falletur praesciendo, errabit & agendo (quod est impoßibile) aut nos agemus & agemer secundum ipsius praescientiam & actionem. Omnipotentiam verò Dei voco, non illam potentiam, quâ multa non facit, quae potest, sed actualem illam, quâ potenter omnia facit in omnibus, quo modo Scriptura vocat eum omnipotentem. Haec inquàm omnipotentia & praescientia Dei, funditus abolent dogma lib, urb. Nec potest hìc praetexi obscurit as Scripturae aut difficult as rei. Verba sunt clarißima etiam pueris nota, Res est plana & facilis, etiam communi sensus judicio naturali probata, ut nihil faciat quantavis series seculorum, temporum, personarum, aliter seribentium & docentium. SCilicèt hoc offendit quàm maximè sensum illum communem seu rationem naturalem, quòd Deus merâ voluntate suâ homines deserat, induret, damnet, quasi delectetur peccatis & cruciatibus miserorum tantis & aeternis, qui praedicatur tantae misericordiae & bonitatis &c. Hoc iniquum, hoc crudele, hoc intoler abile visum est de Deo sentire, quo offensi sunt etiam tot & tanti viri, tòt seculis. Et quis non offenderetur? Ego ipse no̅ semèl offensus sum usque ad profundum & abyssum desperationis, ut optarem nunquàm esse me creatum hominem, antequàm scirem, quàm salutaris illa esset desperatio & quàm gratiae propinqua. Ideò sic sudatum & laboratum est, pro excusandâ bonitate Dei, pro accusandâ voluntate hominis, ibì repertae dist inctiones de voluntate Dei ordinatâ & absolutâ, de neceßitate co̅sequentiae & consequentis, & multa similia. Sed quibus nihil est profectum, nisi quòd rudibus impositum est, inanitate verborum & oppositione falsò nominataescientiae. Mansit nihilominùs semper aculeus ille alto corde infixus, tàm rudibus quàm eruditis, si quandò ad re̅ seriam ventum est, ut sentirent neceßitatem nostram, si credatur praescientia & omnipotentia Dei. Atque ipsamet Ratio naturalis, quae neceßitate illâ offenditur & tantâ molitur ad eam tollendam, cogitur eam concedere, proprio suo judicio convicta, etiam si nulla esset Scriptura. Omnes enim homines inveniunt hanc sententiam in cordibus suis scriptam, & agnoscunt eam ac probant (licet inviti) cùm audiunt eam tractari. Primò Deum esse omnipotentem, non solùm potenttâ, sed etiam actione (ut dixi) aliòqui ridiculus foret Deus. Deindè ipsum omnia nosse & praescire, neque errare neque falli posse. Ist is duobus omnium corde & sensu conceßis, coguntur mòx inevitabili consequentiâ admittere. Nos non fieri nostrâ voluntate, sed neceßitate, Ità nos non facere quodlibet, pro jure lib. arbitr. sed pro ut Deus praescivit & agit consilio & virtute infillibili & immutabili. Quare simùl in omnium cordibus scriptum invenitur, lib arb. nihil esse, licet obscuretur, tòt disputationibus contrariis & tantâ tòt virorum authoritate, tòt seculis aliter docentibus. Sicùt & omnis alia Lex (teste Paulo) in cordibus nostris scripta, tùm agnoscitur, ubì rectè tractatur, tùm obscuratur, ubì impiis Magistris vexatur & aliis opinionibus occupatur. AD Paulum redeo, qui si Rom. 9. non explicat quaestionem nec definis neceßitatem nostram ex praescientiâ & voluntate Dei, Quid opus illi erat, inducere similitudinem figuli, qui ex uno eodemque luto aliud vas facit in honorem, aliud in ignominiam? Nec tamen fig mentum dicit fictori suo: Cur me ità facis? De hominibus enim loquitur, quos luto comparat & Deum figulo. Friget nimirùm, imò inepta est similitudo & frustrà adducta, si non sentit libertatem nostram nullam esse. Quin tota disputatio Pauli frustranea est, quâ tuetur gratiam. Nam hoc agit totâ Epistolâ, ut ost endat, non nihil posse, neque tùm etiam, cùm benè videmur facere, ut ibidèm dicit, quòd Israël sectando justiciam, non tamen pervenerit ad justitiam. Gentes verò pervenerint non sectando. De quo latiùs agam, cùm nostras copias producam. At Diatribe dißimulans totum corpus disputationis Paulinae, & quorsùm tendat Paulus, vocabulis interìm excisis & depravatis se solatur. Nec juvat Diatriben quicquam, quòd posteà Paulus Rom. 11. rur sùs exhortatur, dicens: Tu fide st as, vide ne extollar is, Itèm, Etiam illi si crediderint, inserentur &c. Nihil enim ibì de viribus hominum dicit, sed verba imperativa & conjunctiva profert, quibus quid efficiatur, suprà satìs est dictum. Atque ipsemet Paulus eodem loco praeveniens lib. arb. jactatores, non dicit illos posse credere, sed potens est (inquit) Deus illos inserere. Breviter adeò trepedè & cunctanter incedit Diatribe in ist is locis Pauli tractandis, ut videatur in conscientiâ dissentire suis verbis. Cùm enim maximè illi fuisset pergendum & probandum, ferè semper sermonem abrumpit, dicens: Sed de his satis. Itèm, Nunc illud non excutiam. Itèm, non est hujus instituti. Itèm, illi sic dicerent, Et multa similia, relinquitque rem in medio, ut nescias an dicere pro lib. arb. vel eludere tantùm inanibus verbis Paulum videri voluerit, idque jure & more suo, ut cui non est res seria in hâc causâ. Nos autem no̅ oportet ità frigere, super arist as incedere, aut ventis velùt arundo moveri, sed certò, constanter & ardenter asserere, tùm solidè & dextrè ac copiosè demonstrare quod docemus. IAm verò quàm pulchrè libertatem simùl cum neceßitate conservat, dicens: Nec omnis neceßitas excludit liberam voluntatem, Quemadmodùm Deus Pater gig nit necessariò Filium, & tame̅ volens ac liberè gignit, quia non coactus. Obsecro, an disputamus nùnc de coactione & vi? Nonnè de neceßitate immut abilitatis nos loqui, tòt libellis test ati sumus? Scimus, quòd Pater volens gignit, quòd Iudas volendo prodidit Christum, sed hoc velle in ipso Iuda certò & infallibiliter futurum fuisse dicimus, si Deus praescivit. Aut si nondùm intelliguntur quae dico, aliam neceßitatem violentam ad opus, aliam neceßitatem infallibilem ad tempus referamus, de post eriore nos loqui intelligat, qui nos audit, non de priore, hoc est, non disputamus, an Iudas invitus aut volens proditor sit factus, sed an tempore praedefinito à Deo infallibiliter fieri oportuerit, ut Iudas volendo proderet Christum. Sed vide, quid hic dicat Diatribe, Si spectes Dei praescientiam inf allibilem, necessariò Iudas erat proditurus. Et tamen Iudas poterat mutare voluntatem suam. Intelligis etiam mea Diatribe, quid loquar is? Vt omittam illud, quòd voluntas non potest nisi malum velle, ut suprà est probatum. Quomodò potuit Iudas mutare voluntatem suam, st ante infallibili praescientiâ Dei? an potuit praescientiam Dei mutare & fallibilem facere? Hîc suc cumhit Diatribe & relictis signis & projectis armis cedit loco, rejiciens dispistationem ad Scholasticas subtilitates de neceßitate consequentiae & consequentis, ut quae nolit ist as argutias persequi. Prudenter certè, cùm causam perduxeris in medias turbas, & jam maximè sit opus disputatore, tùm terga vertas, & aliis relinquas negocium respondendi & definiendi. Hoc consilio oportuit uti ab initio, & à scribendo in totum abstinere, juxtà illud: Ludere qui nescit, campestribus abstinet armis. Non enim ab Erasmo expectabatur, ut difficultatem illam moveret, quomodò Deus certò praesciret & tamen contingenter nostra fierent. Erat haec difficultas longè antè Diatriben in mundo. Sed expectabatur, ut responderet ac definiret. Ipse verò Rhetoricâ transitione usus, nos ignaros Rhetoricae, secùm trahit, ac si hìc de re nihili agatur, sintque merae argutiae quaedam, fortiter se proripit è mediis turbis, hederâ coronatus & lauro. Verùm non sic frater, Nullae est Rhetorica tanta, quae ludat veram conscientiam, fortior est aculeus conscientiae omnibus viribus & figuris eloquentiae. Nos hic non patiemur Rhetorem transire & dißimulare, non est nùnc locus huic schemati. Rerum cardo & causae caput hìc petitur. Et hìc vel liberum arbitrium extinguitur, vel in totum triumphabit. Tu verò cùm sentias periculum, imò certam victoriam contrà liberum arbitrium, simulas te nihil sentire nisi argutias. Hoccinè est fidelem Theologum agere? Te ne causa seriò afficiat? Qui sic relinquas & auditores suspensos, & disputationem perturbatam & exasperatam, nihilominùs tamen velis honestè satisfecisse & palmam retulisse videri. Ista vafricia & versutia in causis prophanis tolerari valeat, in re Theologicâ, ubì simplex & aperta veritas quaeritur pro salute animarum, odio dignißima & intolerabilis est. SEnserunt & Sophistae vim invictam & insustentabilem hujus argumenti, ideò finxerunt neceßitatem consequentiae & consequentis. Sed quàm nihil hoc fig mentum efficiat, suprà docuimus. Etenim & ipsi non obser vant, quid dicant & quantùm admittant contrà sese. Si enim neceßitatem consequentiae concesseris, victum ac prostratum est lib. arb. nec quic quam juvat vel neceßitas vel contingentia consequentis, Quid ad me? Si lib. arb. non cogatur, sed volenter faciat, quod facit. Sufficit mihi, quòd concedis, necessariò fore, ut volenter faciat quod facit, nec aliter habere se queat, si Deus it à praescierit. Si Deus praescit Iudam proditurum aut mutaturum esse volu̅tatem prodendi, utrùm praescierit, necessariò veniet, aut Deus falletur praesciendo & praedicendo, quod est impoßibile. Hoc enim efficit neceßitas consequentiae, id est, si Deus praescit, ipsum necessariò fit. Hoc est, liberum arbitrium nihil est. Ist a neceßitas consequentiae non est obscura nec amhigua, ut si etiam caecutiant omnium seculorum Doctores, cogantur tamen eam admittere, cum sit it à manifesta & certa, ut palparipoßit. Neceßitas verò consequentis, quâ illi se solantur, merum phantasma est & ex diametro pugnat cum neceßitate consequentiae. Exempli gratiâ, Neceßitas consequentiae est, si dixero, Deus praescit Iudam fore proditorem, ergò certò & infallibiliter fiet, ut Iudas proditor sit. Adversus hanc neceßitatem & consequentiam, tu sic te solaris. Sed quia Iudas potest mutare voluntatem prodendi, ideò non est neceßitas consequentis. Rogo te, quomodò con veniunt illa duo, Iudas potest non prodere velle, Et necesse est ut Iudas prodere velit? Nonnè directè contradicunt & pugnant? Non cogetur (inquis) prodere invitus. Quid hoc ad rem? Tu dixisti, de neceßitate consequentis, illum scilicét, non induci neceßitate consequentiae, nihil de coactione consequentis dixisti. Responsio fuit de neceßitate consequentis, & tu exemplum profers de coactione consequentis, aliud quaero & aliud tu reddis. Hoc facit oscitantia illa, quâ non observatur, quàm nihil efficiat illud commentum de neceßitate consequentis. HA Ec de primo loco, qui fuit de induratione Pharaonis, qui tamen oe̅s locos & multas copias involuit, easque invictas. Nunc alterum videamus de Iacob & Esau, de quibus nec dùm natis dictum est, Major serviet minori. Hunc locu̅ sic eludit Diacribe, quòd propriè non pertinet ad salute̅ hominis, potest n. Deus velle, ut homo servus sit & pauper, velit, nolit, nec tamen rejiciatur ab aeternâsalute. Vide quaeso, quòt diverticula & effugta quaerat lubricus animus & qui veritate̅ fugit, Nec tame̅ effugit. Esto sanè, locus ille non pertineat ad salute̅ hominis, de quo infrà, nunquìd ideò nihil efficit Paulus qui illu̅ adducit? Ridiculu̅ ne aut ineptu̅ faciemus Paulu̅ in disputatione tàm seriâ? Verùm illud Hieronymianu̅ est, qui no̅ uno loco audet super ciliosè satìs, sed simùl ore sacrilego dicere, Eapugnare apud Paulum, quae locis suis non pugnant, hoc est tantu̅ dicere: Paulus cùm fundamenta dogmatis Christiani jacit, nihil facit, nisi quòd depravat Scripturas divinas & ludit animas fidelium, sententiâ suo cerebro effictâ & Scripturis violenter intrusâ, Sic honorari debet spiritus in sancto illo & electo organo Dei Paulo. Atque ubì Hieronymus cu̅ judicio legi debeat, & hoc dictum ejus inter ea numerari, quae multa vir ille (ea fuit obscientia & hebetudo ejus in Scripturis intelligendis) impiè scribit, Diatribe ipsum sine judicio arripit, nec glossâ salte̅ aliquâ dignatur mitigare, sed velùt certißimo oraculo, Scripturas divinas & judicat & temperat. Sic impia hominum dicta, pro regulis & mensuris divinae Scripturae accipimus. Et adhùc mir amur, illam fieri ambiguam & obscuram, Patresque tòt in illâ caecutire, cùm hâc ratione, impia & sacrilega fiat. ANathema sit igitur, qui dixerit, ea non pugnare locis suis, quae apud Paulum pugnant. Hoc enim dicitur solùm, sed non probatur, Dicitur verò ab iis, qui neque Paulum nec locos ab eo citatos intelligu̅t, sed vocabulis acceptis, suo, id est, impio sensu, falluntur. Vt n. maximè hic locus Gen. 25. de servitute temporali solâ intellig eretur (quod no̅ est verum) tamen à Paulo rectè & efficaciter adducitur, dùm per ipsum probat, no̅ per merita Iocab & Eseu, Sed PERVOCANT EM dictum esse ad Saram, Major serviet minori. Paulus disputat, an illi virtute aut meritis lib. arb. pervenerint ad id, quod de eis dicitur, probatque, quòd non, sed solâ vocantis gratiâ eò per venerit Iacob, quò non per venit Esau. Probat autem id invictis verbis Scripturae, scilicet quòd nondùm nati, Itèm, nihil boni aut mali operati fuerint. Atque in hâc probatione situm est pondus rerum, hoc agitur in ist â causâ. Diatribe verò ist is omnibus egregiâ Rhetoricâ transitis & dißimulatis, disputat nihil de meritis, quod tame̅ suscepit ut faceret, quod & tractatio Pauli exigit, sed de servitute temporali cavillatur, quasi hoc aliquid ad rem pertineat, tantùm ne videatur victa pote̅tißimis Pauli verbis. Quid enim haberet, quod oggannir et contrà Paulu̅ pro lib. arb. Quid lib. arb. juvit Iacob? Quid obfuit Esau? Cùm jam praescientiâ & destinatione Dei, uterque nondùm natus, nihilque operatus, definitus esset, qualia esset recepturus, scilicèt, ut ille serviret, hic dominaretur, Praemia decernuntur, antequàm operarii nascantur & operentur. Hic debuit respondere Diatribe, Hoc urget Paulus, quòd nihil boni, nihil mali adhùc facerint, & tamen sententiâ di vinâ alter dominus, alter servus decernitur. Non hoc quaeritur, an ser vitus illa pertineat ad salute̅, sed quo merito illa imponitur ei, qui non meruerat? Sed molestißimum est cùm pravis ist is studi is torquendae & eludendae Scripturae conflictari. DEindè quòd non de servitute illorum solâ agat Moses, & etiam in hoc rectè faciat Paulus, quòd de salute aeternâ intelligat (quanquàm hoc non ità faciat ad rem, tamen non patiar Paulum calumniis sacrilegorum contaminari) convincitur ex ipso textu. Sic enim habet oraculum in Mose: Duo populi ex utero tuo dividentur, populusque populum superabit & major serviet minori. Hìc manifestè duo populi discernuntur. Alter in gratiam Dei recipitur licet minor, ut vincat majorem, non quide̅ viribus, sed favente Deo. Aliòqui, quomodò vincat minor majorem, nisi Deus sit cum eo? Cùm igitur minor sit futurus populus Dei, non sola ibì dominatio externa tractatur aut servitus, sed omnia quae pertinent ad populum Dei, id est, verbum, spiritus, promißio Christi, & regnum aeternum, id quod etiam latiùs posteà Scriptura confirmat, ubì Iacob benedici & promißiones & regnum accipere describit, Quae omnia Paulus breviter indicat, dùm dicit, Majorem serviturum esse Minori, nos ad Mosen remittens latiùs haec tractantem, ut poßis contrà Hieronymi & Diatribes sacrilega̅ sententiam dicere, fortius ea pugnare locis suis, quàm apud Paulum, quaecunque adducit, id quod non solùm de Paulo verum est, sed de omnibus Apostolis, qui Seripturas adducunt, tanqàm testes & assertrices sui sermonis. Ridiculum verò esset, id pro testimonio adducere, quod nihil testetur neque faciat ad rem. Si enim inter Philosophos ridiculi sunt, qui ignotum per ignotius aut per impertinens probant, quâ fronte nos hoc tribuemus summis ducibus & authoribus Christianae doctrinae, in quâ pendet animarum salus? Praesertìm ubì ea docent, quae sunt capita fidei. Sed ista decent eos, qui Scripturis divinis seriò non afficiuntur. ILlud verò Malachiae, quod Paulus attexit, Iacob dilexi Esau autem odio habui, triplici industriâ torquet. Prima est, Si literam urgeas (inquit) Deus non amat, quemadmodùm nos amamus, nec odit quenquam, cùm in Deum non cadant affectus hujus modi. Quid audio? An nu̅c quaeritur, quomodò Deus amet & odiat, ac non potiùs, cur amet & odiat? Quo merito nostro amet aut odiat, quaeritur. Pulchrè scimus, quòd Deus non amat aut odit, quemadmodùm nos, siquidèm nos mutabiliter & amamus & odimus, Ille aeternâ & immut abili naturâ amat & odit, sic non cadunt in illum ac cidentia & affectus. Atque hoc ipsum est, quod lib. arb. cogit nihil esse, quòd aeternus, & immutabilis sit amor, aeternum odium Dei erga homines, antequàm mundus fieret, non solùm antè meritu̅ & opus lib. arb. omniaque necessariò in nobis fieri, secundùm quod ille vel amat vel non amat ab aeterno: Vt non solùm amor Dei, sed etiam modus amandi, neceßitatem nobis inferat, ut videas, quàm prosint Diatribe sua effugia, ut ubique magìs impingat, quò magìs evadere nititur, adeò non succedit veritati reluctari. Sed esto, Valeat tibi tropus, ut amor Dei sit effectus amoris, & odium Dei sit effectus odii, Nunquîd illi effectus citrà & praeter voluntatem Dei fiunt? An hìc etiam dices, Deum non velle quemadmodùm nos, nec affectum volendi in illum cadere? Si fiunt igitur effectus illi, non nisi volente Deo fiunt. Iam quod vult Deus, hoc aut amat aut odit. Responde igitur, quo merito amatur Iacob & oditur Esau antequàm nascuntur & operantur? Stat igitur Paulus, optimè Malachiam inducens prosententiâ Mosi, scilicèt, quòd ideò vocarit Iacob antequàm nasceretur, quia dilexerit eum, non autem dilectus sit priùs à Iacob, aut merito ejus ullo permotus, ut ost enderetur in Iacob & Esau, quid nostrum queat liberum arbitrium. ALtera industria est, quòd Malachias non videtur loqui de odio, quo damnamur inaeternum, sed de temporariâ afflictione, Reprehenduntur enim qui extruere volebant Edomaeam. Hoc iterùm dicitur ad contumeliam Pauli, quasi vim fecerit Scripturis. Adeò nihil veremur majestatem Spiritus sancti, modo nostra statuamus. Sed feremus interìm contumeliam hanc, videamusque quid efficiat. Malaehias de afflictione te̅porali loquitur. Quid indè? Aut quid hoc adre̅? Paulus ex Malachiâ probat illam afflictionem sine merito, soloque odio Dei illatam Esau, ut lib. arb. nihil esse concludat. Hìc urgeris, hìc responderi oportuit. Nos de merito disputamus, tu de mercede loqueris, & sic loqueris, ut non eludas tame̅ quod voluisti, imò cùm de mercede loquaris, meritum confiteris. At illud dißimulas te videre. Dic igitur, quae fuit causa, amandi Iacob & odio habendi Esau apud Deu̅, cùm illi nondùm essent? Iam & illud falsum est, quòd Malachias solu̅ de temporariâ afflictione loquatur, nec illi res est de Edomaeâ destruendâ, totumque Prophetae sensum pervertis hâc industriâ. Propheta clarißimis verbis satìs indicat quid velit, Ne̅pè, Israëlitis exprobrat ingratitudinem, quòd cùm eos dilexerit, illi vicißìm neque diligant, ut patre̅, neque timea̅t ut Dominu̅ Dilexisse au̅t se probat, tàm Scripturâ qua opere, Ne̅pè, quòd cu̅ Iacob & Esau essent fratres, ut Moses scribit Ge. 25. Iacob tamen dilexerit & elegerit antequàm nasceretur, sicùt dictu̅ est paulò antè, Esau verò sic oderit, ut regionem ejus redegerit in solitudinem. Deindè eâ pertinaciâ odiat & pergat, ut cùm Iacob reduxerit de captivitate & restituerit, Edomaeos tamen non sinat restitui, sed etiam si dixerint sese velle aedificare, ipse minetur eis destructionem. Si non haec habet textus ipse apertus Prophetae, arguat me mendacii totus orbis. Non igitur reprehenditur hìc temeritas Edomaeorum, sed (ut dixi) ingratitudo filiorum Iacob, qui non vide̅t, quid illis conferat, & fratribus suis Edomaeis aufferat, nullâ causâ, nisi quia hìc odit, illìc amat. Quomodò nunc stabit, quod Propheta de temporariâ afflictione loquatur? Cùm evidentibus verbis testetur. Sese loqui de duobus populis, à duobus Patriarchis natis, illum susceptum in populum & servatum, hunc verò relictum & tandèm destructum. Suscipere verò in populum, & non suscipere in populum, non pertinet ad temporalia bona vel mala tantùm, sed ad omnia. Neque enim Deus noster tantùm temporalium Deus est, sed omnium. Neque tibi Deus esse aut coli volet dimidio humero aut claudicante pede, sed totis viribus totoque corde, ut tibi sit Deus tàm hìc, quàm in futuro, & in omnibus rehus, casibus, temporibus & operibus. TErtia industria est, Quod tropologico sensu, nec omnes Gentes diligit, nec omnes Iudaeos odit, Sed ex utraque gente aliquos. Hâc tropologiâ efficitur, ut testimonium hoc (ait) nihil pugnet ad probandam neceß tatem, sed ad arrogantiam Iudaeorum retundendam. Hâc viâ factâ, evadit deindè illùc Diatribe, ut nondùm natos odisse Deus dicatur, quia praescit illos gesturos odio digna, sic odium Dei & amor nihil officit libertati arbitrii. Tandèm concludit, Iudaeos merito incredulitatis excisos de oleâ, Gentes merito fidei insertas, idque authore Paulo, spemque facit excisis rur sùs inserendi, & insitis metum, ne excidantur. Moriar, si Diatribe ipsa intelligit quid loquatur, Sed est forte & hìc Rhetoricum schema, quod docet, sensum obscurare, si quâ periculum instat, ne capiaris verho. Nos tropologias hoc loco nullas videmus, quas Diatribe sibi somniat nec probat, ideò nihil mirum, si illi non pug net testimonium Malac hiae in sensu tropologico, qui ipse nullus est. Deindè nos non de excisione & insertione disputamus, de quibus Paulus loquitur du̅ exhortatur. Scimus fide inseri, infidelitate excindi homines, eosque exhorta̅dos esse ut creda̅t, ne ex cidatur. Sed hìnc no̅ sequitur, neque probatur, eos posse credere aut discredere vi lib. arb. de quo nos agimus. Non disputamus, que sint crede̅tes, que non, qui udaei, qui Gentes, quid sequatur credentes & discrede̅tes, hoc ad exhortatorem pertinet, Sed hoc disputamus, quo merito, quo opere perveniant ad fidem, quâ inseruntur, aut ad infidelitatem, quâ exciduntur. Hoc ad Doctorem pertinet. Hoc meritum nobis describe. Paulus docet, quòd nullo nostro opere, sed solo amore & odio Dei contingat. Vbì verò contigerit, exhortatur, ut perseverent, ne excindantur. At exhortatio non probat, quid nos poßimus, sed quid aebeamus. Cogor ego penè pluribus verbis Adversarium tenere, ne aliò vagetur desertâ causâ, quàm ipsam causa̅ tractare, quanquàm tenuisse eum in proposito, vicisse est, tàm clara & invicta sunt verba, ideoque nihil ferè agit, quàm ut ea declinet, & sese è conspectu proripiat, aliudque agat, quàm instituerat. TErtium locum sumit ex Esaiâ 45. Nunquìd lut um dicit figulo suo, quid facis? Et Ierem. 18. Sicùt lutum in manu figuli, it à vos in manu meâ. Iterùm haec magìs pug nare dicit apud Paulum, quàm apud Prophetas undè sumptasunt, quia in Prophetis sonant de afflictione temporali. Paulus autem utitur ad electionem & reprobationem aeternam, ut sugillet Pauli temeritatem vel inscitiam. Sed antequa̅ videamus, quomodò probet, utrunque non excludere lib. arb. priùs hoc dicam, Non videri Paulum ex Prophetis sumpsisse hunc locum, nec Diatribe id probat. Solet enim Paulus adhibere nomen authoris vel protest ari sese de Scripturis aliquid accipere, quorum hìc neutrum facit. Ideò veriùs est, quòd Paulus hac generali similitudine, quam alii ad alias causas assumunt, ipse proprio spiritu utatur ad suam causam, que̅admodùm facit illâ similitudine. Modicum fermentum totam massam corruumpit, quam 1. Corin. 5. corruptilibus moribus apoat, alias verbum Dei corrumpentibus objicit, quomodò & Christus fermentum Herodis appellat & Pharisaeorum. Vt igitur Prophetae maximè de temporali afflictione loquantur, de quo nùnc omitto dicere, ne totiès alienis quaestionibus occuper & differar, Paulus tamen utitur suo spiritu adversus lib. arb. Quòd verò non adimitur libertas arbitrii, si Deo affligenti simus lutum, nescio quò pertineat, aut cur id contendat Diatribe, cùm non sit dubium, afflictiones à Deo venire invitis nobis, neceßitatemque afferant ferendi eas, velimus, nolimus, nec est in manu nostrâ eas avertere, licet exhortemur ad ferendas voluntariè. SEd quomodò Pauli sermo non excludat lib. arbit. ist â similitudine, dignu̅ est audire Diatriben argutantem. Duo n. absurda opponit, alterum è Scripturis, alteru̅ ex ratione colligit. E Scripturis sic colligit, Paulus cum 2. Tim. 2. dixisset, in mag nâ domo esse vasa aurea, argentea, lignea, fictilia, quaedam in honorem, quaedam in contumelia̅, mòx subjungit: Si quis ergòse emundaverit ab ist is, erit vas in honorem &c. Tùm sic arguit Diatribe: Quid stultiùs, quàm si quis dicat marulae samiae, si te expurgaris, eris vas honorificum? Veru̅ hoc rectè dicitur testae rationali, quae monita potest se accommodare ad voluntatem Domini. Ex iis vult, similitudinem non per omnia quadrare atque sic elusam, ut nihil efficiat. Respondeo, ne illud cavillet, quod Paulus non dicit, Si quis se emundaverit à sor dibus suis, sed ab ist is, id est, à vasis contumeliae, ut sensus sitesiquis separatus manserit, ac non inter impios mag ist ros misceatur, erit vas honoris &c. Donemus quoque bunc locum Pauli prorsùs facere, quod vult Diatribe, id est, similitudinem non esse efficacem, quomodò probabit idem velle Paulum loco illo ad Rom. 9. de quo disputamus? An satìs est alium locum citare, & nihil pror sùs curare, an idem vel diversum efficiat? Non est facilior & vulgatior lapsus in Scripturis, quàm diversos locus velùt similes è Scripturis coaptare, ut saepiùs monstravi, ut similitudo locorum magìs inefficax sit, de quo Diatribe superbit, quàm nostra quam confutat. Sed ne contentiosi simus, donemus utrumque locum Pauli idem velle, & quod sine controversiâ verum est, similitudinem non semper & per omnia qnadrare, aliòqui non similitudo neque translatio, sed ipsa res esset, juxtà proverbium: Similitudo claudicat, nec semper currit quatuor pedibus. IN hoc tamen errat & peccat Diatribe, quòd neglectâ causâ similitudinis, quae maximè spectanda est, vocabula contentiose captat. Ex causis n. dicendi intelligentia petenda est, ait Hilarius, non ex vocabulis solis, Ità similitudinis efficatia pendet ex causâ similitudinis. Cur ergò Diatribe omittit id, cujus gratiâ Paulus similitudine istâ utitur, & captat id, que extrà causam similitudinis dicit? Ne̅pè, hoc ad exhortatione̅ pertinet, quod dicit: Siquis sese emundaverit. Illud verò ad doctrinam, que dicit: In magnâ domo sunt vasa &c. ut ex omnibus circumst antiis verborum & sententiae Pauli, intellig as eum statuere de diversitate & usu vasoru̅. Vt sit sensus, cu̅ tàm multi à fide discedant, nullu̅ est solatiu̅ nobis, nisi que certi sumus, fundamentum Dei firmu̅st are, habens signaculum hoc: Novit Dominus qui sunt ejus, & discedit ab iniquitate omnis qui invocat nome̅ Domini. Hact enùs causa & efficacia similitudinis, scilice, quòd Dominus norit suos, Tu̅ sequitur similitudo, scilicet, esse vasa diversa, alia in honorem, alia in contumeliam. His absolvitur doctrina, quod vasa non seipsa parent, sed herus, Hoc vult & Rom. 9. quòd figulus potestatem habet &c. Sic stat similitudo Pauli efficacißima, quòd libertas arbitrii nihil sit coràm Deo. Post haec sequitur exhortatio: Si quis sese mundaverit ab ist is &c. quae quid valeat, ex supradictis satis notum est. Non enim sequitur, ideò sese posse emundare, imò siquid probatur, probatur, lib. arb. sese posse absque gratiâ emundare, cùm non dicat, si quem gratia emundarit, sed, si sese emundarit. De verbis autem imperativis & conjunctivis abundè dictum est. Nec similitudo verbis conjunctivis, sed indicativis profertur, ut electi & reprobi sunt, ità vasa honoris & ignominiae sunt. Summa, si ist a elusio valet, tata disputatio Pauli nihil valer, frustrà enim induceret murmurantes adversus figulum Deum, si culpa vasis & non figuli esse videretur, quis enim murmuret, si audiat damnari dig num damnatione? ALterum absurdum colligit à Dominâ Ratione, quae dicitur humana, videlicet, quòd non vasi, sed figulo sit imputandum, praeser tìm cùm talis figulus sit, qui creet ipsum lutum & temperet. Hìc (ait Diatribe) vas conjicitur in ignem aeternum, quòd nihil commeruit, nisi quod non sui juris est. Nusquàm se apertiùs prodit Diatribe, quàm hoc loco. Audis enim hìc, aliis quidem verbis, sed eodem sensu dici, quod Paulus dicere facit impios, Quid queritur? Voluntati ejus quis resistet? Hoc est illud, quod Ratio neque capere neque ferre potest, hoc offendit tòt vìros excellentes ingenio, tòt seculis receptos. Hìc expostulant, ut Deus agat jure humano, & faciat quod ipsis rectum videtur, aut Deus esse desinat. Nihil illi profuerint secretamajestatis, Rationem reddat, quarè sit Deus, aut quarè velit aut faciat, quod nullam speciem justiciae habeat, ac si Sutorem aut Zonarium roges judicio se sistere. Non dignatur Deum carogloriâ tantâ, ut credat justum esse & bonum, dùm suprà & ultrà dicit & facit, quàm definivit Codex Iustiniani, vel quintus liber Ethicorum Aristotelis. Cedat majestas Creatrix omnium faeci uni creaturaesuae, & Coricius ille specus metuat, versâ vice, spectatores suos. Igitur absurdum est, ut damnet cum, qui vitare non potest meritum damnationis. Et propter hanc absur ditatem, falsum esse oportet, quòd Deus, cujus vult, miseretur, quem vult indurat, sedredigendus est in ordinem, & praescribendae illi Leges, ut non damnet quenquam, nisi qui nostro judicio id meruerit. Sic est satis factum Paulo cùm suâ siimilitudine, scilicet, ut illam revocet & sinat nihil valere, sed sic temperet, quòd figulus hìc (ut Diatribe interpretatur) facit vas in contumeliam, ex meritis praecedentibus, sicùt Iudaeos quosdam rejicit ob incredulitatem, Gentes suscipit ob fidem. Verùm si sic operatur Deus, ut merita spectet, Cur illi murmurant & expost ulant? Cur dicunt, quid queritur? Quis voluntati ejus resistit? Quid opus Paulo compescere illos? Quis enim miratur, non dicam, indignatur aut expostulat, si quis meritus damnetur? Deindè ubì manet potest as figuli facienài quod vult, si meritis & Legibus subjectus, non sinitur facere quod vult, sed exigitur facere quod debet. Pugnat enim respectus meritorum, cum potestate ac libertate faciendi quod vult, ut ille probat paterfamilias, qui operariis murmurantibus & jus post ulantibus, opposuit libertatem voluntatis in suis bonis. Haec sunt, quae Diatribes glossam non sinunt valere. SEd fingamus quaeso, Deum talem esse oportere, qui merita respiciat in damnandis, nonnè pariter contendemus & concedemus, ut & in salvandis merita spectet: Si Rationem sequi volumus, aequè iniquum est, indig nos coronari, atque indignos puniri. Concludamus itaque Deum ex meritis praecedentibus just ificare debere, aut iniquu̅ declarabimus, ut qui malis & impiis hominibus delectetur, & impietatem eorum praemiis invitet & coronet. At vae nobis tunc miseris, apud illum Deum, Quis enim salvus erit? Vide igitur nequitiam cordis humani, Deum, cùm indig nos sine meritis salvat, imò cùm multis demerit is justificat im pios, non accusat iniquitatis, ibì non expostulat, cur hoc velit, cùm sit iniquißimum, sese judice, sed quia sibi commodum & plausibile est, aequum & bonum judicat. At cùm immeri tos damnat, quia inco̅modum sibi est, hoc iniquu̅, hoc intoler abile est, hìc expostulatur, hìc mur muratur, hìc blasphematur. Vides ergò Diatriben cum suis in hâc causâ, non judicare secundum aequitatem, sed sesecundu̅ affectum co̅modi sui. Si n. aequitate̅ spectaret, aequè expostularet cum Deo, dùm indig nos coronet, atque expostulat cum eo, du̅ immeritos damnat, Aequè etiam laudaret & praedicaret Deu̅, dùm damnat immeritos, atque facit, dùm indignos salvat, utrobique n. par iniquitas, si sensum nostrum spectes, Nisi non fuerit aequè iniquu̅, si Cain ob homicidium laudes regemque facias, atque si Habel innocente̅ in carcere̅ conjicias aut occidas. Cùm igitur Ratio Deum laudet indignos salvantem, arguat verò immeritos damnante̅, convincitur, non laudare Deu̅, ùt Deu̅, sed ùt suo commodo servientem, hoc est, seipsum & quae sunt in Deo quaerit & laudat, non Deum aut quae Dei sunt. At si placet tibi Deus indignos coronans, non debet etiam displicere immeritos damnans, Si illìc justus est, cur non hìc justus erit? Illìc gratiam & misericordiam spargit in indignos, Hìc iram & severitatem spargit in immeritos, utrobique nimius & iniquus apud homines. Sed justus & verax apud seipsum, Nam quomodò hoc justum sit, ut indignos coronet, incomprehensibile est modò, videbimus autem, cùm illùc venerimus, ubì jàm non credetur, sed revelatâ facie videbitur. Ità quomodò hoc justum sit, ut immeritos damnet, incomprehensibile est modò, creditur tamen, donèc revelabitur Filius hominis. DIatribe verò similitudine illâ figuli & luti vehementer offensa, non nihil indignatur, sese adeò urgeri per illa̅, tandèm eò redit, ut diversis locis è Scripturâ productis, quorum aliqui totu̅ homini videntur tribuere, aliqui totu̅ gratiae, stomachabunda co̅tendat, utrosque debere interpretatione sanâ intelligi & non simpliciter accipi. Aliòqui si nos urgeamus similitudine̅ illam, ipsa rursùs nos urgere parata est locis illis imperativis & conjunctivis, persertìm illo Pauli. Siquis sese emundaverit ab ist is, Hìc Paulum sibi contradicentem facit, & omnia tribuentem homini, nisi succurrat interpretatio sana Si igitur hìc interpretatio admittitur, ut gratiae locus relinquatur, cur no̅ etia̅ similitudo figuli admit tat interpretationem, ut lib. arb. locus sit? Respondeo, meâ nihil refort, accipias simpliciter, dupliciter vel centupliciter. Hoc dico, quòd hâc sanâ interpretatione nihil efficitur, nec probatur quod quaeritur. Probari enim debet, lib. arb. nihil posse velle boni. At illo loco: Siquis sese emundaverit ab ist is, cùm sit Oratio conjunctiva, neque nihil, neque aliquid probatur, exhortatur tantùm Paulus. Aut si sequelam Diatribes adjicias & dicas, frustrà exhortatur, si non potest sese emundare, cùm probatur lib. arbitr. omnia posse sine gratiâ, Atque ità seipsam improbat Diatribe. EXpectamus igitur adhùc locum aliquem è Scripturâ, qui interpretationem ist am doc eat, fing entibus eam suo cerebro non credimus, Nos enim negamus reperiri ullum locum, qui totum tribueret homini. Negamus quoque Paulum sibi pugnare, ubì dicit: Siquis sese emundaverit ab ist is, sed dicimus, tàm pugnantiam in Paulo fingi, quàm interpretationem, quam illa extorqueat, excogitari, neutra̅ verò monstrari. Hoc quide̅ fatemur, si sequelis & additamentis Diatribes Scriptur as augere licet, ut dicendo, frustrà praecipiuntur, si non possumus, quae praecipiuntur, tùm verè pugnat Paulus sibiipsi & totâ Scripturâ, quia tùm Scriptura alia est, quàm fuit, tùm etiam probat lib. arb. omnia posse, quid mirum verò, si tùm pugnet quoque quòd alibì dicit, omnia Deum solùm facere? At ea Scriptura sic aucta, non modo nobis, sed etiam ipsi Diatribe pugnat, quae lib. arb. nihil boni posse velle definivit. Liberet igitur sese primum & dicat, quomodò cum Paulo conveniant ist a duo, lib. arb. nihil boni velle potest, Et, siquis sese emundaverit, ergò potest sese emundare, aut frustrà dicitur. Vides igitur Diatriben vexatam & victam esse, similitudine illâ figuli, tantùm hoc agere, ut illam eludat, nihil interìm cogitans, quantùm causae susceptae noceat interpretatio, quamque seipsam confutet & irrideat. NOs verò, ut diximus, nunquàm interpretationem affectavimus, nec sumus ità locuti, extende manum, id est gratia extendet. Haec omnia Diatribe fingit de nobis, in co̅modu̅ causae suae. Sed sic diximus, non esse pugnantiam in dictis Scripturae, nec opus esse interpretatione, quae nodum explicet, sed ipsi lib. arb. assertores nodos in scirpo quaerunt, & pugnantias sibi somniant. Exempli gratiâ, illa nihil pugnant: Siquis sese emundaverit. Et: Deus operatur omnia in omnibus. Nec est necesse pro nodo explicando dicere, aliquid Deus, aliquid homo agit, Quia prior locus est conjunctiva Oratio, quae nihil operis aut virtutis affirmat aut negat in homine, sed praescribit, quid operis aut virtutis esse in homine debeat. Nihil hìc fig uratum, nihil interpretatione egens, simplicia verba sunt, simplex sensus est, modò sequelas & corruptelas non addas, more Diatribes, tùm enim fieret sensus non sanus, verùm non suâ, sed corruptoris culpâ. Posterior verò locus: Deus operatur omnia in omnibus, est Oratio indicativa omnia opera, omnem virtutem affirmans in Deo. Quomodò igitur pug nent duo loci, quorum unus nihil agit de virtute hominis, alter omnia tribuat Deo, ac non potiùs optimè consentia̅t? Sed Diatribe sic est submersa, suffocata & corrupta sensu cogitationis illius carnalis (frustrà praecipi impoßibilia) ut non queat sibi temperare, quin, quotiès verhum imperativum aut conjunctivum audierit, mòx suas sequelas annectat indicativas, scilicet. praecipitur aliquid, ergò, possumus & facimus, aliòqui stultè praeciperetur. Hìnc erumpit & ubique victorias jactat, quasi demonstratum habeat, ist as sequelas cum suâ cogitatione esse ratas, ceu divinam authoritatem. Hìnc securè pronunciat, quibusdam locis Scripturae omnia tribui homini, ideò pug nantiam ibì & interpretatione opus esse. Et non videt, hoc totum esse figmentum capitis sui, nullo uspiàm Scripturae apice fir matum. Deindè ejusmodi, ut si admitteretur, neminem fortius confutaret, qua̅ seipsam, ut quae per ipsum probet, siquid probat, omnia posse lib, arb. cujus contrarium suscepit probandum. SIc & illud totiès repetit: Si nihil agit homo, nullus locus est meritis, Vbì meritis non est locus, ibì nec suppliciis nec praemiis locus erit. Iterùm non videt, quàm seipsam ist is earnalibus argumentis fortius confutet quàm nos. Quid enim probant istae sequelae, nisi totum meritum esse penes liberum arb. Vbì tùm gratiae locus erit? Porrò si modiculum meretur lib. arb. reliquum verò gratia, Cur totum praemium accipit lib. arb. An modiculum etiam praemium illi fingemus? Si meritis locus est, ut praemiis locus sit, etiam tantum oportet meritu̅ esse, quantum praemium. Sed quid verba & tempus per do in re nihili? Vt etiam omnia consisterent, quae Diatribe machinatur, & esset partìm hominis, partìm Dei opus, quod meremur, tamen illud ipsum opus non possunt definire, quid, quale & quantum esset, ideò disputatio est de lanâ caprinâ, Nùnc verò cùm nihil eorum probet, quae dicit, nec pugnantiam, nec interpretationem, nec locum qui totum homini tribuit, ostendere poßit, omnia verò sint suae cogitationis phantasmata, salva & invictastat similitudo Pauli de figulo & luto, quòd non nostri arbitrii est, qualia vasa formemur. Exhortationes verò Pauli, Siquis sese emundaverit & similes, sunt formae, secu̅ dum quas nos formari debemus, non autem testes nostri operis aut studii. Haec de locis illis, de induratione Pharaonis & de Esau & de figulo satìs dicta sint. VEnit tandèm Diatribe ad locos à Luthero contrà lib. arb. citatos, confutatura & illos, quorum primus est ille Gen. 6. Non permanebit Spiritus meus in homine, quia caro est. Hunc locum variè confutat. Primùm quòd Caro hìc non impium affectum, sed infirmitatem significet. Deindè auget textum Mosi, quòd dictu̅ ejus pertineat ad illius aetatis homines, non ad universum genus hominum, ideò dixerit, in ist is hominibus. Itèm, nec ad illius aetatis oe̅s homines, cùm Noe excipiatur. Tandèm in Ebraeo dictum hoc sonare aliud, nempè, clementiam, non severitatem Dei, authore Hieronymo, fortè nobis persuasura, quòd cùm dictum illud non ad Noe, sed ad sceleratos pertineat, non clementia, sed severitas Dei ad Noe pertineat, ad impios verò clementia, non severitas pertineat. Sed mittamus ist a ludibria Diatribes, quae nusquàm non significat, Scriptur as pro fabulis sese habere. Quid Hieronymus hìc nugetur, nihil moramur, certu̅ est, quòd nihil probat, Neque de sensu Hierony. sed de sensu Scripturae disputamus. Eingat perversor Scripturae, spiritum Dei significare indig nationem Nos dicimus, duplici illum probatione deficere. Prima, quòd non poßit proferre unum locum Scripturae, in quo spiritus Dei pro indignatione accipiatur, cùm contrà spiritui benignitas & suavitas ubique tribuatur. Deindè siquâ probaret, alicubì pro indignatione accipi, non tamen queat statìm probare, sequi necessariò, & hoc loco sic accipiendum esse. Sic fingat, carnem pro infirmitate accipi, tamen aequè nihil probat. Na̅ quòd Corint hios Paulus carnales appellat, non certè infir mitatem, sed vitium significat, cùm arguat eos, sectis & partibus laborare, quod no̅ est infirmitas aut incapacitas solidioris doctrinae, sed malicia & fermentum vetus, quod expurgare jubet. Ebraeum videamus. NOn judicabit spiritus meus in homine perpetuò, quia caro est, Sic n. habet ad verbum Mose. Atque si nostra somnia mitteremus, satìs aperta & clara (puto) stant ibì verba. Esse autem verbairati Dei, satìs ost endunt praecedentia & sequentia cum effectu diluvii. Causa enim dicendi fuit, quod filii hominum ducerent uxores merâ carnis libidine, deindè Tyrannide terram premerent, ità ut diluvium accelerare cogerent iratum Deum, & vìx centum viginti annos differre, quod aliàs nunquàm erat inducturus. Lege Mosen & observa, videbisque clarè id eum velle. Quid mirum verò. si obscurae sint Scripturae, aut per ipsas non modò liberum, sed etiam divinum arb. statuas, si sic licet in illis ludere, ac si Virgilicentonas in illis quaeras? Scilicet, hoc est nodos explicare & interpretatione quaestiones dirimere. Verùm Hieronymus & suus Origenes ist is nug is repleverunt orbem, & nuthores fuerunt pestilentis hujus exempli, ne simplicitati Scripturarum studeretur. Mihi ex isto loco satìs erat probari, quòd divina authoritas homines appellaret carnem, & adeò carnem, ut spiritus Dei non posset inter eos durare, sed statuto tempore esset revocandus ab eis. Quod enim negat perpetuò inter homines spiritum suum judicaturum esse Deus, mòx definit, cum centum viginti annos praescribit, quibus adhùc sit judicaturus. Opponit aute̅ spiritum carni, quòd homines cùm sint caro, spiritum non admittant, ipse verò cùm sit spirit us, carnem probare non poßit, ita fieri, ut revocandus sit, post centum viginti annos. Vt locum Mosi sic intelligas, Spiritus meus qui est in Noe, & aliis viris sanctis, arguit illos impios, per verbum praedicationis & vitam piorum (Iudicare enim inter homines, est officio verbi inter eos agere, arguere, increpare, obsecrare oportunè importunè) sed frustrà. Illi n. carne excaecati & indurati, eò fiunt pejores, quò plus judicantur, sicùt fit, quotiès verbum Dei in mundum venit, ut pejores fiant, quò magìs erudiantur. Atque haec caufa fecit, ut acceleretur ira, sicùt & ibì acceleratum est diluvium, qua̅dò jàm non solùm peccatur, sed etiam gratia contemnitur, & ut Christus ait: Veniente luce, oderunt homines lucem. CVm igitur homines sint caro, Deo ipso teste, nihil sapere possunt nisi carnem, ideò nihil valere lib. arb. nisi ad peccandum, cùm etiam spiritu Dei inter eos vocante & docente, in pejus proficiant, quid facerent sibi relicti sine spiritu Dei? Neque hìc quicque facit adrem, quòd Moses de illius aetatis hominibus loquitur, idem pertinet ad omnes homines, cùm sint omnes Caro, sicùt Christus dicit Iohann. 3. Quod natum est ex carne, caro est. Quod quàm grave vitium sit, ipsemet ibidèm docet, ubì dicit, Non intrare regnum Dei posse quenquam nisi denuò renatus fuerit. Sciat itaque Christianus, Origenem & Hieronymum, cum suis omnibus, perniciosè errare, ubì negant carnem pro impio affectu accipi in ist is locis. Nam & illud 1. Corin. 3. Adhùc carnales est is, ad impietatem pertinet. Vult enim Paulus adhùc impios inter eos esse, Tùm pios quatenùs sapiunt carnalia, carnales esse, licèt spiritu sint justificati. Summa, id observabis in Scriptur is, ubicunque de carne agitur per antithesin ad spiritum, ibì serè per carnem intelligas omnia contraria spiritus, Vt ibì, Caro non prodest quiequam. Vbì verò absolutè tractatur, ibì conditionem natur amque corporalem significare scias, ut, erunt duo in carne unâ. Caro mea verè est cibus. Verbum caro factum est. In his ocis poteris, mutato Ebraismo, corpus pro carne dicere, Ebraea enim lingua uno vocabulo Carnis, sig nificat, quod nos duobus carne & corpore significamus, Et vellem sic fuisse tra̅slatum dist inctis vocabulis per totum ubique Scripturae canonem. Sic arbitror locus meus ex Gen. 6. adhùc for titer stabit ad versus lib. arbitr. quandò caro esse probatur, quam Paulus Rom. 8. dicit, nec posse Deo subjici, ut videbimus eo loco, & ipsamet Diatribe dicit, nihil boni velle posse. ALter locus est Gen. 8. Sensus & cogitatio cordis humani prona sunt ad malum ab adolescentiâ suâ. Et cap. 6. Cuncta cogitatio cordis humani intenta est ad malum omni tempore. Hunc sic eludit. Procivitas ad malum, quae est in plerisque hominibus, non adimit in totum libertatem arbitrii. Sed obsecro, loquitur ne Deus de plerisque hominibus ac non potiùs de omnibus, quandò post diluviu̅, velùt poenitens, promittit reliquis & futuris hominibus, sese non ampliùs inducturum dilivium propter hominem, subdens causam, quòd homo sit pronus ad malum, quasi dicat, si hominum malitia deberet spectari, nunquàm cessandum à dilu vio esset. Verùm nolo spectare deincèps, quid mereantur &c. Ità vides, quòd tàm antè diluvium, quàm post diluvium Deus homines malos esse affirmat, ut nihil sit, quod Diatribe de plerisque dicit. Deindè pronitas aut proclivitas ad malum, res parvi momenti videtur Diatribae, quasi nostrae sit opis, illam erigere aut cohibere, cùm Scriptura velit eâ pronitate, aßiduum illum raptum & impetum voluntatis ad malnm significare. Aut cur non & hìc Ebraicum consuluit, ubì nihil de pronitate Moses dicit? Ne cavillandi causam habeas. Sic enim habet cap. 6. Chol Iezer Mahescheboth libbo rakra cholha iom, hoc est, omne figmentum cogitationum cordis ejus tantùm malum cunctis diebus. Non dicit inte̅tumel pronum ad malum, sed pror sùs malum ac nihil nisi malu̅ fingi & cogitari ab homine totâ vitâ, Natura maliciae ejus descripta est, quòd nec faciat nec poßit aliter, cùm sit mala, neque enim arbor mala fructus alios quàm malosferre potest teste Christo. Quòd verò Diatribe argutatur, Quur datum si spatiu̅ poenitentiae, si nulla pars resipiscentiae pendet ab arbitrio, sed omnia neceßitate geru̅tur? Respondeo, ide̅ dices ad omnia praecepta Dei, Cur praecipiat, si neceßitate omnia fiant? Praecipit, ut erudiat & moneat, quid debeant, ut agnitâ suâ maliciâ humiliati, per veniant ad gratiam, ut abundè dictum est. Stat ergò & hìc locus adhùc invictus adversus libertatem arbitrii. TErtius est ille Esau 40. Suscepit duplicia de manu Domini pro omnibus peccatis suis. Hieronymus (inquit) de vindictâ divinâ interpretatur, non de gratiâ redditâ pro malefactis. Audio, Hieronymus dicit sic, ergò est verum, Ego de Esaia disputo clarißimis verbis disserentem, & mihi Hieronymus objicitur, ne quid asperiùs dicam, homo nullius neque judicii neque diligentiae. Vbì est promißio illa, quâ pactum fecimus, nos velle ipsis Scripturis agere, non commentariis hominum? Totum capitulum Esaiae testibus Evangelistis loquitur de remißione peccatorum per Evangelion annunctatâ, ubì ad Iohannem Baptistam vocem clamantis pertinere dicunt. Et nos feremus, ut Hierony. more suo, Iudaicas caecitates pro Historico sensu, deindè suas ineptias pro allegoriâ obtrudat? ut inversâ Grammaticâ, de vindictâ intelligamus locum, qui de remißione loquitur. Obsecro, qualis est vindicta impleta per Christum praedicatum? Sed verba ipsa videamus in Ebraeo. Consolamini (inquit) Consolamini popule meus, vel populum meum, dicit Deus vester. Arbitror illum no̅ vindictam exigere, qui jubet consolari. Sequitur. Loquimini ad cor Ierusalem & praedicate illi. Ebraismus est, loqui ad cor, id est bona, dulcia & blanda loqui, quemadmodùm Gen. 34. Sichem loquitur ad cor Dinae, quam corruperat, id est, tristem delinibat blandiciis, ut noster transtulit. Quae autem sint illa bona & dulcia, praedicari jussa ad solatium eorum, exponit dicens. Quoniam finita est militia ejus, eò quòd iniquit as ejus condonata sit, accepit enim de manu Domini duplicia pro omnibus peccatis suis. Militia, quod nostri codices vitiosè habent Malitia, Iudaeis audacibus Grammatist is videtur tempus statutum significare, sic enim illud Iob. 7. intelligunt, Militia est vita hominis super terram, id est, tempus est ei definitum, Mihi simpli citer , ut Grammatica habet, dici Militiam placet, ut Esaiam intelligas loqui de cursu & labore populi sub Lege, velùt in stadio militantis. Sic enim Paulus tàm praedicatores quàm auditores verbi militibus libenter comparat, ut dùm Timotheon bonum militem & bonam militiam certare jubet. Et Corinthios in stadio currerefacit. Itèm, nemo coronatur, nisi legitimè certaverit, Ephesios & Thessalonicenses armis instruit, Et se bonum certamen certasse gloriatur, Et similia aliàs. Sic & 1. Reg. 2. scribitur in Ebraeo, quòd filii Eli dormieba̅t cum mulieribus militantibus in ostio tabernaculi foederis, de quarum militiâ & Moses in Exodo meminit, Et hìnc Dominus Zebaoth vocatur Deus populi illius, id est Dominus militiae vel exercituum. ESaias igitur militiam legalis populi, quia sub Lege vexabantur elùt onere importabili, teste Petro Act. 15. denunciat finiendam esse, & liberatos à Lege in novam militiam spiritus transferendos. Porrò is finis militiae durißimae, & succeßio militiae novae & liberrimae, non dabitur illis merito illorum, cùm illam neque ferre potuerint, imò demerito illorum potiùs, quia sic finitur eoru̅ militia, quòd donatur eis gratuitò eoru̅ iniquitas. Non sunt hìc verba obscura, vel ambigua. Militiam finie̅dam dicit, ideò, quòd donetur ejus iniquit as, manifestè significans, milites sub Lege, no̅ implesse Lege̅, neque implere potuisse, sed militiam peccati exercuisse & milites peccatores fuisse, ac si dicat Deus, cogor eis peccata donare, si volo Legem ab illis impleri, imò simùl Legem tollere, quia video non posse eos non peccare, tùm maximè cùm militant, id est, Legem viribus suis exprimere laborant. Nam verbum Ebraicum, Donata est iniquit as, significat gratuitum beneplacitum, Et eo donatur iniquitas, sine llo merito, imò cum demerito. Atque hoc est quod subdit, Accepit enim demanu Domini duplicia, pro omnibus peccatis suis. Hoc est, ut dixi, non solu̅ remißionem peccatorum sed etiam finitam militiam, quod est aliud nihil, quàm sublatâ Lege, quae erat virtus peccati, & donato peccato, quod erat aculeus mortis, regnarent in libertate duplici per victoria̅ Iesu Christi, id est, quod Esaias dicit, De manu Domini, non enim suis viribus aut meritis haec obtinuerunt, sed victore Christo & donante acceperunt. In omnibus peccatis, dicitur Ebraismo, id quod latinè dicitur, pro vel pripter peccata, ut Osee. 12. Iacob servivit in uxore, id est, pro uxore. Et Ps. 17. Circundederunt me in animâ meâ, id est, propter animam meam. Igitur merita nostra pingit Esaias, quibus duplicem illam libertatem obtinemus, & finitae militiae Legis, & donati peccati, sciicet quòd nihil nisi peccata, & omnia peccata furint. Hunccinè igitur pulc hrum & invictum locum contrà lib. arb. sic pateremur conspurcari sordibus Iudaicis per Hierony. & Diatriben allatis? Absit, Stat verò Esaias meus victor lib. arb. & definit: Gratiam donari, non meritis aut lib. arb. conatibus, sed peccatis & demeritis, liberumque arb. suis viribus nihil, nisi militiam peccati exercere posse, adeò ut & ipsa Lex, quae in adjutorium dari putatur, ei fuerit intolerabilis & magìs peccatorem fecerit, militantem sub ipsâ. QVòd autem Diatribe disputat, licèt per Legem peccatu̅ abundet, & ubì peccatum abundavit, abundet & gratia, non tame̅ hìnc sequi, quòd homo antè gratiam gratum facientem, adjutus auxilio Dei, non poßit sese per opera moraliter bona praeparare favori divino. Mirum, si suo capite loquitur, ac non ex aliquâ chartâ aliundè mißâ vel acceptâ, decerpserit, libroque suo inseruerit Diatribe. Neque enim videt neque audit, quid sua vei basonent. Si per Legem abundat peccatum, quomodò est poßibile, hominem per opera moralia posse praeparare sese favori divino? Quomodò opera prosint, cùm Lex non prosit? Aut qued est aliud per Lege̅ abundare peceatu̅, quàm opera secundu̅ Lege̅facta esse peccata? Sed haec aliàs. Quid verò dicit, quòd homo adjutus Dei auxilio poßit operibus moralibus sese praeparare? Disputamus ne de divino auxilio, vel de lib. arb. Quid enim no̅ sit poßibile divino auxilio? Sed hoc est, quod dixi, Diatribe causam contemnit, quam agit, ideò sic stertit & oscitat loquendo. Cornelium tamen illum Centurionem pro exemplo adducit, ut cujus preces & elemosynae placuerint nondùm baptisati, necdùm afflati Spiritu sancto. Ego quoque Lucam in Actis legi, nec tamen inveni ullâ sylla bâindicari , quòd opera Cornelii fuerint mort aliter bona, sine Spir itu sancto, ut somniat Diatribe, Sed contrarium invenio, quòd just us & timens Deum fuerit, Sic enim Luc as eum appellat. Iust um aut em & timentem Deum sine Spiritusancto dici, est idem, quod Belial Christum dici, Deindè tota disputatio ibì agit, quòd mundus coràm Deo sit Cornelius, etiam teste visione de coelo ad Petrum mi ßâ & ipsum increpante, scilicèt, tantis verbis & rebus justitia & fides Cornelii à Lucâ celebratur. Nihilominùs Diatribe cu̅ suis Sophist is, apertis oculis in clarißimâ luce verborum & evidentiâ rerum caecutiunt & co̅trarium vident, tanta est intelligentia legendi & observandi sacras literas, quas tùm oportet obscuras & ambiguas infamari. Esto, nondùm erat baptisatus & verbum de Christo suscitato nondùm audierat, Nunquid hinc sequitur, ipsum sine Spiritu sancto fuisse? Sic & Iohannem Baptist am cum suis parentibus, tùm Matrem Christi & Simeonem dices sine Spiritusancto fuisse. Sed valeant tenebrae tàm crassae. QVartus locus Escias eodem cap: Omnis caro foenum & omnis gloria ejus, quasi flos foeni, Exiccatum est foenum & flos foeni cecidit, quia spiritus Domini sufflavit in illud, &c. Videtur Diatribe meae violentiùs ad gratiam & lib. arb. trahi. Quarè hoc quaso? Quia Hierony. (inquit) spiritum pro in dig natione accipit, carnem pro infirmâ hominis conditione, quae nihil valet adversus Deu̅. Iterùm mihi Hieronymi nugae pro Esaiâ afferuntur, fortiùs contrà taedium mihi pug nandum est, quo me conficit tantâ indilig entiâ (nequid acerbiùs dicam) Diatribe, quàm contrà ipsam Diatriben. Sed diximus paulò antè judicium nostrum de Hierony. sententiâ. Ipsam quaeso Diatriben sibi ipsi comparemus. Caro (inquit) est infirma hominis conditio, Spiritus autem indig natio divina. Nihilne igitur aliud habet indignatio divina, quod exiccet quàm miseram illam & infirmam hominis conditionem, quam potiùs debeat erigere? Sed illud pulchrius, flos foeni est gloria, quae nascitur ex felicitate rerum corporalium. Iudaei gloriabantur templo, praeputio, victimis, Graeci sapientiâ. Igitur flos foeni & gloria carnis est justitia operum & sapientia mundi. Quomodò igitur, just itia & sapie̅tia dicuntur res corporales apud Diatriben? Quid tùm ad ipsum Esaiam, qui propriis verbis sese interpretatur dicens: Verè foenum est populus, non dicit, verè foenum est infirma hominis conditio, sed populus, idque asserit juramento. Quid autem est populus? An est sola conditio hominis infirma? Iàm an infirmam hominis conditionem intellig at Hieronymus, ipsam creationem vel sortem & statum hominis miserum, nescio. Sed utrum sit, Egregiam certè laudem & spolia ampla refert divina indignatio, quòd miseram creaturam vel homines infelices exiecat, ac non potiùs superbos disperg at & potentes de sede deponat & divites dimittat juanes, ut Maria canit. Sed Esaia̅, demißis larvis, sequamur, populus (inquit) est foenu̅, populus autem no̅ est mera caro vel infirma conditio humanae naturae, sed complectitur, quic quid est in populo, scilicet, divites, sapientes, justos, sanctos. Nisi de populo Iudaeorum non sunt Pharisaei, Seniores, Principes, Optimates, Divites &c. Flos foeni rectè gloria dicitur, scilicet, quòd de regno, de politiâ, maximè verò de Lege, Deo, Iusticiâ & sapientiâ gloriabantur, ut Paulus Roma. 2. 3. & 9. disputat. CVm ergò dicit Esaias, Omnis caro, quid hoc est aliud quàm omne foenum seu omnis populus? Non enim simpliciter dicit, Caro, sed omnis caro. Ad populum aut em pertinet, anima, corpus, mens, Ratio, judicium & quic quid etiam in homine potest praestantißimum dici aut inveniri. Nullum enim excipit, qui dicit, Omnis caro foenu̅, nisi spiritu̅ qui exiccat. Nihil quoque omittit, qui dicit, foenu̅ est populus. Da igitur lib. arb. da quicquid in populo potest summum & infimum haberi, totum hoc Esaias carnem appellat & foenum. Quia tria illa nomina, Caro, foenum, populus, ipsomet interprete, qui est author libri, idem hoc loco significant. Deindè tu ipse affirmas, Graecorum sapientiam & Iudaeorum justitiam, quae exiccata sint per Evangelion, foenum vel florem foeni esse. An put as sapientiam in Graecis non fuisse praest antißimum quod habuerunt? Et justitiam in Iudaeis non fuisse praestantißimum quod potuerunt? Tu doce aliud praestantius. Vbì igitur est fiducia tua, quâ etiam (Philippum puto) sug gillabas dicens. Siquis contendat, id quod in hominis natur â est praestantißimum, nihil aliud quàm carnem, id est, impium esse, huic facilè assentiam, si id quod asse verat, Scripturae sacrae testimoniis doceat. Habes hìc Esaiam, qui populum spiritu Domini vacuum, carne̅ magnâ voce clamat, quanquàm nec sic audias. Hab es tuam ipsius co̅feßionem, qui Graecorum sapientiam (fortè imprudenter) dieis foenum velgloriam foeni, quod idem est, ac si carnem dixeris, nisi sapie̅tiam Graecorum contendas non pertinere ad rationem vel igemonicon, ut dicis, id est, principalem partem hominis. Audi quaeso, si nos contemnis, vel teipsum vi veritatis captum, recta dicentem. Habes Iohannem, Quodnatum est ex carne, caro est. Quod natum est ex spiritu, spiritus est. Hunc locum, qui evidenter convincit, id quod ex spiritu natum non est, carnem esse, aliòqui partitio Christi non subsisteret, qui omnes homines in duo dividit, in carnem & spiritum. Hunc igitur locum, quasite non doceat quod petis, fortiter transis, & alior sùm te proripis more tuo, disserens interìm Iohannem dicere, credentes ex Deo nasci ac filios Dei fieri, imò Deos & novam creatura̅. Non quid partitio concludat cur as, sed qui sint in parte alt erâ partitionis ociosis verbis nos doces, Rhetoricâ tuâ fisus, quasi nemo sit, qui hanc transitionem & dißimulationem tàm callidam sit observaturus. DIfficile est te hoc loco non subdolum & versipellem credere, Qui enim Scriptur as eâ colit vafriciâ & hypocrisi, quâ tu colis, is securè poterit de se confiteri, Scripturis sese nondùm esse doctum, velle autem doceri, cùm nihil velit minus, & haec tantùm garriat ad contumeliam lucis clarißimae in Scriptur is, & ad suam pertinaciam ornandam. Sic Iudaeiusque in hodiernum diem dicunt, Scrioturis non probari, quae Christus, Apost oli & tota Ecclesia docuerunt. Nihil Haeretici Scriptur is possunt doceri. Papist ae Scriptur is adhùc non sunt edocti, quamvìs etiam saxa clament veritatem. Fortè expect as locu̅ è Scripturis producendum, qui ist is liter is & syllabis constet, Pars principalis in homine est caro, vel id quod praest antißimum est in homine, est caro, aliòqui invictus victor futurus, tanquàm si Iudaei postule̅t, ut ex Phophetis proferatur sermo, qui his literis constet, Iesus fabri Filius ex Mariâ virgine natus in Bethlehem, est Meßias & Filius Dei. Hic ubì apertâ sente̅tiâ cogeris, liter as & syllabas nobis praescibis, quas proferamus, alibì ubì & liter is & sententiâ vinceris, tropos, nodos & interpretationes sanas habes. Nusquàm non invenis, quod contradicas Scripturis divinis. Nec mirum, qui nihil aliud agis quàm ut quaeras, quod contradicas. Nùnc curris ad interpretationes Veterum, nùnc ad absur ditatesrationis, ubi horum neutrum succurrerit, tùm aliena & vicina disseris, tantùm, ut praesente scripturae loconon tenearis. Quid dicam? Protheus non est Protheus, si tibi comparetur, Nec sic tamen elabi potes. Quant as victorias Arriani jactabant, quòd syllabae istae & literae Homousios non haberentur in Scripturis, nihil morati, quòd aliis verbis idem efficacißimè probaretur? Sed an hoc sit boni, non dicam pii animi, erudiri cupient is, judicet vel ipsa impiet as & iniquitas. Habe igitur victoriam, nos victi confitemur, hos characteres & syllabas (praestantißimum in homine nihil nisi caro est) in sacris Scriptur is non inveniri. Tu autem vide, qualis sit victoria tua, cu̅ nos probemus in Scripturis locupletißimè inveniri, quòd non una portio vel praestantißimum aut principalis pars hominis sit caro, sed totum hominem esse carnem, Nec id solùm, sed totum populum esse carnem, Atque ne hoc quidem satìs, sed totum genus humanum esse carnem. Christus n. dicit, Quod natum est ex carne, caro est. Tusolve nodos, finge tropos, sectare interpretatione̅ Veterum, aut aliò versus, interìm de Trojano bello dissere, ne videas vel audias praesentem locum. Nos non credimus, sed videmus & experimur, totum genus humanum ex carne natum esse. Ideò cogimur credere quod non videmus, scilicet, totum genus humanum carnem esse, docente Christo. An nùnc igemonica pars in homine comprehendatur toto homine, toto populo, toto genere hominum, permittimus Sophist is, ut dubitent & disputent, nos in toto genere hamano scimus complecti corpus & animam cum omnibus viribus & operibus, cum omnibus viti is & virtutibus, cum omni sapientiâ & stulticiâ, cum omni justiciâ & inj sticiâ. Omnia sunt cara, quiae omnia sapiunt carnem, id est, quae sua sunt, vacantque gloriâ Dei & spiritu Dci, ut Paulus ait Rom. 3. QVòd igitur dicis, Nec omnis affectus hominis est caro, Sed est qui dicitur anima, est qui dicitur spiritus, quo nitimur ad honesta, sicùt Philosophi nixi sunt, qui docuerunt milliès oppetendam esse mortem citiùs quàm admitte̅dam turpitudinem, etiam si sciremus futurum, ut ignorarent homines & Deus ignosceret. Respondeo, Qui nihil certò credit, huic facile est, quid vis credere & dicere. Non ego, sed Lucianus tuus te interroget, an unum in universo genere humano (sit bis aut septiès ipse Socrates) ost endere queas, qui hoc praestiterit, quod tu hìc dicis & eos docuisse scribis? Quid igitur inanibus verbis fabularis? Ad honest a illi niterentur? Qui etiam nesciebant, quid esset honest um. Honest um fortè dices, si exemplum praestantißimum petam, quòd pro patriâ, pro conjugibus & liberis, pro parentibus occubuerint, aut ne me̅tirentur aut prodere̅t, exquisitos cruciatus pertulerint, quales Qu. Scevola, M. Regulus & alii fuerint. Quid verò in his omnibus, nisi speciem externam operum monstrare poteris? An cor eorum vidisti? Imò simùl in specie operis apparuit, quòd pro gloriâ suâ haec omnia gesserunt, it à ut nec puduerit confiteri & gloriari sese gloriam suam quaerere. Nam & gloriâ perurente gesserunt Romani, ipsismet testibus, quicquid virtutis gesserunt, it à & Graeci, it à & Iudaei, ità & omne genus hominum. Sed ut sit hoc honest um apud homines, apud Deum tamen nihil est inhonestiùs, imò impiißimum & summum sacrilegium, nempè, quod non pro gloriâ Dei egerunt, nec ut Deum glorificaverunt, sed impiißimâ rapinâ, Deo gloriam rapientes & sibi attribuentes, nunquàm magìs inhonesti & turpes fuerunt, quàm dùm in summis suis virtutibus fulserunt. Quomodò verò pro gloriâ Dei agerent, cùm Deum & gloriam ejus ignorarent, non quòd non appareret, sed quòd caro non sinebat eos videre gloriam Dei, prae furore & insaniâ in gloriam propriam. Habesigitur spiritum illum igemonicum principalem partem hominis ad honest a nitentem, id est, latronem gloriae divinae & majest at is affect atorem, tùm maximè, cùm sunt honestissimi. Hos nunc nega esse carnem & impio affectu perditos. NEc credo Diatriben adeò offendi eâ locutione, quòd homo dicatur esse caro vel spiritus, cùm latinus diceret, Homo est carnalis vel spiritualis. Donandum est enim hoc, sicùt & multa alia, Ebraeae linguae, ut cum dicit, Homo est caro vel spiritus, idem significet, quod nos, cùm dicimus. Homo est carnalis vel spiritualis, quemadmodùm latini dicunt, Triste lupus st abulis, dulce satìs humor, vel cùm dicunt, Iste homo est scelus & ipsa malitia. Ità & Scriptura sancta per Epitasin, hominem vocat carnem, quasi ipsam carnalitatem, quòd nimio ac nihil aliud sapiat, quàm ea, quae carnis sunt, Et spiritum, quòd nihil nisi ea, quae spiritus sunt, sapiat, quaerat, agat & ferat. Nisi fortè hoc adhùc reliquum quaerat, etiamsi totus homo & praest antißimum in homine caro esse dicatur, nunquìd ideò st atìm etiam impium dici oporteat, quiequid carofuerit? Nos impium dicimus, quis quis sine spiritu Dei fuerit. Nam ideò Scriptura dicit, spiritum donari, ut impium justificet. Cùm verò Christus spiritum à carne distinguat dicens, Quod natum est ex carne, caro est, addatque, non posse natum ex carne regnum Dei videre, evidenter sequitur, quic quid fuerit caro, idcm impium & sub irâ Dei, alienumque à regno Dei esse. Quòd si à regno & spiritu Dei alienum est, necessariò sequi, quòd subregno & spiritu Satanae sit, cum non sit medium regnum inter regnum Dei & regnum Satanae, mutuò sibi & perpetuò pug nantia. Haec sunt, quae demonstrant, summas virtutes in gentibus, optima in Philosophis, praestantißima in hominibus, coràm mundo quidem dici & apparere honest a & bona, sed coràm Deo verè sunt caro & Satanae regno servientia, id est, impia & sacrilega omnibusque nominibus mala. SEd fingamus quaeso Diatribes sententiam stare, quòd non omnis affectus sit caro, id est, impius, sed sit is, qui spiritus dicitur, honestus & sanus, vide quantùm absur ditat is hìnc sequatur, non quidèm apud rationem humanam, sed in totâ Christianâ religione & summis fidei articulis. Si enim praestantißimum in homine non est impium neque perditum aut damnatum, sed solùm caro, id est, eraßiores & inferiores affectus, qualem rogo faciemus Christum redemptorem? An pretium sanguinis ejus tàm vile faciemus, ut solùm id, quod vilißimum est in homine redemerit, praest antißimum verò in homine per sese valeat & Christo non habeat opus? Vt Christum deinceps praedicemus redemptorem, non totius hominis, sed partis ejus vilißimae, scilicet carnis, Hominem verò ipsummet suiipsius redemptorem in potiore sui parte. Elige utrum voluer is, Si sana est petior pars hominis, redemptore Christo non eget. Si Christo non eget, majore gloriâ super Christum triumphat, ut quae sese potiorem partem curet, cùm Christus viliorem tantùm curet. Deindè regnum Satanae quoque nihil erit, ut quod viliore parte hominis regnet, à potiore verò parte per hominem potiùs regnetur. Ità fiet per dogmaistud de principali parte hominis, ut homo supr à Christum & diabolum extollatur, hoc est, fiet Deus deorum & Dominus dominantium. Vbì nunc est illa opinio probabilis, quae dixit, liber. arbitr. nihil boni velle posse, hìc verò contendit, esse principalem partem & sanam honest amque, ne Christo quidèm indigere, sed plura posse quàm Deus ipse & Diabolus possunt. Hoc dico, ut iterùm videas, quanti periculires sit, sacra ac divinat entare sine spiritu Dei, temeritate rationis humanae. Igitur si Christus est agnus Dei, qui tollit peccatum mundi, mundum totum sub peccato, damnatione & Diabolo esse sequitur, nihilque prodest distinctio partium principalium & non principalium. Mun dus enim sig nificat homines mundana sapientes partibus omnibus. SItotus homo (inquit) etiam renatus per fide̅ nihil aliud est quàm caro, ubì spiritus è Spiritu natus? Vbì Filius Dei? Vbì nova creatura? Super his docerivelim. Haec Diatribe, Quò? Quò? Mea Diatribe Charißima? Quid somnias? Tu petis doceri, quomodò spiritus natus è spiritu sit caro. Proh quàm laetâ & secur â victoriâ nobis victis hìc insult as, quasi impoßibile sit, nos hìc subsist ere. Interìm Veterum authoritate vis abuti, qui semina quaedam honesti tradunt insitamentibus hominum. Primùm, si ità vis, per nos quidem licet, ut Veterum authoritate utaris vel abutaris, tu videris quidcredas, qui hominibus credis, sua dictantibus sine verbo Dei. Nec fortè multùm te cruciat religionis cura, quid quis credat, qui tàm facilè hominibus credis, nihil moratus, an certum velincertum sit apud Deum quod dicunt. Et nos super hoc doceri velimus, quandò nos unquàm id docuerimus, quod tut àm liberè & publicè nobis imputas? Quis ità insaniat, ut nihil nisi carnem esse dicat eum, qui natus est exspiritu? Nos manifestè separamus carnem & spirit um tanquàm res pugnantes, dicimusque cum oraculo divino, hominem, qui non est renatus per fidem, esse carnem. Deindè renatum non ampliùs carnem esse àicimus, quàm secundum reliquias carnis, quae adversantur primitiis accepti spiritus. Nec credo, quòd hoc in nostri volueris invidiam fingere, aliòqui, quid poter as nobis sceleratiùs im ponere? Sed vel nihil intellig is nostr arum rerum, vel mag nitudini rerum impar esse videris, quâ sic premeris & confunderis fortè, ut non satìs memor sis, quid velin nos vel pro te dicas. Nam quòd Veteru̅ authoritate credis, semina quaedam honesti insita mentibus hominum, iterùm oblivione quâdam dicis, cùm supr à asserueris, nihil boni velle posse liber. arb. Non posse autem quicquam boni velle, nescio, quomodò secùm patiatur semina quaedam honesti. Sic ego perpetuò cogor te admonere status causae susceptae, à quo tu perpetuâ oblivione discedis & aliud agis quàm instituer as. ALius locus est Ierem. 10. Scio Domine, quoniam non est hominis via ejus, nec ullius est, ut ambulet & dirigat gressus suos. Hunc locum dicit, magìs pertinere ad event um rerum laetarum, quàm ad potest atem liberi arbitrii. Hìc iterùm Diatribe cum fiduciâ glossam affert, proùt visum est, tanquàm Scriptura sit sub jure suo plenißimo. Vt autem Prophetae sensum & intentum consideraret, quid opus erat tantae authoritatis viro? Sat est, Erasmus dicit, ergò sic est. Hâc libidine glossandi permißâ adversariis, quid est quod non obtineant? Doceat igitnr ex ipsius sermonis serie hanoglossam, & credemus, Nos autem docemus ex ipsâ serie, Prophetam cùm videret sese frustrà docere impios tantâ instanti â, simùl intelligit, verbum suum nihil valere, nisi Deus intùs doce at, atque ideò non esse in manu hominis audire & bonum velle. Hoc animadverso, Dei judicio territus, petit, ut corrigat eum in judicio, si omninò corrigi debet, & non tradatur cum impiis sub iram Dei, quos sinit indurari & incredulos manere. Sed fingamus tamen locum de eventis rerum tristium & laetarum intelligi, quid si haec ipsa glossa fortissimè subvertat liberum arbitrium? Fingitur quidèm hoc novum effugium, ut rudes & inertes falsi, putent esse satisfactum, sicùt illi faciunt effugio illo de neceßitate consequentiae. Non vident enim, quomodò multò mag ìs irretiantur & capiantur ist is effugiis, adeò avertuntur novis ist is vocabulis. Si itaque event us rerum ist arum non est in manu nostrâ, quae sunt temporales & quibus homo dominus constituitur Gen. 1. Obsecro, quomodò erit in manu nostrâ res illa calestis, gratia Dei, quae in solius arbitrio Dei pendet? An liberi arbitrii conatus potest salut em aeternam obtinere, qui non potest obulum, imò nec pilum capitis retinere? Non est nobis potest as obtinendae creaturae, & potest as erit obtinendi creatoris? Quid insanimus? Pertinet igi tur id multò maximè ad eventus, quòd homo ad bonum vel ad malum nititur, quia utrobique multò magìs fallitur & minùs libertatis habet, quàm dùm nititur ad pecuniam vel gloriam vel voluptatem. Quàm pulchrè igitur evasit haec glossa, quae libertate̅ hominis negat in parvulis & creatis eventibus, & praedicat cam in summis & divinis eventibus. Ac si dicas, Codrus non potest statere̅ per solvere, potest autem infinita millia aureorum persolvere. Et miror Diatriben, quae illud Viglephi, omnia necessariò sieri, adeo persecuta hactenùs, nùnc ipsamet concedit, eventa esse necessaria nobis. DEindè si maximè torqueas (ait) ad lib. arb. nemo non fatetur, absque gratiâ Dei neminem posse rectum vitae cursum tenere, Nihilominùs tame̅ interìm annitimur & ipsi pro viribus, quia oramus quottidiè, Dirige Domine Deus meus in conspectu tuo viam meam. Qui petit auxilium, non deponit conatum. Nihil putat Diatribe referre, quid respondeat, modò non taceat & aliquid dicat, tùm sat isfactum vlt videri, adeò confidit authoritate suâ. Probandum fuit, an nos viribus nostris nitamur, & probat, quòd or ans aliquid conetur, Obsecro, an nos irridet? An ludificatur Papist as? Qui orat, spiritu orat, imò spiritùs ipse in nobis orat Rom. 8. Quomodò igitur per conatum Spiritus sancti probatur potest as lib. arb. An eadem res est lib. arb. & Spiritus sanctus apud Diatriben? An disput amus nùnc, quid Spiritus poßit? Relinquit igitur locum istum Ieremiae mihi int actum Diatribe, atque invictum, solumque id sui capitis affert glossema, Nos etiam annitimur viribus. Et huic cogetur Lutherus credere, modò velit. ITèm illud Prov. 16. Hominis est praeparare cor, Domini autem gubernare linguam. Et iam ad eventarerum dicit pertinere, quasi hoc suo proprio dicto sine authoritate aliâ (atìs sit nobis factum. Et facit sanè nimio satìs, quod concesso sensu de eventis rerum, nos planè vicimus secundum ea, quae proximè diximus, quòd cùm libertas arbitrii in rebus & operibus nostris nulla est, multò mag ìs nullae est in rebus & operibus divinis. Sed acumen ejus vide, Quomodò est hominis praeparare cor, quùm Lutherus affirmet omnia neceßitate geri? Respondeo, quùm eventa rerum non sint in potestate nostrâ, ut tu dicis, quomodò est hominis resgerere? Quod mihi responderis, tibi responsum habe. Imò ideò maximè operandum est, quia incerta nobis sunt omnia futura, ut Ecclesiastes ait, Manè semina semen tuum & vespere non cesses. Quia nescis an hoc vel illud sit oriturum. Nobis inquam sunt incerta cognitione, sed necessaria eventu. Neceßitas nobis timorem Dei incutit, ne praesumamus & securi simus. Incertitudo verò fiduciam parit, ne desperemus. Redit verò ad veterem suam cantilenam, quòd in libro Proverbiorum multa dicuntur pro liberarbitr. quale est illud, Revela Domino opera tua, Audis (inquit) operatua? Scilicet, quòd multa sint in eo Libro verba imperativa & conjunctiva, itèm pronomina secundae personae. His enim fundamentis probatur libertas arbitrii, ut Revela, ergò potes revelare, opera tua, ergò tu facis ea, Sic illud, Egosum Deus tuus, intelliges, id est, tu facis me Deum tuum, Fides tua te salvum fecit, Audis tua? Ex pone sic. Tu facis fidem, tùm probasti liberum arbitrium. Non hìc irrideo, sed ostendo Diatribe serium non esse in hâc causâ. ILlud eodem capite, Omnia propter semetipsum operatus est Dominus, etiam impium ad diem malum, etiam suis verbis format, excusans Deum, quòd nullam creaturam malam conaiderit, quasi de Creatione dixerim ego, ac non magis de operatione illâ aßiduâ Dei in rebus creatis: Quâ oporatione Deus agit & impium, sicut suprà de Pharaone diximus. NEc illud ex cap. 20. ipsi videtur urgere, Cor regis in manu Domini, quocunque voluerit, inclinat illud. Non st atìm (ait) cogit, qui inclinat: Quasi nos de coactione loquamur, ac non potiùs de neceßitate immutabilitatis. Ea sig nificatur per inclinationem Dei, quae non est res iàm stertens & pigra, ut fingit Diatribe, Sed est actuosißima illa operatio Dei, quam vitare & mutare no̅ possit, sed quâ tale velle habet necessariò, quale illi Deus dedit & quale rapit suo motu, ut dixi suprà. Deindè cùm Salomon de corde regis loquatur, putat Diatribe eum locum non rectè ad generalem sententiam trabi, sed illud velle, quod aliàs Iob dicit, regnare facit Hypocritam propter peccata populi. Tandèm concedit inclinari à Deo regem ad malu̅, sed sic, quòd sinat rege̅ agi affectibus, ad castig andum popu lum . Respondeo, Sìve sinat, sive inclinet Deus ipsum sinere vel inclinare non fit nisi volente & operante Dco, quia voluntas Reg non potest effugere actionem omnipotentis Dei, quia rapitur omniu̅ voluntas, ut velit & faciat, sive sit bona sive mala. Quòd vero generalem sententia̅ fecimus ex particulari volu̅tate Regis, puto neque ineptè neque inaoctè nos fecisse, Si enim cor Regis, quod videtur maximè liberum & aliis dominari, non tamen potest velle, nisi quò Deus ipsu̅ inclinarit, quantò minùs ullus aliorum hominum id potest? Atque ista consequentia non solum ex Regis, sed etiam cujuslibet hominis voluntate valeret. Si enim unus homo, quantùmlibet privatus, non potest coràm Deo velle, nisi quò inclinat Deus, Idem de omnibus hominibus dicetur. Sic quòd Balaam non potuit loqui, quod volebat, argumentum est evidens in Scripturis, hominem non esse sui juris aut operis liberum electorem aut factorem, Aliòqui exempla nulla subsist erent in Scriptur is. PPst haec cùm dixisset testimonia, que Lutherus ex eo libro colligit, multa colligi posse, sed q̅ co̅modâ interpretatione, tu̅ pro, tu̅ contrà lib. arb. poßent st are, Tande̅ adducit telu̅ illud Lutheri Achilleum & inevitabile. Ioh. 15. Sine me nihil potest is facere &c. Laudo & ego Rhetore̅ lib. arb. egregiu̅, que testimonia Scripturae interpretationibus, ùt visu̅ fuerit, co̅modis, formare docet, ut verè pro lib. arb. stent, i. e. efficiant, non quod debent, sed que nobis placuerit. Deindè sic unu̅ fingat sese metuere Achilleu̅, ut stolidus Lector, eo victo, caetera nimìs co̅te̅pta habeat. Veru̅ ego mag niloque & heroica̅ Diatriben spect abo, visurus, quâ vi meu̅ superet Achille̅, q̅ hactenus nullu̅ gregariu̅ milite̅, ne Thersitem quidèm percusserit, sed suis ipsius telis sese miserrimè confecerit. Igitur apprehensâ voculâ hâc, Nihil, multis verbis, multisque exemplis eam jugulat, & commodâ interpretatione hùc trahit, ut nihil, idem poßit esse, quod modicum & imperfectum, scilicet, aliis verbis id disserens, quod Sophistae hactenùs hoc loco sic àocuerunt, Sine me nihil potest is facere, scilicet perfectè. Hanc glosa̅ jamdudùm exoletam & corrosam, reddit nobis vi Rhetoricae nova̅, & sic instat, quasi prima eam afferat, nec antea sit unquàm audita, vice miraculi nobis eam exhibitura, Interìm verò prorsùs secura & nihil cogitans de ipso textu, de sequentibus & praecedentibus, undè petenda est intelligentia. Taceo illud, quod tòt verbis & exemplis probat vocabulum hoc, Nihil, posse hoc loco accipi pro modico & imperfecto, quasi nos de posse disput emus, cùm hoc probandum fuerit, an debeat sic accipi. Vt tota ista magnifica interpretatio nihil efficiat, si quid efficit, quàm quòd incertus fiat locus iste Ioha̅nis & ambiguus. Nec hoc mirum, cùm hoc unicè agat Diatribe, ut Scripturae Dei sint ubique ambiguae, ne illis cogatur uti, aut horitates verò Veterum certae, ut illis liceat abuti, mir â sanè religione, ut verba Dei sint inutilia, hominum verba sint utilia. SEd hoc pulcherrimum est videre quàm benè sibi ipsi const et, Nihil pro modico accipi pot est, Et in eosensu (inquit) verißimum est, nos sine Christo nihil posse facere, loquitur n. de fructu Evangelico. Qui no̅ co̅tingit nisi mane̅t ib. in vite, que est Christus &c, Hìc ipsamet co̅fitetur fructu̅ non contingere, nisi manentibus in vite, & hoc facit in eâ ipsâ commodâ interpretatio̅e, quâ probat, nihil, id esse quod modicum & imperfectum. Sed fortè & adverbium Non, oportet etiam commode interpretari, ut significet fructum Evangelicum extrà Christum, aliquo modo seu mod cum & imperfectum contingere, ut praedicemus impios sine Christo, qui regnante Satanâ in ipsis & contr à Christum pugnante, posse a liquid fructuum vitae praestare, hoc est ut hostes Christi pro Christo faciant, Sed mittamus ist a. Hìc ego doceri velim modum, quo Haereticis queat resisti, qui ubique in Scripturis hâc Lege usuri, Nihil & non, pro imperfecto accipere contendant, ut sine ipso factum est nihil, id est, modicum. Dixit insipiens in corde suo non est Deus, id est, imperfectus est Deus. Ipse fecit nos & non ipsi nos, id est, modicum fecimus nos. Et quis numeret è Scripturis locos, ubì nihil & non ponuntur? An hìc dicemus, Commoda interpretatio spectanda est? At nulli Haeretico sua non commoda est. Scilic et, hoc est nodos solvere, tantae licentiae fenestram aperire corrupt is mentibus & fallacibus spiritibus? Tibi credo, qui sacrae Scripturae certit udinem susque deque facis, commoda fuerit ealicentia interpretandi, sed nobis qui conscientias st abilire laboramus, nihil incommodius, nihil nocentius, nihil pest ilentius hâc commoditate contingere potest. Audi itaque magna victrix Achillis Lutherani, nisi tu probaveris, Nihil, hoc loco non solùm posse, sed etiam debere promodico accipi, nihil effeceris tantâ copiâ verborum & exemplorum, nisi quòd aridis stipulis adversus flammas pugnaveris. Quid nobis cum tuo posse, â quo exigitur, ut probes, debere? Quod nisi effeceris, manemus in naturali & Grammaticâ significatione vocabuli, ridentes tàm exercitus quàm triumphos tuos. VBì nùnc manet opinio probabilis, quae statuit liber. arbitr. nihil boni velle posse? Sed fortè venit tandèm hìc interpretatio commoda, ut nihil boni, sig nificet aliquid boni, inauditâ planè & Grammaticâ & Dialecticâ, ut nihil sit id, quod aliquid, quod apud Dialecticos impoßibile fuerit, cùm sint contradictoria. Vbìmanet & illud, quòd Satanam credimus Principem esse mundi, regnantem, teste Christo & Paulo, in voluntatibus & mentibus hominum sibi captivis & servientibus? Ille scilicet leo rugiens, host is implacabilis & irrequietus gratiae Dei & salutis humanae, sinet fieri, ut homo servus & parsregni sui conetur ad bonum ullo motu aut momento, quò suam Tyrannidem evadat, ac non potiùs incitet & urgeat, ut totis viribus contrarium gratiae & velit & faciat? Cui justi & Spiritu Dei agentes vìx resistunt & bonum volunt ac faciunt, it à in eos saevit. Tu qui fing is voluntatem humanam esse rem in medio libero positam ac sibi relictam, facilè simùl fing is, esse conatum voluntatis in utram partem, quiat àm Deum, quàm Diabolum fingis long è abesse, veluti solùm spectatores mutabilis illius & liberae volunt at is, impulsores verò & agitatores illius servae voluntat is, mutuò ballacißimos, non credis. Quo solo credito, satìs fortiter stat nostra scntentia, & prostratum jacet liberum arbitrium ut & supr à docuimus. Aut euimregnu̅ Satanae in hominibus nihil erit, & sic Christus mentietur, Aut fire gnum ejus tale est, quale Christ us describit, liberum arbitrium nihil nisi jumentum captivum Satanae erit, non liberandum, nisi pitùs digito Dei ejiciatur Diabolus. Hìnc credò satìs intelligis mea Diatribe, quid sic & quantùm vileat, quòd Author tuus pervicattam Lutheranae assertionis detestatus, solet dicere, Scilicet, Luth rum valde urgere causam Scripturis, sed quae uno verbulo d ssolv possunt. Quis enim hoc nescit, uno verbulo posse omnes Scriptur as solvi? Pulchrè hoc sciebamus, etiam antequàm Erasmi nomen audiremus. Sed hoc quaeritur, an hoc satìs sit, verbulo solvi Scripturam. An rectè solvatur, & an sic debeat solvi, hoc disputatur. Hùc spectet, & videbit, quàm facilè sit Scriptur as solvere, & quàm detestanda sit pervicatia Lutheri. Videbit autem non solùm verbula nihil efficere, sed nec omnes portas inferorum. NOs igitur, quòd Diatribe pro suâ affirmativâ non potest, quamvis non debeamus negativam probare, faciamus tame̅, & extorqueamus viargumentorum, Nihil, hoc loco non solu̅ posse, sed debere accipi, non pro modico, sed pro eo, quod vocabulum natur â sig nificat. Faciemus autem hoc ultr à illud invictum argumentu̅, quo jam vicimus scilicet esse vocabula naturali sig nificationis usu servanda, nisi contrarium fuerit demonstratum, quod Diatribe neque fecit, neque potest facere. Extorquemus autem id primùm ipsâ rei natur â videlicet, quòd scripturis neque ambiguis neque obscuris evictum sit, Satanam esse Principem longè potentißimum & callidißimum mundi (uti diximus) quò regnante, voluntas humana jam non libera nec sui juris, sed serva peccati & Satanae, non potest velle nisi quod princeps ille suus voluerit. Nihil verò boni ille sinet eam velle, quamvis etiamsi Satanas ei non imperaret, ipsum peccatum, cujus servus est homo, satìs oneraret, ne bonum velle posset. Deindè ipsa sermonis consequentia idem extorquet, quam Diatribe sortiter contemnit, licèt eam satìs copiose in Assertionibus meis annotassem. Sic enim prosequitur Christus Iohan. 15. Qui in me non ma̅serit, mittetur foràs sicut palmes & arescit & colligiunt eum & in ignem mittunt & ar det . Haec inquam, Diatribe rhetoricißimè transivit, sperav itque trasitum hunc esse tàm rudibus Lutheranis incomprehensibilem. Vides autem hìc Christum ipsum interpretem similitudinis suae de palmite & vite, satìs apertè declarare, quid velit intelligi per vocabulum Nihil, scilicet, quòd homo extrà Christ um foràs mittitur & arescit. Quid verò foràs mitti & arescerepotest aliud significare, quàm sub Diabolum tradi & continenter pejorem fieri? Pejorem autem fieri non est aliquid posse vel conari. Arescens palmes magìs ac magìs ad ignem paratur, quò magìs arescit. Nisi ipse Christ us hanc similitudinem sic dilat asset & applicasset, nemo fuisset ausus it à dilatare & applicare. Stat igitur, Nihit, hoc loco, propriè debere accipi, ut naturafert vocabuli. IAm & exempla videamus quibus probat, Nihil, alicubì pro modico accipi, ut & in hâc parte dem orstremus Diatribenesse & efficere nihil, in quâ si etiam aliquid faceret, tamen nihil efficeret, adeò Diatribe per omnia & omnibus modis nihil est. Vulgò (inquit) nihil agere dicitur, qui non assequitur id quod expetit, & tamen frequenter aliquò usque promovet, qui conatur. Respondeo, Nunquàm audivi vulgò sic dici, tu ità fingis pro libertate tuâ. Verbaspectanda sunt (ut vocant) secundum materiam subjectam & ad intentionem loquentis. Iam nemoillud vocat Nihil, quod conatur agens, nec de conatu loquitur, qui de nihilo loquitur, sed de effectu, hunc enim spectat, qui dicit: Ille nihil agit vel nihil efficit, id est, non attigit, non est assecutus. Deindè ut exemplum valeat, quod tamen non valet, magìs pro nobis facit. Ho n. est quod contendimus & evictum volumus, quòd liber. arbit. multa agat, quae tamen sunt nihilcoràm Deo. Quid profuerit illi conari, si non assequitur quod expetit? Vt quoquò se vertat Diatribe, inpingat & seipsam confutet, ut solet accedere malam age̅tibus causam. Sic & illud exemplu̅ è Paulo infeliciter adducit, Neque qui plantat, neque qui rigat est aliquid, Sed qui incrementu̅ dat Deus. Quod minimi (inquit) momenti est & per se inutile, nihil appellat. Quis? Tu Diatribe ministerium verbi per sese inutile & minimi momenti esse dictitas, quod tantis laudibus Paulus, cùm ubique, tùm maximè 2. Corint. 3. vehit, ubì ministrationem vitae & gloriae appellat? Iterùm neque materiam subjectam, neque intentionem loquentis consideras. Ad incrementum dandum, plantator & rigator nihil est, sed ad plantandum & rig an dum nonnihil est, cùm sit opus summum Spiritus in Ecclesiâ Dei, docere & exhortari. Hoc vult Paulus, hoc & verba satìs apertè tradunt. Sed esto & hoc exemplum ineptum valeat, iterùm pro nobis idem stabit. Nam hoc agimus, quòd liberum arbitrium sit nihil, id est, inutile per sese, ut tuexponis, coràm Deo, nam de hoc genere essendi loquimur, non ignari, quòd volunt as impia sit aliquid & non merum nibil. ITèm illud 1. Corinth. 13. Si charitatem non habeam, nihil sum. Cur hoc adducat exemplum, non video, nisi numerum & copiam quaesierit, aut arma nobis deesse putarit, quibus à nobis ipsa confodiatur. Verè enim & propriè nihil est coràm Deo, qui sine charitate est, Sic & de libero arbitrio doccmus. Quarè & hoc exemplum pro nobis contrà ipsam Diatriben stat, Nisi fortè adhùc Diatribe ignorat, quo locopugnemus. Non enim de esse naturae loquimur, sed de esse gratiae (ut vocant) Scimus liberum arbitrium naturâ aliquid facere, ut comedere, bibere, gignere, regere, ne nos delirio illo, velut argutulo, rideat, quòd necpeccare quidem liceret sine Christo, si vocem illam, Nihil, urgeamus, cùm tamen Lutherus donarit liber. arbitr. valere nihil, nisi ad peccandum, adeò libuit sapienti Diatribe ineptire etiam in re seriâ. Dicimus enim, hominem extra gratiam Dei manere nihilominùs sub generali omnipotentiâ Dei facientis, movontis, rapientis omnia, necessario & infallibili cursu, Sed hoc, quod sic raptus homo facit, esse nihil, id est, nihil valere coràm Deo, nec aliud reputari quàm peccatum. Si in gratiâ nihil est, quisine charitate est. Cur igitur Diatribe, cùm ipsamet fateatur nos hoc loco agere de fructu Evangelico, qui sine Christo non contingit, hìc mòx extràstatum causae divertit, & alienam cantionem orsa, de opere naturaeli & fructu humano cavillatur? Nisi quòd nusquàm sibi constat, qui veritate privatus est. Sic illud Ioh. 3. Non potest homo quicquam accipere, nisi fuerit ei datumè coelo. Iohannes loquitur de homine, qui utique aliquid jam erat, & hunc negat accipere quicquam, scilicet, Spiritum cum donis, de hoc enim loquebatur, non de naturâ. Nec enim opus illi fuit magistrâ Diatribe quae illum doceret, hominem habere jam oculos, nares, aures, os, manus, mentem, voluntatem, rationem & omnia quae sunt in homine, Nisi Diatribe credit, Baptistam tàm furiosum fuisse, ut cùm hominem nominarit, cahos Platonis, aut vacuum Leucippi, aut infinitum Aristotelis, aut aliud quoddam nihil cogitarit, quod dono è coelo aliquid demùm fieret, Scilicet, hoc est exempla è Scriptur is proferre, sic in re tantâ de industriâ ludere. Quor sùm igitur illa copia attinet, quod ignem, fug am mali, nisum ad bona & reliqua è coelo esse nos docet, quasi haec ullus ignorct aut neget? Nos de gratiâ, & ut ipsa dixit, de Christo & fructu Evangelico loquimur, ipsa verò de naturâ interìm fabulata tempus redimit & causam trahit, rudique Lectori nubem offundit. Sed interìm, non solùm non profert ullum exemplum, ubì, nihil, pro modico accipiatur, sicut instituit, verùm etiam apertè prodit sese nihil intellig ere aut curare, quid sit Christus aut gratia, aut quomodò aliud sit gratia quàm natura, quod tamen etiam rudißimi Sophistae noverunt & usu vulg atißimo hoc discrimen in suis Scholis detriverunt, Sir ulque nihil videt, quòd sua exempla omnia pro nobis contrà ipsam f. ant. Hoc enim facit verbum Baptistae, quòd homo nihil potest accipere, nisi donatum fuerit è coelo, ut liberum arbitrium nihil sit. Sic vincitur meus Achilles, cùm eiper Diatriben arma porriguntur, quo ipsa nuda & imbellis conficitur. Sic uno verbulo Scripturae solvuntur, quibus urget Luther us pervicax ille assertor. POst haec multas enumer at similitudines, quibus nihil facit, nisi ut more suo ad aliena rapiat stultum Lectorem, causae interìm prorsùs oblita. Vt Deus navem quidèm servat, sed navita tamen ducit ad portum, quare nonnihil agit navita. Diversum opus, scilicet Deo servandi, navitae ducendi tribuit ist a similitudo. Deindè siquid probat, id probat, quòd Dei sit totum opus servandi, Navitae totum opus ducendi, Et tamen est pulchra & apta similitudo. Sic agricola convehit proventus, Deus autem dedit, iterùm diversa opera Deo & homini, nisi agricolam simùl creatorem facit, qui dederit proventus. Sed dentur adhùc eadem opera Deo & homini, quid efficiunt istae similitudines? Nihil, nisi quòd Creatura Deo operanti cooperatur. At nunquid nos de cooperatione nùnc disputamus, ac non potiùs de propriâ vi & operatione liberi arbitrii? Quò igitur Rhetor ille fugit, qui dicturus de palmâ, nihil dicit nisi de cucurbitâ? Amphora coepit institui, cur urceus exit? Scimus & nos, quòd Paulus cooperatur Deo in docendis Corinthiis, dùm forìs praedicat ipse, & intùs docet Deus, etiam in diverso opere. Similiter & Deo cooperatur, cùm loquitur in spiritu Dei, idque in eodem opere. Hoc enim nos asserimus & contendimus, quòd Deus, cùm citr à gratiam spiritus operatur, omnia in omnibus, etiam in imptis, operatur, Dùm omnia, quae condidit solus, solus quoque movet, agit & rapit omnipotentiae suae motu, quem illa non possunt vitare nec mutare, sed necessariò sequuntur & parent, quodlibet pro modo suae virtutis, sibi à Deo datae, sic omnia etiam impia illi cooperantur. Deindè ubì spiritu gratiae agit in illis, quos justificavit, hoc est, in regno suo, similit er eos agit & movet, & illi, ut sunt nova creatura, sequuntur & cooperantur, vel potiùs, ut Paulus ait, aguntur. Sed iis nùnc non erat locus, Non disputamus, quid operante Deo poßimus, sed quid nos poßimus, videlicet, an jam creati ex nihilo, aliquid nos faciamus vel conemur illo generali motu omnipotentiae, ut paremur ad novam creaturam spiritus. Hìc respondendum erat, non aliò divertendum. Hìc enim nos sic respondemus, Sicut homo, antequam creatur, ut sit homo, nihil facit aut conatur, quò fiat creatura. Deindè factus & creatus nihil facit aut conatur, quò perseveret creatura, Sed utrunque fit solâ voluntate omnipotent is virtutis & bonitat is Dei, nos sine nobis creantis & co̅servantis, sed non operatur in nobis, sine nobis, ut quos ad hoc creavit & servavit, ut in nobis operaretur, & nos ei cooperaremur, sive hoc fiat extra regnum suum generali omnìpotentìa, sive intr à regnum suum singulari virtute spiritus sui, Sic deinceps dicimus. Homo antequàm renovetur in novam creaturam regnispirit us, nihil facit, nihil conatur, quò paretur ad eam renovationem & regnum. Deindè recreatus, nihil facit, nihil conatur, quò perseveret in eo regno, Sed utrunque facit solus spiritus in nobis, nos sine nobis recreans & conservans recreatos, ut & Iacobus dicit, Voluntariè genuit nos verbo virtutis suae, ut essemus initium creaturae ejus, loquitur de renovatâ creatur â. Sed non operatur sine nobis, ut quos in hoc ipsum recreavit & conservat, ut operaretur in nobis & nos ei cooperaremur. Sic per nos praedicat, miseretur pauperibus, consolatur afflictos. Verùm quid hinc libero arbitrio tribuitur? Imò quid ei relinquitur, nisi nihil? Et verè nihil. LEge igitur hìc Diatribe̅ per quinque vel sex chartas, ubì ist jusmodi similitudinibus, tùm pulcherrimis locis & parabolis ex Evangelio & Paulo adductis, aliud nihil agit, quàm quòd nos docet, in Scriptur is inveniri loca (ut ait) innumerabilia, quae cooperatione̅ & auxilia Dei tradant. Ex quibus, si tùnc ego colligam, Homo nihil potest nisi auxiliante Dei gratiâ, igitur nulla sunt opera hominis bona, ipsa contra sic colligit, inversione Rhetoricâ: imò (inquit) Homo nihil non potest auxiliante Deigratiâ, ig itur omnia opera hominis possunt esse bona, Quòt igitur sunt loca in Scriptur is divinis, quae meminerunt auxilii, tòt sunt, quae statuant liberum arbitrium, at ea sunt innumer abilia. Itaque vicero, si res aestimetur testimoniorum numero. Haec illa. Sat in sobriam Diatriben putas aut mente sanâ fnisse, cùm haec scriberet? Nam malitiae & nequitiae ejus non tribua̅, nisi taedio fortè perpetuo me voluerit enecare, dùm ubique similis sibi, semper alia tractat quàm instituit. Sed si illa̅ delectavit ineptire in re ta̅tâ, delectet & nos ineptias ejus volunt ar ias publicè traducere. Primùm nos neque disputamus neque ignoramus, omnia opera hominis posse esse bona, si fiant au xiliante Dei gratiâ. Deindè hominem nihil non posse auxiliante Dei gratiâ. Tuam verò non satìs possumus admirari negligentiam, qui cùm de liberi arbitrii vi instituisses scribere, scribis de vigratiae Dei. Deindè ac si omnes homines essent trunci & lapides, audes in publico dicere, liberum arbitrium st atui per loca Scripturae, quae auxilium gratiae Dei commendant, nec solùm hoc audes, sed & encomion cantas victor, triumphatorque gloriosißimus. Nùnc verè scio, ex hoc ipso dicto & facto tuo, quid sit & valeat liberum arbitrium, scilicet, insanire. Quid esse potest quaeso in te, quod sic loquitur, nisi ipsum liberum arbitrium? Audi tamen tuas consequentias: Scriptura commendat gratiam Dei, ergò probat liberum arbitrium. Commendat auxiliumgratiae Dei, ergò st atuit liberum arbitrium. Quâ Dialecticâ didicisti has collectiones? Cur non contrà: Gratia praedicatur, ergò liberum arbitrium tollitur, Auxilium gratiae commendatur, ergò liberum arbitrium destruitur. Ad quid enim confertur gratia? An ad hoc, ut superbia liberi arbitrii per sese satìs robusti, gratia velut superfluo ornamento diebus bacchanalibus gestiat & ludat? Quare & ego invertam collectionem, licèt, non Rhetor, firmiori tamen Rhetoricâ quàm tu: Quot quòt sunt loca in Scripturis divinis, quae meminerunt auxilii, tòt sunt, quae tollunt liberum arbitrium. Atque ea sunt innumerabililia. Itaque vicero, si res aestimetur testimoniorum numero, namideò gratiâ opus est, ideò auxilium gratiae confertur, quòd liberum arbitrium per sese nihil poßit, & ut ipsamet dixit opinione illâ probabili, non poßit velle bonum. Commendatâ itaque gratiâ, & praedicato auxilio gratiae, simùl impotentia liberi arbitrii praedicatur. Haec est sana collectio & rata consequentia, quam nec inferorum portae subvertent. HIc finem ponemus defendendis nostris à Diatribe confutatis, ne Liber crescat in immodicum, caetera si quae digna sunt, inter asserenda nostra tractabuntur. Nam quòd Erasmus in Epilogo repetit, si nostra stet sententia, frustrà esse tòt praecepta, tòt minas, tòt promißiones, nec meritis, nec demeritis, nec praemiis, nec suppliciis locum relinqui. Deindè difficile esse ut misericordia imò justitia Dei defendatur, si Deus necessariò peccantes damnet, & alia incommoda quae sequuntur, quae summos viros it à moverunt, ut & subverterio De his omnibus reddidimus superiùs rationem, Nec patimur neque recipimus mediocritatem illam, quam nobis consulit bono, ut credo, animo, scilicet, ut libero arbitrio perpusillum concedamus, quò faciliùs pugnantia Scripturae & incommoda praedicta tollantur, Nam ist â mediocritate nihil est causae consultum, neque quicquam profectum. Nisi enim totum & omnia libero arbitrio tribueris, exemplo Pelagianorum, manet nibilominùs Scripturae pugnantia, tollitur meritum & praemium, tollitur miscricordia & justitia Dei, & omnia manent incommoda, quae vitare volumus per liberi arbitrii modiculam & inefficacem vim, ut satìs suprà docuimus. Ideò ad extrema eundum est, ut totum negetur liberum arbitrium, & omnia ad Deum referantur, sic non pugnabunt Scripturae, & incommoda si non tolluntur, feruntur. HOc autem deprecor, Mi Erasme, ne credas me causam hanc studio magìs quàm judicio agere, Non patior me insimulari ejus hypocrisis, ut aliter sentiam & aliter scribam, nec defensionis calore (ut tu scribis de me) hùc provectus sum, ut nùnc primùm negem totum liberum, qui anteà nonnihil illi tribuerim, Nec hoc tu uspiàm mihi in Libellis meis ost endes, scio. Extant themata & problemata, in quibus perpetuò asserui usque in hanc hor am, liberum arbitrium esse nihil, & rem (eo verbo tùm utebar) de solo titulo. Veritate victus & disputatione provocatus ac compulsus, sic sensi & scripsi. Quòd autem vehementiùs egerim, agnosco culpam, si culpa est, imò testimonium hoc mihi in mundo reddi in causa Dei, mirificè gaudeo. Atque utinàm & ipse Deus id testimonii in novißimo die confirmaret. Quis enim tùm beatior Luthero, qui tanto sui seculi testimonio commendatur, quòd veritatis causam non segniter, nec fraudulenter, sed vehementer satìs vel potiùs nimiò egerit? Tùm illud Ieremiae feliciter evaserim: Maledictus qui facit opus Domini negligenter. Si verò & in tuam Diatriben acerbior videbor, ignosces mihi, Neque enim id maligno animo facio, sed movit, quòd authoritate tuâ causam hanc Christi vehementer premeb as, licèt eruditione & re ipsâ nihil praestares. Iam quis sic imperet stylo ubique, ut non alicubi fer veat? Tu qui prae modestiae studio penè friges in hoc Libro, tamen non rarò ignita & amarulenta tela jacularis, ut nisi Lector multùm aequus ac favens sit, virulentus videaris. Sed haec nihil ad causam, quae in vice̅ libenter condonare debemus, ut sumus homines & humantalienum in nobis nihil est. AD ultimam hujus libri partem venimus, quâ, ut promisimus, copias nostras producere debemus, contrà liberum arbitrium, Sed eas non producemus omnes, quis enim hoc effecerit parvo libello, cùm universa Scriptura à nobis stet per singulos apices & literas? Nec est opus, tùm, quòd jam victum ac prostratum sit liberum arbitrium duplici victoriâ, alterâ, ubì omnia contrà ipsum stare probamus, quae pro sefacere putabat, alteruâ, bì invicta adhùc permanere oste̅dimum, quae confutare voluit, Tùm etiam si victum nondùm esset, satìs fuerit effectum, si unoaut altero telo prosternatur. Quid enim opus est hostem uno aliquo telo occisum, multis aliis telis confodere mor tuum? Breviùs itaque, si res passa fuerit, nùnc agemus. Atque è tanto numero exercituum, duos proferemus duces cum aliquòt suis legionibus, Paulum videlicet & Iohannem Evangelistam. Paulus ad Roman̅os scribens, sic ingreditur disputationem adversus liberum arbitrium pro gratiâ Dei. Revelatur (inquit) ira Dei de coelo super omnem impietatem & injustitiam hominum, qui veritatem Dei in injustitiâ detinent. Audis hìc generalem sententiam super omnes homines, quòd sint sub irâ Dei. Hoc quid est aliud, quàm esse irâ & supplicio dignos? Causam irae aßig nat, quòd gerant non nisi irâ & supplicio digna, nempe quod impii & injusti sint omnes & veritatem detineant in injustitiâ. Vbì nùnc vis liberi arbitrii, quae conetur aliquid boni? Paulus id facit irâ Dei dignum, & impium & injustum decernit, quod verò iram meretur & impium est, id contrà gratiam conatur & valet, non pro gratiâ. RIdebitur hìc oscitantia Lutheri, qui Paulum non satìs inspexerit, dicetque aliquis, Paulum ibì non de omnibus hominibus, nec de omnibus eorum studiis, sed de iis tantùm loqui, qui sunt impii & injusti, atque ut verba habent, de iis qui veritatem in injustitiâ detinent, Hìnc non sequi, quòd omnes sint ejusmodi. Hìc ego dico, apud Paulum idem valere, si dixeris, super omnem impietatem hominum, atque si dixeris, super impietate omnium hominum, Ebraicatur enim Paulus ferè ubique, ut sit sensus: Omnes homines sunt impii & injusti, detinentque veritatem in injustitiâ, ideò omnes sunt irâ digni. Deindè in graeco non ponitur relativum, eorum qui, sed articulus, hoc modo: Revelatur ira Dei super impietatem & injustitiam hominum detinentium veritatem iu injustitiâ, Vt hoc velut Epitheton sit omnium hominum, quòd veritatem in injustitiâ detinent, sicut Epitheton est, cùm dicitur: Pater noster qui es in coelis, quod sic aliàs diceretur, Pater noster coelest is vel in coelis. Dicitur n. ad differentiam eorum, qui credunt & pu̅ sunt. Sed frivola & vana sint haec, nisi ipsa disputatio Pauli ea cogat & evincat. Paulus enim antè dixerat, Evangelion virtus Dei est in salutem omni credenti, Iudaeo primùm & Graeco. Hìc non sunt obscura aut ambigua verba, Iudaeis & Graecis, id est, omnibus hominibus est necessarium Evang elion virtutis Dei, ut credentes salvi fiant ab irâ revelatâ. Obsecro, qui Iudaeos, justitiâ, Lege Dei & vi lib. arb. pollentes, sine discrimine vacuos & egentes praedicat virtute Dei, quâ salvi fiant ab irâ revelat â & necessariam eam virtutem illis facit, an non sub irâ eos esse censet? Quos jam dabis homines non obnoxios irae Dei, quandò summos homines mundi, puta Iudaeos & Graecos tales esse credere cogeris? Deindè, quos inter ipsos Iudaeos & Graecos excipies, quandò Paulus sine ullo discrimine, oe̅s uno verbo co̅plexos, oe̅s eide̅ sente̅tiae subjicit? An putandu̅ est, in ist is duabus praesta̅tißimis Nationib. no̅ fuisse homines, qui ad honesta nit ere̅tur? An no̅ conati sunt ulli provirib. lib. arb. Sed nihil hoc Paulus moratur, oe̅s sub ira̅ mittit, oe̅s impios & injustos praedicat. Ità & reliquos Apostolos no̅nè siimili sermone & oe̅s Gentes alias, que̅libet in sorte suâ, sub ira̅ hanc conjecisse credendum est? FOrtiter itaque stat & urget hic locus Pauli, liberum arbitrium seu praest antißimum in hominibus, quam vis praestantißimis, Lege, justitiâ, sapientiâ & omnibus virtutibus praeditis, esse impium, injust um & trâ Dei dignum. Alioqui disputatio Pauli nihil valet, Si autem valet, nullum relinquit medium partitio sua, quâ credentibus Evangelio salutem, caeteris omnibus iram distribuit, Credentes justos, non credentes facit impios, injustos & irae subjectos. Tantum enim vult dicere, Iustitia Dei revelatur in Evangelio, quòd sit ex fide, Ergò oe̅s homines sunt impii & injusti. Stultus esset enim Deus, qui hominib. justitiam revelaret, qua̅ jama el nosse̅t, vel cujus semina haberent. Cùm autem stultus non sit, & tamen revelat illis justitiam salut is, manifestum est, liberum arbitrium etiam in summ is hominibus non solùm non habere vel posse aliquid, sed ne nosse quidèm, qued sit justum coràm Deo, nisi fortè just itia Dei non revelatur summis illis hominibus, sed solùm infimis, co̅trà quam Paulus gloriatur, quòd sit debitor Iudaeis & Graecis, sapientibus & insipientibus, Barbar is & Graecis. Quare Paulus hoc loco prorsùs omnes homines unâ maßâ comprehende̅s concludit, omnes esse impios, injustos & ignaros justitiae & fidei, tantum abest, ut aliquid boni velle aut facere poßint. Et haec conclusio firma est ex eo, quòd Deus illis, ut ignaris & in tenebris sedentibus, revelat justitiam salutis, ergò per sese ignorant. Ignorantes autem justitiam salutis, certè sub ir â & damnatione sunt, nec indè sese, propter ignorantiam evoluere possunt, aut conariut evoluantur. Quid enim coneris, si nescieris, quid, quâ, quò, aut quatenùs conandum sit? COnsentit cum hâc conclusi one res ipsa & experientia. Nam ost ende miht in universo genere mortalium unum, sit ille omnium sanctißimus & justisiimus, cui unquàm in mentem venerit, hanc esse viam ad justitiam & adsalutem, scilicet, credere in eum, qui sit simùl Deus & homo, pro peccatis hominum mortuus & suscitatus & collocatus ad dexteram Patris, aut somniarit hanc ir am Dei, quam Paulus hìc revelari de coelo dicit. Vide Philosophos summos, quid de Deo ser serint, quid de futurâ irâ scriptum reliquevint. Vide Iudaeos, tòt signis, tòt Prophetis, aßiduè eruditos, quid de hâc viâ sentiant, non modò non receperunt, sed ità oderunt, ut nulla Natio sub coelo atrociùs sit Christum persecuta usque in hodiernum diem. At in tanto populo dicere non fuisse aliquem unum, qui liberum arbitrium coluerit & vt ejus conatus fuerit, quis audeat dicere? Quî sit ig itur, ut omnes in diversum conentur, & id quod praest antißimum fuit in praest antißimis hominibus hanc rationem justitiae non solùm non coluerit, non solùm ignorarit, sed etiam publieatam & revelatam summo odio repulerit & perditam voluerit? Ità ut Paulus. 1. Corinth. 1. dicat eam viam esse scandalum Iudaeis & stultitiam Gentibus. Cùm autem Iudaeos & Gentes sine discrimine appellet, & Iudaeos ac Gentes praecipuos populos sub coelo esse certum sit, simùl certum est, liberum arbitrium esse nihil aliud quàm summum host em justitiae & salutis humanae, cùm fieri non potuerit, quin aliquòt inter Iudaeos & Gentes summâ vi liberi arbitrii egerint & conati sint, & tamen eo ipso non nisi bellum contràgratiam gesserint. Tu nùnc vade & dic, quòd liberum arbitrium conetur ad bonum, cui ipsa bonit as & justitia, scandalum & stultitia sunt. Nec potes dicere, haec ad aliquos non ad omnes pertinere. Paulus sine discrimine loquitur de omnibus cùm dicit, Gentibus stultitia & Iudaeis scandalum, nec ullos excipit, nisi credentes. Nobis (inquit) id est, vocatis & sanctis, est virtus & sapientia Dei. Non dicit, Aliquibus gentibus, aliquibus Iudaeis, sed simpliciter, Gentibus & sudaeis (inquit) qui non sunt ex nobis, manifestâ partitione separans credentes ab incredulis, nullo relicto medio. Nos autem disputamus de Gentibus citragratiam agentibus, his dicit Paulus justitiam Dei esse stultitiam, quam abhorrent. Atque is est ille laudabilis conatuslib. arbit. ad bonum. DEindè vide, an non summos homines inter Graecos ipsemet adducat, ubì dicit, eos infatuatos esse, & cor eorum obscuratum, qui sapientiores inter eos fuerunt, itèm vanos factos dialogismis suis, hoc est, suis argut is dispatationibus. Obsecro, an hìc non tang it summum illud & praestantißimum in Graecis hominibus, dùm eorum Dialogismos tang it? Hi enim sunt eorum summae & optimae cogitationes & opiniones, quas pro solidâ sapientiâ habuerunt. At hanc sapientiam, ut alibìstultam, ità hìc vanam esse in illis dicit, & eòprogressam multa conando, ut pejor fieret, & tandèm corde obscurato idola colerent & sequentia monstra patrarent, quae commemorat. Si igitur optimum studium & opusin optimis gentium, malum & impium est, quid de reliquo vulgo, velut pejoribus gentibus sentias? Neque enim & hìc discrimen inter optimos facit, dùm nullo personarum respectu, studium sapientiae eorum damnat. Damnato autem ipso opere vel studio, damnantur quicunque illi studuerint, etia̅ si fecerint summâ vi liberi arbitrii. Ipse inquam optimus conatus eorum vitiosus asseritur, quanto magìs ii, qui illo exercentur? Sic & mòx Iudaeos sine ullo discrimine rejicit, qui literâ & non spiritu Iudaei sunt, Tu (inquit) per literam & circuncisionem Deum inhonor as. Itèm, Non enimis Iudaeus est, qui in manifesto Iudaeus est, sed que in occulto Iudaeus est. Quid hâc partitione manifestiùs? Iudaeus manifestus est tran sgressor Legis. At quantos putas fuisse Iudaeos citrà sidem viros sapientißimos, religiosißimos, bonestißimos, qui summo conatu ad justitiam & veritatem connisi sunt? Sicut illis testimonium saepè perhibet, quòd Zelum Dei habeant, quòd justitiam Legis sectentur, quòd diù noctuque studeant ad salutem venire, quòd sine querelâ vivant, Et tamentransgressores sunt Legis, quia non sunt in spiritu Iudaei, imò pertinacit er resistunt justitiae fidei. Quidigitur reliquum est, quàm lib. arbi. dùm optimum est, peßimum esse, & quò magis conatur, hoc pejus fieri & habere? Clara sunt verba, certa est partitio; non est quod contradici queat. SEd ipsummet Paulum sui interpretem audiamus, Capite tertio; velut Epilogum faciens, dicit: Quià ergò? Praecellimus eos? Nequaquàm, Causati enim sumus, Iudaeos & Graecos omnes sub peccato esse. Vbì nùnc liberum arbitrium? Omnes (inquit) Iudaei & Graeci sub peccatosunt. An hìc tropisunt aut nodi? Quid valeat interpretatio totius mundi ad versus hanc clarißimam sontentiam? Neminem excipit, qui dicit omnes, Nihil relinquit boni, quicos sub peccato esse, id est, servos peccati, definit. Vbì autem hanc causam dixit, quòd omnes Iudaei & Gentes sint sub peccato? Nuequàm nisi ubì nos monstravimus, scilicet, quandò dicit: Revelatur ira Dei de coelo super omnem ipietatem & iniquitatem hominum. Et id sequenter probat per experientiam, quòd ingrati Deo, tòt vitiis subjecti fuerint, velut fructibus impietatis suae convicti, quòd nihil nisi malum velint & faciant. Tùm Iudaeos seor sùm judicat, cùm Iudaeum literâ transgressorem esse dicit, idque similiter fructibus & experientiâ probat, dicens: Tu praedicas non furandum, & furaris. Qui abominaris idola, sacrilegium facis, Nullos prorsùs excipiens, nisi sint spiritu Iudaei. Nec est quod hìc effugias ac dicas, licèt sub peccato sint, tamen optimum in eis, ut ratio & voluntas, habet conatum ad bonum. Si enim conatus reliquus est bonus, falsum est quòd eos sub peccato esse dicit. Cùm enim Iudaeos & Gentes nominet, simùl comprehen dit, quicquid in Gentibus & Iudeis est, nisi Paulum inversurus, velis it à scripsisse, Omnium Iudaeorum & Gentium (id est) craßiores affectus sub peccato esse, Sed ira de coelorevelata super eos, totos est damnatura, nisi spiritu just ificentur, quod non fieret, nisi toti essent sub peccato. VIdeamus verò, quomodò Paulus suam sententiam ex sacris literis probet, an fortiùs pugnent verbain Paulo, quàm in loco suo. Sicut scriptum est (inquit) Quia non est justus quisquam, Non est intelligens, non est requirens Deum, Omnes declinaverunt, simùl inutiles facti sunt, non est qui faciat bonum, non est usque ad unum, & reliqua. Hìc mihi det interpretationem commodam, qui potest, fiug at tropos, causetur verba esse ambigua & obscura, & defendat liberum arbitrium adversus has damnationes, qui audet. Tùm & ego libens cedam & recantabo, eroque & ipse liberi arbitrii conf essor & assertor. Certum est, haec dici de omnibus hominibus, Propheta enim inducit Deum prospicientem super omnes homines, & ferentem super eos hanc sententiam. Sic enim dicit Psal. 14. Dominus de coelo prospexit super filios hominum, ut videret, an sit intelligens, aut requirens Deum, Sed omnes declinaverunt &c. Et ne Iudaei putarent ad sese non pertinere, praevenit Paulus, asserens ad eos maximè pertinere. Scimus (inquit) quaecunque lex loquitur, iis, qui in Lege sunt, loqnitur. Hoc idem voluit ubì dixit: Iudaeo primum & Graeco. Audis igitur omnes filios hominum, omnes qui sunt in Lege, id est, tàm Gentes quàm Iudaeos, coràm Deo tales judicari, qui injusti sint, non intelligant, nec requirant Deum, ne unus quidem, Omnes verò declinent & inutiles sint. Arbitror autem inter filios hominum, ac eos qui sub Lege sunt, numerari etiam eos qui sunt optimi & honestißimi, qui vi liberi arbitru conantur ad honesta & ad bonum, & quos jactat Diatribe habere sensum & semina bonesti insita, nisi Angelorum fortè filios esse contendat. QVomodò igitur conantur ad bonum, qui omnes in universum ignorant Deum, nec curant aut requirunt Deum? Qnomodò habent vim utilem ad bonum, qui omnes declinant à bono & sunt prorsùs inutiles? An ignoramus, quid sig nificet ignorare Deum, non intelligere, non requirere Deum, non timere Deum, declinare & inutiles esse? Nonnè verba clarißima sunt, & id docent, quòd omnes homines, & nesciunt Deum & contemnunt Deum, Deindè declinant ad malum & sunt inutiles ad bonum? Neque enim hìc agitur de ignorantiâ quaerendi victus aut de contemptu pecuniae, sed de ignorantiâ & contemptureligionis & pietatis. At ca ignorantia & contemptus, procùl dubio non sunt in carne & inferioribus, craßioribusque affectibus, sed in summis illis & praestantißimis viribus hominum, in quibus regnare debet, justitia, pietas, cog nitio & reverentia Dei, nempè in ratione & voluntate, atque adeò in ipsâ vi liberi arbitrii, in ipsosemine honesti, seu praestantißimo quod est in homine. Vbì nùnc es, mea Diatribe, quae superiùs promittebas, te assensuram libenter, praestantißimum in homine esse carnem, id est, impium, si id Scripturis probaretur? Assentire nùnc ig itur, cùm audis praest antißimum in omnibus hominibus, non solùm impium, sed ignarum Dei, contemnens Dei, versum ad malum & inutile ad bonum esse. Quid est enim esse injustum, nisi voluntatem (quae est praestantissimarum rerum una) esse injustam? Quid est esse non intelligentem Dei & boni, nisi rationem (quae est praestantissimarum rerum altera) esse ignaram Dei & boni, hoc est, caecam in cognitione pietatis? Quid est declinare & inutiles esse, nisi homines nullâ sui parte, tùm minimè partibus suis praestantissimis valere quicquam ad bonum, sed tantùm ad malum? Quid est non timere Deum nisi homines omnibus suis partibus, maximè potioribus illis, esse contemptores Dei? Esse autem contemptores Dei, est esse simùl contemptores omnium rerum Dei, puta verborum, operum, Legum, praeceptorum, voluntatis Dei. Quid nùnc ratio dictet recti, quae caeca est & ignara? Quid voluntas eligat boni, quae mala & inutilis est? Imò quid sequatur voluntas, cui ratio nihil dictet, nisi caecitatis & ignorantiae suae tenebras? Errante igitur ratione & aversâ voluntate, quid boni facere queat homo aut conari? SEd sophisticari fortè quis audeat, licèt voluntas declinet & ratio ignoret actu, potest tamen voluntas aliquid conari & ratio aliquid nosse suis viribus, cùm multa poßimus, quae tamen non facimus. De vi potentiae scilicet, non de actu disputamus. Respondeo, Verba Prophetae includunt & actum & potentiam, Et idem est dicere: Homo non requirit Deum; ac si dicas: Homo non potest requirere Deum. Quod indè colliges, Quia si esset potentia aut vis in homine boni volendi, cùm per omnipotentiae divinae motum non sinatur quiescere aut feriari, ut supr à docuimus, fieri non posset, quin in aliquòt velsaltem in uno aliquo ost enderetur, At hoc non fit, quia Deus decoelo prospicit, & ne unum quidem videt, qui requirat aut conetur, quare sequitur, eam vim nusquàm esse, quae conetur aut velit requirere, Sed omnes declinant potiùs. Deindè nisi de impotentiâ simùl intelligeretur Paulus, Disputatio sua nihil efficeret, Quia in hoc tot us incumbit Paulus, ut gratiam necessariam faciat cunct is hominibus. Si autem per sese aliquid possent incipere, gratiâ non foret opus. Nùnc autem, quia non possunt, opus est illis gratiâ. Ità vides liberum arbitrium hoc loco funditùs tolli, nec quicquam boni aut honesti in homine relinqui, dùm injustus, ignarus Dei, contemptor Dei, aversus & inutilis coràm Deo definitur. Et satìs fortiter pugnat Propheta, tàm suo loco quàm in Paulo eum allegante. Nec parva res est, cùm dicitur homo ignorare & contemnere Deum, fontes sunt hi omnium scelerum, sentina peccatorum, imò infernus maloru̅. Quid ibì non sit mali, ubì ignorantia & contemptus Dei fuerit? Breviter, regnum Satanae in hominibus, nec brevioribus nec plenioribus verbis potuit describi, quàm quòd eos diceret, ignaros & contemptores Dei. Ibì est incredulitas, ibì inobedientia ibì sacrilegia, ibì blasphemia erga Deum, ibì crudelitas & immisericordia erga proximu̅, ibì amor sui in omnibus rebus Dei & hominum. Sic habes gloriam & potentiam liberi arbitrii. PErgit verò Paulus & sese de omnibus hominibus & maximè de optimis & praest antißimis loqui test atur dicens: Vt obstruatur omnium os, & obnoxius fiat totus mundus Deo. Quia ex operibus Legis non justificatur ulla caro coràm illo. Obsecro, quomodò obstruitur os omnium, si reliqua est adhùc vis, quâ aliquid, possumus? Licebit n. Deo dicere, Non prorsùs nihil hìc est, Est aliquid, quod non queas damnare, ut quod dederis tu ipse aliquid posse obnoxium tibì. Si enim lib. arb. vis illa sana est & valet, falsum est, quòd totus mundus Deo obnoxius seu reus est, cùm illa vis non sit parvares, aut in parvâ parte mundi, sed in toto mundo, praestantißima & communißima, cui os obstrui non debet, aut si obstrui os ejus debet, oportet, ut cum toto mundo obnoxium Deo sit & reum. Reum verò quo jure dicetur, nisi injustum & impium, hoc est, poenâ & vindictâ dig num fuerit? Vide at, quaeso, quâ interpretatione vis illa hominis absolvatur à reatu, quo totus mundus Deo est obstrictus, aut quâ arte excipiatur, ne in toto mundo comprehendatur. Grandia sunt tonitrua & penetrantia fulmina, vereque malleus ille conterens petram (ut Ieremias vocat) ist a verba Pauli: Omnes declinaverunt, Totus mundus est reus, Non est justus quisquam, qnibus conteritur quicquid est, non modòin uno homine, aut aliquibus, aut aliquâ eorum parte, sed etiam in toto mundo, in omnibus, nullo pror sùs excepto, ut mundus totus ad eas voces tremere, pavere & fugere debuerit. Quid enim grandius & fortius potuit dici, quàm totus mundus est reus, omnes filii hominum sunt aversi & inutiles, nullus timet Deum, nullus est non injustus, nullus intelligit, nullus requirit Deum? Nihilominùs tanta fuit & est duritia & insensata cordis nostri obst inatia, at haec tonitrua & fulmina neque audiremus neque sentiremus, Sed liber. arbitr. & vires ejus interìm simùl adversus haec omnia extolleremus & statueremus, ut verè illud impleverimus Malachiae primo, Illi aedificant, ego destruam. EAdem grandiloquentiâ dicitur & illud: Ex operibus Legis non just ificatur ulla caro coràm illo. Grande verbum est, Ex operib. Legis, quemadmodùm & illud, Totus mundus, aut illud, Omnes filii hominum. Nam observandum est, quòd Paulus per sonis abstinet, & studia memorat, scilicet, ut involuat omnes personas & quicquid praestantißimum in illis est. Nam si dixisset, vulgus Iudaeorum, aut Pharisaei, aut aliquòt impii non justificantur, poterat videri aliquos fecisse reliquos, qui vi liber. arbitr. & adminiculo Leg is, non pror sùs essent inutiles. At cum ipsa Legis opera damnet & impia faciat coràm Deo, manifestum fit, quòd omnes, qui studio Legis & operum pollebant, damnat. Studebant autem Legi & operibus, non nisi optimi & praestantißimi, idque non nisi optimis & praestantißimis sui par tibus , ratione scilicet & voluntate. Si igitur ii qui summo studio & conatu, tùm rationis tùm voluntatis, id est, totâ vi liberiarbitrii, in Lege & operibus exercebantur, tùm ipsâ Lege, ceù divino auxilio adjuvabantur, quâ erudiebantur & excitabantur, si, inquam, ii damnantur impietatis, quòd non justificentur, sed caro esse definiuntur coràm Deo, Quid jam reliquum est in toto hominum genere, quod non caro & impium sit? Omnes enim ex aequo damnantur, qui sunt ex operibus Legis, Sive enim summo studio, sive mediocri, sive nullo, in Lege exerciti sunt, nihil refert. Omnes non nisi opera Legis, praestare potuerunt, Opera autem Legis non just ificant, Si non justificant, impios arguunt & relinquunt suos operatores, Impii verò rei & irâ Dei digni sunt. Haec sunt tàm clara, ut ne mutire contrà quisquam poßit. AT solent hìc eludere Paulum & evadere, quòd opera Legis vocet cerimonialia opera, quae post mortem Christi sint mortifera. Respondeo, Hìc est error ille & ignorantia Hieronymi, cui licèt Augustinus fortiter restiterit, tamen deserente Deo & praevalente Satanâ, dimanavit in mundum & permansit in hodiernum diem. Quo & factum est, ut impoßibile fuerit Paulum intelligere, & Christi notitiam oportuerit obscurari. At què si nullus praetereâ fuisset error in Ecciesiâ, iste unus satìs pestilens & potens fuit ad vastandum Evangelion, quo, nisi singularis gratia intercessit, infernum potiùs quàm coelum Hieronymus meruit, tantum abest, ut ipsum Canonisare aut sanctum esse, audeam dicere. Non est verum igitur, Paulum de ceremonialibus operibus tantùm loqui, aliòqui quomodò stabit sua disputatio, quâ concludit omnes esse injustos & gratiâ indigere? Diceret enim aliquis, Esto, ex caeremonialibus operibus non justificemur, At ex moralibus Decalogi quis just ificari posset, Quare tuo syllogismo illis non probasti necessariam gratiam. Tùm quàm utilis fuerit illa gratia, quae solùm à caeremonialibus operibus nos liberarit, quae sunt facilima omnium, & saltem metu vel amore sui possunt extorqueri. Iam & illud erroneum est, opera caeremontalia esse mortifera & illicita post mortem Christi. Non hoc dixit unquàm Paulus, Sed dicit, quòd non justificent & homini uihil pro sint coràm Deo, quo ab imp etate liber fiat. Cùm hoc benè stat, ut ea quispiam faciat, & nihil illicitum tamen faciat. Sicut edere & bibere opera sunt, quae non justificant & Deo nos non commendant, at non ideò illicitum facit, qui edit & bibit. ERrant & in hoc, quòd opera caeremonialia aequè erant praecepta & exacta in veteri Lege atque Decalogus, Et ideò haec neque minus, neque magìs valebant quàm illa. Tudaeis autem primùm loquitur Paulus, ut dicit Roman. 1. Quare nemo dubitet, per opera Legis intelligi omnia opera totius Legis. Nam ne Legis quidèm opera dicenda sunt, si lex abrogata & mortifera est, lex enim abrogata, jam lex non est, Id quod pulchrè sciebat Paulus, ideò non de abrogatâ Lege dicit, cùm opera Legis memorat, sed de Lege valente & regnante. Aliòqui quàm fuisset illi facilè dicere. Lex ipsa jam est abrogata? Id quod fuisset apertè & clarè dictum. Sed afferamus ipsummet Paulum, sui interpretem optimum, qui in Galatis 3. dicit: Quicunque ex operibus Legis sunt, sub maledicto sunt. Scriptum est enim: Maledictus omnis, qui non permanserit in omnibus, quae scriptasunt in libro Legis, ut faciat ea. Vides hìc Paulum, ubì eandem causam, quam ad Romanos, & eisdem verbis agit, de omnibus Legibus in libero Legis scriptis loqui, quotiès opera Legis memorat. Et quod mirabilius est, ipse citat Mosen, qui maledicat non permanentes in Lege, cùm tamen maled ctos praedicet, qui sunt ex operibus Legis, contrarium locum contrariae sententiae adducens, cùm ille negativus, hic affirmativus sit. Sed hoc facit; quod res it à habet coràm Deo, ut qui maximè student operibus Legis, minimè Legem implent, eò, quòd spiritu carent, Legis consummatore, quam viribus suis tentare quidèm poßint, sed nihil efficiant. Ità utrunque verum est, quòd juxta Mosen maledicti sint, qui non permanent, & juxta Paulum maledicti sint, qui sunt ex operibus Legis, uterque enim spiritum exigit, sine quo, opera Legis, quantumlibèt fiant, non just ificant, ut Paulus dicit, quare nec permanent in omnibus quaescriptasunt, ut Moses dicit. SVmma, Paulus partitionesuâ satìs confirmat hoc, quod dicimus. Dividit enim homines operatores Legis in duo, lios facit spiritu operatores, alios carne operatores, nullo relicto medio. Sic enim dicit, Non justificabitur ulla Caro ex operibus Legis. Quid est hoc aliud, quàm illos sine spiritu operari in Lege, cum sint caro, id est, impii & ignari Dei, quibus ea opera nihil prosint. Sic Galat 3. eâdem partitione usus, dicit, Ex operibus Legis spiritum accepistis, an ex auditu fidei? Et rursus Roman. 3. Nunc sine Lege manifestata est justitia Dei. Et iterùm, Arbitramur hominem justificari ex fide sine operibus Legis. Quibus omnibus perspicuum & clarum fit, apud Paulum opponi spiritum operibus Legis, non aliter quàm omnibus aliis rebus non spiritualibus universisque carnis viribus & nominibus, ut sententiam Pauli hanc esse certum sit, cum Christo Iohan. 3. Omne quod non est exspiritu, carnem esse, sit etiam quantum vìs speciosum, sanctum, praestans, atque adeò ipsamet opera Legis divinae pulcherrima, quibuscunque tandèm viribus expressa. Spirituenim Christi opus est, sine quo nihil sunt omnia, nisi damnabilia. Ratum itaque esto, Paulum per opera Legis non caeremonialia, sed omnia totius Legis opera intelligere. Ratum simùl erit, In operibus Legis damnari quicquid est sine spiritu. At sine spiritu est vis illa liberi arbitrii, de hâc enim disputamus, praestantißimum, scilicet, in homine. Esse enim ex operibus Legis, est id, quo nihil excellentiùs de homine potest dici. Non enim dicit, qui sunt ex peccatis & impietate contrà Legem, sed qui ex operibus Legis, hoc est, optimi & studiosi Legis, qui ultrà vimliberi arbitr. etiam Lege adjuti, hoc est, eruditi & exercitati fuerunt. Si igitur liberum arbitrium per Legem adjutum & in Lege summis viribus versatum, nihil prodest neque just ficat, sed in impietate & carne relinquitur, quid posse putandum est se solo sine Lege? PEr Legem (inquit) cognitio peccati. Ostendit hic, quantùm & quatenùs prosit lex. Scilicet, quòd lib. arb. se solo adeò caecum sit, ut ne norit quidèm peccatum, sed Lege doctrice opus illi sit. At qui peccatum ig norat, quid ille conetur pro peccato auferendo? Hoc scilicet, quòd peccat um pro non peccato, & non peccatum pro peccato judicabit. Id quod experientia satìs declarat, quàm odiat & persequatur mundus, per eos, quos optimos & studiosißimos habet justitiae & pietatis, justitiam Dei, Evangelio praedicatam, & haeresim, errorem, ac peßimis aliis nominibus infamet, sua verò opera & consilia, quae verè peccatum & error sunt, pro justitiâ & sapientiâ jactet & venditet. Obstruit ig itur hâc voce Paulus os libero arbitrio, dùm per Legem illi peccatnm ostendi docet, ceù ig naro per cati sui, tantum abest, ut ullam ei vim concedat conandi ad bonum. Atque hìc solvitur illa quaestio Diatribes, totiès toto libello repetita, Si nihil possumus, quid faciunt tot Leges, tòt praecepta, tòt minae, tòt promißiones? Respondet hìc Paulus, per Legem cognitio peccati. Longè aliter respondet ad eam quaestionem, quàm homo, aut liberum arbitrium cogitat. Non (ait) probatur liberum arbitrium per Legem, Non cooperatur ad justitiam, Non enim per Legem justitia, sedcognitio peccati. Is enim est fructus, id opus, id officium Legis, quòd ignaris & caecis lux est, sed talis lux, quae ostendat morbum, peccatum, malum, mortem, infernum, iram Dei, Sed non juvat, nec liberat abistis, Ostendisse contenta est. Tùm homo cognito morbo peccati, tristatur, affligitur, imò desperat, Lex non juvat, multò minùs ipse se juvare potest. Aliâ verò luce opus est, quae ostendat remedium. Haec est vox Evangelii, ostendens Christum liberatorem ab ist is omnibus. Hunc non ost endit ratio aut lib. arb. Et quomodò ostenderet, cùm ipsamet sit ipsa tenebra, indigens luce Legis, quae ostendat ei morbum, quem per suam lucem non videt, sed sanitatem esse credit? SIc & in Galat is eandem quaest ionem tractat, dicens, Quid igitur lex? Respondet verò non Diatribes modò, quòd arguat esse liberum arbitrium, Sed sic dicit, Propter transgreßiones posita est, donèc veniret semen, cui promiserat. Propter transgreßiones (inquit) non quidèm coercendas, ut Hieronymus somniat, cum Paulus disputet hoc Semini futuro promissum, ut peccata tollat & coerceat, donatâ justitiâ, Sed propter transgreßiones aug endas, ut ad Roman. 5. dicit, Lex subintravit, ut abundaret peccatum. Non quòd non fierent aut non abundarent peccata sine Lege, sed quòd non cognoscerentur esse transgreßiones, aut peccata tàm grandia, sed plurima & maxima pro justitiâ haberentur. Ignotis autem peccatis, nullus est remediilocus, nequespes, eò, quòd non ferant manum medentis, ut quae sibi sana videntur, neque egere medico. Ideò necessaria est lex, quae notificet peccatum, ut nequitiâ & magnitudine ejus cognitâ, humilietur superbus & sanus sibi visus homo, & gratiam suspiret & anhelet, in Christo propositam. Vide ergò, quàm simplex oratio, Per Legem cognitio peccati, & tamen sola satìs potens liberum arbitrium confundere & subvertere. Si enim hoc verum est, quòd se solo nescit, quid sit peccatum & malum, ut & hic & Romano. Septimo dicit, Concupiscentiam nesciebam esse peccatum, nisi lex diceret, non concupisces, Quomodò unquàm sciet, quid sit justitia & bonum? Ignoratâ justitiâ, quomodò conetur ad eam? Peccatum in quo nati sumus, in quo vivimus, movemur & sumus, imò quod in nobis vivit, movet & regnat, ignoramus, Et quomodò justitiam, quae extrà nos in coelo regnat, nosceremus? Nimìs nimìs nihil faciunt haec dicta miserum illud liberum arbitrium. HIs sic habentibus, pronunciat Paulus cum plenâ fiduciâ & anthoritate, dicens, Nùnc autem sine Lege justitia Dei manifestatur, testificata à Lege & Prophetis. Iustitia, inquam, Dei per fidem in IEsum Christum, in omnes & super omnes qui credunt in eum. Non est enim distinctio, Omnes enim peccaverunt & vacant gloriâ Dei, Iustificati gratis per gratiam ipsius per redemptionem, quae est in Christo IEsu, quem proposuit Deus propitiatorium per fidem in sanguine ejus, & caetera. Hìc Paulus mera fulmina loquitur adversus liber. arbitr. Primùm, Iustitia Dei sine Lege (inquit) manifestatur, Secernit justitiam Dei à Legis just itiâ. Quia justitia fidei venit ex gratiâ sine Lege. Hoc quod dicit, Sine Lege, aliud nibil esse potest, quàm quòd justitia Christiana const et sine operibus Legis, sic quòd opera Legis nihil pro eâ valeant aut faciant obtinendâ, Sicut mòx infrà dieit, Nos arbitramur hominem just ific ari per fidem absque operibus Legis. Et ut supr à dixit, Ex operibus Legis non just ificatur ulla caro coràm illo, Ex quibus omnibus manifestißimum est, Conatum aut studium liberi arbitrii nihil esse pror sùs. Quia si sine Lege & sine operibus Legis justitia Dei const at, quomodò non multò magìs sinè libero arbitrio const et? Cùm id sit summum studium liberi arbitrii, si justitiâ moraliseu operibus Legis exerceatur, quâ ipsius caecitas & impotentiaiuvatur. Tollit haec vòx (Sine) opera moraliter bona, tollit justitiam moralem, tollit praeparationes ad gratiam, dentque finge quicquid poteris, quòd valeat liberum arbitrium, perst abit Paulus & dicet, Sine tali const at justitia Dei. Atque ut dem liberum arbitrium per conatum suum aliquò posse promoveri, videlicet, ad opera bona, vel ad justitiam Legis civilis vel moralis. Ad justitiam Dei tamen non promovetur, nec ullo respectu dignatur ejus studia Deus ad suam justitiam, dùm dicit, Sine Lege suam justitiam valere. Si verò ad justitiam Dei non promovet, quid profuerit illi, si operibus & conatibus suis promoveret (si poßit fieri) etiam ad Angelorum sanctimoniam? Arbitror hìc non esse verba obscura vel ambigua nec tropis ullis locum relinqui. Quia distinguit Paulus manifestè duas justitias, alteram Legi, alteram gratiae tribuens. Et hanc sine illâ & absque operibus ejus donari, illam verò sine hâc non jnst ificare nec quicquam valere. Videam igitur, quomodò liberum arbitrium adversus haec subsistere & defendi queat. ALterum fulmen, quòd justitiam Dei manifestari & valere dicit, in omnes & super omnes qui credunt in Christum, Neque nllam esse dist inctionem. Iterùm clarißimis verbis universu̅ genus hominum in duo dividit. Credentibus dat justitiam Dei, non credentibis aufert. Iam nemo tàm insanus est, qui dubitet, lib. arb. vim aut conatum aliud quippiam esse, quàm fidem in Iesum Christu̅. At Paulus, quicquid extrà fidem hanc est, negat esse justum coràm Deo. Si justum non fuerit coràm Deo, peccatum esse necesse est. Neque enim apud Deum relinquitur medium, inter justitiam & peccatum, quodvelut neutrum sit, quasi nec justitia nec peccatum. Aliòqui disputatio tota Pauli nihil efficeret, quae procedit ex partitione illâ, aut justitiam, aut peccatum esse apud Deum, quicquid in hominibus fit & geritur, Iustitiam, si fides ad sit, Peccatum, si fides desit. Apud homines sanè ità habet res, ut media & neutralia sint, in quibus homines invicem neque debent quicquam, neque praestant quicquam. In Deu̅ peccat impius, sive edat sive bibat, aut quicquid fecerit, quia abutitur creaturâ Dei cum impietate & ingratitudine perpetuâ, nec exanimo dat gloriam Deo ullo momento. ESt & hoc non leve fulmen quòd dicit. Omnes peccaverunt, & vacant gloriâ Dei, Nec ulla est distinctio. Obsecro quid clarius dici poßit? Da operarium liber. arbitrii, & responde, an conatu illo suo etiam peccet. Si non peccat, Cur Paulus eum non excipit, sed involuit sine dist inctione? Certè, qui omnes dicit, neminem ullo loco, ullo tempore, ullo opere, ullo studio, excipit. Si enim ullius studii aut operis bominem exceperis, falsum Paulum feceris, Quia & operator & conator ille liberiarbittii, etiam inter omnes & inomnibus numeratur, & eum revereri debuerat Paulus, ne tàm liberè & generalit er inter peccatores numeraret. Sic & illud quòd eos gloriâ Dei inanes dicit. Gloriam Dei hìc poßis bifariàm accipere, activè & paßivè, Hoc facit Paulus suis Ebraismis, quibus crebrò utitur. Activè gloria Dei est, quâ ipse in nobis gloriatur. Paßivè, quâ nos in Deo gloriamur. Mihi tamen paßivè accipi debere nùnc videtur, ut fides Christi, latinè sonat, quam Christus habet, Sed Ebraeis fides Christi intelligitur, quae in Christum habetur, Sic justitia Dei, latine dicitur, quam Deus habet, sed Ebraeis intelligitur, quae ex Deo & coràm Deo habetur. It à gloriam Dei non latinè, sed Ebraicè accipimus, quae in Deo & coràm Deo habetur, & gloria in Deo dici posset. Gloriatur igitur in Deo, qui certòscit, Deum esse sibi faventem & dignantem sese respectu benevolo, ut placeant coràm eò, quae facit, aut condonentur & tolerentur, quae non placent. Si igitur lib. arb. conatus aut studium non est peccatum, sed bonum coràm Deo, certè potest gloriari & cum fiductâ in eâ gloriâ dicere, hoc placet Deo, huic favet Deus, hoc dignatur & acceptat, vel saltem tolerat & ig noscit Deus. Haec est enim gloria fidelium in Deo, quam qui non habent, potiùs confunduntur coràm Deo. Sed hoc negat hìc Paulus, dicens, quòd hâc gloriâ sint prorsùs inanes. Et hoc probat etiam experientia, interroga mihi omnes in universum lib. arb Conatores, si unum poteris ostendere, qui seriò & ex animo de ullo suo st udio & conatu queat dicere, Hoc scio placere Deo, victus volopalmam concedere. Sed scio, quòd nullus reperietur. Si autem defuerit haec gloria, ut conscientia non audeat certò scire aut confidere, hoc placere Deo, certum est, quòd non placet Deo. Quia sicut credit, sic habet, no̅ enim credit sese certò placere, quod tamen necessarium est, cùm hoc ipsum sit incredutitatis crimen, dubitare de favore Dei, qui sibi vult qua̅ certißimâ fide credi, quòd faveat. Ità teste ipsâmet conscientiâ eorum convincimus, quòd lib. arbitrium, cùm vacet gloriâ Dei, sit incredulitat is crimine perpetuo reum cum omnibus viribus, st udiis, conatibus suis. QVid verò liberi arbitrii tutores dicent tandem adillud, quod sequitur, Iustificati gratìs per gratiam ipsius? Quid est hoc gratìs? Quid est per gratiam ipsius? Quomodò conatus & meritum conveniunt cum gratuitâ & donat â justitiâ? Fortè hìc dicent, sese libero arbitrio quàm minimùm tribuere, nequaquàm meritum condignum. Sed haec sunt verba inania. Hoc enim quaeritur per liberum arbitrium, ut meritis tocusit. Sic enim perpetuò causata Diatribe expost ulavit, Si non est libert as arbitrii, ubì est meritis locus? Si meritis non est locus, ubi praemiis locus est? Cui imput abitur, siquis just ificetur sine meritis? Respondet hic Paulus, nullum esse meritum vrortùs, sed gratis justificari omnes quot quot justificantur, nec hoc ulli imputari, nisi gratiae Dei. Donatâ autem justitiâ, donatum est simùl regnum & veta aeterna. Vbi nùnc conatus? Vbi studium? Vbì merita liberi arbitrii? Quis eorum usus? Obscuritatem & ambiguitatem causari non potes, res & verba sunt clarißima & simplicißima. Esto enim, quòd libero arbitrio quàm minimùm tribuant, nihilominùs justitiam & gratiam co minimo consequi nos posse docent, Neque enim ratione alià quaestionem illam dissolvunt, Cur Deus hunc just ificet & illum deserat, quàm statuendo liberum arbitrium, scilicet, quòd hic conatus sit, ille non sit conatus. Et Deus hunc propter conatum respiciat, illum verò contemnat, ne sit injustus, si secùs faceret. Et quam vis linguâ & calamo praetexant, sese condigno merito gratiam non consequt, nec ipsum appellent meritum condig num, tamen vocabulo nos ludunt & rem nihilominùs tenent. Quid enim excuset, quòd meritum condig num non appellent, & tamen omnia ei tribuant, quae sunt meriti condigni? Nempè, quòd hic apud Deum gratiam consequitur, qui conatur, Ille verò, qui non conatur, non consequitur. Nonnè hoc est planè meriti condigni? Nonnè Deum respectorem operum, meritorum & personarum faciunt? Scilicet, quòd ille suâ culpâ gratiâ caret, quia non est conatus, hic verò quia conatus est, gratiam consequitur, non consecuturus, nisi conatus fuisset. Si hoc non est meritum condignum, velim doceri, quid tùm meritum condignum dici poßit? Hoc modo ludere posses in omnibus verbis & dicere, Meritum condigni quidèm non est, efficit tamen quod meritum condig ni solet. Spina non est arbor mala, sed efficit solùm, quod arbor mala. Ficus arbor bona non est, sed efficit quod arbor bona solet. Diatribe quidem non est impia, sed loquitur & facit solùm quod impius. ACcidit ist is liberi arbitrii tutoribus id, quod dicitur, Incidit in Scyllam dùm vult vitare Charybdim. Nam studio Pelagianis dissentiendi, neg are coeperunt meritum condig num, & eo ipso quo negant, fortiùs statuunt, verbo & calamo negant, re ipsâ & animo statuunt. Duplicique nomine Pelagianis sunt pejores. Primùm. quòd Pelagiani simpliciter, candidè & ing enuè confitentur & asserunt meritum condig num, appellantes scapham scapham, ficum ficum, docentesque quod sentiunt. Nostri verò, idem cùm sentiant, & doceant, mendacibus tamen verbis & falsâ specie nos ludunt, quasi Pelagianis dissentiant, cùm nihil faciant minùs, ut si hypocrisin spectes, videamur Pelagianis, acerrimi host es, si rem & animum spectes, simus bis Pelagiani. Deindè quòd hâc hypocrisi gratiam Dei longè viliùs & aestimamus & emimus, quàm Pelagiani. Hî enim non esse aliquod pusillum in nobis asserunt, quo gratiam consequamur, sed tota, plena, perfecta, mag na & multa esse studia & opera. Nostri verò, minimu̅ & ferè nihil esse, quo gratiam meremur, Si igitur errandum est, honestius illi errant & minùs superbè, qui gratiam Dei magno constare dicunt, charam & preciosam habentes, quàm ii qui parvo & pusillo eam constare docent, vilem & contemptibilem habentes. Sed Paulus utrosque in unam massam contundit, uno verbo, cùm dicit: Gratis omnes justificari. Item sine Lege, sine operibus Legis justificari. Qui enim gratuitam just ificationem in omnibus justificandis asserit, is nullos reliquos facit, qui operentur, mereantur, praeparentur, nullumque opus relinquit, quod congruum vel condignum dici poßit, conteritque uno fulminis hujus ictu, tàm Pelagianos cum suo toto merito, quàm Sophistas cum suo pusillo merito. Gratuita justificatio non fert, ut operarios statuas, quòd manifestè pugnent, gratìs donari & aliquo opere parari. Deindè per gratiam justificari, non fert, ut personae ullius dignitatem afferas, ut & infrà 11. cap. dicit. Si ex gratiâ, ergò non ex operibus, aliòqui gratia non est gratia. Sicut & capit. 4. dicit. Ei enim qui operatur, merces imputatur, non secundum gratiam, sed secundum debi tum . Quare stat meus Paulus liberi arbitrii vastator invictus, & uno verbo duos exercitus prosternit. Nam si sine operibus justificamur, omnia opera demnantur, sive sint pusilla, sive magna, nulla enim excipit, sed adversus omnia ex aequo fulminat. ET hìc vide oscitantiam omnium nostrum, & quid juvet, siquis priscis patribus tòt seculorum serie probatis, nixus fuerit. Nonnè & ipsi omnes pariter caecutierunt, imò neglexerunt Pauli clarißima & apertißima verba? Obsecro, quid potest pro gratiâ contrà liberum arbitrium clarè & apertè dici, si Pauli sermo clarus & apertus non est? Per contentionem procedit, & gratiam adversus opera jactat, tùm verbis clarißimis & simplicißimis usus, dicit, Gratìs nos justificari, & gratiam non esse gratiam, si operibus paretur, manifestißimè in re justificationis, omnia opera excludent, ut solam gratiam statuat & gratuitam justificationem. Et nos in hâc luce adhùc tenebras quaerimus, & ubì non possumus magna & omnia nobis tribuere, pusilla & modica nobis tribuere conamur, tantùm ut obtineamus, non esse gratuitam & sine operibus justificationem per gratiam Dei, Scilicet, quasi is, qui majora & omnia nobis denegat, non multò magìs etiam pusilla & modica deneget ad justificationem nobis suppetere, cùm non nisi per gratiam ipsius, sine omnibus operibus, atque adeò sine ipsâ Lege, in quâ sunt omnia opera comprehensa, magna, modica, congrua, & condigna, nos just ificari statuit. Inùnc & authoritates Veterum jacta & dictis eorum fide, quos omnes in unum vides neglexisse Paulum clarißimum & manif est ißimum Doctorem, ac velut studio Luciferum, imò Solem hunc fugisse, occupati, scilicet, carnali sensu, quòd absurdum videretur esse, nullum locum relinqui meritis. AFferamus exemplum illud quod sequenter Paulus affert de Abraham. Si Abraham (inquit) ex operibus justificatus est, habet gloriam, sed non apud Deum. Quid enim dicit Scriptura? Credidit Abraham Deo, & reputatum est ei ad justitiam. Observa quaeso & hìc partitionem Pauli, duplicem Abrahae justitiam recitantis. Vna est operum, id est, moralis & civilis, sed hâc negat eum justificari coràm Deo, etiam si coràm hominibus per illam justus sit. Deindè gloriam habet apud homines, sed vacat ipse quoque gloriâ Dei, per eam justitiam. Nec est, quòd ullus hìc legis aut caeremoniarum opera damnari dicat, cùm Abraham tòt annis antè Legem fuerit. Paulus simpliciter de operibus Abrahae loquitur, iisque uon nisi optimis. Ridiculum enim esset disputare, an quis malis operibus just ificetur. Si igitur Abraham nullis operibus justus est, sed nisi aliâ justitiâ, puta fidei, induatur, tàm ipse, quàm opera sua cuncta sub impietate relinquuntur, Palàm est, nullum hominem quicquam promovere ad justitiam suis operibus. Deindè nulla opera, nulla studia, nullos conatus liberi arbitrii coràm Deo quicquam valere, sed omnia impia, injusta & mala judicari. Si enim ipse justus non est, nec opera aut studia ejus justa sunt. Si justa non sunt, damnabilia & trâ dignasunt. Altera est fidei justitia, quae constat non operibus ullis, sed favente & reputante Deo per gratiam. Ac vide, quomodò Paulus nitatur verbo reputandi, ut urgeat, repetat & inculcet. Ei (inquit) qui operatur, merces non reputatur secundum gratiam, sed secundum debitum. Ei verò, qui non operatur credit verò in eum, qui just ificat impium, reputatur fides ejus ad justitiam, secundum propositum gratiae Dei. Tùm adducit David itidèm de reputatione gratiae dicentem, Beatus vir cui non imputavit &c. Penè decies eo capite repetit verbum reputandi. Breviter, Paulus componit operantem & non operantem, nec relinquit medium inter hos duos, operanti reputari just itiam negat. Non operanti verò asserit reputari justitiam, modò credat. Non est, quo hic liber arbitr. evadat aut elabatur cumsuo conatuaut studio. Aut enim cum operante, aut cum non operante numer abitur. Si cum operante, audis hìc ei non reputari ullam justitiam, Si cum non operante, qui credit tamen Deo, reputatur ei justitia. At tùm non liberi arbitrii vis erit, sed renovata creatura per fidem. Si autem non reputatur justitia operanti, manifestum fit, ejus opera nihil nisi peccata, mala & impia esse coràm Deo. Nec potest hìc protervire ullus Sophista, quòd licèt homo sit malus, poßit tamen opus ejus esse non malum. Nam ideò Paulus apprehendit non hominem simpliciter, sed operantem, ut apertißimo verbo declararet, ipsa opera & studia hominis damnari, quaecunque illa sint, & quocunque nomine aut specie censeantur. Agit autem de bonis operibus, quia de justificando & merendo disputat. Et cùm de operante loquatur, univeraliter de omnibus operantibus & de omnibus operibus eorum, potissimùm verò de bonis & honestis operibus loquitur, Aliòqui partitio sua de operante & non operante non consist eret. PRaetereo hìc fortißima illa argumenta ex proposito gratiae, ex promißione, ex vi Legis, ex peccato originali, ex electione Dei assumpta, quorum nullum est, quod non se solo funditùs tollat liberum arbitrium. Si enim gratia ex proposito seu praedestinatioue venit, neceßitate venit, non studio aut conatu nostro, ut suprâ do cuimus. Itèm, Si Deus gratiam promisit antè Legem, ut hìc & in Galatis Paulus arguit, ergò non ex operibus aut Lege venit, aliòqui promißio nihil erit. Ità & fides nihil erit (quâ tamen Abraham antè Legem justificatus est) si opera valent. Itèm, cùm lex sit virtus peccati, ost endens tantùm, non autem tollens peccatum, facit conscientiam ream coram Deo, & iram minatur, hoc est, quod dicit, Lex iram operatur. Quomodò igitur fieri posset, ut per Legem justitia paretur? Si autem Lege non juvamur, quomodò visolâ arbitrii juvari possumus? Itèm, cùm unius Adae unico delicto omnes sub peccato & damnatione sumus, quomodò possumus aliquid tentare, quod non peccatum & damnabile sit? Quùm enim dicat, Omnes, nemi nem excipit, nec vim liberi arbitrii, nec ullum operarium, operetur sive non operetur, conetur sive non conetur, inter omnes necessariò comprehendetur cum aliis. Nec nos peccaremus aut damnaremur delicto illo unico Adae, nisi nostrum delictum esset. Quis enim alieno delicto damnaretur, praesertìm coràm Deo? Nostrum autem non fit imitando aut operando, cùm hoc non esse posset delictum illud unicum Adae, ut quod non ipse, sed nos fecerimus, fit verò nostrum nascendo. Sed de hâc re disputandum aliàs. Igitur ipsum originale peccatum, liberum arbitrium prorsùs nihil sinit posse, nisi peccare & damnari. Ista inquam argumenta praetereo, quòd sint apertißima, tùm quòd nonnihil superiùs de his diximus. Quòd si omnia quae liberum arbitrium sub vertunt, recensere vellemus in solo Paulo, nihil meliùs faceremus, quàm ut perpetuo commentario totum Paulum tractaremus, & in singulis penè verbis monstraremus confutatam liberi arbitrii vim adeò jactatam, quemadmodùm jam feci in hoc tertio & quarto capite, quae ideò potißimùm tractavi, ut oscitantiam omnium nostrum ostenderem, qui Paulum sic Legimus, ut nihil minùs in his clarißimis locis videremus, quàm haec validißima argumenta contrà liber. arbitr. & confidentiam illam authoritate & Scriptis veterum doctoru̅ nitentem, facerem stultam, simulque cogitandum relinquerem, quid factura sint argumenta illa apertißima, si cum diligentiâ & judicio tractarentur. EGo de me dico, vehementer admiror, quòd cùm Paulus totiès utatur vocabulis illis universalibus, Omnes, Nullus, Non, Nusquam, Sine, ut, Omnes declinarunt. Non est justus quisquam. Non est qui faciat bonum, nec unus quidèm. Omnes unius delicto peccatores & damnati sunt. Fide sine Lege, sine operibus justificamur, ut si aliter quispiam velit, non posset tamen clariùs & apertiùs loqui. Miror, inquam, qui factum sit, ut adversus has universales voces & sententias, praevaluerint contrariae, imò contradictoriae, scilicet, Aliqui sunt non declinantes, non injusti, non mali, non peccatores, non damnati, Est aliquid in homine quod bonum est & ad bonum nititur, quasi ille quisquis fuerit homo, qui ad bonum nititur, non sit comprehensus in voce istâ, Omnes, Nullus, Non. Ego non haberem, etiam si vellem, quod Paulo opponerem aut responderem, Sed cogerer vim meiliberi arbitri unà cum suo conatu, complecti inter omnes & nullos illos, de quibus Paulus loquitur, nisi nova Grammatica, aut novus usus loquendi introducatur. Ac tropum fortè suspicari & verba excerpta torquere liceret, si simèl aut uno loco uteretur tali notâ, At nùnc perpetuò utitur. Tùm simùl affirmativis & negativis, & sententiamper contentionem & partitionem utrobique universalium partium sic tractat, ut non modò vocum natura & ipsa oratio, sed & consequentia, praecedentia, cir cunstantiae, intentioque, & corpus ipsum totius disputationis sensum communem concludant, Paulum velle, quòd extrà fidem Christi, nihil nisi peccatum & damnatiosit. Atquè hoc modo nos confutaturos esse promisimus liberum arbitrium, ut non queant resistere omnes adversarii, Id quod arbitror me fecisse, etiam si non concedant victi in nostram sententiam aut taceant. Nam hoc nostrae non est opis, Spiritus Dei hoc donum est. SEd antequàm Iohannem Evangelistam audiamus, coronidem Paulinam adjiciamus, parati ubì haec non satìs fuerint, totum Paulum perpetuo commentario in liberum arbitr. instruere. Rom. 8. ubì genus humanu̅ in duo dividit, in carnem & spiritum, Sicut & Christus facit Iohan. 3. sic dicit, Qui secundum carnem sunt, quae carnis sunt, sapiunt. Qui verò secundum spiritum sunt, quae spiritus sunt, sapiunt. Quòd Paulus hic carnales vocet omnes, qui non sunt spirituales, manif est um est, tùm ex ipsâ partitione & oppositionespiritus & carnis, tùm ex ipsiusmet Pauli verbis, ubì sequitur, Vos in carne non est is, sed in spiritu, si tamen spiritus Dei habitat in vobis. Siquis aute̅ spiritu̅ Christi non habet, hic non est ejus. Quid enim aliud hìc vult, Vos non est is in carne, si spiritus Dei in vobis est, quàm necessariò in carne eos esse, qui spiritu̅ non habent? Et qui Christi non est, cujus alius quàm Satanae est? Stat igitur, qui spiritu carent, hos in carne & sub Satanâ esse. Iam videamus, quid sentiat de conatu & vi lib. arb. carnalium. Qui in carne sunt, Deo placere non possunt. Et iterùm, Sensus carnis est mors. Et iterùm, Sensus carnis est inimicitia contrà Deum. Itèm, Legi Dei non est subjectus, neque enim potest. Hìc mihi respondeat lib. arb. tutor, quomodò poßit conari ad bonu̅, id quod est mors, displicens Deo, inimicitia contrà Deum, Inobaediens Deo, nec potens obaedire? Nec enim voluit dicere, Sensus carnis est mortuus aut inimicus Deo, sed ipsa mors, ipsa inimicitia, cui sit impoßibile Legi Dei subjici, aut Deoplacere, sicùt & paulò antè dixerat. Nam quod Legierat impoßibile, quo infirmabatur per carnem, Deus fecit &c. Nota est & mihi fabula Origenis de triplici affectu, quorum unus caro, alius anima, alius spiritus illi dicitur, Anima verò medius ille, in utram partem vel carnis vel spiritus vertibilis. Sed sua sunt haec somnia, dicit tantùm ea, sed non probat. Paulus hìc carnem vocat, quic quid sine spiritu est, uti monstravimus. Ideò summae illae virtutes optimorum hominum, in carne sunt, hoc est, mortuae, inimicae Deo sunt, Legi Dei non subjectae, nec potentes subjici, Deoque non placentes. Paulus enim non solùm dicit, eos non subiici, sed nec posse subjici. Sic & Christus Matth. 7. Arbor mala non potest fructus bonos facere, Et 12. Quomodò potestis bona loqui, cùmsit is mali? Vides bìc, non solùm mala nos loqui, sed nec posse loqui bona. Et qui alibì dicit, Nos cùm simus mali, scire tamen filiis nostris bona dare. Negat tamen nos bona facere, etiam eo ipso, quo damus bona, scilicet, quòd bona est creatura Dei, quam damus, nec tamen ipsi boni sumus nec benè bona illa damus, Loquitur autem ad omnes, nempè, etiam ad discipulos suos. Vt constet haec gemina Pauli sententia, Iustus ex fide vivit, Et omne quod non est ex fide, peccatum est. Quarum haec ex illâ sequitur, Si enim nihil est, quo justificemur, nisi fides, evidens est, eos, qui sine fide sunt, nondùm justificatos esse. Non justificati verò peccatores sunt, Peccatores verò arbor es malae sunt, nec possunt quippiam nisi peccare & fructus malos ferre. Quare lib. arb nihil est, nisi servum peccati, mortis & Satanae, nihil faciens neque potens facere aut conari nisi malum. ADde exemplum illud cap. 10. ex Esaiâ adductum, Inventus sum à non quaerentibus, palàm apparui his, qui me non interrogabant. Haec de gentibus dicit, quòd Christum audire & cognoscere illis datum sit, cùm ne cogitare anteà de ipso potuerint, multò minùs quaerere aut se vi lib. arb. ad eum praeparare. Hoc exemplo satìs clarum est, gratiam venire adeò gratìs, ut nec cogitatio de eâ, nedùm conatus aut studium praecedat. Sic & Paulus cùm Saulus esset, quid fecit illâ (ummâ vi lib. arb. Certè optima & honestißima agitabat animo, si ratio spectetur. At vide, quo conatu gratiam invenit, Non modò non quaerit, seà etiam insantendo contrà eam, accipit. Contrà de Iudaeis dicit. 9. Gentes quae non fectabantur justitiam, apprehenderunt justitiam, quae ex fide est, Israël verò sectando Legem justitiae, in Legem justitiae non pervenit. Quid contrà haec mutire potest ullus tutor liber. arbitr. Gentes tùm, cùm impietate & omnibus vitiis oppletae sunt, accipiunt justitiam gratìs miserente Deo. Iudaei dùm summo studio & conatu justitiae student, frustrantur. An hoc non est dicere tantum, quòd conatus lib. arb. sit frustrà, dùm ad optima conatur & ipsum potiùs in pejus ruere & retrò sublapsum referri? Nec potest ullus dicere, quòd non summâ vi lib. arb. studuerunt. Ipse Paulus eis testimonium perhibet cap. 10. quòd zelum Dei habent, sed non secundum scientiam-Igitur nihil de est in Iudaeis, qnod lib. arbitrio tribuitur, & tamen nihil sequitur, imò contrarium sequitur. In Gentibus nihil adest, quod lib. arb. tribuitur, & tamen sequitur justitia Dei. Quid hoc est nisi manif est ißimo exemplo utriusque Nationis tùm clarißimo simùl testimonio Pauli, confirmari, quod gratia donatur gratìs immeritis & indignißimis, nec obtinetur ullis studiis, conatibus operibus, pusillis aut magnis, etiam optimoru̅ & honestißimoru̅ hominu̅, ardentizelo justitia̅ quaerentitu̅ & sectanctiu̅? AD Iohannem etiam veniamus, qui & ipse copiosus & potens est liberi arbitrii vastator: Statìm in principio tribuit libero arbitrio tantam caecitatem, ut ne videat quidèm lucem veritatis, tantu̅ abest, ut ad eam poßit conari. Sic enim dicit, Lux in tenebris lucet, tenebrae non comprehendunt. Et mòx, In mundo erat, & mundus eum non cognovit, In propria venit, & sui no̅ receperunt eu̅. Quid per mundum put as intelligit? nunquid aliquem hominem ab hoc nomine separabis, nisi Spiritu sa̅cto recreatu̅? Et peculiaris est usus vocabuli hujus, Mundus, apud hunc Apostolu̅, quo pror sùs totu̅ genus hominu̅ intelligit. Quic quid ergò de mundo dicit, de libero arbitrio intelligitur, ut quod est praestantißimu̅ in homine. Igitur apud hunc Apostolu̅, mundus non novit luce̅ veritatis. Mundus odit Christu̅ & suos. Mundus non novit neque videt Spiritu̅ sanctu̅. Mu̅dus totus in maligno positus est. Omne quod est in mundo, est concupiscentia carnis, oculoru̅ & superbia vitae. Nolite diligere mundum. Vos no̅ est is (ait) de mu̅do. Mundus no̅ potest odisse vos, Me odit, quia opera ejus testor esse mala. Haec oi̅a & similia multa sunt praeconia liberi arbitrii, scilicet, principalis partis in mundo regna̅tis sub Satanae imperio. Nam & ipse Iohannes per antithesin de mundo loquitur, ut mundas sit, quicquid de mundo in spiritum no̅ est translatum, sicut ad Apostolos dicit, Ego tuli vos de mundo & posui vos &c. Si nùnc essent aliqui in mundo, qui vi liberi arbitrii conarentur ad bonum, sicut fieri oporteret, si liberum arbitrium aliquid posset, propter horum reverentiam temperasset meritò Iohannes verbum, ne generali voce eos involveret tot malis, quibus mundum accusat. Quod cùm non faciat, evidens est, quòd liberum arbitrium omnibus mundi nominibus reum facit, cùm quicquid mundus agat, per vim liberi arbitrii, hoc est, rationem & voluntatem, partes sui praestantißimas agat. SEquitur, Quotquot receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, iis qui credunt in nomine ejus, qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt. Hâc partitione perfectâ rejicit à regno Christi, Sanguines, voluntatem carnis, voluntatem viri. Sanguines credo Iudaeos esse, hoc est, qui volebant filii regni esse, quòd essent filii Abrahae & Patrum, scilicet, de sanguine gloriantes. Voluntatem carnis, intelligo studia populi, quibus in lege & operibus exercitati sunt. Caro enim hic carnales significat sine spiritu, ut qui voluntatem quidem & conatum habeant, sed quia spiritus non adest, carnaliter habeant. Voluntatem viri, generaliter omnium studia intelligo, sive siat in lege sive sine lege, puta gentium & quoru̅libet hominum ut sit sensus, nec nati vitate carnis, nec studio legis, nec ullo alio studio humano fiunt filii Dei, sed solum nativitate divinâ. Si igitur non nascuntur carne, nec educantur lege, nec parantur ullâ hominis disciplinâ, sed ex Deo renascuntur, manif est um est lib. arb. hic nihil valere. Virum enim puto hoc loco accipi Ebraico more, pro quolibet vel pro quocunque, sicut carnem per antithesin pro populo sine Spiritu. Voluntatem autem prosummâ vi in hominibus, nempe, pro principali parte liberi arbitrii. Sed esto, non intelligamus verba singulatim, tamen ipsa rei summa clarißima est, quòd Iohannes hâc partitione rejiciat, quicquid non est generatio divina, dùm filios Dei non fieri dicit, nisi nascendo ex Deo, quod fit, ipso interprete, credendo in nomine ejus. In quâ rejectione, volunt as hominis, seu lib. arbitrium, cùm non sit nativitas ex Deo neque fides, necessariò comprehenditur. Si verò aliquid valeret lib. arbitrium, non debebat voluntat viri à Iohanne rejici, nec homines ab eo retrahi & ad solam fidem & renascentiam mitti, ne illud Esaiae 5. ei diceretur, Vae vobis, qui dicitis bonum malum. Nunc verò cùm aequaliter rejiciat, sanguines, voluntatem carnis, voluntatem viri, certum est, quòd voluntas viri nihil magis valet ad faciendos filios Dei, quàm sanguines, seu nativitas carnalis. At nulli dubium est, quin nativitas carnis non faciat filios Dei, ut & Paulus Rom. 9. dicit, Non qui filii carnis, ij filii Dei, probatque id exemplo Ismaelis & Esau. IDem Iohannes inducit Baptista̅ de Christo loquente̅ sic, De cujus plenitudine nos omnes accepimus, gratiam pro gratiâ. Gratiam dicit acceptam per nos de plenitudine Christi, sed pro quo merito velstudio? Pro gratiâ (inquit) sc. Christi, quemadmodùm & Paulus dicit Rom. 5. Gratia Dei & donu̅, in gratiâ unius hominis Iesu Christi, in plures abu̅davit. Vbi nu̅c liberi arbitrii conatus, quo pa ratur gratia? Hic Iohannes dicit, non solùm nullo nostro studio gratiam accipi, sed etiam alienâ gratiâ seu alieno merito, nempe, unius hominis Iesu Christi. Aut igitur falsum est, nos gratiam nostram accipere pro alienâ gratiâ, aut liberum arbitrium nihil esse evidens est, utrunque enim simul consistere nequit, ut tàm vilis sit gratia Dei ut vulgo & paßim cujuslibet hominis pusillo conatu obtincatur, & rursus tam chara, ut in & per unius tam magni hominis gratiam nobis donetur. Simul hoc loco admonitos velim liberi arb. tutores ut sciant, sese esse abnegatores Christi, dùm asserunt liberum arbit. Nam si meo studio gratiam Dei obtineo, quid opus est Christi gratia pro meâ gratiâ accipiendâ? Aut quid mihi de est, ubi gratiam Dei habuero? Dixit autem Diatribe, dicunt & omnes Sophistae, nostro conatu nos gratiam Dei impetrare & ad illam recipiendam praeparari, licet non de condigno, sed de congruo, hoc planè est negare Christum pro cujus gratiâ nos gratiam accipere hic testatur Baptista. Nam illud ommentum de condigno & congruo suprà co̅futavi, quòd inania verba sint, revera autem condignum meritu̅ sentia̅t, idque majore impietate quàm Pelagiani, uti diximus. Ita fit, ut magis negent Dominum Christum, qui nos mercatus est, impii Sophistae unà cum Diatribe, quam unquàm negaverint Pelagiani aut ulli Haeretici, adeò non patitur secum gratia, ullam particulam aut vim liberi arbitrii. Quòd autem Christum negent liberi arbit. tutores, non modò probat haec scriptura, sed & ipsa eorum vita, Hinc enim Christum, jam non suavem mediatorem, sed metuendum judicem sibi fecerunt, quem placare student interceßionibus Matris & Sanctorum, tùm multis repertis operibus, ritibus, religionibus, votis, quibus omnibus agunt, ut Christus eis placatus gratiam donet, non autem credunt, quòd apud Deum interpellat & gratiam eis impetret per suum sanguinem, & gratiam (ut hic dicitur) pro gratiâ. Atque ut credunt, ita habent. Est n. Christus verè & meritò illis judex inexorabilis, dùm eu̅ deserunt, ut mediatore̅ & salvatore̅ clementißimu̅, & sanguine̅ ac gratia̅ ejus viliore̅ habent, qua̅ studia & conatus liberi arbitrii. AV diamus & exemplum liberi arbitrii. Nicodemus scilicet vir est, in quo nihil queas desiderare, quod liberum arbitrium valeat. Quid enim vir ille omittit studii aut conatus? Fatetur Christum veracem, & à Deo venisse, signa praedicat, venit nocte auditurus & collaturus reliqua. An non is quaesiisse videtur vi liberi arbitrii, ea quae sunt pietatis & salutis? Sed vide, ut impingat. Cum à Christo veram viam salutis per renascentia̅ doceri audit, nun quid eam agnoscit, aut sese illam aliquandò quaesivisse fatetur? Imò sic abhorret & confunditur, ut eam non solùm se non intelligere dicat, sed etiam aversetur, ut impoßibilem. Quomodò (inquit) possunt haec fieri? Nec mirum sanè, Quis enim unquàm audit, quòd ex aquâ & spiritu regenerandus sit homo ad salutem? Quis unquàm cogitavit, quòd filium Dei oportuerit exaltari, quo omnis, qui crederet in ipsum, non periret, sed haberet vitam aeternam? An hujus Philosophi acutißimi & optimi unquàm meminerunt? An principes hujus mundi hanc scientiam unquàm cognoverunt? An ullius liberum arb. unquàm ad hoc conatum est? Nonnè Paulus eam fatetur esse sapientiam in mysterio abscondita̅, per Prophetas quide̅ praedicta̅, sed per Evangelion revelatam, ità ut ab aeterno fuerit tacita & incognita mundo? Quid dicam? Experientiam interrogemus, ipse mundus totus, ipsa ratio humana, ipsum adeò liberum arbitrium cogitur confiteri, sese Christum non novisse neque audivisse, ante quàm Evangelion in mundum veniret. Si autem no̅ novit, multò minus quaesivit, aut quaerere, aut ad eum conari potuit. At Christus est via, veritas, vita & salus. Confitetur ergo, velit, nolit, sese suis viribus nec nosse nec quaerere potuisse ea, quae sunt viae, veritatis & salut is. Nihilominùs contra hanc ipsam confeßionem & experientia̅ propriam insanimus & inanibus verbis disputamus, Esse in nobis vim tantam reliquam, quae & noscat & applicare sese poßit ad ea, quae sunt salutis, hoc est tantum dicere, Christum filium Dei pro nobis exaltatum, cùm nullus unqua̅ scierit nec cogitare potuerit, haec ipsa tamen ignorantia non est ignorantia, sed notitia Christi, id est, eorum quae sunt salutis. An nondùm vides & palpas liberiarbitrii assertores planè insanire, cùm hoc vocent scientiam, quod ipsimet confitentur esse ignorantiam? Nonnè hoc est tenebras dicere lucem Esaiae quinto? Scilicet, adeò potenter obstruit Deus os libero arbitrio, ejus propriâ confeßione & experientiâ, nec sic tamen tacere potest & Deo gloriam dare. DEindè cùm Christus dicatur via, veritas & vita, idque per contentionem, ut quic quid non est Christus, id neque via, sed error, neque veritas, sed mendacium, neque vita, sed mors est, necesse est liberum arbitrium, cùm sit neque Christus, neque in Christo, errore, me̅dacio & morte contineri. Vbì igitur & undè habetur medium illud & neutrum, nempe, vis illa lib. arbitrii, quae cùm nec Christus (id est, via, veritas & vita) sit, nec error, nec mendaciu̅, nec mors tamen esse debeat? Nam nisi per contentionem dicerentur omnia, quae de Christo & gratiâ dicuntur, ut opponantur contrariis, scilicet, quòd extra Christum non sit nisi Satan, extra gratiam non nisi ira, extra lucem non nisi tenebrae, extra viam non nisi error, extra veritatem non nisi mendacium, extra vitam non nisi mors. Quid, rogo, efficerent universi sermones Apostolorum & tota scriptura? frustra scil. dicerentur omnia, cùm non cogerent, Christum esse necessarium, quod tamen maxime agunt, Eò quòd medium reperiretur, quod de se, nec malum, nec bonum, nec Christi, nec Satanae, nec verum, nec falsum, nec vivum, nec mortuum, fortè etiam nec aliquid, nec nihil esset, idque vocetur praestantißimum & summum in toto genere hominum. Vtrum igitur vis, elige, Si Scripturas per contentionem loqui concedis, de libero arbitrio nihil dicere poteris, nisi quae contraria sunt Christo, scilicet, quòd error, mors, Satan & omnia mala in ipso regnent. Si non concedis eas per contentionem loqui, jam scripturas enervas, ut nihil efficiant, nec Christum necessarium probent, ac sic, dùm liberum arbitrium statuis, Christum evacuas & totam scripturam pessundas. Deindè, ut verbis simules, te Christum confiteri, reipsâ tamen & corde negas, Quia si liberi arb. vis non est erronea tota, neque damnabilis, sed videns & volens honesta & bona & ea quae sunt salutis, sana est, Christo medico non habet opus, nec Christus eam partem hominis redemit. Quia, quid est opus luce & vitâ, ubi lux & vita est? At eâ non redemptâ per Christum, optimum in homine non est redemptum, sed per sese bonum & salvum Tùm Deus quoque iniquus est, si ullum hominem damnat, quia illud, quod in homine optimum est & sanum, hoc est, innocentem damnat, Nam nullus homo non habet liberum arbitriu̅. Et licet abutatur malus homo. Vis tamen ipsa docetnr non extingui, quin ad bona conetur & conari poßit. Si autem talis est, dubio procul bona, sancta & justa est, quarè non debet damnari, sed ab homine damnando separari. At hoc fieri nequit, Atque si fieri posset, tùm homo jam sine libero arbitrio, ne homo quidem esset, nec mereretur, uec demereretur, nec damnaretur, nec salvaretur, essetque planè brutum, jam non immortalis. Reliquum igitur est, ut Deus sit iniquus, qui bonam, justam, sanctam illam vim damnat, quae Christo non eget in homine & cum homine malo. SEd pergamus in Iohanne. Qui credit (inquit) in eum, non judicatur, Qui non credit, jam judicatus est, quia non credit in nomine unigeniti filii Dei. Responde, an liberum arbit. sit de numero credentium nec ne. Si est, iterùm gratiâ opus no̅ habet, per sese credens in Christum, quem per sese nec novit nec cogitat. Si non est, ja̅ judicatum est, hoc quid est, nisi damnatum est cora̅ Deo? At Deus non damnat nisi impium, impium igitur est. Quid pit verò impiu̅ conetur? Neque credo hìc vim liberi arb. excipi posse, cum de toto homine loquatur, quem damnari dicit. Deindè incredulitas no̅ est crassus affectus, sed summus ille in voluntatis & rationis arce sedens & regnans, sicut ejus contrarius, nempe, fides. Incredulum autem esse, est Deum neg are & mendacem facere. 1. Iohannis primo, Si non credimus, mendacem facimus Deum. Quomodò jam vis illa Deo contraria & eum mendacem faciens, conatur ad bonu̅? Si non esset incredula & impia illa vis, non debuit dicere de toto homine, jam judicatus est, sed sic. Homo secundùm crassos affectus est jam judicatus, sed secundùm optimum & praest antißimum non judicatur, quia conatur ad fidem, seu potius credula jam est. Sic ubi toties scriptura dicit: Omnis homo mendax, dicemus aut horitate liberi arbitrii, Contra, Scriptura potius mentitur, quia homo no̅ est mendax optimâ suâ parte, id est, ratione & voluntate, sed tantùm carne, sanguine & medullis, ut sic illud totum, unde nomen habet homo, scilicet, ratio & voluntas, sit sanum & sanctum. Item, & illud Baptistae. Qui credit in filium, habet vitam aetern am. Qui au̅t incredulus est filiu, non videbit v t m, sed ira Dei manet super ipsum, id est, super crassos affectus hominis manet ira Dei, super vim autem illam liberi arbitrii, voluntatis scilicet & rationis, manet gratia & vita aeterna. Hoc exemplo, ut liberum arbitrium subsistat, quic quid in scripturis in homines impios dicitur, per synec dochen torqueas ad partem hominis brutalem, ut salva sit pars rationalis & verè humana. Tùm ego gratias agam liberi arbitrii assertoribus, cum fiduciâ peccabo, securus, quòdratio & voluntas seu liberum arbitrium damnari non poßit, eò quòd nunquàm extinguatur, sed perpetuò sanum, justum & sanctum permanet. At voluntate & ratione beatâ, gaudebo foedam & brutam carnem separari & damnari, tantum abest, ut optem illi Christum redemptorem. Vides, quor sùm nos ferat dogma liber. arbit ut omnia divina & humana, temporalia & aeterna, neget & tot monstris irrideat seipsum? ITem, dicit Baptista: Homo non potest accipere quicquam, nisi fuerit ei datum de coelo. Desinat hic Diatribe suam ostentare copiam, ubi omnia, quae de coelo habemus, numerat. Nos non de naturâ, sed de gratiâ disputamus, nec qualessimus super terram, sed quales simus in coelo coràm Deo, quaerimus. Scimus, quòd homo Dominus est inferioribus se constitutus, in quae habet jus & liberum arbitrium, ut illa obaediant & fait, quae ipse vult & cogitat. Sed hoc quaerimus, an erga Deum habeat liberum arbitrium, ut ille obaediat & faciat, quae homo voluerit, vel potiùs an Deus in homine̅ habeat liberum arbitrium, ut is velit & faciat, quod Deus vult, & nihilpoßit, nisi quod ille voluerit & fecerit. Hìc dicit Baptista, quòd nihil accipere poßit, nisi donetur ei de coelo, Quarè nihil erit liberum arbitrium. Item, Qui de terrâ est, de terrâ est, & de terrâ loquitur. Qui de coelo venit, super omnes est. Hîc iterum omnes terrenos facit, terrenaque sapere & loqui dicit eos, qui non sunt Christi, nec medios aliquos relinquit. At liberum arbitrium utiquè non est ille, qui de coelo venit, Quarè de terrâ esse & terram sapere & loqui necesse est. Quòd si aliqua vis in homine, aliquo tempore, loco aut opere non terrena saperet, hunc Baptista debuit excipere, & no̅ generaliter de omnibus extra Christum dicere, de terrâ sunt, de terrâ loquuntur. Sic infra c. 8. quoque dicit Christus, Vos de mundo est is, ego non sum de mundo, Vos deor sùm est is, ego de supernis sum. At illi habebant liberum arb. ad quos loquebatur, sc. rationem & voluntatem, & tamen de mundo eos esse dicit. Quid v. novi diceret, si secundùm carnem & crassos affectus de mundo esse eos diceret? An hoc no̅ ante novit totus mundus? Tu̅ quid opus est homines eâ parte, quâ brutales sunt, de mundo dicerè, cùm hoc modo & bestiae sint de mundo? IAm illud, ubi Christus Iohannis 6. dicit, Nemo venit ad me, nisi pater meus traxerit eum, quid relinquit libero arbitrio? Dicit n. opus esse, ut quis audiat & discat ab ipso patre, tùm oe̅s oportere à Deo doctos esse. Hìc sanè non solùm opera & studia liberi arbit. docet esse inania, sed ipsum etiam verbum Evangelii (de quo agitur eo loco) frustra audiri, nisi intùs loquatur, doceat, trahat ipsemet pater, Nemo potest, nemo potest (inquit) venire, vis sc. illa, quâ possit homo aliquid conari ad Christum, id est, ad ea quae sunt salutis, nulla esse asseritur. Nec prodest libero arbitrio, quod Diatribe ex Augustino affert ad calumniandu̅ clarißimu̅ hu̅c & potentißimu̅ locu̅, scilicet, quòd Deus trahat quemadmodùm ovem ost enso ramo trahimus. Hâc similitudine vult probari, vim inesse nobis sequendi tractum Dei. Sed nihil valet haec similitudo hoc loco, Quia Deus ostendit non solùm unum, sed Omnia bona sua, tùm ipsum etiam Christum Filium, nec tamen ullus homo sequitnr, nisi intùs Pater aliud ost endat & aliter trahat, imò totus mundus persequitur Filium, que̅ ostendit. Ad pios bellè quadrat ea similitudo, qui jam sunt oves & cognoscunt pastorem Deum, hispiritu viventes & motisequuntur, quor sùm cunque Deus voluerit & quic quid ost enderit. Impius verò non venit etiam audito verbo, nisi intus trahat, doceatque Pater, quod facit largiendo spiritum, Ibì alius tractus est, quàm is, qui foris fir, ibì ost enditur Christus per illuminationem spiritus, quâ rapitur homo ad Christum dulcißimo raptu, & patitur loquentem Doctorem & trahentem Deum, potiùs quàm ipse quaerat & currat. VNum adhùc ex Iohanne afferamus, ubì cap. 16. dicit, Spiritus arguet mundum de peccato, quia non crediderunt in me. Hic vides peccatum esse, non credere in Christum. At hoc puccutu̅, non utique incute vel capillis haeret, sed in ipsa ratione & voluntate. Cùm autem totum mundum reum faciat hoc peccato, & experientiâ notum sit, peccatum hoc, mundo fuisse ignoratum aequè ac Christum, ut quod spiritu arguente reveletur, manifestum est, lib. arb. cùm suâ voluntate & ratione hoc peccato captum & damnatum censeri cora̅ Deo. Quarè donec Christum ignorat, nec in eum credit, nihil bom potest velle aut conari, sed servit necessariò peccato illo ignorato Sum ma, cùm Scriptura ubique Christum per contentionem & antithesin praedicet (ut dixi) ut quic quid sine Christi spiritu fuerit, hoc Satanae, impietati, errori, tenebris, peccato, morti & irae Dei subjiciat, contrà lib. arb. pugnabunt testimonia, quotquot de Ceristo loquutur, At ea sunt innumer abilia, imò tota Scriptura. Ideò si Scripturâ judice causam agimus, omnibus modis vicero, ut ne jota unum aut apex sit reliquus, qui non damnet dogmata lib. arb. Quòd autem Scriptura Christum per contentionem & antithesin praedicet, & si id ignorent aut scire dißimulent magni Theologi & lib. arb. tutores, sciunt tamen & confitentur vulgò cuncti Christiani, Sciunt (inquam) duo esse regna in mundo, mutuò pug nantißima, in altero Satanam regnare qui ob id princeps mundi à Christo, & Deus hujus seculi à Paulo dicitur, qui cunctos tenet captivos ad voluntatem suam, qui non sunt Christi spiritu ab eo rapti, teste eodem Paulo, nec sinit eos sibi rapi ullis viribus, nisi spiritu Dei, ut Christus testatur in parabolâde forti atrium suum in pace servante. In altero regnat Christus, quod aßiduè resistit & pugnat cum Satanae regno, in qnod transferimur, non nostrâ vi, sed gratiâ Dei, quâ liberamur à praesenti seculo nequam, & eripimur à potestate tenebrarum. Ist orum regnorum mut uò tantis viribus & animis perpetuò pugnantium, cognitio & confeßio, sola satìs esset ad confutandum dogma lib. arb. quòd in regno Satanae cogimur servire, nisi virtute divinâ eripiamur. Haec inquam vulg us novit & tum proverbiis, precibus, studiis, totaque vita satìs confitetur. OMitto illud meum verè Achilleum, quod Diatribe fortiter transivit intactum, scilicet, quòd Roman. 7. & gelat. 5. Paulus docet in sanctis & piis esse pugnam spiritus & carnis tàm validam, ut non facere poßint, quae vellent. Ex hoc sic arguebam, Si natura hominis adeò mala est, ut in iis qui spiriturenati sint, non modò non conetur ad bonum, sed etiam pugnet & adversetur bono, quomodo in illis, qui nondùm renati in veteri homine sub Satanâ serviunt, ad bonum conaretur? Neque enim solùm ibì Paulus de craßis affectibus loquitur, per quos velut per commune effugium solet Diatribe omnibus Scripturis elabi, sed numerat inter opera carnis, haeresim, idolatriam, dissensiones, contentiones, quae utique in summis illis viribus, puta, ratione & voluntate, regnant, Si igitur caro ist is affectibus pugnat contrà spiritum in sanctis, multo magìs contrà Deum pugnabit, in impiis & in libero arbitrio. Ideò & Rom. 8. vocat eam inimicitiam contrà Deum. Hoc (inquam) argumentum vellem mihi dilui, & ab eo liberum arbitrium defendi. Ego sanè de me confiteor, Si quâ fieri posset, nollem mihi dari liberum arbitrium, aut quippiam in manu me relinqui, quo ad salutem conari possem, non solùm ideò, quòd in tot adversitatibus & periculis, Deindè tot impunantibus daemonibus, subsistere & retinere illud non valerem, cùm unus daemon potentior sit omnibus hominibus, neque ullus hominum salvaretur, Sed quod etiam si nulla pericula, nullae adversitates, nulli daemones essent, cogerer tamen perpetuò incertum laborare & aërem pugnis verberare, neque enim conscientia mea, si in aeternum viverem & operarer, unquàm certa & secura fieret, quantùm facere deberet, quò satìs Deo fieret. Quocu̅que enim opere perfecto, reliquus esset scrupulus, an id Deo placeret, vel an al quid ultr à requir eret, sicut probat experientia omnium justiciariorum, & ego meo magno male tot annis satìs didici. At nùnc cùm Deus salutem meam, extrà meum arbitrium tollens, in suum receperit, & non mco opere aut cursu, sed suâ gratiâ & misericordiâ promiserit me servare, securus & certus sum, quòd ille fidelis sit & mihi non mentietur, tùm potens & mag nus, ut nulli daemones, nullae adversitates eum frangere aut me illi rapere poterunt. Nemo (inquit) rapiet eos de manu meâ, quia Pater, qui dedit, major omnibus est. Ità fit, ut si non omnes, tamen aliqui & multi salventur, cùm per vim liberi arbitrii, nullus prorsùs servaretur, sed in unum omnes perderemur. Tùm etia̅ certi sumus & securi, nos Deo placere, non merito operis nostri, sed favore misericordiae suae nobis promissae, atque si minùs aut malè egerimus, quod nobis non imputet, sed paternè ignoscat & emendet. Haec est gloriatio omnium sanctorum in Deo suo. SI autem id movet, quòd difficile sit, clementiam & aequitatem Dei tueri, ut qui damnet immeritos, hoc est, impios ejusmodi, qui in impietate nati, non possunt ullâ ratione sibi consulere, quin impii sint, maneant & damnentur, coganturque neceßitate naturae peccare & perire, sicut Paulus dicit. Eramus omnes filii irae, quemadmodùm & caeteri, cu̅ tales creentur ab ipsomet Deo ex semine vitiato per unius Adae peccatu̅. Hìc honorandus & reverendus est Deus clementißimus iniis, quos just ificat & salvat indig nißimos, donandumque est saltèm nonnìhil dìvìnae ejus sapìentìae, ut just us esse credatur, ubì iniquus nobis esse videtur. Si enim talis esset ejus just itia, quae humano captu posset judicari esse justa, planè no̅ esset divina, & nihilo differret ab humanâ just itiâ. At cùm sit Deus verus & unus, deindè totus incomprehensibilis & inaccißibilis humana ratione, par est, imò necessarium, ut & just itiâ suâ sit icomprehensibilis, Sicut Paulus quoque exclamat dicens, O altitudo divitiarum & scientiae Dei quàm incomprehensibiliâ sunt judiciâ ejus, & invaestig abiles viae ejus. Incomprehensibilia verò non essent, si nos per omnia capere valeremus, quare sint justa. Quid est homo comparatus Deo? Qantum est, quòd potentia nostra potest, illius potentiae comparata? Quid est nostrafortitudo illius virib. collatâ? Quid nostra scientia illius sapientiae comparara? Quid nostra subst antia ad illius subst antia̅? Summa, quid oi̅a nostra su̅t ad illius oi̅a? Si igitur fatemur, e̅t naturamagistra, humana̅ pote̅tiam, fortitudinem, sapientiam, scientia̅, subst antiam & omnia nostra pror sùs uihil esse, si ad divinam potentiam, fortitudinem, sapientiam, scientiam, subst antiam confer antur, quae est nostra illa perversitas, ut solam justitiam & judicium Dei vexemus, & judicio nostro tantùm arrogemus, ut divinum judicium comprehendere, judidicare & aestimare velimus? Quarè non similiter & hìc dicimus, Iudicium nostrum nihilest, si divino judicio comparetur? Consuse ipsamratione̅, si no̅ co̅victâ cogetur, sese stultam & temerariam confiteri, quòd judicium Dei non sinit esse incomprehensibile, cùm caetera divina omnia fateatur esse incomprehensibilai. Scilicet, in omnibus aliis Deo concedimus majest atem divinam, in solo judicio negare parati sumus, nec tantisper possumus credere, eum esse justum, cùm nobis promiserit, fore, ubì gloriam suam revelarit, ut omnes tùmvideamus & palpemus, eumfuisse & esse justum. DAbo exemplum ad confirmandam hanc fidem & ad consolandum oculum illum nequam, qui Deum suspectum habet de iniquitate. Eccè sic Deus administrat mundum ist um cor poralem in rebus externìs, ut si rationis humanae judicum spectes, & sequaris, cog aris dicere, aut nullum esse Deum, aut iniquum esse Deu̅, ut ille ait. Sollicitor nullos saepè putare Deos. Vide enim, ut prosperrimè habent mali, contr à infelicißimè boni, testantibus proverbiis & experientiâ proverbiorum parente, quò sceleratiores, hoc fortunatiores esse. Abundant (inquit Hiob) tabernacula impiorum, & Psalm. 73 queritur, Peccatores in mundo abumdare divitus. Obsecro, an non omnium judicio, iniquißimum est, malos fortunari & bonos affligi? At it à fert cur sus mundi. Hìc etiam summa ingenia eò lapsa sunt, ut Deum esse negent & fortunam omnia temerè versare fingant, quales Epicurei, & Plinius. Deindè Arist oles suum illud primam ens, ut liberet à miseriâ, sentit ipsum nihil rerum videre, nisi se solùm, quod ei molestißimum esse putat, tot mala, tot injurias videre. Prophetae verò, qui Deum esse crediderunt, magìs tentantur de iniquitate Dei, ut Ieremias, Hiob, David, Assaph & alii. Quid put as Demosthenes & Cicero cogit arint, cùm omnia, quae poterant, effecissent, & talem mercedem misero interitu receperunt? Et tamen haec iniquit as Dei vehementer probabilis & argumentis talibus traducta, quibus nulla ratio aut lumen natur aepotest resistere, tollitur facillime per lucem Evangelii & cognitionem gratiae, quâ docemur, impios corporaliter quidèm florere, sedanimâ perdi. Estque totius istius quaestionis insolobilis ista brevis solutio in uno verbulo, Scilicet, Esse vitnm post hanc vitam, in quâ, quic quid hìc non est punitum & remuneraium, illic punietur & remuner abitur, cum haec vita sit nihil nisi prae cursus aut initium potiùs futurae vitae. SI igitur lux Evangelii, quae solo verbo & fide valet, tantùm efficit, ut ista quaestio amnibus seculis tractata & nunquam soluta, tàm facile dirimatur & componatur, quid putas futurum, ubì cessante lumine verbi & frdei, res ipsa & majest as divinâ per sese revelabitur? An non putas, quòd tu̅m lumen gloriae quaestionem quàm facillimè solvere poßit, quae in le verbi aut gratiae est insolubilis, cùm lumen gratiae tàm facilè solverit quaestionem in lumine naturae insolubilem? Tria mihi lumina pone, lumen naturae, lumen gratiae, lumen gloriae, ut habet vulgata & bona distinctio. In lumine naturae est insolubile, hoc esse just um, quòd bonus affligatur & malus benè habeat. At hoc dissolvit lumen gratiae. In lumine graetiae est insolubile, quomodò Deus damnet eum, qui non potest ullis suis viribus aliud facere, quàm peccare & reus esse. Hic tàm lumen naturae, quàm lismen gratiae dictant, culpam esse, non miseri hominis, sed iniqui Dei, nec enim aliud judicare possunt de Deo, qui hominem impium gratìs sine meritis coronat, & alium non coronat, sed damnat, fortè minùs vel saltèm non magìs impium. At lumen gloriae aliud dictat, & Deu̅, cujus modò est judicium incomprehensibilis justitiae, tùnc ostendet esse justißimae & manifestißimae justitiae ta̅tùm, ut int erìm id eredamus, moniti & confirmati exemplo luminis gratiae, quod simile mir aculum in naturali lumine implet. FInem hìc faciam hujus libelli, paratus, si opus sit, pluribus hanc causam agere, quanquàm hìc arbitror pio & qui vertati sine pertinaciâ cedere velit, abundè satìs esse factum. Si enim credimus verum esse, quòd Deus praeseit & praeordinat omnia, tùm neque falli neque impediri potest suâ praescientiâ & praedestinatione, Deindè nihil fieri, nisi ipso volente, id quod ipsaratio cogitur concedere, simùl ipsâ ratione teste, nullum potest esse liberum arbitrium in homine vel angelo aut ullâ creaturâ. Ità si credimus Satanam esse principem mundi, Christi regno totis viribus perpetuò insidiantem & pugnantem, ut captivos homines non dimittat, nisi divinâ spiritus virtute pulsus, iterùm patet, nullum esse posse liberum arbitrium. It à si peccatum originale credimus sic nos per didisse, ut etiam its qui spiritu aguntur, negocium molestißimum faciat, adversus bonum luctando, clarum est, nihilin homine spiritus inani reliquum esse, quod ad bonum sese verti poßit, sed tantùm ad malum. Itèm, si Iudaei summis viribus justitiam sectantes, in injust itiam potiùs prorveru̅t, & Gentes impietatem sectantes, gratìs & insperatè ad justitiam pervenerunt, itidèm manifestum est, ipso opere & experientiâ, hominem sine gratiâ nihil nisi malum posse velle. Summa, Si credimus Christum redemisse homines per sanguinem suum, totum hominem fateri cogimur fuisse perditum, aliòqui Christ um faciemus vel super fluum vel partis vilißimae Redemptorem, quod est blaspemum & sacrilegum. TE nùnc Mi Erasme, per Christum oro, ut quod promisisti, tande̅ praestes, promisisti autem, velle te cedere meliora docenti, Pone respectum personarum, Fateor, tumagnus es & multis, tisque nobilißimis dotibus à Deo ornatus, ut alia taceam, ingenio, eruditione, facundiâ usque ad miraculum. Ego verò nihil habeo & sum, nisi quòd Christianu̅ esse me propè glorier. Deindè & hoc in te veheme̅ter laudo & praedico, quesolus praeomnib. re̅ ipsam es aggressus, h. e. summam causae, nec mefatigaris alienis illis causis de Papatu, Purgatorio, Indulg entiis, ac similibus nugis potiùs quàm causis, in quibus me hactenùs oe̅s ferè venati sunt frustrà, Vnus in & solus cardinemreru̅ vidisti, & ipsum jugulum petysti, pro quo ex animo tibi gratias ago, in hâc enim causâ libentiùs versor, quantu̅ favet tempus & ociu̅. Sihoc fecissent, qui me hactenùs in vaserunt, si adhùc illi facerent, qui modò novos spiritus, novas revelationes jactant, minùs seditionis & sectarum, & plùs pacis & concordiae haberemus. Sed Deus it à per Satana̅ nostra̅ ingratitudine̅ vindicavit. Quanque nisi aliter causam ista̅ agere potes, quàm hâc Diatribe egisti, optarim magnoperè, ut tuo dono contentus, liter as & linguas, sicùl hactenùs cum magno fruct & laude fecisti, coleres, ornares, proveheres, quo studio nonnihil & mihi servivisti, ut multu̅ tibi me debere fatear, & certè in eâ re te veneror & suspicio syncero animo. Huic nostrae causae, ut par esset, nondu̅ voluit nec dedit Deus, Id que rogo, nullâ dictum arrog antiâ existimes, Oro autem, ut propedièm Dominus tantu̅ te in hâc re superiore̅ me faciat, quantùm in aliis omnibus mihi superior es. Non est enim novum, si Deus Mosen per Iethro erudiat, Et Paulum per Ananiam doceat. Nam quod tu dicis, procùl esse aberratum à scopo si tis Christ um ignores, arbitror teipsum videre, quale sit. Neque enim id eò omnes errabunt, si tu aut ego erramus. Deus est, qui mirabilis in sanctis suis praedicatur, ut sanctos putemus, qui longißimè sint à sanctitate. Neque difficile est ut homo cum suis, Scriptur as aut Patrumdicta, quibus ducibus te credis scopum tenere, neque rectè intellig as, neque diligenter satìs observes, quod satìs monet illud, quòd nihil asserere, sed contulisse te scribis, Sic non scibit, quirem penitus perspicit & rectè intelligit. Ego verò hoc libro Non contuli, sed asservi, & assero, ac penes nullum volo esse judicium, sed omnibus suadeo, ut praestent obsequium. Dominus verò, cujus est haec causa, illuminet te & faciat vasculum in honorem & gloriam, Amen.

HYPERASPISTES DIATRIBAE ADVERSVS SERVVM ARbitrium Martini Lutheri, per D. Erasmum Roterod. ab autore recognitus.

Erasmas Roterodamus Lectori S. D.

PRodiit Servum Arbitrium, titulo Martini Lutheri. sed elaboratum à multis, multo tempore: nam ante annum liber excudi coeperat, ut narrabant, qui praedicabant se vidisse paginas aliquot: summâque curâ quod ipsa res indicat. Liber mihi serò redditus est, idque casu nam ipsi celabant, ut saltem ad menses aliquot triumphum agerent, non solùm addicti Luthero, verùm etiam utrisque inimici, mihi quidem ob bonas literas, illi vero ob improbata dogmata. Temporis spatium quod dari poterat tùm relegendae Diatribae, tùm perlegendo Lutheri libro, non tàm prolixo, quàm loquaci, tùm responsioni meae, non erat longius diebus decem: & redditus est jam defesso, atque adeò etiamnùm satagenti in absolvendis iis, quae parabantur in mercatum proximum. Ejus rei certissimi testes sunt Basileae, si quis mihi diffidit. Et tamen quoniam sensi, quàm insolenter jam tùm ad odore̅ hujus libri quidam exultare coeperint, visum est aliqua̅ responsionis partem, hisce nundinis Francfordiensibus, quam vistumultuariam edere, quò moderatiùs ageretur issis triumphus ante victoriam. Respondimus autem ad eam partem, quâ pugnat cum praefatione meae diatribes, reliqua daturi per ocium elucubratiora. Aliquoties capitum Lutheranae disputationis numeros adjecimus in marginibus, quò faciliùs conferas quae refellimus, si priùs illius capita numero signaveris. Benè vale, & expecta in argumentando, certiorem victoriam. Basileae, decimo Calendas Martias. Anno M. D. XXVI.

HYPERASPISTES DIATRIBAE PER ERASMVM ROTERODAMUM.

QVOD felix faustumque sit, protinus ipsam rem aggrediemur, & quide̅ Atticâ lege, , quod idem si tu quoque Martine Luthere, fa cere animumindu xisses, minus profectò detrivisses ocio tuo, cujus inopiam quereris & mihi minus addidisses negocii, cui jam erat plus satis. Nunc dum maluisti quorundam affectibns obse̅qui quàm tuo judicio, quàm multa sunt in isto tuo libro prorsus , quàm malta supervacanea, quot in locis communibus morae, quantum conviciorum, quàm multa manifestae vanitatis, quantum stropharum, quantum figurati morsus, quàm multa parum pudenter detorta ac depravata, & ex depravatis tragicae conclusiones, rursus ex his vociferationes in immerentem. In his quoniam tibi visum estbonas horas collocare malè, cogor & ipse in refellendo nonnullam aquae meae portionem cousumere. Ptimu̅ igitur demitor, quùm mea Diatriba nihil habeat nisi moderatam de re disputatione̅ quu̅que è pro pinquo allatret Hieronymus Emserus, è longinquo Ioannes Cochleus adjurget, ex Anglia praeter Roseu̅ & alios, Episcopus Roffensis justis volu minibus te lacessat, è Gallia lodocus Clithoveus Lutherum oppugnet Antiluthero, ex Italia Christopliorus Longolius elaboratam orationem in te torserit: Denique quùm hic habeas extuae sodalitatis Coriphaeis, qui tibi sedulò facessant negocium, quorum Vlrichus Zuinglius edito libello nequaquam, ut ferunt, edentulo, dogma tuum sed ex parte cum ecclesiâ commune, de Eucharistiâ oppugnat, quùm idem fecerit Capito, & Ioan. Oecolam padius, nulli quidem conviciis, sed crebrioribus & acrioribus machinis: haec inquàm, quùm ita sint, demiror quo consilio, ad omnes obmutescens, nostrae Diatribae respondendum putaris, praesertim quùm praeter modestiam, tam frivolis rationibus rem agat, quemadmodum ais, ut causa̅ quam suscepit red diderit deteriorem. Nec tamen expostulo quod responderis, nec inquiro quur opus ante annum excudicoeptum, nunc demum absolveris: illud demiror quur meam in respondendo civilitatem non sis imstatus, quam te de cuit etiam sùperare, si nobis istius animi spiritusque, quem tibi vindicas, frdem facere velles. Verùm hic obsequutus es fratribus, inter quos scio permultos esse, quorum mores procul absunt ab Evangelio, cujus titulo sese venditent. Horum cupiditat bus Luthere, to plus satis obsequentem praebes, non sine gravi detrimento causae quam sustines. Non enim me clàm est in cujus gratia̅ ad istum modu̅ scripseris in Cochleum & in regem Angliae. Is nimitu̅ erat in quo duas petsonas Comicas posses agnoscere, stupidissi mu̅ ac gloriosissimum Thrasonem, & adulantissimum Gnathonem. Certè indignus erat cujus hortatu vel epistola̅ scribere debueris in tam arduo tamque periculoso negocio. Quin illud potius erat tibi reputandum quam personam siscepisses, videlicet qui se profiteretur Eva̅gelium jam plus millc quingentis annis sepultum & obrutum revocaturum in lucem, & abrogata pontificum, conciliorum, Episcoporum & scholarum autoritate promitteret orbi certam veràque viam salutis, quam hactenus mundus ignorasset. Quàm vero non congruebat, ut qui tàm arduo negocio vedut Atlas coelo supposuisset humeros (jam enim tecum sic ago, quasi vera sint omnia quae tibi arrogas) perindè quasi in re ludicrâ, dicteriis, sannis, salibus, & cachinnis in quoscunque lubitum fuetit ludat, & ex Vvilheyli cujuspiam arbitrio stilum vel stringat vel moderetur in quenquam, non dicam in regem. Instigavit idem alterum quendam ut dialogum scriberet in Leum, & huncitidem atque te multis mendaciis instruxerat. Nihilò melius te instruxit, mihi crede, cujus impulsu librum istum emisisti. Ego tot eruditis, tot ecclesiae proceribus, tot orbis monarchis efflagitantibus, quibusdam etiam cum minis exigentibus, ut sum mis eloquentiae viribus in te detonarem ac fulminarem, nisi vellem ecclesiae desertor, & tuae sodalitatis fautor videri, tamen excusavi, non quòd probarem tua dogmata, quae sicuti verè scribis non intelligebam, sed partìm ne imprudens laederem causam, cui initiò totus penè orbis applaudebat, partìm quod Intelligerem negocium non esse mearum virium. Itaquè metuebam ne, quod solent imperiti medici, malum sinistrâ curatione exasperarem. Postremò sic aliquandò mecum cogitabam, quid si Deo visum est curruptissimis horum tem porum moribus, tàm saevum dare medicum, qui sectionibus & usturis sanet, quod potionibus & malagmatis non poterat. Videbam eruditos homines pedibus in tua dogmata discedere, perspiciebam fatalem quendam orbis favorem, animadvertebam quò vehementius à theologis ac principibus obsistebatur, hoc latius propagari, ac magis inualescere negocium, ex his ratiocinabar rem non sine numine geri, itaque decreveram spectator esse tuae tragoediae, sic apud me cogitans juxtà Gamalielis sententiam, si Deus haecmovet non est meum resistere, sin aliundè ortum est quod agitur, sua spontè dissipabitur. In Actis A postolorum legimus: Caeterorum nemo audeb at se illis conjungere. Simili religione abstinebam à vestro negocio. Verum ubi principibus diutius excusare non possem, & opptimerer invidiâ falsissimâque, suspicione, scripsi diatribam, sed ita tem perato stilo, ut tu non posses optare disputationem civiliorem, ac pharisaeis quibusdam visus sim tecum non decertare, sed colludere, qui sic dentes & ungues continuerim. Certè putabam me abundè vitasse, ne tibi debachandi conviciis ansa data videretur. Quaedam in tuâ assertione dicta odiosius, prudens dissimulavi: quoniam nisi te laeso tractari non poterant. Ubi ad morum comparationem ventum esset, declino locum invidiosum, malens vitare offensam, quàm servire commodo causaemeae. Quodam loco nominatim etiam depello suspicionem abs te, quùm ita scribo: Non haec propriè in Lutherum dixerim, quem de facie non novi, &c. Et vide quàm consentiant vestra judicia. Philippus Melanchthon hùc scripsit, meam Diatriba̅ aequissimis animis acceptam Vvittenbergae. Et adjecit, iniquissimum sibi videri, si non liceret in ecclesiâ suam cuique sententiam dicere. At tu respondens, sic arte stilum temperas, ut in alios fortè scripseris clamosius, in neminem hostilius aut amarulentius: id quod vanissimum videri patiar, nisi mox omnibus perspicuum fecero. Meam disputationem, Diatribam & collationem appello: quo titulo quid esse potest modestius? Ipse non pronuncio, quùm verser in argumento, quod in integrum aut in dubium disputando revocare fas non erat. Congressurus tecum, depono Caesaris, pontificum, conciliorum, Academiarum, & veterum Orthodoxorum autoritatem, quâ te poteram urgere, etiam si argumentis fuissem inferior. Ex tuis legibus quam vis iniquis tecum consero manus, nec te tamen appello quemadmodum tu me. Habet enim ipsa compellatio quiddam contensiosum & contumax. Nectua solius argumenta tracto, ut non propriè tecum, imò ne tecum quidem certare viderer, sed cum tuâ assertione. Non video quid potueris optare civilius. Vsque adeò ne non pateris quendam contra tua placita hiscere? Atqui hùc soles omnes provocare, ut tecu̅ manus consererent. Et ubi est illud quod admonet Petrus, parati semper ad satis factionem omni poscenti vos ratione̅, de eâ quae in vobis est spe, sed cum modestiâ & timore. Et Paulus vult episcopu̅ esse non . Quod si ego parum erudtiè disputassem, debebasillud Pauli meminisse: Sapientibus & insipientibus debitor sum. Qui tibi fuerant juratissimi, audent in teferru̅ stringere, nec à conviciis tem perantes: & Erasmu̅ moderatissimè disputantem ferre nonpotes? Ego mordicus tenui meam modestiam, quam sciebam mihi futura̅ invidiae: hanc tu cum tuâ laude, cumque causae quam agis utilitate, poteras ac debebas imitati. Scilicet pervicit tnam patientia̅, quorun dam exultatio, mhi decernentium triumphum, te victu̅ esse jactantium. Quostu mihi triumphos narras Hictantum erat de meâ Diatribâ silentium, ut mihi propemodum exciderit seripsisse. Semper solus esse volui, nihilque pejus odi quàm juratos & factiosos. Sed id tuum libellnm, velut ex insidiis subitò provolantem, Deum immortalem, quae fuit tuorum exultatio, quàm gloriosas voces sparserunt: Habet Erasmus quod agat, habet malum calculo gravius, aliaque vehementer Evangelica. Verùm nec tui calami amatulentia, nec hujusmodi vocum pctulantia me perpulit, quo minus in hâc apologiâ rationem potius ad hiberem in consilium quàm affectus. In dictis non nunquam animi motus praecurrunt rationem: inscriptis nihil tribuendum est affectibus: nec spectandum est quid tum sic affecto videatur esse rectum, sed quid perpetuo rectum videri possit. Quanquam hic, ut verè dicam levissima pugna fuit cum affectibus. Ad istiusmodi maledicta tot epistolis, libellis famosis exercitatus occallui. Vis autem scire quantum molestiae peperetint aculei tui? Vtinam ante aunos quinque quùm me praedicares, strinxisses in me calamum tuu̅, multo quàm nunc hostilius. Verùm qnoniam tu in hâc tam non amicârespo̅sione vis etia̅ amicus, si superis placet, & candidus videri, te simul rum tuis scire volo, me nec esse tàmsnpidum, qui istiu smodi strophis falli, nec tàm imbecillo animo, qui tnis convieiis commoveri possim. Simplicius fecisses, si tui similis palàm in me debacchatus suisses. Soles enim clavâ rem gerere. Nunc vulpinam pellem assuisti leoninae, & melle toxico me perungis. Atque ad hanc scilicet fabulam, sesquianno ferè meditata̅, asciscendus erat logo daedalus, qui co̅poneret orationem, rhetoricosque fucos adderet, nimiru̅ adversus hominem thetoricu̅. Novi enim impetu̅ tuae dictionis, & torrentom illùm ingenti fragore ê monte decurrentem, aosaxa truneosque secum rapientem. Istius Logodaedali oratio Jenius fluit, sed plurimum veneni secùm trahens. Non me fugit quis sit. Est enim unus ex eorum numero, qui, quod tu quùm candidus & memor videri vis fateris, hoc ipsum quod habent loquentiae, ferè hauserunt è meis lucubrationibus. Nec mihi jam novum est, in meis vulneribus pennas measagnoscere. Nec sat serat unus rhetor supposititius, quùm urget belli moles, Patroclum tuum nobis immittis, qui simul & tuis armis & fuis, hoc est, dicendi vitibus, nobiscum pugnet. Adcò cnim est infans, ut me potius eloquentiâ gravet, quàm argumentis. Ac ne me putes in tenui discrimine dictionis hallucinari, non est nisi unus qui hoc possit, quod ille praestitit, Quanquam & alioqui notus est mihi peculariter illius in dicendo genius Nam prior ille rhetor, absque bonorum autorum lectione, absque grammaticâ facundus est. Et si tu pateris huic imputari fucos ineptos potius quàm tibi, non repugno. Sunt autem quaedam admixta tuo libro tàm insulsa indoctaque ut nunquam crediturus sim abs te profecta fuisse, quae suis locis indicabuntur. Sed interim iniquior est mihi haec pugnae conditio, quàm gladiatorum. In harena unus cum uno, retârius cum Mirmillone committitur: mihi uni cum multis res est: & si cum uno, cum Geryonetamen. Isaac in uno homine agnovit duos: ego in uno libro varias voces diversasque manus sentio. Cum phalange pugna est, non minus armata linguis, eruditione, conviciis, quàm strophis, vafricie, obliquisque cousiliis. Nunc agnosce consilium tuorum logodaedalorum, qui sic cogitarunt: Non est impotentibus conviciis debachandum in Erasmum. Nam ea res liberaret illum suspicionibus, quibus gravatur apud principes, & invidia quâ premiturapud Theologosac monachos. Sed est appetensgloriae. Proindè passim inculcabimus, illum nihil scire: & ubique veluti nullius rei hominem magno fastidio contemnemus conspuemusque. Ea res pessimè uret illum. Caeterùm ut hoc faciamus cum fide, laudem admiscebimus, amicitiam simulabimus, & mesericordiam potiùs quàm odium prae nobis feremus. Tribuemus illi ingenium & eloquentiam summam, quo lector hic perspecto candore nostro, existimet nos caetera quoque tributuros fuisse, si promeretur. Deindè suspicionem & invidiam quâ gravatur, omnibus modis augebimus exasperabimusque sic temperantes orationem, quasi ille nobiscum sentiat, sed partìm metu, partìm amore lucri dissimulet. Sophistas cum hoc collatos, longè praeferemus. Denique sic agemus fabulam, ut ab utroque theatro gratiam ineamus, & fratrum qui illi jam pridèm malè volunt, & sophistarum ac pharisaeorum, quos ob bonas literas jam olim habet infensos. Denique tantum admiscebimus sco̅matum & conviciorum, ut homo seniculusac meticulosus, si nec loquacitate delassari, nec argumentis obrui poterit, saltem maledictjs conficiatur. Hoc consilium tàm simplex & Evangelicum, quùm nemo cordatus non statim deprehendat in tuo libro, tamen tuis visum est perquàm facetum. Quis hic non videbit scorpii complexum, mox infigentis aculeum? Quis non sentiet venenatum poculum, melle praelitum? Venerabilis Erasme, mi Erasme, charisime Erasme, optime Erasme, summo ingenio, maximis dotibus, summâ eloquentiâ praedite, cui plurimum debent bonae literae, &c. Nimirum hic est complexus, hoc mel. Sed mox idem laudatus Erasmus tàm impiè scribit, ut nec impii sophistae potuerint ferre: blasphemus est in Deum, & quod his quoque gravius est, nihil omninò credit, sed Epieurum ac Lucianum celat in pectore, dicens in corde suo: Non est Deus: aut si est, no̅ curat res mortalium. Hic est aculeus, hoc lethale venenum, hoc est rubetae virus. Si liber hic non scatet undique talibus facetiis, sim ego Cretensi vanior. Sin & haec & alia multa passim inpinguntur, inculcantur, & iterantur, quaeso proferas in quem unquam scripseris virulentius. Et hic ipse tuus sermo secum pugnans, prodit insynceritatem tui pectoris. Qui convenit ut tibi sit charissimus, & frater charissimus, & venerabilis, optimus, & quid non? quum eundem pronuncies impium, blasphemum adversus Deum, denique ? Adeo ne putas homines esse fungos, ut non intelligant quo spiritu ducaris quum ista scribis, ex eodem ore frigidum efflans & calidum, ex eodem poculo mel porrigens ac venenum, alterâ manu panem ostentans, alterâ lapidem incuties? Quorsum aute̅ attinebat hic tot verba perdere de mea summa eloquentia, deque tua summa infantia; In disputatione de libero arbitrio quid facit eloquentia? Ego istam eloquentiam nec jacto, nec agnosco, nec affecto. Certè in Diatriba non deprompsi si quam habeo & erat locus amplissimus si voluissem. Detua verò infantia, qua̅do, te rogo, quaestus sum? Aut quando defideravi in te eloquentiam? Vtinam tam adesset tibi sobrius ac syncerus animus, quàm non deest eloquentia. Rursum quantum abest ab Evangelica simplicitate, toties precari veniam infantiae, quùm subornaris ad causam agendam hominem insigniter eloquentem, quod ipse declarat oranionis fluxus? Iam quid mihi donas, quùm tribuis summam eloquentiam cum summâ rerum ignoratione conjunctam? Aut quid largiris quùm concedis ingenium sexagenario, & praedicas bonae spei indolem? Si nunc tantu̅ ingeniosus sum, quandò sapiam? Verùm hic est fucus merus tui logodaedali, qui fictè tribuit eloquentiam, ut cum fide adimat seientiam: & fucatè laudat ingenium, quò probabiliùs haereat in me crimen animi dissi mulati. Atque hoc ipsum quod initio tribuis, in disputationis progressu detrahis, dum Erasmum facis adeò stupidum, ut nec ea videat quae sunt sole clariora. Quoties autem illi facundissimo impingis imperitiam Rhetorices, qui non intellexerit causae statum, qui toties dicat aliena, toties ipsam causam funditùs subvertentia, malè definiat, pejus dividat, pessimè ratiocinetur, breviter, qui nihil non faciat contra praecepta Rhetorices. Et haec qui scribit, nifallor, literis hùc missis tribuit mihi eloquentiam Ciceronianae proximam: quae res adeò me delectavit, ut legens risum tenere nequiverim. Et tu objicis, quòd summis eloquentiae viribus oppugnem dogma tuum in Diatriba, quùm illi lucubrationi vix dederim dies decem: interim necogitans quidem de dictionis ornamentis, quorum & aliâs mihi non solet esse anxia cura. Haec tàm sibi pugnantia satis arguunt, te nihil ex animo loqui. Ergò detractâ eloquentiâ superest ingenium, quod initio tribuebas. At in disputando mea diatribe stupet, caecutit, stertit, somniat, nihil meminit, nec intelligit quid alii dicant, nec quid ipsa loquatur. Sic Erasmus est ingeniosus. Verùm ad istum modum variare solent Luthere, qui non ex vero sermonem depromunt, sed ex arte loquuntur omnia. Neque multò meliùs cohaeret, quod in operis tui principio praefatus, non esse contemnendam autoritatem Erasmi, in progressu nihil aliud agis, quàm ut Erasmum ludos delitiasque facias, & orbi deridendum propines. Quòd si te autoritas dissentientis prolicit ad pugnam, quin cum Ioanne Episcopo Roffensi manus conseris? Ille & eruditione & dignitate, & non vulgari vitae sanctimoniâ, probatissimus est, ac te toties lacessit, nec prodis ad certamen, Rursus quàm illud congruit, in fine disputationis mihigratias agis, quòd mea Diatriba tibi praebuerit occasionem confirmandi dogmatis tui: id si dicis ex animo, quur toto libro sic in illam debacharis, quùm illa sine ullis conviciis disputarit? Sed haec sunt argumenta tuae perpetuae constantiae. Porrò quòd tibi cum Paulo vindicas scientiam, utinam id verè posses, simulque praestares spiritum Evangelicum, qui fragrat in scriptis Pauli, quùm in tuis obstrepat alius spiritus. Aut quae tandem contumelia est, si tu mihi derogas scientiam, quùm eandem jamdudum detrahas & conciliis universalibus & Pontificibus & Episcopis omnibus, & priscis pariter ac recentibus ecclesiae Doctoribus, denique scholis omnibus? Quis unquàm sapuit, qui vel latum, ut ajunt digitum, dissensit à tuis dogmatibus? Omnes quamlibet antea docti, protinus ut tibi contradicere coeperint, patiuntur hanc metamorphosin, ex Lynceis vertuntur in talpas, ex hominibus in fungos. Et tamen illis justius exprobraris ignorantiam, qui magno supercilio vindicant sibi peritiam scripturarum, praedicantes te nihil omninò scire, tuaque paradoxa, quo nominehactenus sum usus, illi donant aliis titulis. Ego meam imperitiam semper ingenuè confessus sum, & hoc nomine me sem per excusavi, netecum committerer. Proindè mihi objicere ignorantiam, perinde est, acsi quis caeco mendico deploranti luminis orbitatem, exprobret quod in clarissima luce nihil cernat. Ego quantâ possum voce quotidiè opploro auribus lesu, miserere domine, da ut videam lumen, & tu sic clamanti dicis. Tace lusciose. In ipsa diarriba, quoties profiteor imperitiam meam? Atque utinam ante annos quatuor orbi persuasisses me nihil scire rei theologicae, videlicet praestitisses officium longè gratissimum. Nam ego quantumlibet eloquens, ut ais, illud quum maximè conarer, persuaderenon potui. Ac miserè metuo ne nunc quoque non persuadeas quibus vellem. Siquidem olim in tuis commentariis quibus explicas epistolam ad Galatas, praedicor vir in theologia summus, & invidiae victor: Slc in praefatione. Rursum in ipso statim frontispicio commentarii sum theologicissimus, in progressu vero quoties citor honorificè. Ibi Erasmus rectè dicit ut omnia, ibi dignissimè reddo Graeca, ibi sum Erasmus optimus, ibi cum Erasmo tuo libenter sentis. Rursum in appendice quam adjecit Commodus Britannus, tu posteriores fers, mihi prima laus decernitur in restituendo Evangelio. Non hic proferam sexcentas epistolas tuorum quibus praedicor theologiae princeps. Verum simulatq: sum ausus hiscere adversus tuum dogma, subito factus sum ignarus totius theologiae. Quid si is qui scripsit meam Diatribam aequissimis animis isthic acceptam, primas agit in hac fabula? Quis vestro judicio tam inconstanti fidem ullam est habiturus, optarim autem haberi quàm maximam, hâc potissimum in causâ. Quaeso te quid dicent homines cordati, quùm viderint tantam animi tui inconstantiam hunc librum tuum cum illis tuis scriptis conferentes? Me Proteum appellas, hoc supetat omnes Proteos. Quo coloc hic excusabis scripta cum scriptis pugnantia? Diccs opinor, tibi tum illusum fuìsse à spiritu carnis, nunc Christi spiritu duci. Nimirum habes lemma, quo possis excusare quidlibet, si tibi fides habeatur. At tùm tempot is plurimi detuo spriritu benè sentiebant, qui nunc aliter sentiunt, & indies sentiunt pejus. Excute lucubrationes meas omnes, & si quid tale deprehenderis, me Proteum voca. Tum blanditiis illectabas in tuum foedus, nunc offensus Diatriba, conaris ex Erasmo talpam reddere. Verùm ut illis magnificis laudibus non capiebar, ita nunc ista tua vituperatione ne tantulum quidem commoveor. Sciebamillas laudes non proficisci ex animo, quemadmodum has vituperationes tibi dictavit odium & ira. Sed quemadmodum illic praedicatus sum mus in retheologicâ, ne pilo quidnm factus sum eruditior: ita nunc simili hyperbolâ praedicatus nihil omnino scire, nihilo reddor indoctior. Vis argumentum quàm me delectarint illa tua praeconia? Monui te per literas ut in posterum à talibus laudibus abstineres. Vis scire, quantum mihi displiceam abs te dejectus? Majorem in modum opto, ut quod suades persuadeas, vel isto de decore cupiam emptum ocium. Nunc mihi vide quàm reliqua vestra judicia consentiant. Excusa est epistola Melanchthonis, in qua tibi tribuit plurimum, me tamen non dubitat vereribus omnibus anteponere. Rursus quidam Erasmus Alberus è tua schola , me divo Hieronymo vel aequat vel anteponit. Si vertercs omnes, si Hieronymus nihil noverunt rei theologicae, si caecutierunt cum ecclesia, illorum miseret, & meam caecitatem moderatius fero, cum tot eximiis viris communem. Sed ut tuorum laude ne tantulum quidem commoveror, ita tuo judicio propemodum etiam delector. Si tua dogmata passim infulsissem in meis lucubrationibus, papae quantus fuissem theologus. Verùm ego mihi conscius mei moduli, semper malui cum Paulo sapere ad sobrietatem, quum scientia inflet, charitas aedificet: ac nunc etiam vehementer gaudeo mihi non esse tantum scientiae, ut promerear nomen haeresiarchae, quod promeruit seripturarum peritissimus Arius. Quare te rogo Luthere, huc totis viribus incumbas, ut persuadeas omnibus me nihil scire rei theologicae, id non solùm mea, sed tua quoque refert. Suntenim qui per orbem spargunt vanissimas voces, & plurimis fecêre fidem quicquid scribit Lutherus, hausisse ex uberibus Erasmi, meque libtis etiam editis magistrum tuum, te vocant discipulum meum, simul & me falsissimis laudibus onerantes, & tuae scientiae contumeliosissimè detrahentes. Adversus hos blaterones vindica tuae scientiae, quam praedicas gloriam, eâdem operâ & à me magnam initurus gratiam. Et tamen in hac disputatione quàm non praestiteris istam admirabilem totiesque jactatam scientiam, suo loco declarabitur. Adhuc tantùm mihi res est cum tuo logodaedalo, cui tu deliniatam abs te figuram coloribus fucandam locasti, tuaeque dictionis oeconomiam commisisti, quo Rhetorem arte rhetoricâ tractaret. Verùm is multum loquentiae suae perdidit in deprecandâ tuâ infantiâ, in extollendâ tuâ scientiâ meâque eloquentiâ, in detrahendâ mihi scientiâ, & tuo spiritu praedicando. De stilotuo ne verbo quidem unquàm questus sum. De scientiâ tuâ jam frequenter audivimus, nec hanc in te desideramus, meam ignorantiam semper ingenuè professus sum. Spiritum istum quem tibi vindicas, utinam tàm praestares in tuis scriptis, quàm constanter & fortiter asseris. Utcunque haec habent: Amarulentia logodaedali tui, si stultitiae, ineptiae, & crassissimae ignorantiae conviciis fuisset contenta, dissimulassem. Caeterùm im pietatis crimen intentatum, blasphemiam in Deum, non semel objectam, postremò Lucianicum illud si dissimularem, dignus essem qui verè talis haberer, qualem tu praedicas. Et haec ta men ita diluam, ut nullum convicium in te regeram, nec Pontificum quidem aut Theologorum censuris te gravabo, quibus tu nunc vafer propemodum adularis in odium mei, quùm nondum abolita sint quae in eos scripsisti. Sed haec suis locis, nunc carptim ad convieia tuis blandimentis inspersa, si prius indicaro & illam logodaedali tui stulticiam, quod meam diatribam componit cum libro Melanchthonis de locis Theologicis. Melanchthon pro te pugnat, ego contra te, quid igitur aliud quàm aquam igni comparas? Et istud tuum judicium quid habebit ponderis apud cordatos, si laudas tuum propugnatorem & de primis antagonistam: quanquàm periti Rhetorices solent attollere vires & animum adversarii, quò reddant illustriorem victoris gloriam. Discedat in diversam partem, & arma movet in te protinus & ille tibi putebit, neque mitiorem patietur metamorphosim, quàm passus est Carolstadius, qui repentè è spitritus sancti myrothecio factus est organum sathanae, simulatque latum unguem discessit à tuis praescriptis. In praesentiâ nihil detraho laudibus Pphilippi, nec ad rem facit, tantùm illud obiter dicam, me jam pridem non indiligenter legisse locos Melanchthonis, qui si mihi per omnia satis fecisset, abstinuissem à Diatriba. tribuis mihi geminam victoriam, alteram quòd meâ modestiâ tuum spiritum & im petum remoratus sum, alteram quod nugalibus ac jam olim protritis argumentis, quas tu vocas feces, sic asseram liberum arb. ut nihil dicam novi, & tamen plus tribuam illi quàm hactenns tributum est â sophistis Hoc posterius quam impudenter abs te dictum sit, suo loco pespicuum faciam & fecis convicium tuo ingenio condono praeter infantiam, malim enim feces dici quam venena, feces ablui possunt, venena non item. Caeterùm quis illud absque risu leget, quod scribis meâ modestiâ te segniorem redditum ad pugnam, quum ista fortitudo tua, me frustrà revocante, jam orbem universum exitiabilibus dissidiis concusserit? An equo sic currenti erant subdenda calcaria? Habemus fructum tui spiritus, res usque que ad cruentam stragem progressa est, & metuimus atrociora, ni Deus propitiatus averterit. Dices hanc esse naturam verbi. Ego nonnihil arbitror referre, quomodo praedicetur verbum Dei, ut jam Dei verbnm sit quod doces. Non agnoscis hosce scditio sos, opinor, sed illi te agnoscunt, & jam compertum est multos, qui se jactabant Evangelii nomine, fuisse seditionis crudelissimae instigatores. Quorum conatus si succesisset, fortassis extitissent qui probarent, quod nunc re malè gestâ detestanrur. Tu quidem libello in agricolas saevissimo, su spicionem abste depulsti, nectamen efficis, quo minus credant homines, per tuos libellos praesertim germanicè scriptos, in oleatos & rasos, in monachos, in Episcopos, pro libertate Evangelicâ, contra tyrannidem humanam, hisce tumultibus fuisse datam occasione̅. Nondu̅ tàm malède te sentio Luthere, ut existimem te huc destinasse tua consilia, sed tamen jam pridem quum hanc fabulam ordireris, è calami tui violentiâ caepi conjecturam, rem huc exituram, & hoc erat quod primis literis admonui, ut ad hoc negocium adferres animum syncerum, caveresque ne quid im potenter aut factiosè scriberes. Videbare suscepisse negocium purgandi mores ecclesiae, quos nemo non fatetur cò prolapsos, ut nec vitia nostra, nec remedia pati possimus. Idem saepè frustra tentatum est, & vicit mundus Tu videbaris ad hoc idoneus, & orbis applausus, favorque principum felicem aliquem exitum pollicebatur, ad eam rem videbam quam esset inutilis ista tua violentia, non in Pontifices tantum, aut Episcopos, in quos ferociam tuam plerique fortitudinem Evangelici pectoris interpretantur, sed in omnes qui mutirent adversum te. Nam quid in me scriberes nunquam fui sollicius, & propemodum optabam, ut me tuo ealamo lacesseres etiam non responsurum, tantum aberat, ut eam modestiam mihi persuaserit tui formido. Quod si paratus eras debacchari in omnes, qui fabulam abs te susceptam non omninò improbarent, actionem verò damnarent: id ego ante annos complures tot Epistolis editis testatus sum. Quur dissimulabas? Sed nolebas me exonerare in vidiâ, hoc erat cautum & callidum tuorum consilium. Moderationem autem non ego solus in tuis scriptis desideravi, desiderant etiam ii, qui tibi sunt juratissimi Siquidem ipsâre com periunt, quot hominum millia calami tui saevitia, aut si mavis parum Evangelica facetia abalienarit ab Evangelio, si modò quod tu doces Evangeli nm est. Ac multis quidem festivus es visus, quum in hunc & illum luderes, quum in Pontificem & Regem Angliae, fortis etiam & intrepidus, caeterùm ubi pari modestiâ tractares Carolstadium, dictu mirum, quàm hic displicueris tuis . Et ferre non potes si ego qui sum alienus à vestro consortio modestiam in te desidero? Verùm haec aliâs fortassis incident opporrunius. Illud risi fateor, quod negas te deterrirum à respondendo timore mei. O fortem virum. Quid ego audio? An tu tantus leo timeas muscam Erasmum, aut si quid muscâ imbecillius? An mihi sunt armatae phalanges, an ulla factio? An versor in aulis Principum, ut illos in te concitem? Nemo magis fugit aulas. Et si quid mihi cum illis est consuetudinis, hactenus quoscunque potui, dictis & scriptis revocavi à saevitiâ: rectè ne an perperàm, alii viderint. Ego carnifex esse non possum, factiones semper odi Hactenus solus esse volui, nisi quod ab Ecclesiâ catholicâ non segregor. Nihil igitur erat quod metueres, cum uno eoque inermi, tibi tot conjuratis munito res erat. Sed armatus, inquis, es eloque̅tiâ. Eam in te non exercui, si quam habeo: nec hanc armaturam solum deposui, verùm etiam omnem autoritatem ecclesiae Proceru̅, quâ vel solâ satis armatus videri poteram. Quorsum igitur attinebat excusare timorem homuncionis, & unius, & exarmati, qui & Pontifices, & Caesares, & Theologorum cohortes hactenus fortissimè contempsisti? Verùm in his tibi rhetoricari libuit. Iam illud qui consistit, ut mea Diatriba multos ex his qui spiritum è tuis scriptis nondum hauserant, subverterit, quùm adeò frivolis nitatur argumentis, ut tibi tuisque risum potius ac miserationem moverit? Adeò ne facile deficiunt homines ab Evangelio? Ecce autem aliud incommodum. Vbique lubricus sum, inter Scyllam & Charybdim navigans: & hic scilicet fit mentio Prothei & Vlyssis, miror quur praetermiseris Polypos & Chamaeleontes, Vertumnos & Empusas. Tale seculum Luthere nobis peperit tua fortitudo, ut jam de Christo nec benè loqui liceat nec malè. Quanquam est hoc hominis imperiti, non temerè quicquam asserere, sed ab aliorum magis pendere judicio. Certè in Diatriba non ago Protheum, sed ingenuè propositis diversorum sententiis, designo cum quibus mihi potissimum congrediendum est: & post argumentationem apertè pronuncio, quam sententiam ipse sequar. Porrò quod mihi videor, ut dicis, inter Scyllam navigare, vix habeo quod respondeam, nisi tu declares, utram ecclesiam Charybdim ant Scyllam appelles. Ab ecclesiâ catholicâ nunquam defeci. Tuae ecclesiae adeò nunquam fuit animus dare nomen, ut homo plurimis alioqui nominibus infelicissimus, hoc certè nomine videar mihi felix, quod constanter à vestro foedere abstinuerim. Scio in hac ecclesiâ, quam vos papisticam vocatis, esse multos qui mihi displicent: sed tales video & in tuâ ecclesiâ. Leviùs autem feruntur mala quibus assueveris. Fero igitur hanc ecclesiam donec videro meliorem: & illa me ferre cogitur, donec ipse fiam melior. Nec infeliciter navigat, qui inter duo diversa mala medium cursum tenet. Nunc ad ea quae tu ex meâ praefatione decerpta, magno artificio detorques ad calumniam, & locum communem de Scepticis nobis aperis. Hic statim excitas tragoediam, quòd Scepticorum meminerim: quasi sentiam omninò nihil asserendum. Nec facis calumniandi finem, donec me facias atheon, quum praefatus sis te nolle nunc judicare de animo meo. Quam pulchrè illa congruunt, Optimo animo dicis, item, Nolo nunc de animo tuo judicare, & quod sequitur, Lucianum in pectore circumfers. Et hic mihi liberum facis, utrùm videri velim ridiculus orator, an impius & insanus scriptor. Haec est illa tua moderatio, quâ meam Diatribam imitaris. Verum hic mihi vide, quàm bis agas calum niosè. Primùm ipse nominatim excipio a Sceptciis, quicquid sacrisliteris proditum est, aut quicquid nobis tradidit autoritas ecclesiae. Nihil opus ut mea verba recenseam, quum ipse recitaris. Proinde totus ille sermo, quo magno supercilio detestaris Scepticum animum in his quae sunt Christianae re ligionis, mavisque vel Stoicis pertinaciores assertores, tibi sapienissimo oratori prorsus extra causam declamatus est, ut non pessimè te ipsum reprehenderis hisce verbis: Sed ego longè stultissimus, qui in re clariore quàm sol est, verba & tempus perdo. Et tamen non potes desinere, sed subjicis, non minore temporis jacturâ: Quis Christianorum ferat assertiones esse contemnendas? Hoc esset aliud nihil, quàm semel totam religionem ac pietatem negasse, aut asseruisse nihil esse religionem, aut pietatem, aut ullum dogma. Quid ergo tu quoque asseris: non delector assertionibus & hoc ingenium te malle quàm diversum? Sic argumen taris homo sa pientissimus adversus im peritum quasi mecum non de causâ, sed de principatu im peritiae certes. Neque minus absurda sunt quae subjicis: Sed quid dices de istis tuis verbis, ubi non de una liberi arbitrii causâ, sed de totius religionis dogmatibns generaliter dicis, Si lieceret per inviolabilem autoritatem divinarum literarum, & ecclesiae decreta, te discessurum in Scepticorum sententiam, adeò non delectaris assertionibus? Quis Christianus sic loqueretur? Ita tu. Quantum tribuam sacris literis, quamque non vacillem in articulis fidei, puto satis liquere ex scriptis meis. Hic adeò non opto nec habeo Scepticum animum, ut pro his mortem oppetere nihil dubitaturus sim. Sed de dogmatibus contentiosis loquor, in quibus & olim ecclesia Sceptica fuit, diù considerans antequam definiret: quod genus sunt, de processione sancti Spiritus ab utroque, de comprobatione vocis homusii, de transsubstantiatione panis in corpus Domini, de purgatorio, de Baptismo non iterando, de baptisandis parvulis, de conceptione virginis matris, & fortassis de libero arbitrio: de his & hujus generis quaestionibus loquor, in quibus si nihil definisset ecclesia, rogatus quid sentirem, responderem mihi non liquere, sed Deo cognitum esse Postea quàm de his quoq? definivit ecclesia, contemptis argumentis humanis, sequor ecclesiae decretnm, & Scepticus esse desino. Referam mea verba̅, quae tu satis rhetoricè depravas: Qui semper, inquam, arcano quodam naturae sensu abhorruerim à pugnis. Aud is Luthere me non de scripturis sacris, sed de pugnis, hoc est contentiosis quaestionibus agere? Et mox: Eoque semper habui prius in liberioribus Musarum campis ludere, quàm ferro cominùs congredi: & adeò non delector assertionibus, ut facile in Scepticorum sententiam pedibus discessurus sim, ubicunque per scripturarum divinarum in violabilem autoritatem &c. Nimirum impius animus est, qui non audet definire, de quo nondum definivit ecclesia: quique in re contraversà dubitationem animi ponit ad ecclesiae proditam sententiam. Quis Christianus ferat hunc animum? Mox hunc animum meum confero, non cum his qui asserunt Symbolum Apostolorum, aut Conciliorum decreta, aut Conciliorum praescripta, sed cum iis qui pertinaciter asseverant omnia. Sic enim sequitur: Atque hoc ingenium mihi malo, quàm quo video quosdam esse praeditos, ut im potenter addicti sententiae, nihil ferant quod ab ea discrepet: sed quicquid legunt in scripturis, torquent ad assertionem opinionis, cui se sem el man ciparunt, &c. Haec quùm perspicua sint, quorsum pertinet locus communis, quem atrociter tractas adversus eos, qui putant nihil asserendnm in divinis libris, aut in causa fidei? A temeritate definiendi abhorret animus, non ab asserendo. Quae tradita sunt fidei nostrae, non sic excutienda ut in dubium revoces, sed profitenda. Et haec omnia dico sub personâ hominis imperiti, quam mihi sumo te piobante. Nec simpliciter eos damno, quicona̅tur moderatâ disputatione aliquid inquirere, quod non est expressum in sacris literis, aut ab ecclesia definitum: sed qui in hujusmodi quaestionibus seditiosè digladiantur. Haec sunt mea verba: Quanquam illud libenter persuaserim mediocribus ingeniis, in hujus generis quaestionibus non adeò pertinaciter contendere, quae citiùs laedant Christianam concordiam, quàm adjuvent pietatem. Non damno moderatam inquisitionem, sed contentiosam digladiationem, cum jacturâ pietatis & concordiae. Audis Luthere, me non omnes excludere ab hujusmodi quaestinoibus, sed mediocria tantum ingenia: at multo minùs ea tractari volo apud rudem plebeculam. Verùm hic urges me dilemmate: Si de frivolis quaestionibus loqueris, quid ad nos qui tractamus necessaria? Si de lib. arb. non in loco tibi haec dicta sunt, nec opus est te Magistro. Audi nunc ad tuum mutilum Syllogismum. Sunt aliquòt quaestiones, in quibus non damnatur modesta inquisitio, quales sunt, de annis Mathusalem, & quoto aetatis anno Solomon factus sit pater: sed anxia inquisitio contentioque dam natur. Rursum multa themata versantur inter Theologos scholasticos, de quibus nondum dilucidè pronunciavit ecclesia: de his sentit animus ille Scepticus. Sed urges, hic agi de lib. arb. quod si colloco inter quaestiones frivolas, rectè loquor, sed impiè sentio: sin inter necessarias, piè sentio, sed impiè loquor. Hic scilicet constringor inter sacrum & saxum. Sed facilimus exitus. Ego quaestionem, an sit aliquid liberum arbitrium, adeò non judico supervacaneam, ut potiùs haereticum existimem de eo dubitare, quod ab Orthodoxis omnibus magno consensu traditum est, quod ecclesia clarâ voce definit, non jam disputandum, sed credendum. Oportet enim aliquem esse disputandi finem. Nam quod nunc veluti de re integrâ disputatur, tu nos cogis, qui tot jam seculis comprobata, fixa, & , revocas in dubitationem, imò convellis ac demoliris. Alioqui meum animum nulla uuquam subiit dubitatio, an esset aliquid liberu̅arb. Verùm ut illud praescriptum est, esse liberum hominis arbitrium: ita multa disputantur circa quaestionem hanc, quae sine dispendio salutis possent omitti, meo quide̅ judicio, in quibus nec veteres Orthodoxi, nec recentiores per omnia consentiunt, & de quibus adhuc suam sententiam suspendit ecclesia. Adhuc enim disputatur inter sclasticos, an haec propositio, Deus aliqua praescit contingenter, in aliquo sensu vera sit. Nec desunt qui credant omnia contingentia à Deo contingenter praesciri, quum fateantur Dei praescientia̅ falli non posse. Rursum, an Deus omnia faciat necessitate. Item nihil certiùs est quàm esse tres personas, proprietatibus inter se differentes, quum sint eadem essentiâ. Caeterùm circa materiam hanc multa quaesita sunt olim ab Augustino, plura à recentioribus, quomodò differat persona à personâ, & quare productio sancti Spiritus à Patre, processio dicatur non generatio: & an divina essentia generet aut generetur: & ansir eadem identias divinae essentiae ad quam libet personam in triade, quae est divinae essentiae ad ipsam divinam essentiam: Et an potentia generandi in Patre, sit absolutum quid dam an respectivum: & an potentia generandi possit communicari Filio à Patte. Item, si concedatur, Deu̅ generare Deum, utrùm Deus generet se ipsum Deum, an alium Deum. Hoc genus innumera tractantur circa simplicissimum & clarissimum articulum fidei catholicae: nec in scholis opinor im piè disputari, modo sobriè. Ita circa quaestionem praedestinationis, quae est affinis libero arb. quaerunt, an possibile sit, aliquem praedestinatum damnari & reprobatum salvari. Item, an praerer divinam voluntatem sit alia causa praedestinationis aut reprobationis. Haec tractare in scolis, modò sobriè, non improbo: verùm consultiùs arbitrot, ut qui mediocri sunt ingenio, abstineant ab hoc quaestionum genere, in quibus periculosè erratur: nec tractentur apud populum. Non igitur damno qui apud populum docent esse liberum arb. simul adnitens cum adjuvante gratiâ, sed qui apud rudem plebecu lam tractant eas difficultates, quas vix in scholis convenit. Veluti sacerdos piè docet populum, esse Patrem, & Filium, & Spiritum sanctum: caeterùm illas scholasticoru̅ difficultates, de notionibus, de realitate & relationibus, tractare apud promiscuam multitudinem, an expediat, tu videris. Hujus generis exempla quùm aliquòt propona̅ in diatriba, intermisces haec verba, non sine aculeo & suspicione. Quid hic est suspicionis, si nolim ea quae circa has materias disputant Scotistae & Occanistae disputari a pud im peritos, ne apud doctos quidem altiùs in haec penetrari quàm sat est? Aut quem aculeum mihi narras? An ut suggillem articulum de tribus Personis & eâdam essentiâ? Quid enim tu dubitabis im pingere, quem non pudet toties Erasmum vocare Lucianum & Epicurum? De peccato irremissibili dicetur aliâs. Suntigitur quaestiones prorsus inutiles, quales arbirror de instantibus & prioritatibus: & an sit propositio possibilis, pater odit filium Deum, & an anima Christi potuerit falli aut mentiri. Sunt rursus utiles, sed in quibus non sit operaeprerium sic contendere, ut scindamus Christianam concordiam, sed satiùs est, ut permittamus unumquemque in suo sensu abundare, Sunt rnrsus dogmata maxime necessaria, sed in quibus aliquousque progredi licet, quoad nobis praelucet scriptura divina. Quod genus est de uno Deo actribus personis. Quanquam hic quoque bis peccatur, si vel altiùs scrutemur quàm oportet, vel apud eos tractemus quibus haec non conveniunt. Hanc fuisse mentem meam palàm perspiciet, qui meam Diatribam attentè legerit. Quare etiam atque etiam te rogo Luthere, quid ad hanc causam faciunt, tot tua convitia, tot calumniae, tot insultationes, tot vociferationes, tot execrationes, me, optare in literis sacris Scepticorum licentiam, me nihil curare, utrùm assequar an non assequar quod praescribit scriptura aut ecclesia, & mea verba nihil aliud sonare, quàm apud me nihil referre quicquid à quolibet ubique credatur, modò pax mundi constet, liceatque ob periculum vitae, famae, rerum & favoris, illum imitari qui dixit: A junt, ajo: negant, nego: & habere Christiana dogmata nihilo meliora, quàm philosophorum opiniones, & ex verbis meis nihil aliud declarari, quàm me in corde Lucianum aut alium quendam de grege Epicuri porcum alere, qui quùm ipse nihil credat esse Deum, rideat occultè omnes qui credunt, & confitentur: & ais alibi me tibi grandem inhalare crapulam Epicuri, nec aliud spirare quàm Lucianum . Nec his tantis conviciis contentus, etiam figuram rhetoricam adhibes: Scis inquiens, quid hic premam. Hic tibi praesto sunt illae tuae hyperbolae, sine quibus nihil scribis Sophistis, sic enim vocas Theologos, ubique tribuis summam im pietatem, & me facis tam im piè scribentem, ut ab impiis fuerim dentibus dilaccrandus, nisi tu eos tuâ pietate revocasses. Perinde quasi dicas, basiliscum nec ab aliis venenis tolerari. Deinde quum me toties facias Lucianum , qui dicam in corde meo: non est Deus, quum me facias Epicuri de gregeporcum, quasi credam aut nullum esse Deum, aut si quis est, ei non esse curae res mortalium, haec inquam quum impingas; quibus ne fingi quidem quicquam potest atrociùs, tamen addis hyperbolam, me scire, quid hic premas. Hic erat locus in te debachandi, si calami tui petulantiam imitari vellem. Nihil erat opus tam impudentibus commentis. Poteram ex aliorum sententiis aperire quod monstrum tu celes in corde, & quem spiritum tua scripta nobis inhalent. Etenim si tibi jus facis quid libet in me jaculari, vel ex tuorum veredariorum delationibus, vel ex fratrum literis, vel ex animi tui divinatione, quanto justiùs ego possem idem ex Caesaris ac Pontificum diplomatibus ex gravium virorum libris in te proditis? Obtestor tuum istum spiritum quem toties nobis jactas Luthere, utrùm haec ex animo scribis, an in odium mei confingis? Si me sentis esse talem qualem describis, falsissimam de me concepisti opinionem: sin ista quod magis credo confingis, facile divinas qualem ego de te concipiam opinionem. Sin haec ad te detulerunt fideles in Christo fratres, pessimâ fide mentiti sunt. An ideò mihi curae non sunt ecclesiae dogmata, quia tuas damnatas assertiones tueri recuso? An hoc testantur tot meae lucubrationes, me credere nihil esse Deum? Quorsum opus erat rantum laboris desudare, qnum licuerit prophanas tractare materias? Aut quis unquam audivit ex me vocem de Deo im piam? Verum scio te longè aliud sentire quam scribis, neque euiquam obscurum erit quo spiritu afflatus haec tam odiose scripseris. Nec illa fucata facient, ut quisqua̅ tibi credat: Metue spiritu̅ Dei quod scrutatur renes & corda, nec fallitur co̅positis verbis. Hujusmodi si velim in te vicissim uti, quantam dicendi copiam mihi non ars rhetorica, sed ipsa res suppediratura sit, & tu vides opinor. Sed certum est tueri promissum, depellam intentatam calumniam, non recalumniabor. Quanquam haec calumnia tam impudens est, ut non egeat ullo patrocinio. Ergo ad rem. Si tibi usque adeo displicent Sceptici, si tantopere placent assertores, quur quod ab Orthodoxis omnibus assertum est, quod Ecclesiae clarissimâ voce praescriptum est, audes convellere? Vtrùm magis impium est, non disputare plusquam sat est de dogmatibus Christianis, an ea labefactare, disjicere, conculcare, & his ornare vocabulis, quibus tu ornas? Hic mihi rursus ingeres tuam figuram, quasi tu reverearis (inquis) Scripturas & Ecclesiam Quid superest, nisi ut prophetiae spiritum tibi vindices, immò divinitatem quandam, ut pronuncies quid quisque celet in corde? Et tamen toties repetis, te nolle dc animo meo judicare. Solus Deus dictus est . Excute tuum cor, & noli de alieno judicare. Vides hic Luthere quid merearis udire? Ego non revereor Scripturas sacras, & tu revereris? Et hic scilicet erat locus scommati: Verùm tu de confitendo Christo, & dogmatibus ejus, hic nihil voles dixisse. Rectè moncor, & ego in gratiam tui, meo juri cedo, ac de animo tuo nolo judicare, inque aliud tempus vel aliis id reservo. Haec verba quid olent, quid spirant, quid sapiunt? Quid nisi spiritum synceritatis Evangelicae? Obsecro te si velles, potes tu judicare de animo meo, & si judicares qui aliud quàm impudentiam lucrifaceres? Aut quod jus tuum vocas, quod in gratiam meam cedis? Num licentiam in quoslibet jaculandi quidlibet? Aut quem morem tuum meâ causâ relinquis? Nonne toto hoc libro morem antiquum obtines, nisi quod maledictis & calumniis teipsum superas? Aut quod tempus, quos alios sycophantas mihi minitaris; Itáne tu purgatus eris Ecclesiae catholicae si mihi crimen impietatis impegeris? Istis artibus, opinor, Apostoli mundum pellexerunt ad Evangelium. Hoc volo te tuosque omnes scire, primùm quod ad Scripturas attinet, fieri potest, ut in his enarrandis labar imprudens, quod ut tu praedicas, passim accidir Hieronymo. Caeterùm non aliâ in re magis colloco vel spei, vel solatii quam in divinis literis, ex quibus arbitror me tantum hausisse lucis, ut absque tuis contentiosis dogmatibns ex misericordiâ Domini sperem aeternam salutem. Itaquè scripturarum non minor est apud me reverentia, quàm apud eos qui illas adorant religiosissimè. Deindè quod ad Ecclesiae reverentiam pertinet, fateor me semper optasse repurgari Ecclesiam â quibusdam moribus, nec me per omnia assentiri omnibus dogmatibus scholasticorum, caeterùm Ecclesiae catholicae decreta praesertim ea quae generalibus Synodis prodita sunt, & Christiani populi consensu comprobata, tantum apud me ponderis habent, ut etiam si meum ingeniosum humanis rationibus non assequatur quod praescribit, tamen velut oraculum à Deo profectum sim am plexurus, nec ulla Ecclesiae constitutio à me violabitur, nisi necessitas ipsa legem relaxet. Ac mihi vehementer displicerem, animoque discruciarer, si Proceres Ecclesiae cam sententiam in me tulissent quam in te pronunciarunt. Qualem causam sis habiturus apud Deum, ipse videris. Hunc animum hactenus praestiti & praestabo. Tu divina ex tuo animo quaecunque voles, ac me terque quaterque papisticum appella. Animo meo nihil potes objicere, nisi quod cum omnibus bonis viris opta vi correctionem Ecclesiae, si sine gravi rerum tum ultu fieri posset. Nec te pudet toties mihi objicere optatam Scepticorum licentiam, quasi quod per se falsum est repetendo & asseverando fiat verum. In literis sacris, quoties sen sus dilucidus est, nihil Scepticum esse volo: similiter nec in decretis ecclesiae catholicae. Caeterùm in aliis de quibus assertores magnâ contentione digladiantur, dico me facile discessurum in sententiam Scepticorum, hoc est diu consideraturum, nectemerè pronunciaturum. Non est igitur Scepticus qui non curat scire quid verum quid falsum, quum à considerando nomen habeant, sed qui non facile definit, neque pro suâ opinione digladiatur, verùm quod alius sequitur ut certum, ille sequitur ut probabile. Tales Scepticos videas fuisse veteres Orthodoxos frequenter in enarrandis sacris literis, inquirentes ac suspen dentes interim sententiam, judicium aliis deferentes. Et in plerisque definiendis ecclesia Sceptica fuit, multis seculis suspendens sententiam. Quis autem tam perversae mentis est, ut malit nihil certi scire, quàm omnium rerum habere certam scientiam? Verùm in tantâ rerum caligine, modestiùs si mul & quietiùs est Scepticum agere quàm contentiosum assertorem. Quid erit tandem quod tu non depraves ad calumniam? Quàm verò a manter interpretaris quod scripseram, sive assequor sive non assequor, id est, non curas, an assequaris nec ne. Et addis graviter, Christia nus verò anathema sit, si non certus sit & assequitur, quod ei praescribitur, quomodò enim credet quod non assequitur? Ita ne vir egregiè assequi est certum scire? An potius rem intellectu difficilem, ingenii viribus, & natura libus argumentis percipe̅re? Neque te fugiebat, quid sentirem, non usq: adeò rudis es Latini sermonis, sed huc te rapuit calumniandi libido. Et si parùm scires Latine, ipse sermonis contextus indicat quid sentiam. Quid enim aliud est submittere sensum humanum ecclesiae judicio, nisi eredere quod praescibit ecclesia? Ego non assequor quomodò differat pater à filio, quomodò procedat Spiritus sanctus ab utroque, quum neutrius sit filius & tamen hoc apud me certiùs est, quàm quod digitis contrecto. Et vide quam iniquè calumniaris omnia: Eandem sententiam quam in meâ Diatribâ calumniaris multisque con viciis exagitas, ipse ponis in tuâ formulâ: quâ meam scilicet corrigis. Vbicunquè inquis per infirmitatem liceret, &c. Quod tu vocas infirmitatem carnis: ego dico non assequi. Neque enim veritas est in causa, quo minus assequamur, sed infirmitas ingenii, quale me profiteor habere. Hic quadruplicem litem moves. Primùm quod scripseram in sacris literis esse aliquid obscurum, deinde quod tibi jus adimam rescindendi, quae sunt à priscis decreta, denique quod nolim omnia apud quosvis evulgari, ut ad medium primo loco respondeam, jus istud adimat tibi qui dedit. Surgente posteriore prophetà jubetur prior tacere, quid tum postea? Ergo nefas est cuivis rescindere veterum sententias publico ecclesiae judicio com probatas? Denique quur tu sic commoveris in Prophetas qui surgunt post te? Quur illis juxta Pauli praeceptum non das locum? Deinde quod dici, de luce scripturaru̅, utinam esset verissimum. Sed longè aliter sentiunt qui in his explanandis multis retro seculis desudarunt. De hoc posterius incidet ut loquamur. Atque hunc campum ingrediens, statim uteris arte tuâ, dicens quod ego Christiana dogmata sic distinguam, ut quaedam sint necessaria cognitu, quaedam minus. Obsecro quis unquam dixit Christiana dogmata non esse cognitu necessaria? De quaestionum generibus loquor, non de Christianis dogmatibus. Deinde non illie ago de professoribus Theologiae, sed de vulgo. Nam hodie & coriarii in compotationibus disputant de libero arbitrio. Iam quod ipse fateris in signis tantum obscuritatem esse, non in rebus, hand magni refert ad excludendam obscuritatem: utrùm farearis res non intelligi, proptet ignoratas voces, an rerum caliginem esse in causa, ut voces non intelligantur. Quod si sola Gra̅matices peritia submovet omne̅ obscuritate̅ à sacris literis qui factum est ut divus Hiero. linguis omnibus instructus, sic passim haereat, sudet in explanandis Prophetis? ne quid alios commemorem, in quibus est & Augustinus, cui nonnihil tri, buis. Quur tu ipse, qui linguarum in scitiam non potes praetexere, nonnunquam haeres in explicandis Psalmis, testificans te somnium animi tui sequi, non damnatis aliorum opinionibus. Atqui si veritas in propatulo est, oportebat eorum opiniones qui à vero aberrassent rejicere. Hoc eum certè decebat, qui sic odit Scepticos, professus assertorem. Denique quur inter tuos fratres adeo malè convenit? Eandem Scripturam habent omnes, eundem spiritum sibi vindicant omnes: & tamen Carolstadius abs te fortiter dissensit, dissentit & Zuinglius, & Oecolam padius, & Capito, qui Carolstadii sententiam probant, probationes non probant. Rursus inter Zuinglium & Balthazarum, quantis de rebus quantum est dissidium? Ne commemorem imagines ab aliis ejectas, per te defensas, ut taceam de novo Baptismo, à tuis rejecto, ab aliis praedicato, ut sileam humanas disciplinas, ab aliis reprobatas, abs te defensas. Quùm tractetis omnes rem Scripturae, si ea nihil habet obscuritatis, quur inter vos tam malè convenit? Nec est quod hic miseros Sophistas exagites: docet hoc Augustinus, obscuritatem aliâs proficisci ex ignoratione seu ambigvitate vocum, aliâs ex ipsâ naturâ rei, nonnunquam ex tropis & allegoriis, interdum ex locis inter se pugnantibus, quod ad sermonis speciem attiner. Et causam adfert, quare Deus hanc obscuritatem in sacris voluminibus residere voluerit. In loco de peccato in Spiritum sanctu̅ nunquam remittendo, negas quicquam esse obscuritatis. At Augustinus fatetur se semper vitasse hujus difficilimae quaestionis molestiam, & tamen quùm tractet eam accuratè, non sibi fidit, sed suspendit sententiam. Breviter, an sibi satis fecerit nescio, mihi non satisfecit. Verba sunt, ut ais, clarissima, peccarum irremissibile: sed doce quae sit illa blasphemia in Patrem aut Filium, cui promittitur remissio, quae in Spiritum Sanctum, cui negatur. An contumelia Patris & Filii non pertinet ad Spiritum Sanctum? Deinde, quod est illud seculum futurum, in quo videntur condonari quaedam peccata? Vide quanta sit in clarissimis verbis obscuritas. Quae non torquet Augustinus, ut ex his angustiis semet explicet: & tamen non explicat, nec mea, nec sua ipsius sententia. Porrò quod me cum omnibus Sophistis provocas, ut vel unum locum obscurum aut abstrusum profera mus è divinis voluminibus, quem tu non statim ostendas esse dilucidum, utinam praestare posses quod polliceris. Deferemus ad te difficultatum examina, tibique condonabimus, si nos appelles talpis caeciores, modò luculenter explices in quibus haeremus. Quod si nobis hanc legem praescribas, ut quicquid tu fueris interpretatus, id credamus sentire Scripturam, non patientur tui foda les, qui tibi fortiter reclamant, asseveran tes te de Eucharistiâ perperam interpretari Scripturas. Quare non aequum est nos tibi plus autoritatis tribuere, quam tribuunt tuae professionis sodales praecipui. Iam quùm hic agamus de difficultate quaestionum quae ex mysticis literis nascuntur, veluti quum quaerimus quid sit illud quod distinguit in sacra Triade personam à persona res an relatio, & an Spiritus Sanctus quùm procedat ab utroque, ab uno principio procedat, an à duobus, aliaque innumera, Item quùm legamus impiis post hanc vitam denunciari ignem gehennae, quae situ̅, an impioru̅ animae statim ut avulsae sunt à corpore, dedantur suppliciis, an serventur luiturae poenas in die supremo, Rursus an ignis ille sit materialis: & si est, quomodò res corporea agat in animam incorpoream: Tu qui solus nunquam deflectis à re propositâ, mirè huc confers scripturas & rationes, de lapide revoluto à monumento, de Evangelio praedicato omni creaturae: quasi tales difficultates praedicarint Apostoli. Quod si nomen Evangelii Christique quaestiones ejusmodi universas complectitur: unde factum est, ut post praedicatum Evangelium tanta caecitas resederit in ecclesia Dei, ut post Apostolos nullus extiterit, praeter Ioannem Hus & Vuiclevum, qui non passim haereat in sacris literis? Nisi forte sentis nihil ultra quaerendum, quàm sacris literis expressum est. At hoc nec te nec tuos sentire verisimile est. Nam tu hactenus cum ecclesia faciens, pronuncias in Synaxi verum esse corpus & sanguinem, id est substantia liter: Atqui substantiae vox non est in sacris literis. Rursus tui fort issimè contendunt, non esse illic corpus & sanguinem, nisi in signo efficaci. Ne hoc quidem exprimunt sacrae literae. Omnibus, inquis, notum est, filium Dei factum hominem, esse Deum Trinum & unum, Christum pro nobis passum, & regnaturum in aeternum: poteras eâdem operâ è symbolo proferre duodecim articulos. Ista fateor & Laicis decantanda. Sed quid hoc ad difficultates quaestionum quae ex his articulis oriuntur? Nam nos de his loquebamur non disputandis apud promiscuam plebem. Proinde vides opinor quàm illa sint aprosdionysa quae citas: Praedicate Evangelium omni creat urae: &, In omnem terram exivit sonus eorum: &, Quaecunque scripta sunt ad nostram doctrinam scripta sun: &, Omnis scriptura divinitus inspirata, utilis est ad docendum, &c. Ista quis unquam negavit? Haec scilicet faciebant ad Rhombum, ut tu is abutar facetiis. Porrò quod rejicis meum Coricium specum, qui declarat aliquò usque scrutandas literas sacras, caeterùm altius quàm sat est ingredi nefas esse, ne scrutator majestatis opprimatur à gloriâ, sed doces abstrusissima quaeque mysteria omnibus in promptu atque propatulo esse, satis tu quidem fortiter asseris: sed ipso mundo reque ipsâ reclamante, postremo tuis ipsius scriptis, ac tuorum dissidio refellente quod asseris. Non ad modùm excutiam hic distinctionem tuam, quâ discernis Deum à Scripturâ, quem ad modum creatorem à creaturâ: quam propositurus, nescio quam ob rem profitearis te vele rhethoricari aut dialecticari: apriùs erat si dixisses sophisticari. Nam illi distinctionibus solent elabi, quod tu nihilo rariùs neque verecundiùs facis quàm illi, quoties tibi commodum est. Scriptura nobis Deum depingit, ac de divinae naturae mysteriis loquitur. Proindè sermo de re ut est iucomprehensibili, & ipse aliquâ ex parte incomprehensibilis fit oportet. Nec refero pronomen Ejus ad Scripturam, ut tu divinas, sed ad Deum. Ineptè igitur, inquis, accommodas ad Scripturam, quùm illic loquatur de Deo, quemadmodum & Esaias, verùm inter sese respondent imago & res expressa. Et Paulus antequam ad haec verba veniret, tractaverat ex sacris literis difficilimam quaestionem de Iacob dilecto, & Esau odio habito, de figulo & luto fictili. Quare non tàm ineptè mihi tractata sunt haec loca, quàmtu videri vis. Sed quae adducis testimonia, nihil faciunt ad sen sum meum, qui tamen non videtur fugisse te, quum hunc in modum scribis: Si loqueris de Sophistarum quaestionibus circa has res agitatis, quid tibi hic fecit innocentissima Scriptura, &c. Sciebas igitur me non de Scriptura, sed de quaestionibus hinc existentibus loqui. Proindè quorsum att inebat tot verba incassum fundere? Quanquam non omnes quaestiones sophisticae sunt, & utiles & necessariae, modò sobriae sint, & quoad fas est progrediantur: & tamen in his sunt quaedam, quae nec à quibuslibet tractanda sunt, nec apud quoslibet. Rursus illa distinctio de obscuritate internâ & externâ, ad nihil conducit nisi ut elabaris, nosque tuâ loqnentiâ delasses. Nec in hoc dico in Scripturis esse difficultatem aliquòt locis, ut homines ab ejus lectione deterream, sed ut exhorter potiùs ad acre studium, & à decernendi temeritate dehorter parùm exercitatos. Verùm haec aliâs fortassis incident. Veniam ad formulam Christianae mentis, quam tu pronuncias plus quàm ethnicam & Iudaicam: quam tamen, ut dictum est, praescripsimus non tui similibus, sed Idiotis, qui nihil aliud sunt quàm Christiani. Sed praestat ipsam formam hic referre, quo magis perspicuum sit Lectori quod agimus: Ego meo (inquam) judicio, quod ad liberum arbitrium attinet, quae didicimus è sacris literis, si in viâ pietatis sumus, ut alacriter proficiamus ad meliora relictorum obliti, si peccatis in voluti, ut totis viribus enitamur, adea mus remedium poenitentiae, ac Domini misericordia̅ modis omnibus ambiamus, sine quâ nec voluntas humana est efficax, nec conatus & si quid mali est, nobis imputemus, si quid boni, totum asscriba mus divinae benignitati, cui debemus & hoc ipsum quod sumus: Caeterùm quicquid nobis accidit in hâc vitâ, sive laetum sive triste, ad nostram salutem ab illo credamus immitti, nec ullam posse fieri nobis injuriam à Deo naturâ justo, etiam si qua nobis videntur accidere indignis: Nemini desperandam esse veniam a Deo, naturâ clementissimo. Haec inquam tenere meo judicio satis erat ad Christianam pietatem, nec erat irreligiosâ curiositate irrumpendu̅ ad illa retrusa, ne dicam su pervacanea, an Deus contingenter praesciat aliquid &c. Primu̅, ut saepè jam dictum est, haec forma datur Idiotis Christianis, quibus satis est ut pro viribus proficiant, seque totos voluntati divinae commendent, nec ab his opinor requires, ut sese torqueant quaestion bus, ne inter Theologos quide̅ satis explicatis, de futuris contingentibus, de praescientiâ & praedestinatione Dei: & affingis me hic deposito Sceptico, asseverare, quùm bis adjicia̅, meo quidem judicio. Verùm istiusmodi permulta tibi permittis, & ego, ne nimiu̅ hic operae sumam, ad multa connivebo. Nunqua̅ enim dissuasi, ne, quùm inciderit opportunitas, populus quoque audiat, esse lib. arb. sed inefficax absque Dei gratiâ: verùm illa, quae nunc doces populum, nullum esse lib. arb. omnia merâ necessitate fieri, praeterquam quod falsa sunt, perniciosè dicuntur apud imperitiam multudinem, nec mihi videtur consultum, ut etiam qui asserunt lib. arb. caeteras hujus quaestionis difficultates tractent apud populum. Quot sunt purissimi Christia nismi virgines, quae sese totas divinae voluntati con secrarunt, nec tamen intelligunt quomodò praesciat Deus, & an aliquid praesciat quod nolit, & quomodò eadem velit & non velit, & quomodò praesciat contingentia, quae pendent ab humanâ voluntate. Corpus nostrum non intelligit quomodò vim suam in ipso exerat anima, satis est, quod animo se praebet morigerum: ita non est necesse ut anima sciat, quibus mod is in ipsâ operetur gratia, sufficit quod se gratiae praebet obsequentem. Tu verò putas nihil esse religiosum, si haec à religione Christianâ semoveantur, an nostra voluntas agat aliquid cum operante gratiâ, an Deus praesciat aliqua contingenter: sed haec occurrent suis locis. Nondum enim disputamus, sed tuas calum nias, quibus liber tuus undique scatet, refellimus: quarum haec una non multum habet frontis, qnantum mentis nescio. Formam hanc damnas ut ethnicam ac Iudaicam, quòd ne jota quidem fecerim mentionem Christi: qnasi doceam, esse pietatem Christianam sine Christo, tantùm si Deus naturâ cleme̅rissimus totis viribus colatur: quanquam haec verba, Tantùm si Deus, &c. det uo affinxisti, ne non haberet aliquem fucum tua calumnia. Hic iterum appello tuam conscientiam Luthere: Non te pudet tales naenias miseris chartis illinere? Tu hùc torques mea vetba, quasi formam totius Christianismi praescripserim omnibus. Imò praescipsi, quod satis esset simplicibus adversus contentiosas difficultates, & propemodum inexplicabiles, quae tractantur circa materiam liberi arbitrii. Cedo mihi, ubi nominatur Deus, utique Christianorum, an illic abest Christus? Nisi Christum non habes pro Deo. Et ubi Christianus nominatur, an ibidem non intelligitur Christus? In cujus libris frequentiùs inculcatur nomen Iesu Christi, quàm in meis? Et post tàm evidentem calumniam, de nihilo suscitatam, infers haectragica. Quid hic dicam Erasme? Totus Lucianum spiras, & in halas mihi grandem Epicuri crapulam. Nunquam tibi deest quod dicas, sed puto cordato Lectori no̅ esse obscurum, quid hic dete cogitem. Iam illud mihi vide quàm tibi non constes, homo adamantinus: cui Erasmus est Proteus. Id accidere solet, quoties quis non ex animo loquitur. Admoneo ut Christianus se totum mancipet voluntati divinae, & totus spiro Lucianum, & inhalo crapulam Epicuri. An hocest negantis esse ullum Deum? Num hoc est spirare Lucianum qui dictus est, quod in libris suis derideat omnesgen tium Deos, hactenus pii vocabulo dignus, si verum Deum agnovisset? An hoc est inhalare crapulam Epicuri? Quomodò quis committet se totum Deo, quem aut credat non esse, aut si est, non tangi curâ rerum humanarum. Rursum qui credit omnia tùm laeta, tùm trrstia piis immittiá propitio Deo ad salutem nostram, an is existimat res hominum non esse curae Deo? Etiam atque etiam vide Luthere, quò te rapit impetus animi tui, cui nimiùm obsequeris, contra quàm decorum est personae, quam ipse tibi imposuisti. Et tamen quasi jam argumentis irrefutabilibus eviceris quod intendis, adornas gloriosum, prolixum ac magnificum triumphum, quem agis aliquot capit ibus. Haec verba Luthere, totis viribus enita mur, adeamus remedium poenitentiae, ac Domini misericordiam omnibus modis ambiamus, sine quâ nec voluntas humana efficax, &c. Non miror tibi videri sine Christo, sine spiritu dicta, & quâ vis glacie frigidiora, quùm dissentiant à tuis dogmatibaus, à quibus quicquid discrepat, impium est tuo sanè judicio, & haec ipsa tamen videntur tibi non ex animo dicta, sed metu Pontificum ac Tyrannorum extorta, ne prorsus viderer . Dic mihi : est ne ullus locus in tot meis lucubrationibus qui aliter loquitur de libero arbitrio quàm hie loquor, juxta definitione̅ Ecclesiae, Orthodoxorum sententiam? Aut audivit me quisquam approbantem tuam de libero arbitrio sententia̅? Quâ igitur fronte fingis metu Principum nùnc demùm liaec verba à me extorta? Malueram tecum in harenâ gladiatoriâ non committi, vel quia praevidebam me nihil profecturum, nisi ut equum in campum, quod ajunt, provocarem, vel quia malueram aliis vacare studtis. Proindè si me dicas adversus animi sententiam prodisse in harenam, non aberras à vero. Sin existimas me tecum sentire, quùm aliud apud me celem, aut erras totâ viâ, aut im pudentissimè confingis hoc, ut alia multa. Invitus ac detrectans accessi ad conflictum, sed in ipso conflictu nihil aliud defendi, quàm & sensi semper & hodie sentio. Id quod testificatus sum & in meâ Diatribâ. Et tu jam olim in me stomachabaris, (id arguunt literae tuae à tuis excusae) quòd in causâ liberi arbitrii abs te dissentirem. Vndè igitur novusille Tyrannorum metus qui has voculas expressit adversus animi mei sententiam? Illud scito Luthere nullum esse dogma tuum, de damnatis loquor, in quo tecum per omnia sententiam, nisi quod quae scribis in mores. Ecclesiae corruptos, veriora sunt quàm vellem. Tantum abest ut hâc unâ in parte abs te dissentiam. Quare posthac omitte illas blandas appellationes, mi Erasme, mi Eras. & istis palpis tibi juratis caput demulce. Atquè hic mirum quàm tibi fluant verba tragica, salso multumque fluenti expressa arbusto, quasi omnibus interdixerim ne vestigent quid possit vo lu̅tas nostra, quid agat in nobis gratia Dei. Imò quae curiosius circa haec disputantur, non requiro ab omnibus Christianis, & nego esse ventilanda apud populum. Et legis in meâ Diatribâ taxatos eos, qui irreligiosà curiositate in haec irrumpunt, significante aliquam piam esse curiositatem, quâ haec aliquo usque sobriè citraque contentionem possint investigari. Et vis nullum haberi pro Christiano qui ignoret, quid sit nobis illud, quod vocatur liberum arbitrium, & utrùm sit in voluntate tantùm an etiam in intellectu: Et an tantùm patiatur ab agente gratiâ, &c. Superiores illae quaestiones, & illis similes possunt à simpliciter Christianis simpliciter credi, etiamsi non excutiantut subtilitate scholasticâ. Proin de quoniam à scopo nostri sermonis aberrasti, quicquid hic atrocibus verbis exaggeras, irreligiosum, im pium supervacaneumfrustra tibi dictum est. Deinde quid opus est simplices Christianos disputare de contingentibus, deque voluntate tantùm patiente, quùm jam Ecclesiâ magistrâ persuasu̅ habeant, aliquid agere voluntatem, verùm id inefficax esse, nisi perpetuò adsit opitulatrix gratia. Hoc dogma jam annis mille quingentis tenuit populus Christianus. Nec de hoc disputare fas est, nisi si qui moderatè in hoc disputent, ut magis confirmetur quod tradidit Ecclesia. Caeterùm quod in congressu profiteor me disputatorem, non judicem, civilitaserat quam tibituisque tribui, quâ simul & autoritate Conciliorum, Pontificum & Academiarum memet exarmavi. Quid enim attinebat me pronunciare, de quo jam olim pronuncia vit Ecclesia catholica? Proinde quum hoc aga̅ totâ meâ Diatriba, ut evincam esse verum quod definivit Ecclesia, esse in homine vim liberi arb. quae operanti in nobis gratiae cooperetur, sed sic ut ipsu̅ non asiequatur salute̅ absque gratiâ: quid attinet mihi ingerere mea verba, quibus assero volu̅tate̅ aliquid agere in his quae pertinent ad aeterna̅ salute̅, & hanc rursus inefficace̅ esse, sine misericordiâ Dei? Sed hic mecu̅ pugno, ut ais qui praefatus sim, esse curiosu̅ his de rebus disputare. Non solu̅ curiosu̅, verumetia̅ impiu̅ est illa vocare in dubiu̅, quae tanto consensu recepit Ecclesia, id que tu facis. Et addo multas alias quaestiones quae huic adhaerent, quas tu prude̅s retices. At in formâ no̅ de finio, quid valeat nostra voluntas, quid misericordia, & quomodò intelligendum sit agere & pati, quo videlicet prudens, ut scribis, faciam ignaros grave flagitu̅ si haec non explico in formâ quam praescribo simplicibus, at explico satis opinor, in ipsâ disputatione, & fortè meliùs quàm tu ferre possis. Nam quod tu Diatribam meam sic elevas, sic dejicis, sic con, spnis, hoc ipsum arguit illam non tàm aspernabilem esse quàm tu videri vis. Si non urgeret te, non tot conviciis in illius autorem debaccharetur tuus calamus. Rursum illa vide, quàm non in loco tibi dicuntur, quod neutri parti adhaerere statui, & inter Scyllam & Charybdim tutò evadere, ut medio mari fluctibus obrutus & confusus omnia asseram quae nego, & negem quae assero: An omnes defecerunt ad tua̅ Charybdim, qui non stringunt calamum pro Ecclesiâ? An defecit ab Ecclesiâ, quisquis maluit aliud agere, quàm tecu̅ congredi? A vestro foedere me alienum esse sem per protessus sum, cum Ecclesiâ catholicâ pacem habeo, cui & censuram scriptorum meorum detuli, si quid inest erroris humani, nam maliciam aut impietatem procul ab illis abesse scio. In nullius graam unqua̅ im pngnavicognitam veritatem, nec ullius Tyra̅nidem meis scriptis fovi. Mihiin Pontificum Episcoporum vitam censoria virgula data non est. Et si quid monitis proficitur, videor mihi hic fuisse liberior, quàm huic personae congruebat. An ideò sejunctus sum ab Ecclesiâ, quod mihi cum duobus aut tribus Theologis, quos tu Sophtstas vocas, parùm convenit? Haec quùm tot Epistolis & privatim scriptis, & per typographos evulgatis ante tot annos declararim, tibi adhuc navigo inter Scyllam & Charybdim, (nam hoc tàm lepido dicto videris mirè delectatus, toties inculcas nobis) & neutri parti adhaereo. Si persuasisses nobis, te esse virum illum divinitùs orbi datum, qui gladio verbi Evangelici, renovares Ecclesiam; qui ducereris spiritu Dei, cui soli nihil esset obscurum in sacris literis, ultro isthuc adrepsissemus, etiam pedes tuosexosculaturi. Verùm hoc, quantum vis arrogastibi, mihi nondum persuasisti. Permulta quidem obstiterunt, sed inter praecipua fuitasta tui calami amarulentia, & effrenis conviciandi libido, ac plus quam scurrilis dicteriorum sannarumque petulantia, quâ uteris in omnes, qui audent ad versus tua dogmata hiscere. Hic enim non solum desiderare cogimur spirttum illum Christi quem tibi fortiter ar: rogas, verumetiam sentimus longè alium spiritum, videlicet Lucianicum aut Aristophanicum, nisi mavis Archilochium. Et tu negas animam hominis ferre duos sessores, quorum alter alterum vicissim depellàt, at qui tua legit sentire videtur ambos simul eidem animae inequitantes. Quùm enim nobis commendas fiduciam erga Deum, quùm extenuas vires hominis, quùm divinae Scripturae majestatem & autoritatem extollis, omniaque humana prae hâc dejicis, multa sic dicis, ut videri possint ab Evangelico spiritu proficisci: rursus ubi tuis Vuilheylis & applausoribus incipisagere fabulam, tanta est petulantia, subsannandi, con viciandique tanta vafricies; & adeò nullus in his modus, quùm in argumentando sis astrictus, ut nullus quam vis aequissimus tibi, possit excusare spiritum tuum. Iam quo graviùs vulneres, vafricie quâdam addis maledicentiae strophas, & obliquas figuras, hoc est, gladio venenum illinis. Quemadmodùm & hìc facis, quùm nihil omiseris quod in hominem deploratissimum dici possit, quùm sim tibi Lucianusatheos, quùm Epicuri de grege porcus, quùm tàm impius, ut nec impiissimis Sophistis sim tolerabilis, quùm hostis totius Christianismi, qui nolim apud populum disputari, an de futuris contingentibus sit certa veritas: tamen adhùc aliquid premis in pectore & concedis de tuo more, & vela contrahis, & ni Erasmus essem tuo more ferreris in me, quasi tibi postules & gratias agi pro tàm clementi modestiâ. Haecin te quùm sint evidentia, tamen postulas ut credamus te nihil facere ex libero arbitrio, sed ex moderatione spiritus Christi, & indignaris quod non protinùs desertâ doctrinâ, quam tot retrò seculis amplexa est ac tenuit Ecclesia Catholica, juremus in tua verba. Mihi nunquam fuit animus admisceri vestrae conspirationi. Et tamen si me taederet hujus Ecclesiae, quaeso te per Evangelium, quò me vacillantem ac perplexum vocares? ad istam vestram disgregatam congregationem, & undique dissectam sectam? Carolstadius in te debachatus est, tu vicissìm in illum. Nec dissidium fuit de lanâ caprinâ, sed de regravissimâ. Zuinglius & Oecolampadius multis voluminibus oppugnant tuam sententiam. Et his consentiunt aliquot proceres tuae congregationis quorum est Capito. Rursùm Balthazarus quantâ contentione pugnavit cum Zuinglio? Et haud scio an istìc in exiguâ civitatulâ, satis inter vos conveniat. Hìc tui discipuli palàm docebant disciplinas humanas esse venenum pietatis, non esse discendas linguas, nisi Hebraicam & Graecam ex aliquantulâ parte, Latinam prorsus negligendam. Extiterunt qui tollerent Baptismum, tùm qui novarent, nec defuerunt qui hos opprimerent. Alicubì divorum imagines dira passae sunt, tu illis tulisti suppetias. Vbì prodidisset libellustuus de instaurandis studiis, ajebant te destitutum tuo spiritu, jam humano spiritu coepisse scribere, qui pugnaret cum Evangelio, idque dictabant te facere in gratiam Melanchthonis. Exortum est istìc propheticum genus qui cum tibi fuit acerrima conflictatio. Denique quemadmodùm quotidiè inter vos existunt nova dogmata, ita simùl exoriuntur nova dissidia, & postulas ne quis à vobis dissentiat, quùm ipsi inter vos de rebus gravissimis sic dissentiatis? Finge igitur verum esse quod totiès sine fronte repetis, me miserum fluitare inter Scyllam & Charybdim, in quod littus, in quem portum me vocas? Si quandò dedissem nomen vestro foederi, & in veterem Ecclesiam revolutus essem, vos poteratis defectionis & inconstantiae crimen impingere, alii vocarent resipiscentiam. Si vestram doctrinam comprobasset orbis Christianus, vel pertinax vel impius videri possem, qui solus non accederem. Si vos inter vos consentiretis in dogmatibus, fastidium objicere poteras, qui nollem auscultare quod tanto consensu docerent homines eruditi. Nunc quùm Ecclesiae catholicae semperadhaeserim, à vestro consortio semper abstinuerim, quùm vestra doctrina damnata sit per Ecclesiae Principes & orbis Monarchas, ne quid dicam de censuris A cadem iarum, quùm vos sie inter vos digladiemini, & nemo interim sibi non vindicet spiritum Christi, sacrarumque literarum certissimam cognitionem, quomodò tibi adhuc inter Scyllam & Charybdim navigo, & indignaris quòd homo senex & rei Theologicae rudis malimsequi consentientem autoritatem Ecclesiae, quàm vos sic dissentientes ab Ecclesiâ, ut nihiloseciùs inter vos dissentiatis? Haec pluribus inculcare visum est, quòd te non pudeat totiès occinere nobis Scyllam & Charybdim, & animum ancipitem in medio fluctuantem. Ego Luthere tantum habeo fidei. divinis literis, & Ecclesiae decretis, ut etiam absque vestrae fidei praesidio sperem mihi salutem à misericordiâ Domini. Quare noli posthàc tibi vindicare quod est Dei, noli pronunciare de spiritu hominis, sed tuum ipsius spiritum excute, ne fortè alium habeas sessorem quàm praedicas. Ego quùm ex aliorum autoritate possem, de tuo spiritu non ausus sum pronunciare, tantùm dixi mihi suspectum esse, & optavi ut mea me suspicio falleret, quod idem & hodiè opto. Hoc de te suspicatus sum, jam indè ab initio, quùm tu fabulam hanc magno orbis applausu saltare insticuisses. Hunc animum con stanter prae me tuli, multò antequàm in me stringeres calami tui cuspidem: idque factum gaudeo, ne si quid nunc de tuo animo judicarem, causari posses, non esse judicii, sed doloris & odii. Promittis alicubì te effecturum ut me pudeat editae spongiae. Ego contrà non ausim polliceri me effecturum, ut illius rei te pudeat, ea est animi tui praesentia: attamen effi ciam, ut omnes intelligant, quantus sis artifex, detorquendi, depravandi, calumniandi, exaggerandi quidlibet, quanquàm istuc jam pridèm agnoscit mundus. Sunt qui libris editis ingerant tibi tuam inconstantiam, & vafrè dissimulas, mihi occinis, ajunt ajo, negant nego, & hìc assero quae nego, nego quae assero, quùm tu tantus Prothei capiendi artifex, adhùc ne unum quidem locum proferre potueris, in quo mihi non constem, nisi fortè ajunt ajo, & negant nego, putes in eos competere, qui ajunt quod affirmat Ecclesia, & negant quod rejicit Ecclesia, ut jam dictum, hoc inversum videatur in te torquendum, ajunt nego, negant ajo, adeò lubens dissentis ab omnibus quae recepit Ecclesia. nec assero quae nego, negans quae assero, sed ea tibi vafricies est, ut rectè dicta depraves quotiès est commodum: ut quod album est vertas in nigrum, quod lucidum vertas in tenebras. Pertinet & hoc ad artem, quod subindè mones, ut metuam spiritum Christi, Deum non irrideri. Itá ne periculum est ne offendam Spiritum Dei, si metuam dissentire ab Ecclesiâ Christi? Imò hoc est, quur non audeo me vobis credere, quòd metuam offendere Spiritum Dei. Et posteà nobis excusas tuam istam admirabilem infantiam, quùm ad maledicendum & calumniandum suppeditet tibi tanta copia sermonis amari, ut quam vis ociosum & patientem delassare queas, rursùs tantum adsit artis, ut nihil tàm circumspectè dici possit, quin tu vertas in atrocem tragoediam. Primùm quod dixeram obiter in praefatione, satiùs esse si de difficultatibus quae incidunt circa materiam liberi arbitrii non disputetur ab Idiotis, aut apud Idiotas, id quod nunc fit libris in liguam vulgatam versis, adeò ut passìm à militibus audiamus, Quid refert? non est liberum arbitrium, Deus omnia operatur in nobis & bona & mala, Sinamus illum operari, scit quid agat, & ejus voluntati nemo resistit: sic interpretaris, quasi nolim quenquam usquàm loqui de libero arbitrio. Simili arte quùm ego multas quaestiones recenseam, tu unam aut alteram urges, quùm à sobriis quaestionibus perveniatur ad curiosas, & postquam omnia decorsisti, tùm praesto sunt illa tragica, curiosum, vanum, supervacaneum, irreligiosum, quo Lectori talem offundens ab oculos pulverem, exocules. Prodeo in medium dirempturus vos, praefatus de his rebus non esse disputandum & rem esse suprà captum hu mani ingenii, & interìm facio quod improbo. Primùm non dirimo vestram litem qui me disputatorem tentum profiteor. Ea testificatio erga te civilitas erat, erga catholicam Ecclesiam deprecatio malitiosi erroris. Deindè non tecùm luctatur Ecclesia, imò adversus tuum dogma quod jam olim prostratum estab Ecclesiâ, ea disputo, sed sobriè, sed coactus. Si rem tàm arduam meâ sponte suscepissem, poteras impingere crimen temeritatis, nunc quùm detrectans & nihil non excusans susceperim, temeritas objici non potest sed obedientia laudari debet. Postremò non disputo quo te superem, sciebam enim me nihil profecturum, sed ut omnibus testatissimum facerem, me non sentire tecùm, & tuorum quibusdam fucum detraherem, qui praedicabant & plerisque persuaserant, me tecùm sentire. Quam suspicionem, ut capitalem ita falsissimam, tu quoquè fovere conaris tametsi frustrà: ni planè pro lapide habes Eresmu̅. Rursùsipse mihi contradico, qui in eâdem formulâ jubeam anniti totis viribus, & asseram nostros conatus esse inefficaces sine Dei misericordiâ. Sic arguis: Qui nisus & virium meminit, sentit aliquid agere voluntatem nostram, qui fatetur inefficacem esse sine Dei misericordia, docet eam nihil aliud quàm pati. O inconstantiam. Quid ego audio? quieunquè professi sunt hominis vires non sufficere ad parandam salutem absque Dei misericordiâ, fatentur voluntatem nostram nihil agere, sed tantùm pati? Atqui istud nemo nequè veterum nequè recentiu̅ Orthodoxorum negat, qui tamen docent nostram voluntatem aliquid agere simùl cum agente gratiâ. An absurdum videtur, eandem voluntatem juxta diversam rationem simùl & agere & pati? Quin istam inconstantiam impingis divinis literis, ubi toties legis misericordiam Dei cui debemus omnia, rursum toties illa, insta, vigila, labora: Legis a pud Paulum, plus omnibus laboravi: & rursùs, certa bonum certamen: & cursum consummavi. At apud eundem legis, gratiâ Dei sum id quod sum: quin huic impingis inconstantiam, quam mihi impingisè duabus vocibus, intendi, & misericordiae? Sed non definio quomodò illud agere & pati sit intelligendum. Hoc scilicet explicandum erat in formulâ, quasi non satis fuerit in disputatione ubi oportebat id esse factum. Postremò an Christianus sit impius futurus, si tantum didicerit, quicquid in nobis boni, id totu̅ divinae benig nitati asscribendu̅, nisi pollice metiatur etia̅, qua̅tùm debeatur illius misericordiae, qua̅tùm nostris viribus? Sed hanc quaestione̅ paulò post magnifica pollicitus tractas. Illìc igitur nudies quàm non respo̅deat tua probatio pollicitis. Hisce rebus tàm feliciter gestis adornas triumphum, & animi gratiâ expatiaris in locum rhetoricum ut cum Rhetore parùm rhethoriceris sic enim loqueris verè parùm Rhetoricè. Ac mirè urges me similitudinibus scribendi poëmatis, agricolandi, belligerandi, & turris aedificandae, ex rhetorica Quintiliani, & Poëtica Horatii, & hìc si Superis placet citantur Virgilii Georgica & Saluisti Sententia, quasi quicquam sit simile inter agricolam humanâ industriâ colente̅ agrum, & Deum operante̅ in nobis. Nam quod adducis ex Eva̅gelio de turri, aut frustrà hùc adducis, aut contra te facit. Eâdem felieitate post adducis si militudine̅ ex mediâ arte Rhetorices, de Oratore & praeceptis. Deu̅ immortale̅ non puduit tuu̅ logodaedalu̅ hujusmodi nugas infulcire disputationi, in quâ tu profiteris esse cardine̅ totius doctrinae Chstistianae? An qui sic doceat simplicem Christianu̅, ne te torqueas quaestionibus quae superant ingenii tui modulu̅, sed juxta Dei praecepta connitere ut fugias que vetitu̅ est, & praestes quod praeceptu̅ est, at itá, ut ne quid tuis fidas viribus, neu quid ex benefactis tibi arroges, sed totum asscribas benignitati divinae, cui debes non solùm que rectè facis, verùm etiam hoc ipsu̅ que naturae viribus potes aut es, docet socordia̅, & dicit oraturo, ne labores de praeceptis, ta̅tùm scribito? Tàm insulsis jocis mecùm agis, qui vindicas tibi cul Paulo scientiam mihi vix sensum relinque̅s commne̅. Paulò minùs ineptè contulisses tua similia, si Christianu̅ comparasses agricolae, cole̅di rationem Dei praeceptis, coeli favore̅ gratiae divinae. Huic opinor, no̅ absurdè quis diceret: Tu gnaviter labora juxta praecepta agricolationis, verùm hoc scito, te frustra facturu̅ o̅nia, nisi coelu̅ faverit. Nam illud fructificat potiùs quàm ager. Sed coeli favor tibi in manu non est, nec semper scis quomodò faveat. Nam favet aliqua̅dò, quùm credas inimicu̅. Similia sunt quae praescribo sim plici Christiano. Itide̅ se̅tiendu̅ de eo qui dicturus fit de rè Christianâ. Exerce te in literis sacris, meditare quid sis dicturus, sed invocato illius Spiritu, sine cujus auxilio sterilis est hominis sermo. Nec est tuu̅ illi praescribere, quomodò sit moderaturus organu̅ linguae tuae. Scit ille quid expediat. Hic tu dicturu̅ voles la̅cibus expendere, hoc ego praestabo, tantu̅ Deus, sic ego dica̅, sed Deus sic afficiet animos hominu̅. Opinor & Martyre̅ jam apparatis cruciatibus & mortibus, jubebis expe̅dere quid ipse possit suis viribus, & quid misericordia Dei simulque cogitare, quomodò patiatur aut agat lib. arb. quomodò operetur misericordia Dei. Quantò Christianius mo̅veris illu̅, ut suis viribus diffisus, totum se tradat misericordiae Dei, ipse ta̅tùm ne se subducat gratiae, respicie̅s carnispra sidia. Sed valea̅t stultissimae logodaedali tui collationes. Qui docet Dei misericordia̅ in nobis operari principiu̅ increm e̅tu̅ & consu̅matione̅, sed simùl cum illâ conari nostra̅ volu̅tate̅, piè docet qui vocat in dubiu̅ an sola gratia operetur, volu̅tas nihil aliud quàm patiatur, no̅ piè disputat. Quot aute̅ce̅ses fuisse pios homines qui nunquàm vestigarunt quomodò Deus necessariò praesciat, ea qnae pende̅t à lib. arb. & an ipse Deus, qua̅dò voluntate̅ habet immutabile̅, necessitate faciat omnia, quemadmodùm nos o̅nia necessitate quâda̅ facimus, queillius o̅nipotenti voluntati nemo possit resistere, & quare traxerit Petrum quùm Iuda̅ no̅ traxerit, aliaque hujusgeneris innumera: nequè enim tantùm loquor de hâc quaeitione, an gratia totu̅ peragat in nobis, & voluntas nihil agat, sed de omnibus quae scholae philosophicae hùc invehu̅t Nec, quod mihi saepè repete̅du̅ est adversus tua̅ importunitate̅, loquor de sobriis eruditoru̅ inquisitionibus, sed de nxosis co̅te̅tionibus apud populu̅. Haec quùm sic habeant, expendito, quàm non in loco tibi dicuntur illa. Qni hoc non sentit, fateatur se non esse Christianum, qui verò reprehendit vel contemnit, sciat se esse summum Christianorum hostem. Nam si ignoravero, quid, quatenùs, & quantum ego possim & faciam erga Deum, pariter incertum & ignotum mihi erit, quid, quatenùs, & quantum Deus in me potest & faciat, quùm Deus operetur omnia in omnibus. Ignoratis verò operibus & potentiâ Dei, Deum ipsum ignoro. Ignorato Deo Deum colere & gratias agere, servire Deo non possum, dum nescio quantum mihi tribuere, quantum Deo debeo Hic est tuus syllogismus scalaris, in quo quùm nobis egregiè Sophistam agas, tibi tamen mirus videris Theologus. Non est necesse ut Christianus ad trutinam expendat, quid ipse possit, quid Deus, & quantum ipse faciat, quantum Deus, modò sciat, quicquid boni facit id divinae benignitati acceptum ferri oportere. Nec potentia scitur sed creditur, nec protinùs Deum ignorat qui per imbecillitatem humani ingenii non assequitur, quomodò operetur omnia in omnibus. Quemadmodùm non assequimur ingenio quomodò condiderit mundum, & tamen conditum ab illo credimus. Et multi pii credunt Christum fuisse Deum & hominem, qui tamen nesciunt, quomodò & quatenùs quibusquè modis agglutinarit sibi natura divina humanam: nec respondere possint, an co tempore quo corpus exanime jacebat in sepulchro, Christus potuerit dici homo. Nec malè gratiasagit Deo, qui sibi nihil tribuens, summam honi operis illius gratiae fert acceptam, etiam si non dimetiatur pollice, quantum debeat sibi tribuere, quantum Deo. Egit Augustinus gratias Deo, coluitque Deum, & tamen aliquandò ignoravit illud tuum, quid, quantum, & quatenùs. Coluit, egitquè gratias divus Bernardus, qui tamen haeret in his quaestionibus. Egit Thomas opinor & Scotus, qui inter sese dissentiunt. Agunt & hodiè plurimi gratias Deo, qui contenti Patru̅ definitione, nonexpendunt adtrutinam, quid, quatenùs, & quantùm. An Christianus non est, nec Deum colit, necilli servire potest, aut agere gratias, qui quùm toto pectore credat articulum de carnis resurrectione, tamen non disputat, nec assequitur illa tàm multa, quae Theologi circà hanc materiam disputant? An totum Deum nescit, qui certâ fiduciâ sperans vitam aeternam, non excutit innumeras difficultates, quae de videndo Deum facie ad faciem sicuti est, tractantur à Theologis? Ipsa virgo sacratissima non aliud quaesivit ab angelo, quàm quomodò sine viri contactu esset paritura, simùl atquè audivit: Spiritus sanctus su perveniet, & virtus altissimi obumbrabit tibi: nihil ultrà sciscitata, ancillam professa est coelestis opificii: & fieri potest ut vel ignorarit, vel non inquisierit multa, quae Theologi disputant de rationibus, quibus in corpusculo virginis illud opificium Spiritus fuerit peractum. Intelligis quot exempla queam hìc congerere, in quibus ridiculus & impius erit tuus scalaris. Quòt sunt Christianorum millia, qui Deum syncerè diligunt coluntque, quostamen si interroges quid sit gratia, utrùm creatum quiddam an increatum, an sit eadem gratia quâ nos attrahit Deus, & quâ nos illum redamamus, responsuri sint: Deus novit. An pronunciabis de talibus in universum, quòd Deum nesciant, ignari quid, quantùm, & quatenùs in ipsis operetur? Nam hùc perducent illos tui gradus. Et impius erit indignusque Christiani nomine, qui contentus tenere quod traditum est, verum Christi corpus & sanguinem esse in Eucharistiâ, nisi quaesierit & assequatur, quomodò corpus solidum sitabsque dimensionibus, quomodò corpus hominis sit absquè distinctione membrorum, hoc est, ut non alibì sit pes, alibì caput, alibì pectus, sed ubique totum sit: itèm quomodò solidum corpus possit in coelo sedere ad dextram Patris, & idem tòt locis in terrâ con edi ab hominibus. Equidem arbitror, nec tu, ni fallor, inficiaberis, milliès centum millia regnatura cum Christo, quae dùm viverent nunquàm exquisierunt, an in omnibus tantùm patiatur voluntas hominis, an simùl & agat aliquid, & si quid agat, quomodò unius operis possint esse plures causae, & utra causa sit principalis, utra secundaria, Deus an voluntas hominis: deindè quomodò utraque possit esse principalis & secu̅daria, si distinguas esse substantiae, & esse meritorium. Nam haec aliaque multa vis apud omnes excuti, ni fiat, negligi Christianismum & articulos Ecclesiae. Haec si à me dicta fuissent, exclamasses impium Sophistam, nùnc quoniam visa sunt facere ad calumniam, vis eruditè pariter ac piè dicta videri. Nèc minùs olet Sophista̅ alter ille scalaris, qui praecessit: Nescient enim quid faciant, dùm ignorant quid & quantum possint. Ignorantesautem quid faciant, poenitere si errent no̅ possu̅t. Impoenitentia aute̅ peccatu̅ irremissibile est. Istiusmodi gradibus non ascenditur ad veritatem, sed descenditur ad insaniam. An ille nescit quid possit, qui doctus est se nihil posse absque gratiâ Dei, per illam nihil no̅ posse? Sed finge esse simplicem Christianum, qui nesciat expendere ad lancem quanta sit vis lib. arb. quanta vis agentis gratiae: nùnc ille peccansadversus praecepta Dei, nescit quid faciat, nec poterit unquàm poenitere? Haec plus quàm Sophistica obtrudis nobis sim plicibus, dùm ostentas orbi tantam rei divinae scientiam quantam haud scio an quisquam Apostolorum sit unquàm professus. Certè post A postolos nemo sibi vindica vit, nihil esse in libris arcanis, quod ipsi non esset dilucidum. Rursùs inculcas meidem asserere quod tu asseris, quòd in formulâ docea̅ totum bonu̅ nostru̅ Deo asscribendu̅ esse, nam ex eo consequi, Dei misericordia̅ sola̅ omnia agere, & volu̅tate̅ nostra̅ nihil agere, sed potiùs pati, aliòqui non totu̅ Deo tribueretur. Non tu desines hisce tàm confessae tamque pudendae vanitatis asseverationibus miserum lectorem obtundere, quùm in Diatribâ meâ tàm explanatè tamque dilucidè docuerim, hunc sermonem non pugnare secùm, si quis summam operis boni tribuatgrariae divinae, & tamen asserat hominis voluntatem pro suâ portiunculâ aliquid agere. Porrò quùm jam dudùm sic ineptias, ut me quoque tui puduerit, tamen adjecto epiphonemate tibi ipsi plausum das, idem & actor & applau sor. Sed sic (inquis) loqui cogitur mens sibi ipsi non constans, in rebus pietatis incerta & imperita. Quid superest, nisi ut tibi Dei nomen usurpes, posteâ quàm tàm asseveranter pronuncias de mente alienâ? Totiès inculcas inconstantiam, quùm nondùm potueris vel unum locum evincere, in quo mihi non constem, & si id fecisses, nihil aliud probasses, quàm hoc usu venisse Erasmo, quod accidit Augustino & Hieronymo. Nam nusquàm errare, nihil nescire, nullius dicti poenitere, tibi Stoico & gnostico peculiare est. Sed agè dic quì tibi constas, qui quùm mihi tribuas summam imperitiam veri, tamen impingis peccatum irremissibile. At nemo per imperitiam labens, tenetur isto crimine: nam & Paulus blasphe mus fuit adversus Evangeliu̅, sed quoniam ignorans fecit, misericordiam consequutus est. Ab hoc igitur erimine me mea liberat im peritia: sed tibi metuendum est qui nihil nescis, ne in hoc crimen incurras, dùm fortiter rescindis Ecclesiae placita, nihilque non asseris. Rursùs quì convenit, ut quùm nihil sciam, tamen tecùm sentiens, in gratiam principum diversa defendam? Vis me videri pessimum, qui sciens, verum impugnem metu principum: at eundem vis videri veri ignorantissimum. Sic tu vir constantissime ignem aquae misces, & impotenti omnia calum niandi libidine, dùm nunc huic nunc illi cupidiati obsequeris, pugnantia loqueris Quotiès excusas animum meum, quotiès eundem accusas? Nunc laudatur animus bonus & pacis amans: mòx contra conscientiam scribo in gratiam Tyrannorum, & Lucianum Epicurumque gero in pectore. Quàm verò quadrant ista cum Spiritu Christi, quem tibi reclamante mundo vindicas? His feliciter absolutis, accedis ad alterum exempli gratiâ propositum, an Deus aliquid praesciat contingenter, aliaque quae huic ad haerent quaestioni. Et haec Lutherus vult discuti à quibuslibet Christianis, & apud promiscuam multitudinem tractari. Et rursùs hìc inculcas voces atroces, irreligiosum curiosum, & vanum. At mea verba sic habent: Libens persuaserim mediocribus ingeniis, in hujus generis quaestionibus non adeò pertinaciter contendere. Doctis, felicibus, & exercitatis ingeniis, non dissuadeo sobriam ac religiosam inquisitionem, nec ultrà tamen quàm sat est. Haeccine tibi videntur usque adeò non ferenda? At quotiès Hilarius disputaturus de mysteriis sacrae triadis, deprecatur crimen irreligiositatis, quòd res suprà vires humanae mentis audeat humanis verbis attrectare? Nec dissimilia praefatur Augustinus, in libtos ejusdem tituli. Iam mihi confer, quas argutias ex Philosophis in hanc quaestionem con vehunt, quibus placet Scoti subtilitas, & assevera de iisdem rebus sic esse disputandum apud promiscuam multitudinem, quemadmodùm illi disputant. Atque hìc rursùs ex tuâ Rhetoricâ, cujus inscitiam praetexis, quò magis despicabilem reddas meam Diatribam, hyperbolen & epitasin venaris ex collatione Sophistarum, de quibus quùm pessimè sentias, id quod tui libri declarant, tamen eos propemodùm incipis praedicare in odium mei, adeò ut quae tua vafricies est, credam futurum, ut quemadmodùm non injusto quidem illo, sed immodicè saevo libello in rusticos, utcunque placasti Principum indignationem, ità debacchando in me, recolligas reconciliesque tibi Theologorum animos, quos interìm tamen non alio nomine dignaris quàm Sophistarum. Imò jam agnoscere mihi videor tela quaedam, quae ex Lei, Latomi, Stunicaeque libris deprom pta in me torseris. Sophistae, inquis, sanè meliùs hic dialecticantur, quandò Rhetoricari nesciunt, qui liberum arbitrium aggressi definiunt omnes quaestiones ejus: An sit, qnid sit, quid faciat, quomodò habeat, &c. Aequum Luthere postulas, ut in libello quem adversus animi sententiam suscepi, & in quo vix totos octo dies collocavi, qui quide̅ sumptus mihi visus est immodicus, quemquè in hoc, ut dixi, potissimùm scripseram, ut ostenderem me non idem sentire quod tu: quicquid est quaestionum apud Sophistas, de praedestinatione, de voluntate, de praescientiâ Dei, de bono opere, de meritis humanis, in unam disputationem converrerem. Id si conatusfuissem, quomodò conspuisses Sophisticantem Erasmum? Sed quid egissem illis Sophistarum argutiis, etiam si maximè callerem, quas tu pili non facis? Et tamen quòd me scribis nihil aliud agere in Diatribâ, quàm an sit lib. arb. similis verecundiae est, quâ ut partìm ostendi sed pòst evidentiùs ostensurus sum, multa alia non ex re, sed ex causae tuae commodo in me jacularis. Relege meam Diatribam, & pertrictâ fronte aude negare, quòd illìc definiam lib. arb. quòd distinctis gratiarum generibus, digestis variis opinionibus, ostendam cum quibus opinionibus mihi potissimùm congredi fuerit propositum: deindè quousque velim hanc tractare materiam, postremò quòd illìc declarem, in quâ animi parte potissimùm sit liberu̅ arbitriu̅ & quid possit antè gratiam, & quid agat cum agente in nobis gratiâ, & quomodò se habeat ergà Deum, & laude̅ boni operis, aliaque permulta. I nunc & jacta me nihil aliud attulisse ad disputationem, nisi tantùm hoc, an sit liberum arbitrium. Jmò notari merebar potiùs, qui transsiliens septa propositae disputationis, excurro usquè ad A dam nondùm lapsum, & ipsum Deum, attingens nonnihil de necessariâ illius & voluntate & actione. Quanquàm hoc loco aut ego fallor, aut tu tibi parùm constas. Sicenim dicis: Urgebo igitur hoc libello te & Sophistas omnes, donèc liberi arbitrii vires & opera mihi definiatis. At paulò ante dicebas, omnes de libero arbitrio quaestionesà Sophistis fuisse definitas. Quid exigis ab illis, quòd fateris ab illis abundè factum? Quur me negas fecisse, quòd ipsa Diatriba clamitat me fecisse copiosiùs quàm tu praescribis? Et hic incandescit spiritus tuus, teque polliceris adacturum me ad poenitentiam editae Diatribes. Isthuc Luthere praestandum erat, non totiès jactandu̅: ne fiat quod aunt Graeci, Nam hâc totâ priore libri tui pate quaeso, quid aliud quàm triumphas, insultas victo, ostentas trophaea, canis paeana, quùm nondùm ad aciem nostram perveneris. Moxque post hanc egregiam pollicitationom, velùt aggressurus rem, doces nos Dei praescientiam Deique voluntatem non minùs incommutabilem esse, quàm sit ipse Deus, nec illo imprudente aut nolente quicquam omninò rerum accidere, nequè enim praescientiam illius falli posse, nec voluntatem impediri, quem admodùm fit in nobis, nec opere perfecto desinere illius voluntate̅, quemadmodùm homini posteà quàm extructa est domus, voluntas struendi desiit, quùm opus mancat. Sunt ista etrusa mysteria quae nos doces? Quis ista, qui vel sex paginas legerit in Theologiâ, nescit, aut quis tàm insanus qui neget? Sed interìm non distinguis voluntatem signi & voluntatem efficacem, quarum haec prorsùs immutabilis est, altera quodammodò mutabilis, quùm saepè non fiat quod ille jubet fieri, & fiat quod ille vetuit. Nec distinguis velle Dei, collatu̅ ad res externas, & ad voluntatem Dei naturalem, sive collatum ad actiones internas. Item Dei voluntatem absoluta̅ & conditionale̅. Denique non distinguis volu̅tatem à velle. Deus qui voluit co̅dere mundum, an nondùm desiit velle condere mundum? Voluit filium suum assumere corpus hominis, an nondùm desiit velle? Quàm verò scitè nobis definis quid sit contingens, quòd, inquis, nobis contingenter & velùt casu imprudentibusque nobis fit. Hìc primu̅ disco rem abstrusam, contingens esse quod contingenter fit quasi dicas artificio sum opus, quod arte fit. Deindè quid est, velutì casu? Est aliquid quod non sit casus, sed velutì casus? Deindè addis, imprudentibus nobis. Atqui haec vox longè aliud declarat A ristoteli, qui distinguit contingens, fortuna̅ & casum: Contingens enim opponit necessario, fortunam tribuit rebus animatis, casum inanimatis. Contingenter igitur facimus, non tantùm quod casu & imprudentes facimus, verùm illud quoque quod scientes ac volentes facimus, sed quod in nostro arbitrio erat non facere. Quemadmodùm haec scribo, nec imprudens nec necessariò, sed voluntatis arbitrio, quae potuerit non scribere, si sic visum fuisset. Quid igitur hic nos doces, nisi quòd affectas Sopihisticam argutiam, sed parùm feliciter? Sophistae in hoc quoque torquentur, an Deus quùm praesciat res naturâ contingentes, hoc est quae pendent ab hominis arbitrio, velutì quùm sedet, cui in prom ptu est stare si velit, quaerunt an Deus aliquo modo praesciat contingenter, non quòd illius praescientia falli possit, sed quod objectum praescientiae sit contingens. Demirorautem, quarè locu̅ è mediâ Diatribâ decerptum, hìc putaris non suo loco tractandu̅, de necessitate consequentis & consequentiae, quod tu professus te velle crassiùs explicare, sicinvolvis perplexo sermone, ut videare non solùm non intellexisse quod ego feripsi, verùm nectuam ipsius orationem intelligere. Sed quoniam urget temporis brevitas, nèc hoc paucis verbis posset absolvi, praestat suo loco diligentiùs tractandum reservari. Ad reliqua properandum, ut undequaque probes te doctissimum, quemadmodùm antè ex Horatio & Quintiliano docuisti me, tractandum esse an sit, quid sit, quale sit &c. Ità nunc ex Poëtis doces me, res omnes merâ necessitate geri, quam illi fatum vocant. Id tantam habet vim, ut ipsos etiam immortales Deos, atque adeò summum Iovem involvat inevitabili necessitate. Atque nunc demùm Poëtae sapientes viri sunt, ipsis etiam Philosophis perspicaciores. Tantum laudis merentur quitecùm sentiunt: hìc Vergilius certissimùs autor veri subindè ingeritur, qui docuerit conatus hominum, fato Parcisque volentibus, frequenter aliò cadere quàm expectarant. Atqui nos hìc de eventis non disputamus, sed an nostra voluntas aliquid agat in his quae sunt salutis aeternae. Credo tibi hoc Caput de industriâ admixtum fuisse, quò stomachum lectoris jam dudùm ad reliqua tàm insipida nauseantem, aliquâ voluptate recreares. Verùm quid haec ad rumbum? Institueras probare, pium & sanctum esse, de hujusmodi quaestionibus quae non habent exitu̅, & apud quoslibet, & à quibuslibet, in utranque partem disputari, & jam omisso quod coeperas, asseris omnia merâ necessitate geri. Id si constat, si verissimum est, quorsùm attinet torqueri disputationibus? Sin verum & indubitatum est quod decrevit Ecclesia, non tutum est im peritam multitud inem audire rationes, asseverationes, ac dejeratioues diversae partis. Atqui hoc erat quod ego suadebam ut simplices sententiâ catholicâ contenti, credant teneantque quod acceperunt, hoc est quod tu impugnandum suscepisti. Hoc argumentum quod inter eruditos sobriè tractari poterat, tu cogis propalàm in promiscuo mortalium theatro, velut anceps, vocare in disquisitionem. Solent concinatores in Italiâ ferè singulis annis renovare quaestionem de resurrectione mortuorum, de quâ sobriam in scholis disputationem nemo damnat: sed ea res tantum attulit fructum ad pietatem, ut Romanus Pontifex vetuerit illa ventilari apud plebem. Sed delibabo reliqua. Doces nos admodùm religiosè, Dei voluntatem esse omnipotentem, Dei praescientiam esse certissimam, quâ de re qui dubitet, eum prorsùs ignorare Deum, nec certò posse fidere promissis illius, qui falli possit ac mentiri. Fateor ista piè dici, nequè rarò mihi dicta sunt, in meis lucubrationibus. Sed quid haec ad me, qui moneo ne talia disputentur, praesertim apud simpliciores? Quod si tu certum & indubitatum esse credis, Deum necessariò scire omnia, nihil autem contingenter, siquidèm auscultemus tuis rationibus, oportebit omninò disputare, ne putemus Deum esse inscium aut mendacem. Quemad modùm enim de libero arbitrio disputandum putas, quòd impius sit qui nesciat nostram voluntatem tantùm pati, gratiam solam agere, eadem ratio suadebit, ut hoc quoque vocetur in disputationem. Et tamen Theologi qui disputant, an Deusaliquid praesciat contingenter, constanter asseverant quae tu'asseveras, Dei praescientiam falli non posse, Deum non esse mendacem, Dei promissis certissimè fidendum, nec putant ob rem quae contingenter fit, periclitari certitudinem prae scientiae divinae, quod eleganter explicuit Laurentius Valla. Sed illi paulò rectiùs definiunt contingens quam tu. Hìc perindè quasi dixeris aliquid, proximo capite torques fulmen tuae male dicentiae in me, qui doceam ignorantiam Dei, contemnendam fidem, ut proissa Dei deseramus, aliaque multa, quae vix Epicurus praescriberet: nec his contentus, damno, conculco Christianos & Christianismum universum. Quid ni? qui suadeam mediocribus ingeniis, ne de talibus argumentis contentiosè disputent, sed teneant id, quod tradidit Ecclesia. Et hìnc concludis homo dialecticus, meum libellum adeò esse impium blaspemum, ac sacrilegum, ut nusqàum habeat similem. Ante horum pudeat nescio, certè puderet, si quid haberes frontis. Sed proximo capite mitigas atrocissima dicta: Talia inquit, portenta coguntur effutire, qui malam causam susceperunt agendam, quique invitâ conscientiâ, alienae scenae serviunt. Quam tu malam causam appellas, ego cum Ecclesiâ puto optimam: eam licet animo detrectante susceperim, syncerissimâ tamen conscientiâ egi, sive feliciter id feci sive infeliciter, nec ullorum Principum vel favor vel tertor tantùm apud me potuit aut poterit unquàm, ne tuâ quidem saevitiâ, ut in his quae sunt pietatis sciens oppugne̅ quod verum est, aut defendam quod sciam esse falsum. Proindè quo tu saepiùs inculcas, me praeter conscientiam favoribus aut terroribus servire, totiès declaras te aut miserè falli, aut maliciosissimè fingere. Iam quòd admones quantùm sit periculi docere pietatem, mihique precaris Dei misericordiam, adeò non offendor, ut ne videar ingratus, officium referam, te totidèm verbis admonens, tibique Dei misericordiam precans. Caeterùm quòd fateris à me moveri quaestiones aliquòt verè Sophisticas ac supervacaneas, & tamen illos esse tolerabiliores qui conspurcarunt aurum, me, qui simùl aurum abjicio cum stercore, Vide quantùm abs te dissentiam. Arbitror enim tolerabiliùs peccare, qui disputant de frivolis quaestionibus, quàm qui disputationibus suis ea revocant in contentionem, de quibus jam olìm ex Ecclesiae decreto dirempta est altercatio, damnato eo quod falsum erat, & approbato quod erat verum. Eximis te ipsum è numero causâque Sophistarum, sed frustrà, quùm omnes qui tecùm decertant, clamitent sibi rem esse cum Sopistâ vaferrimo: neque tu Sophisticam Theologiam sustulisti, sed mutasti. Contra me, inquis, tibi dicendum erat, nisi maluisses chartas & tempus perdere: quasi cum uno te illìc congrediar. Congredior cum iis qui tecùm, sed non codem modo, tollunt liberum arbitrium. Et si inte propriè scripsissem, non erat fas quicquam admiscere, quod ad te non pertineret? Sunt illìc quaedam quae pertinent ad Carolstadium, quaedam quae ad Melanchthonem, quaedam quae ad Scotum. Et quodam in loco moneo Lectorem, ne putet in te dicta, quem non novi, sed in alios potiùs mihi notos. In hoc libro, quem propriè ac nominatìm in me scribis, quàm multa sunt, quae nihil ad me pertinent, id quod jam ex parte demonstratum est ac posthàc pleniùs demonstrabitur. Vndè hoc habes, quòd in te propriè scripserim Diatribam? Non hoc promittit titulus, & aliud clamat ipsum opus, sed hoc tibi persuaseras, aut fingebas potiùs, quò justiùs videreris in me debachari. Hìnc est quòd in disputatione semel atque iterùm mecùm expostulas, quòd falso nomine te traducam, quasi locum hunc: Extende manum tuam, sic fueris interprotatus, id est gratia extendet, &c. Atqui haec Carolstadius respondit Eccio, cujus verba sunt in primâ responfione: Gratia enim agit manum, & extendit. Rursùs in tertiâ responsione: Satìs enim dixi, quòd gratia extendit manum consilii nostri ad bonum. Rursùs in câdem: Charitas omnia credit, omnia sperat, &c. sic interpretatur: Gratia facit nos patientes, credulos, & operatores. I nùnc, & querere te falsò traduci. Idem mihi satìs procaciter im pingit Franciscus Lambertus & impostorem appellat, in commentariis quos scripsit in Oseae, quasi talia mendacia confingamus in fratres. Scripseram quaedam esse vera, quae tamen aut non essent inculcanda popularibus auribus, aut non quibuslibet verbis essent efferenda. Velutì quùm quidam Sophistae sic nugantur: Deus est ubique. Hoc concesso, inferunt, Ergò est ibì: & nominant locum, quem ego praeverecundiâ non au sus sum nominare, & pono antru̅ scarabei, tu suspiearis de cloacâ quanquàm hoc nihil ad rem. Hìc mecùm sentis, & fateris esse rectum quod moneo, de rebus divinis religiosè sobrieque loquendum: nec satis esse vera dicere, nisi dicas & circumspectè, castisque verbis. Et tamen hìc quoquè doceo Epicurum, lapsus in sacrae Scripturae Deiquè contemptum, & injuriam, blaspemiam, ac sacrilegium. Nam hujusmodi blanditiis scatet undique tua charitas. Sed ad tuum dilemma. Si de his, inquis, quae continentur in sacris literis loqueris, ea omnia quoniam aperta sunt & salutaria, nusquàm non debent invulgari, sin de aliis, nihil ad nos. Non hìc repetam, quòd Judaei quosdam libros sacros, in quibus est Genesis, non permittebant legi, nisi si quis trigesimum annum excessisset: sed agetur hoc aliâs. Nùnc ad illud, nihil ad nos, audi. Si Medicus dissuadens aegroto, ne vescatur calidis in febri, distinguat genera febrium, indicans quid in unaquâque fugiendum aut sequendum sit, nùm aegrotus dicet, quid ista ad me? Dic de meâ febri. Nonnè respondebit Medicus: haec ad te pertinent, ne pates tibi tutum esse vesci quibuslibet, quovis tempore, quemadmodùm tu Luthere doces, quicquid quaestionum è sacris literis nascitur, apud quosvis esse tractandum. Hoc ne fiat, distinguo genera quaestionum. Primùm de iis quae Deus voluit nobis esse ignota, velutì de die supremo, non est pium disputare. Deindè sunt quae voluit nobis esse notissima, ea jubeo etiam edisci. Nonnulla sunt, quae fas est aliquò usquè scrutari, sed non ultrà quàm sat est: quod superat intellectum humanum, servetur illi tempori, quùm videbimus Deum revelatâ facie sicutì est, nùnc per speculum & in aenigmate. In hâc classe pono quaestiones de libero arbitrio, & quae huic adhaerent, itèm de distinctione personarum, de discretione nativitatis & processionis. Postremo loco recenseo quaedam esse, quae tametsì vera sunt, tamen non sine periculo pietatis & concordiae dicantur apud quosvis, sed prudenter dispensanda sunt. Et in his pono multa, quae tu nunc linguâ Germanicâ prodis Idiotis, velutì de libertate Evangelicâ, quae suo loco, sobrieque praedicata, fructu non carent: sic praedicata, quid fructus attulerint, vides. Eâdem in classe ponerem tuum dogma de necessitate rerum omnium, etiam si verissimum esset, nùnc quùm sit falsum, & impium, longè graviore periculo vulgo jactatur. I nùnc & dic haec nihil ad te pertinere. Sed hâc de re aliâs. Nùnc hoc obiter indicasse sufficit. Non igitur hominum culpam in rem confero, nec ex concionatorum vitiis Scripturam damno: sed eos reprehendo, qui Scripturam secùs tranctant, quàm oportet, inter quos te quoquè numero. Verùm hìc rursùs opponis bicorne dilemma: Si rectè disputatur de libero arbitrio, quur damnas, sin minùs, quur profers tuam Diatribam? Respondeo quod anteà respondi, ut hisce de rebus disputaremus, tu nos coegisti, qui quaestionem hanc à scholis in compotationes protraxisti, & aliter disputo, quàm tu, nec disputo dubitans, sed ad versus tuum dogma partem eam defendo, de quâ dubitare pium non est, tenere tuerique sanctum ac religiosum. Iam quùm fatearis referre, quibus verbis Scripturae veritas tractetur apud populum, ut interìm largiar, verum esse quod doces, tu ipse judica, quid fructus ad ferant ad pietatem, qui sic clamant apud rudem plebeculam: Nullum est liberum arbitrium, voluntas nostra nihil agit, sed Deus operatur in nobis & bona & mala. Novi quosdam qui ex Thoma caeterisque, atque adeò ex Iuvenale depingebant apud promiscuam multitudinem omnia libidinum genera. Hi non reprehenduntur, quòd falsa doceant, sed quod vera sine fructu, quoniam intem pestivè. Hoc certè ad tuos pertinet, nequè enim de te propriè scripsi. Ad eosdem pertinet, quod adjicio de tribus Diis, hoc , quùm Petrus A liacensis assentientibus Theologis, putet in aliquo sensu verum esse, tamen apud populum magno cum offendiculo diceretur, inter eruditos nihil habet offensae, quibus cognitu̅ est Dei vocabulum, non semper sonare divinam essentiam, sed accipi no̅nunquàm pro personâ, ut quùm dicimus: Deus gig nit Deum, & Iesum esse filium Dei. Nihil enim aliud intelligunt Docti, quàm esse tres Personas, in quaru̅ unamquanque competat Dei vocabulum. Neque prorsùs negat Aliacensis posse dici tres omnipotentes, ac tres aeternos, & si negaret, consequitur tamen ex his quae concessit, posse dici tres Deos, licet non simpliciter. Quemad modùm enim juxta Dialecticam non est absurdum dicere, tres sapientes unâ sapientiâ, tres bonos eâdem bonitâte, tres omnipotentes eâdem omnipotentiâ, tres esse, sed eâdem essentiâ, tres volentes eâdem voluntate, ità non arbitrior impium dicere, tres Deos eâdem Deitate. Non enim minùs ad substantiam Dei pertinet Deum esse, quàm sapientem esse. Verùm ut haec non asserit Aliacensis, ità nec ego assero. In hoc tantùm adduxi, ut docerem fieri posse, ut quaedam sint vera, juxtà sensum aliquem, quae tamen apud imperitos efferri non expediat. Iam qui tenent literas Hebraicas docent nos in Genesi: Deus fecit coelum & terram, apud Hebraeos esse vocem pluralis numeri, putantes hoc modo declarari, in tribus personis eandem naturam & operationem. Haec extrà causam injicere volui, quod tu pronuncias simpliciter esse falsum , & prorsus alienum à sacris literis. Nùnc ad articulum de confessione & satisfactione, quam ego duntaxàt exempli gratiâ produxi, nec asserens, nec refellens, quae de hâc disputantur, videlicet quùm aliud agam. Et ne usquàm non sis maledicus in Erasmum, qui tuum dogma civiliùs tracta vit, te nullo modo laesit, im pinguis, quòd metuens Tyrannidem Pontificis non ausim damnare confessionem. Non adeò metuo Pontificem, ut si mihi constaret esse damnandam confessionem non ausim inter cruditos proferre meam senten tiam, & an xiis amicis hoc in aurem instillare, denique dare operam, ut citrà graven tu multum, autoritate Principum tollatur. Nùnc ipse servo, nec aliud doceo quâm facio, non tantùm ob id, quia praecepit Romanus Pontifex, sed multò magìs quòd recepit populaus Christianus. Ut enim non omnes constitutiones approbo, ità procùl absum ab illorum sententiâ, qui putant omnes humanas constitutiones aut consuetudines esse rejiciendas, su cces suris aliis, fortassè durioribus his, de quibus vulgus nùnc queritur. Quanquàm video & inter ipsos qui confessionem asserunt, cordatiores, non audere pronunciare an sit instituta à Christo, an sumpta ex divinis literis, an ex generali Ecclesrae constitutione profecta. An hoc est per summas aristas ingredi, non pronunciare de his, de quibus nondùm clarâ voce pronu̅ciavit Ecclesia? Nec hìc accuso vel te, vel tuos, sed meu̅ ipsius animum qualis sit profiteor. Quare vide Luthere, nisi te prorsùs exoculavit odium Erasmi, quàm sine causâ tibi dicta sint illa tàm virulenta. Itaque inquis, sepositis interìm Deo & conscientiâ, quid enim ad Erasmumum, quid ille in his rebus velit, & quid huic expediat, in larvam externam ruis, & vulgus accusas, &c. Hujusmodi convicia si funderes aliquandò in re atroci, jam evictâ, posset appellari vehementia, nùnc quùm tu nusquàm non crepes ejusmodi, nec ullum facias finem, quùm nihil sit dignum ullo convicio, nec probaris quod assumis, nemo Luthere non pespicit istam tàm impotentem maledicentiam tuam animi tui morbum esse, quem ego malo contemnere, quàm imitari. Post haec aggrederis meam sent entiam, sanè perquàm festiviter ridens, & irridens meam similitudinem, quo schemate videri volo abundare copiosus quidem Orator, sed nihil intelligens eorum quae loquor. His conviciis sic assuevi ut propemodùm etiam delecter, nisi quòd verear ne animus iste tuus tàm ferox, mundum maximis involvat malis. Nam Erasmi levissima sit jactura, modò regnet Evangelium. Sententia haec erat: ut sunt morbi quidam qui minore malo tolerantur quàm tolluntur, ità quaedam irrepserunt in populum Christianum, quae satiùs est ferre, quàm ut dùm conaris submovere, malum exasperes. Hic exemplis tecùm non agam, quoniam nec tutum est, nec admodùm ad causam pertinet. Tantùm illud ex te scire cupio, Finge in Principibus multum fuisse Tyrannidis erga rusticos, quod mihi non constat, utrùm conducibilius erat rusticis, ferre dominos iniquiores, an hos experiri tumultus? in quibus tòt millia perierunt, & adeò calamitas depulsa non est, ut jugum conduplicatum sit, asperiusque redditum. Haec verba mea non tàm accusant tuos, quàm me excusant, cui frequenter impingitur, quòd non acriter stringam calamum in vitia Pontificum & Episcoporum. Et tamen haec ad te quoquè pertinent, quandoquidèm ad te rapis. Sit enim ista causa tanti momenti, quanti vis esse, tamen importuna tua maledicentia nulli omninò mortalium parcens, facit ut non solùm nihil proficias, verùm etiam conduplices & exacerbes Tyrannide̅, quam extinctum tendis, & eos provehas, quos cupis oppressos. Est aliqua ratio tollendi malum, quod inveteratum longè lateque radices egit. Exaggera hic causam tuam quantùm libet, quo melior est, hoc tu magis accusandus, qui tàm malum agas Medicum. Neque cuiquam pugna est cum verbo Dei, quod totiès intonas, sed cum tuis interpretatiouibus. Iam & illud vide, nùm istis rationibus Apostoli doctrinam Evangelicam in vexerint in mundum, quibus tu restituis, sicut ais. Nùnc ubì calumniantur immerentes, nùm scurrilibus dictis debacchantur in quemlibet? Nùm quem suspendunt naso, nùm strophis calumniis, ac minis agunt Evangelii negocium? Nùm utuntur tantâ linguae petulantiâ? Poteram hìc alia multa commemorare, quae premo, tua prudentia fortasse divinat quid sentiam. Si tu scis hos tumultus divinitùs ortos, ego nescio, nec futurus sum illorum vel autor vel adjutor, non desino tamen orare Christum, ut undecunque ortos, & quomodocunquè progressos, omnipotens artifex vertat in gloriam suam, & in Ecclesiae salutem. Vehementer offendit te haec mea sententia, licet verum dicere, sed non expedit apud quoslibet, nec quovis tempore nec quovis modo. Et ineptè cito Panlu̅: Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt, quòd Paulus illìc non agat de praedicandâ veritate, quam vult apud quosvis quovis tempore, quovis modo praedicari: sed de vitando scandalo infirmorum. Esto, ut dicis, sed haec sententia latiùs patet suâpte naturâ. Siquidem charitas quae Paulo suadebat ut abstineret ab aliòqui licitis, eadem suadebat, ut doctrinam Evangelicam ad utilitatem hominum dispensaret. Iàm illud mihi vide quantò minùs ad rem faciant quae tu refers: praedica verbum, insta, opportunè im portunè. Et, modò verbum Dei annuncietur: Rursùs verbum Dei non est alligatum, &: Ite praedicate Evangelium omni creaturae. Nam in his verbis opportunè importunè tropus est, qui non indicat verbum esse praedicandum ubì non oportet, sed instantiam Evangelii praedicandi commendat: quanquàm adjicere debueras quod illìc additur, argue, obsecra cum omni lenitate & doctrinâ, lenitatem enim in te requirunt etiam tui. Caeterùm scribens Philippen. Non laudat eos qui insyncerè praedicabant Evangelium, sed gaudebat illorum insynceram operam, tamen cedere in Evangelii profectum. Ad haec Paulus alligatus, tamen gaudet verbum Dei non esse alligatu̅, sed indies latiùs spargi Obsecro te, an Paulus docuit eadem apud omnes quae tu doces? An quùm admoneo doctrinam esse temperandam ad utilitat em auditorum, alligo verbum Dei? Nam hoc im pingis, & interìm assumis, quicquid doces esse verbum Dei: ut nihil jam supersit, nisi ut fias Christus, denuò praedicans Eva̅gelium. Atqui quemadmodùm nobis non constat quo spiritu ducaris, ità nobis nondùm persuasum est quicquid doces esse verbum Dei. Quid alii sapiant nescio, ego certè profite or me esse de eoru̅ numero, qui mallent mori deiciès quàm semel impedire cursu̅ verbi divini. Neque nostame̅ de eo loquebamur, sed de quaestionibus quae nùnc orbe̅ concutiu̅t. Et tame̅ Apostoli primùm jussi sunt praedicare regnu̅ Dei, celant es Iesum esse Christu̅. Et Petrus initio praedicationis Iesum virum appellat, tacens de divinâ naturâ. Nec aliud Paulus facit apud Athenienses. Idem habet lac quo fovet imbecilles, habet solidum cibum quo vegetat fortes, & habet sapientiam, quam non apud quoslibet, nec in propatulo, sed apud perfectos in occulto profert, quem locum tu non recte citas, sapientiam in mysterio absconditam. quùm sit apud Graecos, loquitur in occulto sapientiam quae est recondita. Quin & ipsi Apostoli jussu domini excutiunt pulverem pedum in eos qui rejiciunt sermonem Evangelicum, & in Actis imponunt gentibus, ut abstineant ab Idolothytis, suffocato, sanguine & scortatione, nec statìm docent legem prorsùs abrogandam. Postremò sunt rudimenta Philosophiae Christianae, quae traduntur catechumenis, donec proficiant ad magis recondita. Hebr. 6. Quapropter intermittentes inchoationis Christi sermonem, ad perfectiora feramur, &c. Ecclesia verò ne haec quidem solet temerè committere postulantibus initiari, nisi fidejussores spopondissent abesse dolum malum, & mysteria vocantur, id est, sacramenta. Nùm ideò vocantur mysteria, id est, arcana, quòd apud quoslibet essent evulganda? An tu putas Christianos olim arcanum Eucharistiae, vulgo prodidisse Judaeis ac gentibus irrisuris? Quin ipse dominus, aliter respondet Pharisaeis maliciosè tentantibus, aliter Sadducaeis per imperitiam, stultam proponentibus quaestionem, cujus etiam illa vox est: Nolite sanctum dare canibus, & ne projiciatis margaritas vestras ante porcos. Idem praecipit Apostolis, ut ingressi vicum aut oppidum explorent si qui digni sint, mòx iis annuncient Evangelium, sin minùs excusso pulvere aliò se conferant. Rursùs dominus qui dixit per Ecclesiasten: Est tempus loquendi, & tempus tacendi: ad Herodis percontationes prorsùs obticuit, Pilato pauca respondet, in monte copiosè docet discipulos arcana Evangelicae philosophiae. Nec eodem modo Paulus agit cum Atheniensibus, quo cum Hebraeis, illis orditur Evangelium à quibusdam apud ipsos notis ac receptis, Hebraeos incredulos legis Mosaicae praesidiis oppugnat. Apud Festum & Agrippam quantâ civilitate temperat sermonem suum, hoc est, quàm tui dissimilis est. Idem aliquandò mutat vocem suam, inserviens auditorum utilitati. Carolstadii sententiam de Synaxi rectè impugnas: sed fingamus eam esse veram, nonnè diceres non in tempore proditam, primùm hoc rerum statu, quùm plus satìs exulcerata sunt omnia, deindè quia non tradidit doctis ventilandam, sed germanicâ linguâ vulgo prostituit, magno Christianae concordiae detrimento. Ipse in spectris tuis doces, quid sit inculcandum morientibus, reprchendens eos qui gravant illos intem pestivis sermonibus: & nùnc dicis nihil referre, quid, apud quos, quo tempore, quo modo dicatur. At reclamat tibi Sapiens Hebraeus, musicam in luctu, narrationem esse intempestivam. Paulus, inquis, coràm toto mundo dixit: Deus quos vult indurat, &c. At Paulus nusquàm scribit, quod tu mundo ingeris, liberum arbitrium nihil esse nisi nomen inane, neque nostros conatus quicquam ad rem facere, sed merâ necessitate fieri omnia, Deum in nobis operari & bona & mala. Haec sunt quae nolebam evulgari. Haec satìs arguunt ne ipsum quidem Evangelium apud quosvis, quovis loco, quomodò libet, esse praedicandum, sed ex audientium utilitate dispensandum. Quantò minùs id fieri convenit in quaestionibus quae trahuntur è sacris libris, quaedam etiam ex humanâ philosophiâ, velutì quùm disputamus de Eucharistiâ, quomodò corpus possit esse sine dimensionibus, & quomodò idem corpus sit in diversis locis? Quod si contendis nihil omninò referre, quomodò praedicetur Evangelium: quin ipse simili saevitiâ debaccharis in Caesarem, quâ in Pontificem & Episcopos, Caesar enim magìs obstat Evangelio tuo quam Pontifex. Hìc nimirum cogeris adferre Paulinum illud: Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt, & abs te dicetur aptè, quod à me ineptè fuerat citatum. Haec quùm sint per se dilucida, nimirùm evidens est, quantùm tu verborum incassùm fuderis, & quàm nihil ad rem citaris sacrae Scripturae testimonia & quàm parùm rem pestivè fumos illos tu os protuleris. Paulus dicit: Verbum Dei non est alligatum, & Erasmus alligabit? Et dominus dicit: Ite in universum mundum, Erasmus dicit: Ite aliquò, aliquò non. Rursùm: praedicate Evangelium omni creaturae: Erasmus dicit: A pud aliquos, a pud aliquos non. Denique quasi haec tàm insulsa non fuerint satìs, addis novam facetiam, Graecas aliquòt voces occinens, prosopolepsias, topolepsias, tropolepsias, chreolepsias: his quandò tua sunt, miror te non etiam addidisse cenolepsias. Haec enim tàm stulta, aut alius addidit tuo libro, aut non eras sobriùs quùm scriberes. Mirum verò quàm in loco nobis hìc adducis, Deus personas non respicit, hoc est, Deus ex omni gente, ex omnium mortalium genere per fidem ad mittit ad Evangelii gratiam, ergò nihil refert, quid, apud quos aut quomodò disputes. Nec his contentus adjicis epiphonema: Vides, inquiens, iterùm, quàm temerè irruis in verbum Dei, quasi tuas cogitationes & consilia longissimè illi praeferas. Si haec à febricitante dicerentur, quid dici poterat insaniùs? Ego toto pectore veneror verbum Dei, sed non arbitror quicquid asseveras esse verbum Dei. Et si Dei verbum non tractes meliore fide quàm tractas nostra, perspicuum est quantùm opor teat tribuere tuo Evangelio. Ego si minùs eruditè, saltem timidè, cumque reverentiâ tracto sacras literas, in haerens Orthodoxorum vestigiis, ac metuens ab Ecclesiae decretis recedere. Tu violentus irrumpis, ac submotis omnibus, contendis hoc sentire Scripturam quod vis, quodque tuis dogmatibus commodum est. Breviter sic rem geris, quasi tuam velis esse victoriam non Evangelii, & quasi sacrae Scripturae dominus esse postules, non dispensator. Efflagitas à me ut praescribam oportunitatem docendae veritatis. Im pudenter hoc flagitas ab Erasmo, qui nihil omninò scit, nec novit personas, tempora, modos, certè nescit corda hominum, quae solus omnia novit Lutherus. Atque in hoc triumpho camelum saltantem nobis exhibens lascivis inverso Virgilii carmine: Ante suum clauso componet tempore finem mundus. Vidisti quicquam istiusmodi infrcetiarum in meâ Diatribâ? Mòx facis me praescribentem formulam, ne Papa indignetur, ne Caesar irascatur, &c. Quanquàm nec ista quae velut absurda fingis, tàm sunt, quàm videri vis. Quid enim peccat, si veri praedicator sic orationem moderetur, ut quoàd fieri potest, non exasperentur potentes, sed alliciantur potiùs quàm provocentur, & si spes nulla est, saltem ne sine fructu irritentur. Et tamen quod exigis jam ex parte praestiti, non ex me, sed ex sacris literis. Qui canibus objicit sanctum, qui margaritas porcis, peccar: & in contem ptores excutite pulverem. Habes personas Quùm nulla spes est fructus, sed nihil aliud quàm tumultus excitatur, cedendum est, donec sese offerat melior oportunitas. Habes tempus. Caeterùm docendi modus ex his omnibus circumstantiis sumitur, nec omnes certò praescribi possunt, quandoquidèm ex re nascuntur ac variantur, sed hoc dispensatoris prudentiae relinquitur, quid cuique conveniat. Paulus mavult consuere coria, quam ali beneficentiâ Corinthiorum, quod tamen suo jure poterat, nec circunducit sororem mulierculam, sed omnia sustinet, ne quod offendiculum det Evangelio. Apostoli ductas uxores relinquunt Evangelii studio, nec ducunt, quùm nulli fuerit interdictum: nùnc qui jactant pro Evangelio milliès esse moriendum, ea faciunt, quae plurimos alienant ab Evangelio. Si bonus medicus est, qui quibuslibet quaelibet porrigit pharmaca, sit bonus Theologus, qui nullâ vel personaru̅ vel temporis habitâ ratione, quomodocunque provulgat verbum Dei. Omnis inquis Scriptura divinitùs inspirata, utilis est ad docendu̅, ad arguendum, ad corripiendu̅, ad erudiendum. Nihil igitur tuâ refert, quid apud quos, quomcdò proferas aliquid è facris literis? Eadem docebis catechumenum, quae jàm futurum Episcopum? Iisdem locis ages cum ethnico philosopho, quibus cum Iudaeo? Eadem mysteria proferes apud irrisurum, & discendi cupidum? Nec deliges è sacris literis quae dicas apud sacras virgines, & lenones scortaque publica: nec referre putabis, utrùm privatìm comiter moneas principem aut Episcopum, an apud populum seditiosè vocifereris in illos, nec aliter obiurgabis ingenium putidulum, & ad desperationem proclive, quàm erectum, ferox, & contu max? Atque hìc mihi ingeritur mea Paraclesis, in quâ volo neminem secludi à lectione sacrorum voluminum. Idem multò diligentiùs ago in appendice, quae praecedit paraphrasim in Evangelium Matthaei: verùm praescribo qualem esse velim qui legat libros sacros, & rationem indico quâ legi debeant. Si permitto omnibus ut legant sacros libros, ideò ne de quibuslibet difficultatibus, apud quosvis, & quovis modo disputandum est in utranque partem? Et huic capiti additum est virulentum epiphonema: Quorum, inquis, furoritu Erasme, hoc consilio tuo perniciosè inservis. Taxans quorundam incivilitatem, monueram si quid fortè perperàm esset constitutum in Concliis, ità corrigendum, ut tamen parceretur, quantùm fieri posset, autoritati Pontificum & Conciliorum, quam non expedit vulgo contemni. Si idem efficit civilitas quod tu multus, nonnè quod tranquilliùs est, praeferendum est? Si tu mavis seditiosam maledicentiam, ego plurimùm abs te dissentio: Imò tuae sententiae reclamant & literae & vita Apostolorum. Quorsùm igitur attinebat hoc scomma, nisi quòd nunquàm maledicendo fatiaris? Hoc scilicet Papa voluit à te dici, & audit libentiùs quàm Evangelium, ingratissimus si te Cardinali pileo cum censibus non rursùs honorarit. Non te pudet Luthere manifestae vanitatis? Mihi ne datur ullus census à Pontifice? Imò quod Adrianus obtulit recusavi. Galerum Cardinalicium aut dedit aliquis, aut ambii, qui dignitates multò etiam inferiores manibus pedibusque recusavi? Sed quid faceres? Hujusmodi fabulae jactantur inter fratres fideles, quibus diffidere nefas est. Quàm tibi nihil est pensi, quid in quem dicas. Sed haud scio an tu rursùm posueris pro vicissìm, ne videaris infantiam omnò insimulare. At interìm non dèsinis impingere; quòd contra conscientiam ea defendam quae non oportet, in gratiam Pontificum, à spe praemiorum: quo nihil est falsiùs, id quod te quoquè scire credo, quantum vìs dissimules. Iam quod totiès inculcas fieri non posse, ut hominum co̅stitutiones serventur cum Evangelio, prorsùs abste dissentioqui video quasdam hominu̅ constitutiones esse necessarias, quasdam utiles, tamersi displicet immodica turba, in quâ no̅nullae sunt quae meo quide̅ animo rectiùs tollerentur. Et hìc si vellem ingererem, quàm tibi non constes, quùm alicubì pronuncies, ceremonias infirmis esse necessarias. Nam certum est hominu̅ constitutiones ferè in ceremonis versari. Sed interìm hìc aliud agimus, nec est animus ab argumento digredi, ne nimiùm operae in his rixis ponamus. Tandèm & hoc caput claudis dilem mate: Si de verbo Dei sic sentis, impiè sentis: si de aliis, nihil ad nos verbosa disputatio consilii tui. Iàm ostendi referre, sacras literas apud quos doceas, deindè demonstratum est, me non tantùm loqui de sacris literis, sed de quaestionibus hìnc existentibus, quibus tandèm & admiscet sese humana philosophia. An hoc est Dei verbum, omnia ex merâ necessitate fieri, & nostros conatus nihil ad rem facere? Hoc paradoxon tuum interìm fingo verum in aliquo sensu. De quo si perconteris alios, dicent esse haereticum. Nec ideò taceri volui quia durum est, ùt ais, sed quòd homines ad malum pronos, & imbecilles invitet ad licentiùs peccandum. Tuum paradoxon elicis è sacris literis, sed opinionem suam Ecclesia quoquè sumpsit è sacris literis, ut jam res pendeat, non à verbis Scripturae, sed ab interpretatione. Caeterùm in hoc peccas, quòd nobis perpetuò tuam interpretationem obtrudis pro verbo Dei. Itaque nec impiè sentio de sacris literis, in quarum interpretatione malo sequi sententiam tòt Orthodoxorum & Ecclesiae, quàm tuam unius & paucorum tibi juratorum, & tamen ad te pertinet mea disputatio, qui tale dogma inculcas auribus imperitorum, quale si citrà controversiam verum esset, non absque periculo evulgaretur apud quoslibet. En iterùm syllogismus cornutus opponitur. Si haec paradoxa dicis esse hominum inventa, quid aestuas, contra quem dicis? &c. Sin autem Dei verba esse credis illa paradoxa, ubi est frons tua? &c. Audi contra, nobis videntur esse commenta haereticorum, divinas literas ad suum sensum detorquentium. Et tamen hìc fingo esse humanam opinionem è sacris literis, fortassè perperàm intellectis, conceptam, quam patiar inter eruditos sobriè disputari, apud promiscuam multitudinem jactari nolim. Aufer igitur ista, verbum Dei, verbum Dei. Non est nobis bellum cum verbo Dei, sed cum tuâ asseveratione: nequè enim pugnat secùm Dei verbum, sed hominum interpretatio cum interpretatione colliditur. Si judicium Ecclesiae te movet, quod asseveras commentum est hominum, quod impugnas, verbum est Dei. Si nihil te movet, tame̅ evidentissimis rationibus evincas oportet quod asseris, priusquàm jubeas nos in tuam ire sententiam, pugnantem cum tòt Ecclesiae luminibus, atque adeò cum publico Ecclesiae judicio. Nùnc quùm antequàm congressus sis cum meâ Diatribâ, sic exultes, insultes, gestias, quid aliud quàm triumphum agis ante victoriam? Ista Rhetores servant jam probatae rei, si libeat ad singulas causae partes agere triumphum: aut perorationi, si sint unico trium pho contenti. Sed indecentiùs est quòd non tantùm exilis, gestis, ac ludis sed ostentas trophaea nondùm erepta, circum fers hostis prostrati simulacrum, quem nondùm aggrussus es. Quàm enim ineptis tuo schemate , qui me non pateris similibus, hoc est, vulgatissimo schemate uti: Scilicet creator tuus à te creaturâ discet, quid utile & inutile sit praedicari, ac stultus ille vel imprudens Deus hactenùs nescierit quid doceri oporteat, donèc tu magister ejus, modum ei praescriberes sapiendi & mandandi, quasi ipse ingnorasset, &c. Scilicet ista tàm stolida videntur tibi salsè dicta, quasi jàm eviceris tuum de libero arbitrio dogma, sine controversiâ esse verbum Dei, & quasi dispensator verbi divini non debear circum spicere, quid apud quos, quo tempore, quove modo depromat è duplici penu sacrarum literarum, quod accommodum sit auditorum saluti. Dic te quaeso: Nullum ne vidisti unquàm concionantem, qui tibi displicuerit quòd parùm tempestiva loqueretur? Nonnè rectè facit qui in quadragesimâ ea proponit populo quae faciunt ad poenitentiam, vitaeque correctionem? feriis paschalibus laetiora deprompturus? Opinor, & te dicturum apud populum reputare nonnunquàm quid dicendum, quid reticendum, & quibus modis tractandum sit quod assumis. Et haec qui monet praeit creatura Creatori, Deoque praescribit sapiendi mandandique modum, & Deum vivum, nihil aliud imaginatur esse, nisi levem aliquem & imprudentem rabulam in aliquo suggesto declamantem, aliaque tàm stulta ut víx credam ex tuo ingenio profecta fuisse. Ex hâc ad monitione meâ consequitur, quod infers. Plane hìc prodis mi Erasme, quàm ex animo superiùs venerandam divinorum judiciorum majestatem suaseris. Quis Luthere fuit ille perditus sycophanta, qui haec libro tuo admiscuit? An ille qui monet sacram doctrinam, ad utilitatem audientium esse tem perandam, fictè docet, in sacris literis reverenda mysteria, quae superant intellectus humani modum? An ille blasphemus est in Deum? Nam hoc subjicis in proximo capite, qui non vult altiùs penetrari in quaestionum adyta, quàm conducit ad salutem & Christiani gregis concordiam? qui verbi divini dispensatorem, vult esse sobrium, ac circum spectum, ut sciat quid cuiquè convemat? Nullus igitur non videt, quantùm hic fundas tragicae facundiae, hoc magìs ridiculus, quo vehementiùs & impotentiùs, praeter causam verbis debaccharis. An docet Deum non esse timendum, qui docet nulli salutem contingere, nisi ex misericordiâ Dei? qui fatetur Deum quosdam attrahere, quosdam suo animo relinquere, cousilio arcano & inscrutabili? An quisquis non accedit tuis assertionibus & interpretationibus pen sat divinam Scripturam ad sensum im piissimorum hominum? Et qui vel ob imperitiam quam tu mihi tribuis affatim, vel ob in becillitatem animi, non audet sese tuae fidei committere, jàm publico Ecclesiae judicio damnatae, mavultque tót insignium virorum sententiam, mavult Ecclesiae decretum sequi, quam tuum & Uviclevi dogma, is impiam indignationem suam declarat adversus Deum? Hujusmodi conclusiones homo dialecticus colligis ex meis verbis, & cum his mirâ sedulitate , aut si quid umbiâ inanius? Haec igitur quùm sint alienissima à re, de indè manifestò falsa, debebant omninò taceri ab eo qui praeter summam eruditionem, etiam spiritum Dei sibi vindicat, multominùs con veniebat tòt verbis inculcari, repeti, infigi. Quae si vera essent, & ad rem pertinentia, tamen erant, ut dixi, post partam victoriam in triumpho decantanda. Mòx ità respondes quaestionibus meis, quasi ego docuerim, homines absquè Spiritu posse vitam corrigere, aut quasi Spiritus per illum non operetur in animis hominum, qui circum spectè dispensat sermonem Evangelicum. Nisi fortè sentis solam electionem Dei satìs esse, nec opus esse doctoris officio. Quid est igitur, quòd apud Ezechielem Dominus sic litigat cum malis Pastoribus? Ad secundam sic respondes, quasi docea̅ à quoquam amari posse Deum, nisi fuerit attractus ab eo. Quùr objurgantur apud Esaiam muti Pastores? quia tacuerunt ubì proferendum erat verbum Dei Eâdem ratione sunt objurgandi, qui vel aliud praedicant quàm verbum Dei, vel aliter praedicant quàm oportet. Et hìc rursùs blasphemu̅ facis Erasmum, homo blasph. undique scatens, agnosce tuas voces, verè inquam tuas Luthere. Sic habe̅t. Quu̅ ego fecisse̅ impios murmurantes adversus bonitatem ac justiciam Dei, sic loqueris: Nullus hominum credet, neque poterit, electi verò credent, caeeri non credentes peribunt, indignantes & blaspemantes sicut tu hìc facis. Quam hìc vides meam blaspemiam? an quia recito quid impii dicturi sint? ac ne quis suspicetur haec sub meâ personâ dici addo: Sic enim interpretabuntur plerique, sunt enim fermè mortalium ingenia crassa & carnalia, prona ad incredulitatem, proclivia ad scelera, propensa ad blasphemiam, ut non sit opus oleum addere camino. Hactenùs Diatribe. An haec verba non satìs declarant, quorum murmura recitem? An ideò blasphemus sum, quòd nolim occasionem dari propensis ad blasphemiam? Talia scilicet effundit spiritus iste cujus arbitrio regeris Sed ad reliqua properandum. Benè habet, tandèm satiatus opinor conviciis, permittes aliquantisper respirare, vertis enim te jàm ad docendum, quod utinàm solùm egisses. Adducis autem duas causas, quarè tuum dogma debuerit apud omnes invulgari, quarum una est, ut homo, sui desperans ac dejectus, non aliundè speret salutem quàm à solo Deo, cujus misericordiae proximus est, qui intelligit se suis viribus ne tantulùm quidèm posse ad assequendam salutem. Altera est, ut per hoc dogma detur locus fidei, cui non esset locus, nisi Deus quùm sit justus, videretur injustus, & quùm sit misericors, videretur crudelis, & nisi videretur occidere, quùm vivificat. Objicerem nec ista suo loco dici, nisi tuum esset dogma, nihilreferre, quo loco dicatur. Quùm enim haec tractentur in dìsputatione nostrâ, ubì pugnas cum argumentis meis, dixisses tempestiviùs. Sed tamen quoniàm rem seriam aggrederis, non gravabor tùm audire, tùm respondere. Necessarias autem gravissimasque causas nobis adferas oportet, si persuadere velis, hoc quod jam seculis tenuit populus Christianus cum suis doctoribus, & in hunc usquè diem tenet Ecclesia, perniciosum esse dogma, impium, haereticum ac blasphemum, tuum verò esse praecipuum articulum Christianae fiei, sine quo nemo possit esse salvus. Ne dixeris igitur quòd ex abundanti deprompseris duas causas, nam prima causa, quâ nobis imponis silentium, dicens: Satìs est, quòd Deus voluit haec invulgari, nec est hominis quaerere quùr ità velit, nihil ad versum nos facit, proptereà quòd assumit pro confesso, quod est controversum, videlicet tuum dogma esse verbum Dei. Quare ne posthàc nos urgeas istâ responsione, nisi priùs eviceris quod assumis, ut certissimum, quùm non solùm sit anceps, verùm etiam à scholis & Ecclesiae primoribus damnatum. Excutiamus igitur Achilleas tuas & invictas rationes. Mihi quidèm per se neutra videtur impia. Quis enim non fateatur esse pium, ut homo sibi diffisus, totus pendeat à misericordiâ Dei? Et piè docet, qui docet facta Dei non esse dijudicanda, sed certò credendum, Deum semperesse justissimum, etiam si quandò sensibus humanis videatur injustus, esse misericordissimum, etiam si quandò videatur crudelis. Haec inquam, omnia piè sancteque docentur, sed tamen multùm absunt ab eo, ut nobis approbent tantam necessitatem tui dogmatis, quantam videri vis. Ais enim alicubì, citiùs optandum ut totus mundus pessùm eat in chaos, quàm ut hoc dogma rejiciatur. Immò fructus utriusque tuae rationis sequitur ex opinione, quam hactenus ut piam sequitur Ecclesia, ut novo dogmate tàm seditioso nihil sit opus, ne commemorem interìm vitata pericula, quae tuum dogma secùm trahit, rursusque commoda, quae secùm nostra ducit opinio. Nam quod ad priorem attinet causam, in Diatribâ demonstro, eundem dejectionis fructum sequi ex opinione quam defendo, qui sequitur ex tuâ. Qùur enim sibi fidat, qui scit se nihil posse nec incipere nec finire, nisi auxiliante gratiâ Dei, cui fateor summam omnium quae rectè fiunt acceptum ferri oportere. Neque quicquam interest inter te & me, nisi quòd ego facio nostram voluntatem cooperantem gratiae Dei, tu facis nihil aliud quàm patientem. Nam quod addis, quamdiù persua sus fuerithomo se vel tantulùm posse pro salute suâ, manet in fiduciâ sui, nec de se penitùs desperat, & ideò non humiliatur coram Deo, &c. & occultè manet superbus & gratiae Dei adversarius, Haec ut fortiter abs te dicuntur, ità dicuntur absquè ullâ probatione, & reclamante scripturâ: nec omninò quicquam habent novi praeter hyperbolen. Dicis, qui nihil dubitat à voluntate Dei pendere, is prorsùs de se desperat, nihil eligit, sed expectat operantem Deum. Is proximus est gratiae, ut salvus fiat: Eadem nos dicimut, nisi quòd non satìs intelligimus quid sibi velit illa particula: nihil eligit, nisi fortè sentis eum diffidere Deo, qui sibi vitae genus eligit, quod vel aptiùs judicat vel tutiùs. Caeterùm quòd in immensum exaggeras desperatione̅ sui, & redactionem in nihilum, tuae sunt hyperbolae. A liòqui conclusio tui sermonis, non minùs quadrat nostro dogmati quàm tuo. Ea sic habet: Haec est, inquam, una ratio, ut pii promissionem gratiae humiliati cognoscant, invocent & accipiant. Quomodò se eriget adversus Deum, qui novit sibi nullam esse salutis spem absque singulari Dei gratiâ, qui persuasum habet vires hominis universas nihil provehere ad salutem, nisi adsit gratiae praesidium: praesertìm quùm non ignoret, hoc totu̅ quod potest naturae viribus, esse gratuitum Dei donùm. An qui cupiat oceanum transmittere, confidit se hoc posse assequi, nisi contingat navis & venti? Et tamen inter navigandum no̅ erit ociosus. Neque enim liberi arb. professio hùc tendit, ut homo minùs tribuat Dei misericordiae, sed ne desit operanti gratiae, & habeat quod sibi imputet si pereat. Ego sic exaggero Dei misericordiam, sic extenuo vires hominis, ut in negocio falutis nihil sibi possit arrogare, quandoquidèm hoc ipsum quod est aut valet naturae dotibus, Dei munus est. Tu sic attollis gratiam, ac deijcis hominem, ut alteram aperias foveam, quam occlusimus, paululùm quiddam tribuentes libero arbitrio, videlicet quòd se accommodet gratiae, vel avertat à gratiâ. Altera ratio non impia quidèm est, sed ad versus me nihil facit. Hoc ipsum doceo, quod tu, ut homo diffisus suis viribus totum se praebeat operanti gratiae divinae, credatque Deum justum, etiamsi videatur humano sensui injustus, clementem, etiamsi videatur crudelis. Quanquàm ne id quidèm perpetuò verum est. Etenim apud Esaiam Deus provocat Israëlitas, ut veniant & arguant ipsum si possint. Et Ezechielis 18. velut ex aequo disceptat cum populo, coarguens illorum injustitiam & suam evincens justitiam. Nec Deus semper abscondit suam erga nos misericordiam, ut sit locus fidei, sed multis argumentis approbat nobis suam misericordiam. Nec abscondit suam veritatem, quò majore merito credatur verax, sed tòt Prophetarum oraculis, tòt figuris, tot miraculis, deniquè praestando per Filium & Apostolos, quae promiserat, declaravit se veracem esse. Quin ipse Dominus quanquàm ad tempus dissimulavit naturam divinam, tamen veritatem non abscondit, sed omnibus modis illustravit, ne quid haberent increduli, quod suae culpae praetexerent. Itaquè quod addis , si posset ullâ ratione comprehendi, quomodò is Deus sit misericors & justus qui tantam iram & iniquitatem ostendit, non esset opus fide, nemo tibi concedet: sed Dei benignitas sic alit fidem nostram, ut ex quibusdam argumentis, quae sensu ac ratione comprehendimus, credamus & illa quae comprehendi non possunt. Tantum de his hoc loco dixisse satis est. Videbar evasisse, sed eccè paratum est aliud cornutum dilemma. Si credis, inquis, esse vera paradoxa, quùm sint maximi momenti, non aliâ re magis irritabis curiositatem hominum ad investigandum, quàm dùm doces non esse evulganda: Si verò credis non esse vera, doce occultanda, non quòd inutilia sint, sed quòd falsa. Audi paucis ad haec: Si credidissem tuum paradoxum esse verum, non opposuissem meam Diatribam. Et si te tantoperè offendit mea civilitas, quòd disputandi gratiâ, finxerim aliquo sensu verum esse, contentus vocare paradoxum, utere vocabulis & judiciis aliorum, qui pugnant cum tuis paradoxis. Sunt enim in promptu. I llìc reperies non Scepticas ambigvitates, quas execraris, sed meras assertiones Stoicas, quibus delectaris. Tantùm ne mihi fraudi sit, quòd comitèr res asperas verbis mollioribus tractavi, quò minùs concitaretur tumultus, re. bus plùs satìs exasperatis, & veritas certiùs elucesceret. Et ridiculè me jubes tacere priorem, quùm per te jàm sit evulgatum problema, cujus ea pars quam tu propugnas periculosè ingeritur auribus populi. Verùm illud urit animum tuum quòd adamatam tuam opinionem ausus sim attingere, secùs quàm velles. Cujus studio ante tempus incipis nobis probare rerum omnium necessitatem, assumens veluti tuo jure, quod nondùm evicisti, videlicet nos nihil operari, sed solum Deum operari in nobis & bona & mala, & tamen mòx duos facis Deos, qui vicissìm insideant voluntati nostrae, agantque quò velint. Et sic distinguis necessitatem coactionis & immutabilitatis, quasi nos ista confuderimns. Quòd ais hominem peccato captivum, non posse suis viribus voluntatem suam ad bonum flectere, nisi affletur gratiae sibilo: fatemur & nos, praesertìm si de flexu efficaci sentias. Caeterùm illud mihi tecùm non convenit, quòd ais, hominem in quo operatur gratia, non posse sese avertere à gratiâ, quemadmodùm qui in sole est no̅ posset occludere oculos. Aliòqui quùr arguuntur apud Paulum, qui semel illuminati, gustato dono coelesti, ac participes facti Sancti Spiritus, prolapsi sunt ad malitiam? Nec similitudo tua probat, nostram voluntatem omninò nihil agere. Nam jumentum regitur quidèm à sessore, tamen obtemperans illi, agit aliquid cum illo. Nonnunquàm obnititur freno, calcitrat, resistit, interìm & excutit sessorem, non quòd Deus possit excuti, sed quod offensus inobedientiâ nostrâ, relinquat nos nostris cupiditatibus. Porrò illud è Psalmis, Vt jumentum factus sum apud te, & ego somper tecùm, legerant & illi, quibus non placet ista rerum omnium necessitas, legerant & Christum asino insedisse, verùm nihil aliud arguunt, quàm rectricem ac moderatricem gratiam, admone̅tque ne gratiae repugnemus. Sed ut dictum est, ante tempus abs te dicta, suo loco tractabuntur accuratius. Haec quidèm abs te triumphaliter dicta sunt, sed ante tempus, sed nondùm evicto cui niteris. Nuncelatus rebus secundis audes majus quiddam polliceri quod est in victoriâ pulcherrimum, te me meo jugulaturum gladio, planéque convicturum, me imprudentem negare, quod tantâ prudentiâ conor asserere. Quod ni strenuè praestiteris, interposito sacramento vis omnia quae in hoc libro ad versùm me scribis esse revocata, rursùs omnia confirmata quaemea Diatriba in te vel asserit, vel quaerit. Agè Luthere, accipimus conditionem, tu vide ne recedas à jurejurando. Iamdudùm expectamus istam violentam argumentationem. Fateris, inquis, liberum arbitriùm citrà gratiam inefficax esse ad salutem. Agnosco. Ergò submotâ gratiâ nihil faciet boni. Nihil. Igitur non liberum est, sed captivum. Fateor. Hìc mihi concedis ut liberi arbitrii vim, quam extenuavi, faciam si libet angelicam, tamen evincis nullam esse, si per se nihil efficiat. Et obiter admisces, liberum arbitrium sine gratiâ, nihilo rectiùs dici liberum, quàm si dicas ignem frigidum, aut terram calida̅, quòd scholae vocant opposit um in adjecto. Audi nùnc contrà. Primùm tu semoves gratiam à libero arbitrio, at ego quùm dico liberum arbitrium aliquid agere boni, conjungo cum gratiâ, cui dùm obtemperat, feliciter agitur, & agit, dùm resistit, meretur à gratiâ deseri, desertum nihil agit nisi malum, quod hìc tu fateris. Est igitur aliquid quod agit aliquid: Nec est oppositum in adjecto. Quemadmodùm enim liberos homines distinguimus à servis, qui pariter bello capti sunt non quòd jam sint suae potestatis, sed quòd nati sint ingenui, & si possint victoru̅ manus effugere redeant in naturale̅ libertate̅. Sic homo conditus est, ut haberet liberum arbitriu̅ Id Tyrannus Satanas captivum abduxit, gratia restituit, & auget. Nec reijcio Sophisticam distinctionem de qualitate hominis naturali, quâ aptus est rapi à Spiritu, modò illud addas, quâ aptus est & agere cum agente Spiritu. Ea qualitas, si ut dicis, non est in bestiis, sed tantùm in hominibus & Angelis, agamus gratias Deo qui nos hìc à bestiis segregatos Angelis aequarit. Vides hìc non esse oppositum in adiecto. Poteram autem tibi obijcere titulos sepulchrorum, hìc situs est Annibal, quùm illìc non sit Annibal. Hoc satìs erat, ad excusandum abusum vocabuli. Nùnc vide quomodò me stringis: Nihil efficit sine gratiâ, igitur nihil omninò facit cu̅ gratiâ. Hiccinè laqueus est, quo me capis? An Latinis inefficax sonat, quod prorsùs nihil agit? An ide̅ declarant facere & efficere? Pharmacu̅ efficax dicimus, no̅ quod aliquo modo movet corpus, sed quod perficit id cui fuerat destinatum: rursùs inefficax, non quod nihil egerit in corpore, sed quod impar fuerit pelle̅do morbo. Audis vulgò conquerentes, quòd cùm omnia fecerint, non effecerint tamen quod volebant. Proindè non est nova significatio vocis hujus, sed à Priscis hucusque observata. Quid, inquis, est vis inefficax, nisi prorsùs nulla vis? Vt hìc nos doces Latinè loqui, ità in disputatione satìs cum supercilio negas Latinè dici, nihil agere qui sumit operam inanem, quia sic expediebat tuae causae. Quid igitur sibi vult apophthegma Catonis, qui dixit satiùs esse ociosum esse quàm nihil agere? quid Seneca, quùm scribit maximam vitae partem elabi nihil agentibus? Ità ne nulla vis est pueri trahentis magnam navem, quam citrà auxiliu̅ robustioris movere non posset? Omninò vis est aliqua, sed inefficax, simùl agens cum robusto trahente, quùm sola non possit efficere quod vult. Hìc scilicet viceris, si tibi largiar, liberum arbitrium absque gratiâ non posse dici liberum arbitrium: si largiar liberum arbitrium non posse accipi pro naturae habitu, capaci gratiae divinae: Denique si largiar, inefficax nihil aliud sonare, quàm quod omninò nihil facit. Haec est illa tua violenta victoria. Mihi magìs videturprecaria, perindè quasi quis dicat hosti: Iugulabote te tuo gladio, modò abijcias clypeum, & ne punctìm ferias. Res ipsa loquitur Luthere, quantùm absis ab illâ tuâ pollicitatione. Quid superest nisi ut canas omnium palinodiam, desinasque meae Diatribae contra jusjurandum facessere negoeium? Si me sic teneres ut hìc te teneo, quis ferret tuostriu̅phos? Sed aliâs vacabit triumphum agere. Nùnc currendum ad reliqua. Quòd contendis soli Deo tribuendum liberum arbitrium, eò quòd solus efficiat quaecunque vult, fateor in aliquo sensu verum esse, & tamen non dubitamus Angelis tribuere immortalitatem, quòd solus Deus dictus sit im mortalis, nec veremur hominem appellare bonu̅ aut sapientem, quòd solus Deus dicatur bonus aut sapiens. Non nulibet hìc tecu̅ argutari, si pugna̅t inter sese liberum arb & necessitate duci, quùm Dei voluntas nihilò magìs sit mutabilis quâm ipse Deus, nemo magìs agit omnia necessariò qua̅ Deus, qui si potest aliud esse quàm est, poterit & aliud velle quàm vult. Rursùm si hujus voluntate metiris omneshominum actiones, facis omnes aequè necessarias, quas nùnc vis esse contingentes. Deindè si liberum arbitrium dici non potest, quòd ex suis viribus nihil efficit, ne arbitrium quidèm dicetur, quandò pro suo arbitrio dicituragere qui liberè facit quod vult, neque minùs erit oppositum in adjecto, quùm dicitur liberum arbitrium inefficax, quàm quùm tu vocas captivum arbitrium. Ubì servitus est & captivitas, ibì nec arbitrium est. Quid quòd ne voluntas quidem propriè dicetur, quae nihil eligit, nihil expetit, nihil agit. Qua̅quàm per me quidèm licebit aliam vocem huic rei tribuere. Nec ad me pertinent quae hic congeris de lapidatione, si nominemus liberum arbitrium, quum illi tantillùm virium tribuamus. Qui benè docet apud populum esse liberum arbitrium, sed inefficax absque Dei gratiâ, non meretur lapidari. Sed sic est tuum ingenium, nihil loqueris absque tragicis hyperbolis, quod genus sunt & illa, de vehementiâ ignis tartarei, & de vi Angelicâ sive divinâ. Nec aliâ re magis studes videri solus doctus quàm paradoxis & hyperbolis, quùm nihil sit accommodatiùs ad seditionem. Nec video tamen quid fuerit opus frigidis illis similibus de mendico, qui dicatur locupletissimus, quòd Rex illum possit locupletare, & de homuneulo imbecillo, aut si mavis lumbrico, qui dicatur Dominus coeli & terrae, si Dens illi donare velit, ità tu, ne recedas à tragicis, nos de habitu naturali loquimur, qui tametsi fuetit oppressus vi, tamen conditionis vocabulum retinet Denique si te tantoperè offendit, liberiarbitrii nomen, quòd nihil efficiat ex sese, tolle simùl & arbitrii & voluntatis vocabulum, quandoquidèm non est arbitrium, ubì nihil potestuo arbitratu: nec est voluntas, quae per se nihil efficit, ut tu argumentaris. Et multò frigidiùs est quod adfers de titulis Principum, qui stultè titulos sibi vindicant earum Regionum quas alius possidet. Haec collatio si quid valet, ad versu̅ te valet. Omninò Luthere in hoc capite friges totus, etiamsi tibi videris induxisse vim ignis tartarei. Haec comparatio magis quadrabit: Hic habet ingenium felicissimum si careret febri. Quanquâm quod ais de igni quem non pateris ignem dici si non urat, non tàm verum est quàm asseris. Nisi fortè ignis non erat quo refocillabantur tres pueri in fornace Babylonicâ, & nisi vana est illorum opinio qui puta̅t primam causam in omnibus naturae rebus principaliter agere, adeò ut miraculum esse negent si non urat ignis, aut si no̅ luceat Sol, nisi quòd praeter solitum accidat. Tandèm factus civilior permittis nobis ut utamur liberi arbitrii vocabulo in rebus in ferioribus, quaeque non pertine̅t ad salutem, velut in possessionibus. Atqui in tuâ assertione doces adeò nullum esse liberum arbitrium, ut ne festucam quidèm moveamus è terra, nisi absolutâ necessitate, & hìc quoquè confirmas arbit rium quod habemus in rebus inferioribus, Dei nutu regio Nimirùm eâdem temeritate, concedis dici liberum, quod pendet ab alieno nutu. Si liberum arbitrium prorsùs est nomen inane, & si necessitate absolutâ geruntur omnia, qnùr hìc immutabilem Dei voluntatem subijcis hominum arbitrto? sed haec aliâs. Tandèm post longas ambages disputationem tuam redigis in compendium: Si tua, inquis, praefatio de verbis Dei loquitur, tota impia est, si de verbis hominum, tota frustrà scripta est. Ad hoc ita responsum est, ut osten derem vitiosum esse tuum dilemma, quùm sint quae nequè prorsùs sint verba hominum, neque verba Dei, sed interpretationes verbi Dei, de quibus aliquandò dubitare fas est, aut quaestiones ex Dei verbis erutae, inquibus multis modis peceatur: vel quia scrutatio progreditnr altiùs qua̅ opus est, vel quia natura quaestionis est ejusmodi, ut plùs conducat ad discordiam quàm ad pietatem, qualis est illa, in opere bono quod est libero arb communc, utra causa sit principalis aut secundaria, gratia an liberum arb. & pronunciatur quantùm ad esse meritorium, Principalis est gratia, vel quia vocatur in dubiu̅, quod jam Ecclesiae consensu receptu̅ est, vel quia disputantur ubì no̅ oportet, neque quemadmodùm oportet. Nec enim damno disquisitiones moderatas hujusmodi quaestio num inter eruditos, sed vulgus arceo ab hujusmodi conflictationibus, Velutì non expediret apud populum disputari quae disputat Thomas de simplici stupro, an sit peccatum capitale, disserens argumentis ad utramque partem facientibus. Haec ità habere declarat mea clausula quâ finio totam hanc disputatione̅. Proindè tales materias forta ssè tractare licuerit in colloquiis eruditorum, aut etiam in Scholis Theologicis, quanquàm ne hìc quidem expedire putarim, ni sobriè fiat. Caeteru̅ hoc genus fabulas agere in theatro promiscuae multitudinis mihi videtur non solùm inutile, verùm etiam perniciosum. Malim igitur hoc esse persua sum, in hujusmodi labyrinthis non esse tere̅dam aetate̅ aut ingenium, quàm Lutheri dogma vel refellere vel asserere. Audis Luthere theatrum promiscuae multitudinis, audis non esse terendam aetate̅, & dubitas quid sentiam? Nec interìm impingo tibi, quòd tu rem ab Ecclesiâ definitam, revocas in contentionem. Et si maximè loquutus essem de verbo Dei, respondi & in hoc peccari, si secùs quàm oportet dispensetur. Quanquàm nobis non cum verbo Dei res est, sed cum tuis interpretationibus & assertionibus. Nec hìc habes quicquam quod mihi jure obiicias, nisi quod civiliùs tecùm ago quàm res postulabat. Haec quùm sint evidentiora qua̅ ut negari possint, nimirùm intelligis quantùm verborum, quantùm dilemmatum, quantùm dicteriorum, qua̅tùm impietatis & blasphemiaru̅ incassùm effuderis. Ego verò tua dogmata no̅ appello fabulas, sicuti calu̅niaris, sed ajo eos, qui tales quaest. ancipitibus argumentis tractant apud imperitam mult tudine̅, esse similes histrionibus, qui fabulam saltant apud populum promiscuum, no̅ omnibus accommoda̅. Nec es tàm rudis Latini sermonis, ut no̅intellexeris qued sentia̅, sed ità tibi propositu̅ erat, quemadmodu̅ Midae quicquid attigisset vertebatur in aurum, quicquid nancisci posses vertere in calumniam. Sperabam jam animum istum tuum saltem exaturatum conviciis, sed modus nullus, omnia loquor ineptè & gnoranter, quòd mem inerim linguae quam habet pecularem Sacra Scriptura simùl cum tropis. Et tu qui nihil non aptè dicis, sed scienter omnia, sic interpretaris mea dicta, quasi coner ostendere Scripturarum obscuritatem ex tropis, quùm longè aliud agam, videlicet ut quem ad modùm divina sap entia sermone̅ suu̅ attemperat ad affectus captumque nostrum, itidèm dispensator divinae Scripturae suam lingua̅ accommodet ad utilitatem auditorum. Si clamashoc esse Rhetorum commentum, audi mea vorba, sic habent: Non quòd huju smodi mutationes cadant in naturam Dei sed quòd sic loqui conveniebat infirm itati tarditatique nostrae. Eadem piudentia decet illos opinor, qui dispensandi sermonis dvni partes su sceperunt. Quaedam ob hoc ipsum noxia sunt, quòd apta non sint. Haec verba tàm dilucida quùm habeat mea Datriba, vide quàm aptè, quàm scitè nobis hìc ingeris calumniam de Scripturarum obscuritate. Quanquàm quis hoc tibi concesserit, tropos jn literis divinis nihil habere obscuritatis, si modò adsit Grammatica, quu̅ in Genesi passim torqueant tropi, & in allegoriis Prophetatum tantoperè sudent ernditissimi viri? Exagitas & illud quod scripsi, satùs esse, si apud imperitam multitudinem cum Paulo nihil sciremus nisi Iesum Christum, & hunc crucifixum, ridesque nos si credamus. Paulum apud Corinthios nihil aliud docuisse nisi has syllabas, Christus est Crucifixus: quae si alius Luthere dceret, meritó cavillator vocaretur. Sed quàm es hìc ineptè salsus, tàm in altero es impudens assertor, contendens Christum crucifixum omnia retrusa, omnes quaestiones, omnia tua dogmata complecti, omnes Christianos esse perfectos, quos non oporteat quicquam celari mysteriorum, sed Iudaeos esse pueros, ab his recondenda mysteria. Si Christianis veluti perfectis nihil est celandum, quùr Paulus ait se habere sapientiam, quam loquitur inter perfectos occultè, cujus non putet Corinthios esse idoneos auditores, quòd adhùcessent carnales, quùr non omnibus Christianis communicavit ea quae audiuit raptus in tertium coelum? Quùr Galatas fovet lacte, differens solidum cibum? Atque hìc rursùs oblitus es quod ante docuisti, verbum Dei esse praedicandum omni creaturae, nunc fateris Iudaeos non esse capaces hujus sapientiae, nec praedicandam nisi inter Christianos. In altero tibi repugnas, in altero fortiter asseveras quod nemo crediturus est, videlicet quòd quicunque docet Iesum crucifixum, simul doceat, quicquid de libero arbitrio, de praescientiâ, de futuris contingentibus, de necessitate rerum omnium disseritur. Similiter & in tertio reclamabitur tibi, quùm ais omnes Christianos esse perfectos. Post haec in ipso disputationis vestibulo, mirâ copiâ, parique vehementiâ, tractas quòd â vobis cupiebam doceri, quibus argumentis nobis possit fieri certa fides, recum paucis vera docere, quùm caecutierint tòt ecclesiae Doctores, tòt Academiae, tòt Concilia, & tòt Pontifices, &c. quùm Scriptura sit utrique parti communis. Hunc nodum utinàm possis rectè dissolvere. Nam id saepenumerò tentavi cum tuis, nequè quenquam ad hùc in veni qui potuerit. Fateor ingenuè, torsit hic scrupus seriò animum meum: & si cupis, ut dicis, charissimum fratrem lucrifacere, nihil priùs est faciendum, quàm ut hanc remoram amoliaris, patiar conviciorum tuorum colaphos & alapas, modò praestes quod cupio. Longum sit hìc repetere meam orationem super hâcre, relegat qui volet locum in Diatribâ. Nùnc vide quàm non absolvas quod miro calore suscepisti. Statìm calumniaris, quòd praefatus me in hâc disputatione no̅ usurum Orthodoxorum aut Concilior umpraesidiis, sed tantùm autoritate Scripturae divinae, quò vitem frustraneum laborem apud eos qui nihil admittunt praeter sacras literas: ingenuè fateor esse verum. Nec utorillis, nisi fortè alicubì in enarratione Scripturarum. Nam meam expositionem protinùs rejecisses, priùs quàm audisses totam. Praetereâ quòd non judicem eos Scriptores prorsùm inutiles ad judicandam causam, non inficior. Vt enim primam autoritatem tribuo literis divinis: ità non aspernor si quid tanti viri contulerunt ad intelligentiam sacrorum voluminum, etiam si non nesciam, illos ut homines alicubì labi. Nec video quur ista putaris dicenda, nisi fortè hoc credis impium ac blasphemum, aliquid tribuere Doctoribus, quibus tantùm autoritatis tòt jam seculis detulit Ecclesia Catholica, quorum testimonia ne tu quidèm gravaris citare quotiès commodum est. Caeterùm quod eam collationem ad te totam propriè trahis, iniquè facis, quu̅ ego te nominatìm exceperim &, ne viderentur in te omnia dici, quae dicebantur in quosdam mihi ptopiùs notos. Numero, dignitate, & autoritate, atque etiam tempore, vos inferiores esse, res ipsa loquitur. Eruditionem, ingenium, Spiritum, sanctimoniam sic illis tribui, ut vobis no̅ detraxerim: & odiosam morum vitaeque comparationem vitavi, ne quem offenderem. Quare nihil ad rem attinebat híc te meminisse vitae tuae, quùm ego vitam tuam ne verbo quidèm unquam attigerim. Nec sum tàm impudens, ut hominis ignoti vitam insecter, nec tàm incivilis, ut ubì de dogmatibus est contentio, vitae sordes ac domus latebras in medium adferam, etiam si qua scirem reprehendenda. Sic & aliâs deprecaris avaritiae gloriaeque suspicionem , quu̅ nullus accu set. In istis enim patiar te Deo causam dicere, cui stas aut cadis. Quód si nominis splendor, sanctimonia, dignitas, autoritas eorum quos tibi oppono, sic aliquandò movit animum tuum, ut itidèm esses affectus atque ego nùnc sum, planeque desperares posse labefactari, tòt modis communitam autoritatem, tantò debes aequior esse mihi, qui ut minùs sapio, ità minùs audeo. Teque obsecro, ut ostendas nobis quibus rationibus istum scrupum tibi ipsi ex an mo excusseris, tantamque conceperis fiduciam. Tu quidèm appellas iudicem Deum, testatus synceritatem tuae conscientiae: Verùm hoc agebam, ut indicares, undè nobis constare posset, esse vera quae tui sib arrogant, praesertìm quùm videamus eos, qui pari contentione sib vindicant Sp ritum, tants de rebus tàm atrociter inter sese dissentire. Qui facilè credit levis est corde: meritoque in nobis desiderares virilem constantiam, si temerè deficeremus ab universâ Ecclesiâ Catholicâ, nisi res esset nobis certissimis argumentis comprobata. Aliòqui metuere debebas, ne patùm firmos haberes discipulos, si ta̅ facilè relictis Doctoribus priscis, in tuam sententiam iremus. Nec enim hisce commoveor conviciis, Nihil es nisi vox, &, Quid aute̅ sit ostensio Spiritus, quid miracula, quid sanctimonia, haec tria si à te requitam, quantùm ex literis & libris te novi, imperitior & ignorantior videris, quàm ut unâ syllabâ queas ostendere: modò tu scientissimus omnium doceas nos quod scire cupimus. Sed videris mih Luthere similis plagosis quibusdam literator bus, qui quùm teneram aetatem erudiendam susceperint, caedendo, jurgando, conviciando bonam temporis partem consumunt. Per tuam omniscientiam, ut videtur, non licebit uti receptissimis vocabulis, adeò ut nec ficus liceat appellare ficus, nec ligonen. ligonem. Et arbitror te tam scitè definiturum, quid sit Spiritus, sanctimonia, miracula, ut declares in Ecclesiâ nec esse Spiritum, nec sanctimoniam, nec miracula. Qnomodò Apostoli declararint Spiritum suum, non cognovi nisi ex Actis Apostoloru̅, & ex Evangelio, nisi quòd in illoru̅ literis videtur mihi spirare fragrantiaquaeda̅ sancti Spiritus, qua̅ in multorum scriptis non invenio. Ex iisdem literis cognovi miracula ab Apostolis edita & lego sequentibus signis à Deo confirmatu̅ illorum sermonem. Nec aliis vestigiis deprehendo Spiritum, sanctimonia̅, & miracula, in aliis probatis viris, spirat quiddam in illorum libris, longè infra Apostolos, quod Spiritum & sanctimoniam illoru̅ declarat. Deindè vitam & miracula didici ex historiis, quarum autoritatem apud me confirmat Ecclesiae consensus, qui memoriam illoru̅ tàm religiosè colit. Adversus tòt argumenta, non multu̅ habet ponderis proverbium in scholis jactatum, Multos in terrâ pro sanctis haberi, quorum animae sunt in inferno. Hoc dictum quùm tu è trivio hauseris, tamen mihi paulò ante exprobraras, quòd multa loquar ex usu & publicis sermonibus accepta, quae mirè frigeant, si ad judicium conscientiae vocentur. Atqui illud agebatur, ut quoniàm nobis quibus no̅ est donata discretio Spieituum, non constat de vestrâ conscientiâ, ratio quaeda̅ oste̅deretur, quo possimus tutò fidere vestrae doctrinae, rejectâ eâ quam tanto co̅sensu sequutus est orbis Christianus, à tàm multis, tàm doctis, tàm celebribus viris traditam. Ex hoc nodo multis modis conaris elabi. Primùm negas quenquam Veterum edidisse miracula in nomine liberi arbitrii, sed in nomine Iesu Christi. Atqui paulò ante nos docueras, hoc nomen Iesu Christi complecti etiam haec dogmata quae tu nùnc doces. Undè consequitur, ut quifquis edidit miraculum in nomine Iesu, credens cum illius gratiâ fimul operari liberum arbitrium, in nomine liberi arbitrii miraculum ediderit. Necego doceo liberum arbitrium non esse Spiritus, sed humanum quiddam: quin potiùs arbitror Apostolos inter perfectos docuisse, esse liberum arbitrium, quod in nobis simùl operetur cum gratiâ Dei, praesertìm quu̅ hanc sententiam ex ipsorum scriptis asserant eruditissimi viri. A peris aliam rimam ad elabendum. Ais illos quantùm vis Spirituales, aliquandò ut homines iuxta carnem sensisse. No̅ repugnamus: sed quod obijcis est vobis cum illis commune, & redit comparatio, utris potiùs tribuendus sit Spiritus, vobis, an illis. Nec exigo à vobis miracula: sed caeteris paribus, argumentor illis potiùs habe̅dam fidemqui miraculis claruerunt, quàm qui nullis miraculis commendantur. Proindè non aequum facis, quòd vicissìm à nobis exigis miracula. Nequè enim nos sumus hujus novi dogmatis autores, sed eorum autoritatem sequimur, qui sanctimoniâ miraculisque celebres sunt. Proindè nihilò verecundiùs à nobis exigis, ut miraculis asseramus liberum arbitrium, quàm si quis exigat à Theologis, ut miraculis approbent Evangelij veritatem. Satìs enim est hoc semel miraculis, & orbis consensu fuisse comprobatum. Caeterùm quòd ludens ais, ab his qui asserunt exigi probationem, non ab his qui negant, & rursùs adfers è Sophistarum ant jurisperitorum scholis proverbium. Negativa nihil probat, Primùm respondeo, legem istam sophisticam in decreris Ecclesiae nullum habere locum, nisi fortè non compelleretur ad probationem, qui negaret Christum natum ex Mariâ virgine, aut negaret matrem ejus fuisse perpetuò virginem. Ad haec, tu non solùm negas receptu̅ dogma, sed asseris tuu̅. Perindè quasi quis ingressus fundum alienum, vi deiiciat eu̅ qui à tritavo possedit, sic negans esse illius, ut asserat esse suu̅: an ab hoc non exigetur probatio? Imò jura favebunt possessori titulo praescriptionis, etiam si quid defecerit in probatione. Si praescriptio quinquaginta annorum repellit vindicatorem, & constabilit jus possessoris: nos plùs quàm mille annis tenemus hoc dogma. Repellendus igitur eras, etiam si tantu̅ negares nostrum dogma: nùnc tuum novum sic asseris, ut velis nos à tàm vetustâ possessione depellere. Et quandò video te versari in Rhetoricis, opinor te scire, in Anticategorijs quoniàm intentio conjecturalis â reo retorquetur in actore̅, ab utroque pariter requiri probationem: qualis est illa controversia inter coecum & novercam, Occidisti patrem. Non ego, sed tu. Hìc fit uterque reus simul & actor, & ab utroque judex expectat probationem. Itidèm vos dicitis, Meu̅ dogma pium est, vestrum autem haereticum: nos totidém verbis regerimus intentionem. Vides quâm ineptè tibi arriserit proverbium illud, Negativa nihil probat. Deniquè sic loqueris, quasi nullus Veterum unquàm probarit liberum arbitrium, quùm ea res tòt libris agitetur & hodiè, nec ab uno. Variant, esto: sed in hoc consentiunt, quòd liberum arbitrium sit aliquid, quod opitulante gratiâ nonnihil conferat ad salutem. At non admittis humanam probationem, sine miraculis & autoritate sacrarum literarum. De miraculis jam dixi: testimonio Scripturarum & illi confirmant suam opinionem, sed illorum interpretationem reijcis. Verùm eodem jure nos possumus reijcere tuam absque miraculis. Proindè quòd revolutus ad convicia jocosque, neque personae quam geris, nequè disputationi tàm seriae congruentes, provocas nostrum Baal, ut per liberum arbitrium vel unam ranam creemus, vel unu̅ pediculum occidamus, Primùm satìs procaciter Deum Ecclesiae, quem tòt millia Sanctorum adorant, qui statuerunt ac statuunt liberum arbitrium, Baal appellas, & tuae congregationi verum Deum vindicas. Nec interìm tamen quicquam adfers ad solvendam quaestionem. Nihilò magìs ad rem faciunt quae congeris capite proximo. Flagitas enim ut doceamus, quod nam opus bonum sancti fecerint vi liberi arbitrij, & hìc putas omnes nos futuros ranis & piscibus magis mutos. Cui non erit in promptu vicissim rogare, quod opus bonum in nobis agat gratia? Si nominaris, idem dicet fieri à libero arbitrio. Quòd si mavis responsione̅ magìs accommodam rei, nullus erit tàm rudis aut infans, quin ilicò responsurus sit, Non hìc agitur de libero arbitrio miraculis asserendo aut abrogando: nobis enim pro miraculo est Scripturarum autoritas, cum definitione Ecclesiae. Quid igitur agitur? Hoc agitur, an constantis animi sit, deficere ab opinione, quam tòt viri, sanctimoniâ miraculisque celebres, tradidernnt, deficere ab Ecclesiae decreto, & animas nostras tuae fidei committere, qui nupèr cum paucis exortus es, quùm nec tuae congregationisproceres vel tecùm vel inter ipsos consentiant: imò quùm ne ipse quidèm tecùm consentias, qui in hâc ipsâ assertione aliud dicas in principio, aliud in progressu, qnod prius dixeras. Nàm quòd obiter arguis liberum arbitrium non esse rem Spiritus, sed humanum inventu̅, ex eo quod initio confessus sum hanc quaestionem & antè Christum fuisse jactatam inter Philosophos, vides opinor, quàm frigida sit tua ratiocinatio. Mundum fuisse conditum docet Plato cum Poëtis: an ideò Christiani no̅ rectè asserunt mundum esse conditum, refellentes eos qui docent mundum non habuisse initium? Plato docet animas su peresse à morte corporis, an ideò nobis non est idem assere̅dum? Philosophi docuerunt Deu̅ esse mentem, summè potentem, ac summè bonam, quae nusquàm non adsit, quu̅ nullo loco possit comprehendi, an non eadem pié asserunt Christiani? Aristoteles in oeconomicis docet inter maritum & uxorem oportere mutuam esse charitatem, ac perpetuam amicitiam, quâ arctior inter homines esse non possit: an ideò Paulus malè praecipit, viri diligite uxores vestras? &c. Aliaque sunt innumera, quae nobis sunt communia cum Ethnicis Philosophis, nec id elevat autoritatem dogmatum nostroru̅, sed confirmat, quòd illi per lume̅ naturae nonnihil viderunt earu̅ reru̅, quas nobis tradit Scriptura divina. Sed non credimus Philosophis, nisi cum Scripturâ consentiant. Fateor, & lib. arb. ex Scripturisasserimus, perperàm, inquies, intellectis. Ergò de interpretatione contentio est. Tu necessitatem rerum omniu̅ paulò ante probabas ex Vergilio, & lib. arb. ideò non putas asserendum, quod à Philosophis tractatum sit? Reliqua quantò copiosiùs prosequeris, quonia̅ nihil faciu̅t ad id quod proposueram, tantò plùs verborum perdis. Exigis ut tibi praescribamus formam ac vim liberi arbitrij, quid sit, quid possit, quid agat. Atqui jam antè confessus es omnia fuisse prodita Sophistis, quid sit, quid valeat, quid agat, quomodo habeat, &c. Videlicet ita postulabat tua Rhetorica, ut ibì in odiu̅ mei laudares Sophistas, quos quùm nusqua̅ no̅ appeiles impios ac blasphemos, ibì negas illos , que̅admodu̅ ego facio. Si blasphemi sunt, si impij, si hostes Christianismi, si caeci, quùm dogma sit mihi cum illis commune, quomodò liberas illos blasphemiâ, quam in me criminaris? Nos cum Ecclesiâ descripsimus vobis liberi arbitrij naturam, vim, & actionem, sed ea descriptio quae placet Ecclesiae Catholicae, tibi tuisque displicet, probamus ex literis sacris: sed noitra interpretatio tibi non placet. Tu necessitatem probas ex Vergilio & sacris literis, sed tua interpretatio non placet Ecclesiae. Quomodò igitur nobis comprobabis tuum dogma? Stipulaberis à nobis, ne quid requiramus aut recipiamus praeter literas sacras, sed sic ut tibi concedamus ut eas tu solus interpreteris, submotis omnibus. Sic victoria penes te fuerit, si patia mur te non dispensatorem, sed Dominum fieri divinae Scripturae. Porrò quòd hìc viris sanctis & Orthodoxis à me laudatis insultas, haud praeter morem tuum facis. Piget tantae loquacitati respondere, quùm extra causam dicantur omnia. Quandò incipies aliquid dicere de tribus capellis? Absolve collationem nostram, & indica utris potiùs debeamus fidere, tibi, an tàm augusto senatui? Nostram orationem ferre non potes, qui nihil sim nisi vox, & nos Archytae crepitaculum sine fine feremus, tòt supervacaneis, tòt conviciis & insultationibus radens aures nostras? Rursùs hìc mihi im pingu̅tur mea scripta. Admonui ut relictis humanis in ventiunculis adeant fontes divinorum voluminum, & nùnc mihi contrarius, aliud facio quàm doceo. Qui sic? Quia scribo Diatribas, celebro decreta Pontificum, autoritatem hominum jacto. In Diatribâ non utor vel Pontificum, vel Conciliorum, vel Orthodoxorum autoritate ad asserendum liberum arbitrium: & si fecissem, aliquantò tolerabiliùs fecissem, quàm quòd tu mihi libellum Melanchthonis citas, velut eju sdem autoritatis cujus sint scripturae Canonicae. Sed in hoc duntaxàt induco collationem istam, ut nobis aperias, quùr tibi potiùs credere debeamus quàm illis. Proindè vides ipse quàm sit imprudenter vanum quod addis, me nihil intentatum relinquere, quo vos avocem à simplicitate pietatis Christianae. In Diatribâ non meum, sed Ecclesiae dogma defendo, verùm absque praesidiis Ecclesiae, & defendo è sacris literis, non ut commentum hominum, sed ut sententiam divinae Scripturae. Et hujus vanitatis manifestissimae adeò te non pudet, ut prioribus sem per addas im pudentiora. Sic enim ex assum ptis falsis elicis conclusionem falsissimam. Ex quo facilè intellig imus, inquis, nec ex animo te ista nobis co̅sulvisse, nec quicquam seriò te scribere, sed inanibus bullis verborum tuorum confidis te orbem posse ducere quocunque vis. Et tamen nusquàm ducis, quùm nihil prosùs dicas nisi meras contradictiones per omnia & ubique. Haec verè tua sunt Luthere: ante constitueras excusare animum meum, nùnc de animo meo pronuncias, quòd ne illaquidèm ex animo scripsi, quae juxta tuam quoque sententiam rectè scripsi. Quid autem impudentiùs quàm me velle ducere orbem meis scriptis, qui sem per solus esse volui, nec passus sum ullam factiunculam mihi adjungi, id quod tu facis ambitiosissimè. Nec hujus animi me poenitet: malo malo esse ovis gregaria, qua̅ dux suilli aut hircini pecoris Iam quùm nihil dicam nisi meras contradictiones per omnia secula seculorum & ubiqueuè, tamen tu nondùm vel unum locum proferre potuisti, in quo mihi non constem. Hoc crimen non priùs obijcere debebas Erasmo, quàm tu respondisses ijs, qui tuas contradictiones plurimas è tuis scriptis decerptas, tibi libris editis ingerunt. Addis: ut rectissimè dixerit, qui te ipsissimum Proteum aut Vertumnum appellavit. Nonnè sciebam futurum, ut ex maledicis libellis aliquid mutuareris in me jaculandum? Et tamen is quem tu, ut conijcio, dicis rectissimè dixisse, tuo Philippo visus est furere quùm illa scriberet, quod literis quoque suis testatus est. Et si rectissimè dixit ille, tu pessimè dicebas, quùm me summum in Theologiâfaceres. Sed nihil est miri, si tibi ex sum mo Theologo nùnc factus sum Vertu mnus, quùm idem qui tùm tibi scribebar hircus insignis haerens in vepribus, nùnc factus sim porcus de grege Epicuri. Post haec ridiculè repetis nobis nostram affirmativam, & vestram negativam, de quâ jam ante dictum est, nosque vocas in sanissimos, qui dogma de libero arbitrio postu lemus à vobis ad mitti, non ob aliud, nisi quia â multis, magnis, & antiquis sit assertum. Quid fingi potuit im pudentius, quùm ego profitear me in Diatribae conflictu cessurum, nisi testim oniis Scripturarum probaro quod assero. Ac rursùs hìc saìts procaciter iusultas Graecis Orthodoxis, quibus miro lem mate adimis omnem autoritatem, videlicet, quòd Sancti nonnunquàm errarint ut homines, & ostendispericulum, ne quoniàm Petrus fuit sanctus, credamus illum rectè monuisse Dominum ne pateretur. Sic disputat, qui nihìl non scitè, nihil non aptè dicit. Pulchrè scilicet Petrus adhùc Iudaeus confertur cum Petro jam Spiritu Sancto afflato. Et quomodò videri possit hoc rectè dixisse Petrum, absit hoc à re domine, quùm mòx reprehensus sità Domino? Vade retrò, &c. Et velut haec tàm scitè dicta non sufficiat proposuisse semel, addis proximo capite, qui citant Veterum sanctorum opiniones similes esse his qui ridiculigratiâ, garriunt non omnia esse vera quae sunt in Evangelio, adferentes illud ex Ioanne: nonnè benè dicimus nos, quòd Samaritanus es & Daemoniu̅ habes? & rursùs: reus est mortis. Quò ruis Luthere, aut quid tibi vis cu̅ istis tuis verè blasphemis co̅parationibus? Qui citat aliquid ex eorum libris, quoru̅ memoria tòt seculis Sacrosancta est Ecclesiae, quoru̅ scripta publicitùs legu̅tur in te̅plis, nihilò rectiùs facit quàm qui scurrantur, Iudaeorum impiotu̅ dicta citantes ex Eva̅gelio? Quotiès a. tu quoque citas Augustini Gregoriique testimonia? Qui minùs haec tua comparatio quadrat in te quàm in nos? An in his quae pro te faciunt, loquuti sunt ex Spiritu, in his, quae contra te faciunt, secundu̅ carnem? Ne postula igitur, ut in causâ libe ri arbitrii prosit tibi quod Augustinus totiès abs te stat (ut jactas, quanquàm hoc mòx falsissimum esse docebimus) ne tuam comparationem in te retorqueamus. aut si in totum adimis illis autoritatem, desine abuti illorum Testimoniis, si multa piè, si multa praeclarè dixerunt, tametsi lapsi in nonnullis, permitte nobis, ut quae benè dicta sunt utamur, quod juris & vobis sumitis. Sed jubes ex illorum libris eligi meliora, praetermissis his, quae juxtà carnem loqunti sunt. Elegimus meliora, vos itèm elegistis meliora, sed nos ea dicimus meliora, quae consentiunt cu̅ dogmatibus Ecclesiae, vos quae faciunt pro vestris dogmatibus. Quis hìc litem dirimet, utri meliùs eligant? At hoc inquirebat mea comparatio, ad quam tu nondùm quicquam respondes, nec videris omninò responsurus. Nec tibi videris hactenùs satís debacchatus in Doctores Ecclesiae probatissimos nisi divo Hieronymo impietatem, sacrilegium, & blasphemiam im pingeres, eò quòd scripsit, virginitas coelum, co̅jugium replet terram. Planè im pium sacrilegum & blasphemum est dictum, te depravante. Quasi, inquis, Patriarchis, Apostolis, & Christianis conjugibus terra, non coelum debeatur, aut quasi virginibus vestalibus in gentibus sine Christo coelum debeatur. Quàm nihil tibi frontis in detorque̅do. An Hieronymus ibì loquitur de virginitate, quae cęlebs est absque Christo? An sic in sanit ut talibus promittat coelum? Rursùs an Patriarchas excludit coelo, quòd habuerint uxores? Quid igitur dicit? In hoc praefert sanctam virginitatem sancto conjugio, quod conjugium in hoc institutum est, ut mortale genus cresceret & propagaretur, juxtà illud: Crescite & multiplicamini, & replete terram: virginitas autem quamvìs non augeat in terris hominum numerum tamen doctrina castissimaque vita, plurimos adtrahit, ac ut ita dixerim, gignit coelo. Vnde & Dominus beatos pronunciat, qui se castrarunt propter regnum Dei. Ex hoc numero fuerunt Apostoli, quoru̅ ut aliquòt legimus fuisse uxores, ità non legimus eos post susceptum Evangelii negocium, ux oribus usos fuisse. Eundem in tuâ disputatione quàm irreverenter tractas, eò quòd scripserit quaeda̅ cripturae testimonia apud Paulu̅ pugnare, quae suis locis non pugnant. Hìc non satìs est illu̅ vocasse lusciosum, ineptum, nugone̅, nisi tandèm execrareris illius os sacrilegu̅. Etiam si quid lapsus esset Hieronymus, poterat excusari civiliter, & si non esset locus excusationi, conveniebat errorem modestè corrigi. Hoc opinor officium velles tibi praestari si quid accidisset simile. Nùnc sciebas Hieronymum optimè sentire de Paulo, necillud in eo criminarí quòd abuteretur testimoniis Scripturarum, sed quòd nihil esset reconditum in Scripturis, que ille non accommodaret ad Evangelii comprobatione̅. Qui sic debaccharis, in Hieron. non pateris alios, qua̅ vis civiliter abs te dissentientes. Iam quod dixeram non esse credibile, Deum tòt seculis dissimulasse tàm perniciosum Ecclesiae suae errorem, ut nulli Sanctorum suorum revelarit, quod vos Evangelicae doctrinae caput esse contenditis, hoc modo refellis, Sophistam agens, ut dicas in nullo Sanctorum, aut in Ecclesiâ quicquam erroris fuisse dissimulatum, quùm sancti non sint nisi quiaguntur Spiritu Dei, Spiritus autem no̅ erat, quumque Christus cum Ecclesiâ suâ maneat usque ad consummationem seculi: sed hùctendit tua ratiocinatio, ut intelligi velis, incognitum esse qui sint sancti, quae sit Ecclesia, quin in super illud conaris persuadere, sic Deum moderari res mortalium, ut ibì videatur esse Sanctorum Ecclesia, ubì non est, contrà ibi sit, ubì non videtur: Itèm sem per habitos pro sanctis, qui fucrunt impij, pro impiis habitos qui fuerunt sancti. Sed haec dùm copiosé declamas, quid aliud quàm confundis ac subvertis prorsùs omne judicium Ecclesiae, & autoritatem arrogas omnibus haereticorum conventiculis? Negas consequi, si Deus passus est viros eruditissimos longâ serie seculorum errare, statìm & Ecclesia̅ errasse, illa̅ inquam Ecclesia̅, quam tu dicis occultam esse, nec osfendi posse. Undè igitur tibi constat, quòd Uviclevus fuerit vir sanctum, & Arriani fuerint hęretici? An ideò sanctus est Uviclevus quòd damnatus sit ab Ecclesiâ, quam tu Papisticam vocas? Eâ dem ratione dices & Arrium fuisse sanctum, quòd abeâdem Ecclesiâ damnatus sit. Hìc si provocabis ad Scripturas, quaero nùm defuerint Arrianis Scripturae. Non defuerunt, inquies, sed eas perperàm interpretabantur. Sed undè nobis hoc constat, nisi quòd illorum interpretationem rejecit Ecclesia, diversae partis approbavit. Idem dici poterat de Pelagio, qui tibi quoque est im pius haereticus, non perindè, opinor, quod damnatus sit ab Ecclefiâ Romanâ, quàm quòd repugnet tuo dogmati. Verùm donemus fieri posse, ut generale Concilium sit ità corruptum, ut aut nemo sit qui Spiritu Dei agatur, aut si quis est, non audiatur, sed ex malorum opinione fiat senatusconsultum, tamen probaliùs est illìc esse Spiritum Dei, quàm in privatis conventiculis, in quibus ferè deprehenditur Spiritus Saranae. Si non potest ostendi Ecclesia Dei, & tamen oportet esse aliqua certa judicia, tutiùs opinor publicam autoritatem scqui, quàm hujus aut illius opinionem, qui contemptis omnibus, jactet suam conscientiam ac Spiritum. Si satìs est dicere, habeo Spiritum, credendum est igitur multis diversa nobis ingerentibus, quùm vera non possint esse, quae dissona̅t. Quanquàm ego non hoc agebam, an credendum esset, quicquid Sancti docuissent, aut indubitatum esset quicquid Ecclesia definisset, sed aequatis caeteris, volcbam hoc probabiliùs videri quod à ta libus viris probatum esset, & publicâ Ecclesiae autoritate confirmatum, quàm quod hìc aut ille de suo proferret. Nec tu tamen audes dicere, quòd hic ab origine mundi semper fuerit Ecclesiae status, ut dicerentur populus Dei qui non essent: alii rursùs essent, qui neque Sancti dicerentur, neque populus Dei, sed sic proponis, quis scit: Si fateris nesciri, quid agit tua assertio, quae Conciliorum & Orthodoxorum omnium autoritate̅ reijcit, ac rescindit omnia ferè Ecclesiae decreta? Si nobis constaret in vestrâ Ecclesiâ esse Sp ritum Dei, meritò hanc re ijceremus cum vestrâ pugnantem. Nùnc quùm fatearis incertum esse ubì sint Sancti, ubì sit vera Ecclesia, quae non errat, aut incerti fluctuabimus, aut sequemurea, quę veris suntpropiora. Quòd autem me provocas, ut ex Papae regno vel unum proferam Episcopum qui suo fungatur officio, aut unum Concilium, in quo sit aliquid decretum quod faciat ad Christianam religionem, ac non potiùs ad prophanas nugas de pallijs, dignitatibus ac censibus. Quod ad priorem partem attinet, ut fateor esse paucos Episcopos, qui verè agant Episcopos, ità quosdam proferre liceret, in quibus non desideres pij praesulis officiumum inter quos numero 10. Episcopum Roffensem Sed hunc protinùs reijcies, quòd in te scribat, & ideò nihil habebit ponderis tua rejectio. Nec estquòd hìc clames me ingratia̅ illius scribere, nihil ab illo census vel accipio vel ambio, & in multis dissidet à meis opinionibus, nec meis stud iis ità multu̅ tribuit. Postremòquid illo tuo simili dissimisius: Cicerone̅ Deus permisit errare in causâ liberi arb. ideò no̅ estdissimile veri, si quis dicat, quòd Deus permiseritdoctissimos ac sanctissimos Ecclesiae viros similiter errare. Quid Deus revelarit Ethnicis Philosophis aut Oratoribus, no̅ excutitur in pręsentiâ, sed quid fugerit illos, qui gusta verunt Spiritum Dei, & in divinis literis multos annos diligentissimè sunt versati. An ideò non assequuti sunt, quia variant senrentiis, aut quia disputant suspensâ sententiâ? Sic nec vos consentitis in vestris dogmatibus Et hìc dìcis, quis scit? Verùm an ideò Christiani non constantissimè cred unt resurrectione̅ corporu̅, quòd Philosophi summi vacillanter de eâ disputant? Addis quòd Deus sanctos suos abscondit, ceù nobile margaritum non obijciendum porcis, ne im pius videat gloriam Dei: & tamen Evangelium dicit, ex fructibus eoru̅ cognoscetis cos Si arborbona juxtà atque mala ex fructibus cognoscitur, est aliquod de piis & impiis judiciu̅ etiam in hoc seculo, licèt certissima sint Dei judicia. Et hic erat locus disputandi de comparattone fructuum, nisi decretum esset eam Camarinam non movere. Hìc Luthere suspicor mihi rem esse cum Rhetore, cujus modestiam utinàm tu in omnibus tuis scriptis fuisses imit atus, longè pauciores abs te alienasses, aut si tibi cre dimus ab Evangelio. Tu nullum con vicia̅di modum nosti, neque quicqueuam omninò probare potes in eo qui refragatur tuae sente̅tiae, hìc tamétsi in disputatione satìs scurriliter deliciatur in Diatribam: Quid agis mea Diatriba, & domina Diatriba, tame̅ te moderatior est, nisi quòd studuit observare decorum personae quam su stinet. Quan quàm quae hìc disputat de Sanctis de Ecclesiâ, non multu̅ faciunt adversum me, qui non pugne̅ ad versustuam sententiam ex illorum autoritate, sed ex divinis literis. Caeterùm positâ rerum aequalitate, ex quibus tu judicari vis, & hominum sententiâ in aequilibrio nuta̅te, quaero an aliquid momenti debeat habere Veterum & Ecclesiae autoritas. Hìc erat scopus disputationis meae, ad que̅ oportebat argumenta tua dirigere. Fateris esse Ecclesia̅ qua̅ allego, fateris esse Sa̅ctos quos adduco, sed distinguis canonem charitatis quae fallitur, & fidei quae no̅ fallitur, quae distinctio hùc tendit, ne quem credamus sanctu̅, nisi divinitùs declaratum. Charitas credit omnes sanctos quibaptizati sunt, fides non ite̅. Ut haec ità habeant, tamen quoniàm charitas quae sperat omnia, multis etia̅m argumentis confirmata credit Orthodoxos Patres fuisse sanctos, in ancipiti re tantu̅ habere momenti debet, ut in eos simus procliviores, qui tòt seculis publico orbis praejudicio commendati sunt, quàm in eos qui non alio nomine co̅mendantur, nisi quod baptizati sunt. Itaque si vultis illorum autoritatem njhil valere ad confirmanda̅ opinione̅, nec vestra, nec ullius omninò valere debet. Ad electionem meliorum jam respondi, quemadmodùm ad Scripturae testimonia, quu̅ & electio sit utriusque partis, & interpretatio. Proindè nec illa cantilena ad me pertinet, quâ dicis quosdam posthabito judicio confusa vorare omnia, aut perverso judicio meliora respuere. Ut tales aliqui sint, tamen no̅ est ta̅ malè suspicax charitas ut tale̅ opinione̅ co̅cipiat de proceribus Ecclesiae, nisi si que pręscribunt manifestam prę se ferat impietate̅. Sed tandèm accedis ad nodum quaestionis. Si, inquis, abscondita est Ecclesia, si latent Sancti, quid cur credemus? & ut tu argutissimè disputas, quis nos certos faciet, undè explorabimus Spiritum? Si eruditionem spectes utrinque sunt Rabini, si vitam, utrinque peccatores, si Scripturam, utrique amplectuntur, sin Scripturam judicem facimus, hujus multis in locis incerta est interpretatio, & utraque pars Scripturam ad suum trahit sensum. Vndè sequitur ut hìc Scepticos agamus, nisi quod tu, inquis, omniu̅ optimè facis, qui sic te dubitare dicis, ut veritàtem quaerere te & discere testeris, Interìm in eam partem inclinans quae liberum arb. asserit, donec veritas elucescat. Finge mihi nullum esse sensum genij aut phrascos: an mihi Luthere putas obscurum quis haec scripserit? Non tàmdissimili voce sunt psittacus & coturnix. An tu unquàm dicere sustineres, ut tu argutissimè disputas, cui ignoranter & inscienter dico omnia? An tu sic loqui posses, nisi quod tu omnium optimè facis, quùm hactenùs tàm petulanter debacchatus sis in Erasmum, velut in Scepticum & Scepticis deteriorem, nimirùm totum Lucianicum & Epicureum? Rursùs, posses tu dicere, Neque nihil dicis, neque omnia: qui ubique jactas me nihil dicere, neque quicquam ad ferre praeter bullas & ampullas verborum? Verùm haec quomodo se habeant, non ita multùm refert. Tandèm explicaturus nodum, fac squod in Sophisticis soles calumniari, inducis duplicem claritatem Scripturae divinae, itèm duplex judicium probandorum Spirituum. A lterum est, quo quisque singulari dono Dei illustratus, certissimè judicat & discernit omnia dogmata: de quo Paulus 1. Cor. 1. Spiritualis omnia judicat, & à nemine judicatur. Et hanc appellas interiorem claritatem Scripturae divinae. Hoc, inquis, fortè voluerunt qui tibi responderunt, omnia esse judicio Spiritus decernenda. Imò novi quendam, cui non crediderim hunc adesse Spiritum, quem sibi vindicabit, quùm eum com pererim certissimis argumentis mendacissimum simùl & gloriosissimum, ac maledicentiae insatiabilis. Deindè non hoc sensit quod tu interpretaris: quùm enim illi fuissem hactenùs assensus, ut hunc aut illum suus Spiritus redderet certum, perrexi quaerere, undè hoc mihi constaret, qui non haberem donum dijudicandi Spiritus alienos: Ita fieri, ut, quod tu quoque fateris, illius certitudo meam dubitationem non eximeret, ille revocavit disputatiònem ad Scripturas: rursùs quùm obijcerem varias interpretationes, nihil aliud respondit quàm Spiritus, spiritus. Quare si tu potes hoc quod aggressus es dissolvere, rem non mediocrem peregeris. Fateris igitur, hoc judicium nihil prodesse aliis, sed tantùm illi qui hoc Spiritu praeditus est. Aliòqui phanaticis omnibus esset habenda fides, majore contentione jactantibus se habere Spiritu̅, qua̅ illi faciunt qui verè donu̅ hoc singulare possident. Ostendis igitur aliam scripturae claritatem, videlicet externa̅. Itèm externam Spiritus declarationem, quâ pro aliorum etiam salute certissimè judicamus de Spiritua libus, deque dogmatibus omnium. Agè jam inhians expecto certitudinem istam. Addis, hoc judicium maximè pertinere ad duces ac praecones verbi, quos arbitror vel Episcopos esse vel Theologos: qui si inter sese concordarent in explicandis sacris literis, haberemus quod certùm sequeremur: nunc nostri praecones aliud docent quàm tu, & tui sic inter se se dissentiunt, atque adeò tibi fortiter reclamant. Vbì est igitur certum judicium, quo etiam in Ecclesiâ probamus aut im probamus dogmata ex sacris literis, quae regula est certissima, lux Spiritualis sole clarior? At sentis ac fateris ipse re nihil agere, nisi hoc, quod assumis, quùm sit controversum probaris, teque id facturum polliceris. Agè sequimur, si fortè praestes quod promittis, certè cupimus. Moyses dicit Deuteronomij 17. de judicio deferendo ad Sacerdores, si qua difficultas inciderit, quam judices inter se variantes non possint explicare &c. Quomodó, inquis, judicabunt de re controversâ sccundum legem, nisi lex sit externè clarissima? Respondeo duobus modis: primùm, si lex fuerat externè clarissima quibuslibet sen su communi praeditis, quùr ipsi judices non explicabant nodum, quos probabile est non ignorasse legem? nec ideòdicuntur variasse sententiis que lege̅ non tenuerint, sed quòd causa fuerit difficilis. Et ideò reijcitur ad Sacerdotes, tanqua̅ legis peritiores. A ltero modo sic respondeo, Mosen non illìc sentire de difficultatibus, quae exoriu̅tur circà quęstionem liberi arb. aut similibus, sed de crassioribus, quaru̅ aliquot illìc exprim it exempla, videlicet inter sanguine̅ & sanguine̅, causam & causam, lepram & non lepram. Porrò quòd adducis ad confirmationem argumenti tui, de legibus prophanis, per quas lites com poni non possent nisi essent clarissimae, contrà te facit. Nam ut non inficiamut, per leges plurimas dirimi controversias, ità manifestu̅ est in legibus principum plurim as esse tenebras. A liòqui quorsùm attinebat tot annis cognitioni legum dare operam, si tàm dilucidae sunt ut unicuique sint clarissimae qui linguam teneat, neque caret sensu communi? Inanem igitur operam sumpserunt, qui tot voluminibus conati sunt legu̅ difficultates explicare. Ineptiunt judices & senatus, qui nonnunquàm annis aliquot fatigantur in uniuscausae cognitione. Non rectèdixit ille, qui juris nodos & legum aenigmata solvat. Nec valet tua collectio, si tanta lux est in legibus prophanis, quantò major esse debet in literis, quae pertinent ad aeternam salutem. Primùm major est rerum obscuritas, quae tractantur sacris voluminibus: deindè non impiè dictum est cùm ab aliis Orthodoxis, tùm ab Augustino, cui tu non sine causâ multùm tri buia, Deum obscuritatem aliquamdatâ operâ reliquisse in sacris literis, quò magìs excita ret nobis scrutandi studium. Adducis ex Psalmo 18. Praeceptum domini Iucidu̅ illuminans oculos. Sed praeceptum dicit lucidum, non universa̅ Seripturam, quae etiam si lucida est Davidi aut aliis afflatis Prophetico Spiritu, non statìm dilucida est omnibus qui tenent Grammaticam, & habent sensum communem, quod tu totiès affirmas. Rursùm adfers ex Psalmo 118. Declaratio sermonum tuorum illuminat, & intellectum dat parvulis. Accipio testimon ium, si tales parvulos sentias, qnalis fuit David, & super quos requiescit Spiritus domini: sin de quovis qui sciat linguam, multò secùs habet res. Rursùs quòd citas ex Esaiae cap. 8. Ad legem magìs & testimonium, &c. Non dicit Propheta nihil esse obscuritatis in sacris voluminibus, fed minitatur illis tenebras, qui co̅sulunt Pythones ac ventrjloquos. Nam eodem in loco additur, Nunquid non populus à Deo suo requiret visionem? &c. Latebat Christus in lege, & tamen verba legis non quibuslibet erant perspicua qui sciebant Hebraicè, sed à scribis in lege exercita tis, petebatur co̅silium ex lege, velutì quùm Herodes consulvisset de puero Jesu, ubì foret nasciturus. Iterùm Zachariae cap. 2. jubet populum ex ore Sacerdotis legem requirete. Pulcherrimus scilicet Angelus, inquis, qui nunciet, quae tu̅ ipsi sunt ambigua, tu̅ populo obscura. Quin igitur vos Zachariae monitis obte̅perantes, lege̅ requiritis ex ore sacerdotum & Pontificum? Ad haec quid erat necesse discere legem a Sacerdote, quùm quivis è plebe, qui sciret linguam & haberet sensum communem, facilè posset legem clarissimam intelligere? Ergò qui jubet legem requiri ex ore sacerdotis, significat eam nonquibuslibet esse perspicuam, sed ostendit idoneu̅ legis interprete̅. Iteru̅ ex Ps. 119. Lucerna pedibus meis verbum tuu̅, & lumen semitis meis: non tractat de perplexis quaestionibus, sed de pręceptis rectè vivendi, quae praelucent & indicant, quid expetere, quid fugere debeamus. Et si maximè torqueas ad totam legem, non quadrat in quemlibet Grammatices peritum que quadrat in David. Hactenùs ex Veteri Testamento, sed qualia trecenta possis adducere: pergisad novum. Ad Roman. 2. Paulus dicit Evangelium in Sanctis Scripturis promissum. Qualis autem, inquis, testificatio si obscura est? Si nihil erat obscurum in Prophetarum oraculis & figuris legis, quùr umbrae vocantur? Et quùr lucem vocamus Evangelicam, nisi quòd quae figurarum involucris tegebantur in lege, per Evangelium sunt in apertum prolata? An ibì nihil erat de Christo praedictum, quod non omnibus esset clarissimum, modò scirent Hebraicè? Imò nec discipuli Domini post tòt sermones auditos, post tòt visa miracula, post tòt notas & indicia quae de Christo Prodhetae praedixerant, intelligunt scripturas, donèc Christus illis aperiret sensum, ut intelligerent Scripturas. Iam Paulus ad Corinthios de claritate Moysi Christique disputans, tantum eminentis claritatis tribuit Evangelio, ut dicat id quod claruit in hâc parte, de lege loquitur, ne glorificatum quidèm fuisse. Quid quòd datâ operâ Deus volvit vaticinia de Christo non quibuslibet esse perspicua? quemad modùm etiam in terris praedicari nolvit antè mortem quòd esset Messyas, quod sic expediebat ad peragendum humanae sa lutis negocium. Caeterùm ubì jam A postoli nunciarent ea esse peracta, quae Prophetae praedixerant, tùm & lex collata cum factis erat dilucidior, factumque est ut & lex astrueret fidem Evangelio, & Evangelium illustraret legis aenigmata. Nim irùm hoc sensit Petrus, qui Propheticum sermonem similem facit lam padi lucenti in caliginoso loco, nec omnia reliqua facit tenebras, quùm Paulus etiam Ethnicis Philosophis tantum tribuat lucis, ut Deum, & hujus sempiternam divinitatem nosse potuerint. Omnis veritas lux est. Et ab illis plurima vera prodita sunt, quae cum Christianorum dogmatibus consentiunt. Ioannes erat lucerna ardens, quòd praedicaret verbum Dei. Eâdem de causâ Paulus Thessalonicenses mundi lum inaria vocat, quòd verbum vitae tenerent, at non ideó quicunque illorum sciebat Grammaticam, intelligebat quicquid est difficultatis in sacris literis. Christus erat lux mundi, sed tamen in eo latebat divina natura: neque statim nos assequimur quicquid est in Christo. Istiusmodi Testimonia sexcenta poteras vel ex indicibus congerere, in quibus luminis mentio. Sed his etiam frigidiora quae sequuntur. Quid faciunt A postoli, dùm suas praedicationes per Scripturas probant, an ut nobis tenebras suas majoribus tenebris obscurent? vel ut notius per ignotius probent? Quandò nobis hìc desines ingerere Prophetas, Baptistas, & A postolos, de quorum Spiritu nemo dubitat, & quorum est Sacrosa ncta autoritas? Illi quoniàm habebant intùs Spiritum Magistrum, quod erat obscurum in literis Prophetarum explicabant. Nos de tuo tuorumque Spiritu loquebamur, qui profiteris nihilesse in sacris literis quod tibi sit obscurum, si modò Grammaticam teneas: exigebamusque ut istius certitudinis tuae faceres fide̅, quod adhùc frustrà conaris. Christus, inquis, a pud Ioannem, jubet Iudaeos scrutari Scripturas, de ipso loquentes: queuae si obscurae sunt, reddit illos ambiguos. Imò si nihil habent obscuritatis, quid sibi vult illud verbum, scrutamini? Non enim dicimur scrutari solem, qui est expositus omnium oculis, sed quod abditum est scruta mur. Et tamen quùm addit Dominus, Illae enim de me loquuntur, muliùm lucisaddidit, indicansscopum Prophetiae. Sic in Act is docti monitique per Paulum, Scripturas cum his quae gerebantur actradebantur conferebant, multa non intellecturi, nisi lucem hanc addidisset A postolus. Nos igitur non fecimus eas obscuras, sed ipse Deus sic aliquam obscuritatem illis inesse voluit, ut tamen esset omnibus satìs lucis ad salutem aeternam, si quis intendat oculos, nec desit ad jutrix gratia. Nemo negat certissimam veritatem in sacris libris, sed ea nonnunquàm figurarum & aenigmatum in volucrisobtecta est, ut eget scrutinio & interprete, sive quòd Deus sic voluerit exercere simùl & excitare nostram tarditatem, quemad modùm ait Augustinus: sive quòd jucundior est veritas & acriùs afficit animos hominum, quùm eruta fuerit, & per tenebras in volucroru̅ nobis eluxerit, quàm si fuisset oculis quoru̅ libet exposita: sive quòd thesauru̅ illu̅ sapientiae noluerit quibuslibet prostitutu̅. Proindè nihil agis, unum aut alteru̅ locu̅proferens, qui nihil habeat ob scuritatis. Deus crea vit coelum & terram. Hunc locu̅ proponis ut nihil habente̅ obscuritatis Neque nein verbis est quicquam tropi, vel ambiguitatis Et ta men vides quàm hìc quoque sudarint interpretes quid hìc dicat coelum quid terram, & an ordine crearit singula an simùl uno nutu omnia. His explicatis restat allegorię nubilum, ut vocat Hieronymus. Dices, ejusmodi difficultatum cognitio no̅ est necessaria ad salutem: idem sibi volebat specus coricius, qui tibi sto nachu̅ movit, quùm altiùs scruta mur divinas Scripturas quàm necesse est, aut quàm pro captu nostri ingenii, tùm humanae mentis oculis occurrere tenebrasin quibus abstrusa est aeternae sa pientiae majestas, adoranda potiùs quàm pervestiganda, quod idem quùm ipse doceas alijs verbis, distinguens lumen gloriae & gratiae, me doce̅te im pium est, quod te docente piu̅. Verbum caro factum est. Quid apertiùs? Verùm nobis, quibus explicatu̅ est mysteriu̅, legat eade̅ verba Demosthenes si reviviscat, no̅ intelliget. Ac nos quidèm filiu̅ Dei suscepisse naturam humana̅ scimus & profitemur omnes. Et tame̅ multa tractantur circàhęc verba, quomodò solus filius susceperit hominis natura̅, & quomodò divina natura per animam humana̅ in eandem hypostasim adglutinarit sibi corpus mortale, & quomodò ex guttulâ purissimi Sanguinis Spiritus Sanctus finxerit illud sanctum corpusculum, araneoli, ut ajunt, magnitudine, & an anima Christi statìm ut creata infusaque est corpori, fuerit donata beatificâ visione, & an Deus potuerit illi plùs impartire gratiae quàm impartiit. Haec aliaque innumera existu̅t circà haec verba, verbum caro factu̅ est. Ide̅ dicis de articulis fidei, quos quùm nemo non intelligat, hausimus ex sacris literis, urique clarissimis, aliòqui quipossumus eos certò vel credere veldocere? Addis, quid faciunt quiadhùc hodiè sacras ljteras praedicant, eas interpreta̅tes ac declara̅tes? Quae si obscurae sunt, quis nos certos facit, ipsam eoru̅ declaratione̅ esse certa̅? A lia nova declaratio? Quis & illam declarabit? Ità fiet progressus in infinit um. Haec tu Luthere satìs deelamatoriè, verùm si quod doces, ad sacram Scripturam non opus est, nisi Grammatica, quid necesse est audire praedicatore̅ declarante̅, & interpretante̅? Satìs erat populo qui sacros libros no̅ habet Prophetam aut Evangeliu̅ praelegere, nec aliud quicqua̅ explicare, quàm si quid fortè difficultatis lateat in vocibus. Quod si urgeas, quid faciant praecones Evangelij, Dicam: Frequenter ex iisdem verbis, ut tu vis videri, clatrissimis, eliciunt diversas sententias, quasi ex eode̅ silice hic ignem excuteret, ille aqua̅. Nec est quòd hic reclames, hoc à Papistis & Sophistis carnalibus fieri, faciunt hoc tuae communionis praecones, qui no̅ minùs consta̅ter sibi Spiritu̅ vindicant qua̅ tu. Si sacra scriptura est undiquaque clarissima, undè hę tenebrę intervos, undè tanta de sensu scripturae digladiatio? Tu probasè literis arcanis, in Eucharistiâ esse corpus Domini naturaliter: Zuinglius, Oecolam padius & Capito, ex iisdem literis docent esse tantùm in signo. Hoc erat caputhujusdisputationis, ut nos faceres certos, te unum verissima clarissimaque docere, in quibus hactenùs hallucinati sunt Orthodoxi Patres, hallucinati sunt Ecclesiae proceres, quoru̅ indiciu̅ si no̅pateris usque quaque certu̅ haberi, certè paticris ta liu̅ viroru̅ judicio tantu̅ esse ponderis apud nosanfirmos, simplices & imperitos, quantùm est tuo aut Uviclevi. Quod si tibi jus sumis, Ecclesiae decreta quotiés commodum est reseindendi, permittes & illi vicissìm ut par pari referens tua rescindat ac damnet. Et si putasaequum ut cùm tòt Orthodoxis cedat Ecclesiae Senatus totus tibi novo Prophetae surgenti, cedere debes & alijs qui post te surgunt. Haec argumentando tantùm dicta sunto. Sed persequar orationis tuae cursum. Si Scriptura, inquis, obscura vel ambigua est, quid illam opus fuit nobis divinitùs tradi? An non satìs sumus obscuri & ambigui, nisi de coelo nobis augeatur obscuritas & ambiguitas & tenebrae? Haec ita dicuntur, quasi dicam: omnem Scriptutam esse obscuram aut ambiguam, quùm illìc fatear esse Thesaurum aeternae certissimaeque veritatis, sed qui alicubì retrusus sit, nec pateat quibuslibet. Nec ideò sol obscurus est, si nubibus opertus no̅ appareat, aut si lu sciosus in clarâ luce caliget. Quanquàm haec omnia t bi dicuntur extrà controversiam, agebam de quaestionibus perplexis quae nascuntur è sacris literis, aliter atque aliter interpretatis. Hìc erat proferenda certissima tua lux, quae coargueret, totius Ecclesiae caecitatem. Nam quòd cavillaris luce̅ hanc semper occultatam fuisse in Ecclesiâ, quae latet nec habetur pro Ecclesiâ, ut hoc tibi donemus, quod probare non potes, probabiliùs est sanctissimos pariter ac doctissimos viros, ad illam occultam Ecclesiam pertinuisse, quàm te cum paucistuis. Nondùm igitur praestas, quod promiseras, sed pergis: Omnis, inquis, Scriptura divinitùs in spirata utilis est ad docendum & increpandum & arguendum. Atque hic mirè Rhetoricaris, aut alius potiùs tuo nomine, tu enim non potes decem verba disserere, sine conviciis: Imò inutilis est Paule prorsùs, sed ex Patribus longâ seculorum serie receptis, & sede Romanâ talia petenda sunt, quae tu Scripturae tribuis, quare tua sententia revocanda est ubì ad Titum scribis, Episcopum oportere potentem esse doctrinâ sanâ exhortari, & arguere contradicentes, &c Quomodò, inquis, erit potens, quu̅ tu Scripturas ei relinquas obscuras? hoc est, arma stupea, & pro gladio ten ues stipulas? Non dubito quin haec tibi videantur admodùm sci tè dicta, quùm nec explicent nodum à me propositum, & aliòqui falsa sint. Omitte hìc Titos ac Timotheos, quorum alrer erat à puero versatus in sacris literis, uterque Paulum habuit praeceptorem, ad haec Spiritum de quo nullus ambigit, An hodiè nullus Episcopus poterit uti Scripturâ divinitùs inspiratâ ad docendum aut increpandum, si quibusdam in locis haeret? An medicus nihil habet quod co̅sulat aegroto, si quis locus sit in medicorum libris de quo dubitet? An non erit potens in sanâ doctrinâ, nisi qui verè sibi possit arrogare, nullum esse locum in arcanis literis, in quo haereat? Hoc haud scio, an Apostoli fnerint ausi profiteri. Vndè post annos mille trecentos Ecclefiae Doctores obturarunt os haereticis, totiès aliis super alios coorie̅tibus adversus Seripturae veritatem? An pugnarunt stupeis armis, & pro gladio verbi quem tu vibras habebant leves stipulas? Et tamen illì qui tantum valuerunt praesidio divinae Scripturae, fatentur in libris divinis esse quaedam obscura, quaedam humanum captum excedentia. Et undè tàm diù Ecclesia su spendit sententiam de processione Spiritus ab utroque, si tanta lux est divinae Scripturae, ut ad intelligendum sat ìs sit Grammatices peritia? Quid autem monstri sit, si quomodocunque incidente in Scripauris ambiguitate, nos imperiti malimus consulere sedem Romonam quàm VVittenbergensem, eamque dissentientem? Quis autem credit Ecclesiae Romanae si sine Scripturâ pronunciet? Nec illa Scripturas interpretatur nisi ex eruditorum Concilio, tu pro tuo arbitratu interpretaris ex tuo Spiritu, nobis incognito, ne dicam cognito. Nec est quòd Christus cogatnr ad Palinodiam suae vocis: Ego dabo vobis os & sapientiam, cui non poterunt resistere omnes adversarii vestri. Quid tu mihi Apostolos obijcis, quùm de tuo agatur Spiritu? Quod Christus Apostolis pollicitus est, praestitit. Tibi no̅ est pollicitus neque quibuslibet, & si tibi quoque praestitir; doce certis argumentis, tibi uni datu̅ esse quòd illis tàm innumeris negatum est. Hoc agebatur, & hic nodus erat explicandus, & interìm prolixis decla mationibus eximis rem pus, nec praestas quod polliceris. Non ego te confero cum Christo aut cum Apostolis, sed hominem incogniti Spiritus confero cum tot Orthodoxis, cum Ecclesiae primatibus, de quorum Spiritu, út demus nobis non constare, tamen juxtà tuam regulam, tot retrò seculis, bonam de illis opinionem habuit charitas, lieèt fides nihil approbet, nisiquòd divinitùs fuerit commendatu̅. Et tamen exigisà nobis ut illorum autoritatem reijciamus, tua dogmata velutarticu los fidei teneamus. Saltèm concede nobis jus aequale, in illorum & tua dogmata, ut de utrisque liceat su spendere sente̅tiam. Hęc non ex animi mei sententiâ, sed tui coarguendi causâ dicta sunto. Tandèm ab Apostolis & Christo tua decurrit oratio. Quùr, inquis, tu praescribis formam Christia nismi, si tibi Scripturae sunt obscurae? Pro me respondebo: In Diatribâ non praescribo formam Christianismi, tantùm ostendo, quousque procedere debeat simpliciu̅ inquisitio. Nec plùs tribui volo meae formae, qua̅ suis scriptis tribui volunt Orthodoxi caeteri, quibus multa debemus, quae ad pietate̅ attine̅t. Hoc si tu quoque fateris, quùm illi fatea̅tur obscuritate̅ in non paucis scripturae locis, aut recanta que totiès co̅fessus es illos multa rectè disseruisse, aut co̅cede nobis aliqua pro virili docere, qui tame̅ no̅ negamus esse nobis no̅nihil obscuritatis in sacris libris. Quòd si his fidem omne̅ abrogas, quùr tuis scriptis fide̅ haberi postulas, qui fateris te alicubì haerere, qui nonnunqua̅ variam adfers interpretatione̅, haud facturus, si nihil esset obscuritatis aut ambigu itatis. Ide̅ accidit tuis, alicubì dubitans & haesitans loquitur Pomeranus & Occolam padius, denique ipse Philippus, cui nihil no̅ tribuis. In hosatque adeò in teipsum recidunt haec omnia quae tantâ vehementiâ copiâque in eos detonuisti, qui putant in Scripturis aliquidobscuru̅ esse. Postremò fateris ipse, in arcanis literis obscuritate̅ incidere ex imperitiâ vocu̅, & addes opinor exdepra vatione codicum, ex tropis, ex locis inter se pugnantibus. Hoc dato, redeunt hùc omnia illa inco̅moda quae co̅memorasti de obscuritate. No̅ enim refert undè sit obscuritas, modò sit ulla. Hanc certè negare no̅ potes. Quòd si detrahis omnem fide̅ iis qui haerent alicubi, haeres tu, tui haerent, quibus vis nos certam habere fide̅, nec haerent solùm verùm etiam sic inter se dissident, ut tua quoque fortiter reijcia̅t damnentque, nec alio praesidio quàm sacrae Scripturae. Hìc profer omnem cloquentiae tuae dissimulatae copia̅ ac dinosim, dicturus in teipsum ac tuos, quicquid in nos dixeris. Quòd addis enthy mema, si Scripturam negas dilucidam, fateris multò minùs dilucidos esse sanctos quos adduco: a liquâ probabili specie diceres in me, si ex his im pugnassem tuum dogma, nùnc è sacris literis tecùm congredior. Nec in aliud profero dotes ac numerum illorum, nisi ut te adigam ad proferendum argume̅tum evidens, quò sciamus tibi tutò posse credi, & ab illis piè discedi: Id quùm receperis, tamen post tot calaphos, ala pas, & sputa, nihil nos doces quod ad rem pertinet. Fateris me non de totâ Scripturâ sentire, sed de locis ex quibus oriunturhujusmodi quaestiones. Id si fateris, quorsùm pertinuit, tot verbis ità loqui, quasi totam obscuram dixerim. Verùm illud, inquis, ad me pertinet, quod ego fateor aliquid esse obscurum, tu nullam Scripturae partem vis obscuram esse. Audio, volo, verbum im periale, at ego malebam vocem Doctoris. Quod tu affirmas, ego opto, quod tu dicis te scire, ego discere cupio, nec mihi satìs est hoc asseverari abs te, cert itudinem efflagito quam tu profiteris. Doce nos externam Scripturae claritatem, quandoquidèm hanc adimis ipsi Ecclesiae, Ecclesiaeque luminibus, summoque cum orbls tumultu tibi vindicas. Nec verum est quod assumis Ecclesiam ex obscuris Scripturae locis pronunciasse de libero arb. licèt hujus quaestionis abyssum fatear esse impervestigabilem: eoque non a ltiùs penetrandum quàm sat est: sed mihi persua sum habeo Veteres & Ecclesiam ex ipsis per se quidèm claris Scripturae locis asseruisse quod asseruerunt. Nec tamen statìm hâc in re autoritas Ecclesiae interposuit suam sententiam, sed intentis aliquandiù oculis in Scripturae lucem, tandèm perspectâ manifestâ veritate pronuncia vit. Fit enim frequenter, ut qui è tenebris prodeunt, nihil videant in mediâ luce solis, nisi aliquandiù intenderint oculos, & pertenebras quaedam non statìm videmus, sed intendentibus oculis paulatìm incipiunt nobis esse perspicua, quae priùs erant ambigua: quod idem accidit in rebus quae procùl absunt à nobis. Sed ità civilitatis causâ finxi, interpretationem utriusque partis esse ambiguam, ut rebus aequatis, ostenderes aliquid quod nos in medio vacillantes in tuam partem inclinaret. Simili modestiâ vocavi Diatribam non assertionem, & concludo me sequi probabilem opinionem, non quòd ambigerem de receptâ sententiâ, sed quòd tua periculosè proferretur apud multitudinem, vel quia sic populus discit diffidere decretis Ecclesiae, fierique possit, ut tandém incipiat dubitare de certissimis articulisfidei, vel quia tutum non est de receptis articulis apud idiotas in utranque partem disputare, vel quia quaestio recessus habet profundos, à quibus arcendi sunt imperiti, cùm his satìs sit tenere dogma quod tradidit Ecclesia. Nec in hoc tecùm sentio, quòd aequasomnes articulos fidei. Sunt enim quidam tàm evidentes, ut de his nefas sit disputare. Quod genus sunt, Christum esse natum ex virgine, pafsum sub Pontio Pilato: quidam tales ut post diutinam disquisitionem, tandèm fuerint publicâ autoritate comprobati, de quihusda̅ ne nùncquidèm satìs co̅venit De perpetuâ virginitate Mariae dubitatum est à nonnullis, donèc illis occluderetur os ex Scripturis, rectiùs enarratis. Dubitatum est à Veteribus, an Romanus Pontifex esset universalis Ecclesiae Pastor, & licuit donec accederet Ecclesiae decretum: & ad hùc controversum est inter Scholasticos, an Romani Pontificis auto ritas sit gravior autoritate synodi generalis. Proindè fi tuum dogma visęquè credi, atque credimus Symbolum Apostolorum: profer testimonia Scripturarum aequè dilucida, doce tuum dogma, statìm ab A postolorum tem poribus unà cum Evangelio ad nos decurrisse. Igitur ut illa certissimè credo, ità mihi dubium non eratdogma de libero arb. posteaqua̅ de eo pronuncia vit Ecclesia Catholica. Quùr igitur disputas, inquis, tanquàm rectiora sequuturus si quis doceat, quùr diatribam appeilare maluisti quàm confutationem, quinhortaris omnes, ut meo rejecto dogmate, constanter teneant quod tradidit Ecclesia? Non decrant mihi vocabula, quibus & meam disputationem, & tuum dogma vocarem, quae tibi jam nova non sunt, sed tentare libuit, an hâc civilitate vel sanari posses, vel ad mitiùs respondendum invitari. Denique videba̅ res hominum plùs satìs exulceratas, nolui mei calami sae vitiâ oleum, ut ajunt, camino addere. Denique ne disputassem quidèm, nisi tu fabulam hanc sic evulgasses, ut in textrinis ac sutrinis nùnc passìm disputetur, nullum esse liberum arb. sed omnia merâ necessitate geri: & quasi parùm hactenùs profeceris, narrant hanc tuam disputationem à Ionâ verti in linguam germanicam, quò textores & agricolas in me concites, quos concitatos placare non possim, linguae ignarus. Per omnia circumactus, tandèm hùc evadis, ut communem sensum facias arbitrum decertantibus de claritate Scripturae. Resistuntenim, ut ais, & qui clarissimis Scripturae testimoniis con victi sunt, sed communis sensus indicat cos nihil habere quod meritò contradicant. Sie confutati Sadducaei, obmutueruntquidèm, at no̅ discesserunt ab errore. Inoptum fuerit referre quid Sadducaei potuerint respo̅dere, nimiru̅ animas defunctoru̅ no̅ rectè dici homines, deindè nihil absurdi si Deus dicarur Abraha̅, Isaac & Iacob, à quibus cultus fuerat dùm viverent: quem ad modu̅ patres superstites filiis, nome̅ patru̅ retinent juxtà co̅munem loquendiusum. At illìc agebatur de resurrectione corporu̅, quae no̅ evincitur ex hisce verbis. Dices, cur igitur obmutucru̅t? quia vittus divina erat in verbis domini, quae crede̅tiu̅ animos attrahebat, at impioru̅ conscientias percellebat. Verùm haec extra rem. Ergò si tu quoque vis nobis os obturare, ut hiscere non audeamus, profer similia è Scripturis testimonia, ostende nobis spiritu̅ in te loquentem, cui si tentemus repugnare, sensus omniu̅ communis damnet nos, te probet. Atqui plurimi & hodiè tibi reclamant qui videntur habere sensum communem, & Orthodoxis illis Patribus, totique populo Christiano, quis neget fuisse sensum commune̅? Tibi tuisque probabiliùs est deesse sensum commune̅, tibi qui ta̅tâ maledicendi impote̅tiâ debaccharis in eos, qui vel co̅municandi gratiâ dogmatibustuis co̅tradicunt: tuis qui addicti factioni immodico stui studio probant quicquid docueris, . Si provoces ad spiritu̅, rursùs exigo signum evidens. Reliqua quae adducis transilio, quandò nihil faciunt advetsu̅ me. Nec de Ioanne Husso meu̅ est judicare, habuit suos judices apud homines, utina̅ invenerit mitiùs judiciu̅ apud Deu̅. Illud tantùm dica̅, me minùs male sensisse de homine, priusquàm degustassem librum, quem conscripsit in Pontificem Romanu̅. Qui convenit tàm operosa maledicentia cum spiritu Christi? Nec hìcad rem facit, qualis fuerit Papa qui damnavit Hussum, mihi ignotus est, & habent Papae suum iudicem cui stant aut cadunt. Illi mei judices sunt, non ego illorum. Porrò, quòd ais quosdam fingere simplicitatem, quò excusatius resistant cognitae veritati, dicentes: Homo sum, errare possum, doceri cupio, moxque subijciunt, non est mihi satisfactu̅, Vim facit Scripturis, &c sive hoc in me dictum est sive jn alios, ego me certè ex illorum numero eximo, qui scientes, ac volentes repugnant cognitae veritati, praesertìm in articulis fidei. Tu quomodò quod facis excuses videto. Sed nihil adhùc audio que nodumdissecet, quò nobis evide̅tertuu̅ probes spiritu̅. Verùm ità mecu̅ pugnare videris, quemadmodu̅ canis ille, ab Albaniae rege dono missus A lex. pugnavit cu̅ elephanto. Is narte circu̅siliens & allatrans hâc atque hâc delassavit belua̅, crebro rotatu adigensin vertigine̅, atque ità dejecit. Plurimos ingenio doctrinâque praesta̅ tes, dignitate, quosda̅ etia̅ miraculis ac martyrio claros fuisse, qui tuu̅ dogma rejiciunt, no̅ negas, fateris & sanctos fuisse, vel donas potiùs & nos accipimus, jam causa̅ facimus caetera aequale̅, restat in hoc statu, ut evidentissimu̅ proferasargume̅tum, quùr à vobis talibus potiùs staredebeamus, quàm ab illis talibus, ne repetamus tota̅ collatione̅. Excusas illos quòd fortè resipuerint antè morte̅, aliòqui damnandi. Id verisimile non est, qui tot voluminibus consta̅ter eadem senserint, sub mortem mutasse sententia̅. At Bernardus moriturus dixit: Perdidi te̅pus, quia perditè vixi. An hoc erat canere palinodiam? Quis sanctoru̅ haec non dixit? Haec vox est modestiae, no̅ palinodiae. Sacrae Scripturae tàm expositam claritate̅ nondu̅ probare potuisti, & de hoc mòx aliquid attingemns, & si probasses, probabiliùs est te caecutire quàm illos. Si spiritum alleges, in illos pronius est charitatis judicium, ut largiamur non esse certum: Si electionem potiorum, co̅sentaneum est illos cum Ecclesiâ quae potiora sunt elegisse: Si sensum communem, propensior est in illos opinio sensus co̅munis. Si respo̅deas non esse mirum viros Spirituales aliquandò juxtà carnem sensisse, totidèm verbis responsum tuum in te retorqueri poterit. Si respondeas mundum esse regnum Satauae, eoque non mirum tòt rantosque viros tàm longa seculorum serie excaecatos, non vidisse lucem Scripturę, totum hoc multò probabiliùs in te retorquebitur. Nam & tu carnem circumfers, & in communi mundo versaris, in quo regnat Satanas. Nec expediunt te ex angustiis quae multa subnectis de excaecatis in gloriam liberi arbitrij, de his qui audientes non audiunt, & intelligentes non intelligunt, quae magìs in tequadrant, quàm in Ecclesiae lumina. Neque convenit huic loco, quòd tu tecùm comparas Christum, discipulos tuos A postolis, Doctores ac principes Ecclesiae Iudaeis: quodque tuam doctrinam vocas lucem, Patrum & Ecclesiae decretum tenebras. Si nos urgere vis collationibus, alias tibi quaerere oportet, istas non recipimus. Multò stultiùs adducis hìc Arrianos & Philosophos. Arrianos judicavit Ecclesia, & ejus sententiam approbas, At eadem damnavit tua dogmata, & tamen hìc non gravo te autoritate Ecclesiae. Nihil nobis cum ludaeis, qui Christum agnoscimus servatorem. Erraverunt & eruditissimi Philosophi: quasi ego scripserim eruditos, magno ingenio praeditos non posse caecutire. Ex unâ particulâ nectis enthymema, collige acervum conjecturalem, & hinc ostendetibi potiùs fidendum quàm illis. Quàm verò Sophisticum illud: Negasesse verum, quod dixi Scripturam aliquotiès non percipi ob imbecillitatem humani ingenij. Nihil inquis, aptiùs ea piendis verbis Dei imbecillitate ingenij, propter imbecilles enim & ad imbecilles Christus & venit & mittit verbum Dei. Si imbecilles vocas, ut ego sentio rudes, & infirmos quales erant Galatae, aut quales multos videmus, nec hu manis aptos disciplinis: quin à talibus potiùs petimus scientiam Scripturatum, quàm ab eruditis Theologis, aut quàm abs te, qui tantam scientiam tibi vindicas? Sin appellas imbecilles modestos ac morigeros Spiritui Sancto, tecùm sentio, sed hanc imbecillitatem mirum quàm in tuis scriptis desiderem. Perindè quasi rem omnem gesseris dextro Marte, properasad metam disputationis, sed antequàm id patiar, pauca dicam de Scripturarum obscuritate, quanquàm super hâc re satìs antè dictum arbitror. Etenim nisi doces, eas esse sole clariores, modò detur Grammatices peritia, fateris te non posse nodum explicare de probatione tui Spiritus. Hìc si tibi decantem, quantoperè Ueteres omnes querantur passìm de Scripturae difficultatibus, quantùm desudent in explicandâ Genesi, quantam caliginem Hieronymus viderit in initiis & postrrmis Ezechielis, quotiès haereat Augustinus: respondebis non esse mirum, si in sole im pingant lusciosi, & si tibi protulero illud è Psalmo. Abyssus abyssum invocat, quod Augustinus ac Hieronymus interpretantur de caligine mysticae Scripturae, Itèm illud: Dies diei eructat verbum, & nox nocti indicat scientiam, quod exponunt similiter. Rursùs illud ex Ezechiele de torrente cujusaquę sic intumverant, ut transvad ari non posset. Itèm ex Psalmo 17. Et caligo sub pedibus ejus, adducitur & hìc sensus de profundite Scripturarum. Iterùm in versiculo, posuit tenebras latibulum suum, Hieronymus interpretatur Christi nativitatem nobis esse obscuram, quam tu vis esse clarissimam. Itèm illud: tenebrosa aqua in nubibus aëris, interpretantur de obscuritate Scripturarum. Aliaque similia testimonia si proferam, adferes mihi novam interpretationem, rejectâ veterum expositione, ac Scripturam ad tuae causae commodum detorquebis. Verùm illud velim expedias: Si linguae peritia sensusque communis sufficit ad Scripturae perspicuam intelligentiam, quid Pauli tem pore fuit opus Prophetis apud eos qui linguis loqucbantur? Paulus diversa facit dona, linguarum & Prophetiae, ac Prophetiae donum longè facit eminentius dono linguarum. Hoc evidenter arguit, esse quiddam in scripturis reconditu̅, quod non sit cuivis dilucidum, qui linguas teneat. Rursùs si verum est quod tu dicis, si qui Dei spiritu̅ habet; nihil sentit obscurita tis in sacris voluminibus, quùr qui prior Prophetabat jubetur tacere, ubì surrexerat alius Propheta, cui fuerat revelatu̅? Plures habebant donum Prophetiae, & tamen quod huic erat dilucidum, alijs fuit obfcurum, propterea quòd non omnibus omnia largiatur Spiritus, sed dividat singulis pro suâ voluntate. Proindè mira est tua felicitas, qui profiteris nihil esse in sacris literis, quod tibi non sit clarissimum. Et post auditas Prophetias, Paulus vult judicari quę dicta sunt: Prophetae, iuquit, duo aut tres dicant, caeteri taceant. Deindè inter dona Spiritus refert & discretionem Spirituum. Haec arguunt Scripturam non tàm esse quibuslibet obviam & expositam, qua̅ tu vis videri. Rursùs ait, Videmus nùnc per speculum & in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Audis aenigma, & tu mihi praedicas clarissimam claritatem. Fide videmus, & fidei lux est in divinis literis. Et inibì: Ex parte cognoscimus, & ex parte Prophetamus. Acmòx: Nunc cognosco ex parte, tùnc autem cognoscam sicuti cognitus sum. Prophetiam Paulus appellat seripturae mysticae interpretatione̅: eam quùr fatetur im perfectam si nihil non est clarissimum? Et si Paulus agnoscit hìc imperfectum quiddam, ubì sunt, qui nunc jactant omniscientiam? Velim ut saltem hunc locum nobis reddant dilucidum, Sicut cognitus sum. An qùisquam est, qui sic cognoscit aut cognoscet Deum, sicut cognitus est à Deo? Puto hoc ipsi Deo proprium esse, ut feipsum cognoscat perfectè. Legebat Eunuchus Esaiam, haud dubiè peritus linguae, & tamen sensum latentem non intelligebat. Iam Epistolas, opinor, Pauli numeras inter Scripturas sacras. Atqui de his sic pronunciat Petrus: Charissimus frater noster Paulus secundum datam sibi scienriam scripsit vobis, sicut & in omnibus Epistolis, loquens in eis de his, in quibus sunt quaedam difficilia intellectu, &c. Respondebis: erant difncilia rudibus. At tu nihil requiris nisi peritiam Grammatices. Si dixeris illis defuisse Spiritum, quaestio redit in orbem. Siquidèm hoc pollicitus es te probaturum nobis tuum Spiritum. Sed hìnc quoque facilè elaberis, si modò probaris quod assumis: dices nos obstinatâ maliciâ oppugnare cognitam veritatem, quemad modùm faciebant Pharisaei. Quis autem comprehendat cum, cui tot sunt parati cuniculi per quos effugiat? Agè veniam ad eos, quibus tu tribuis Spiritum, quem, ut seribis, hauserunt ex tuis libris: und é tanta in horum Scriptis dissensio? Si idem Spiritus agit omnes, quùm tractent eandem Scripturam, non potest esse tàm per spicua claritas, ut sufficiat linguae peritia, & sensus communis. Sed dices Zuinglium & Oecolam padium amisisse Spiritum, postca quàm in te coeperunt scribere: Philippus Melanchthon nonné in suis commentariolis aliquandò contanter loquitur, suspendit sententiam? Atqui hoc negas esse fas in sacris literis, in quibus perspicua veritas est asserenda fortiter. Oecolampadius non dùm abs te dissentiens, non negat obseuritatem esse in Esaiâ, sed sat habet si adimat desperationem pio seduloque lectori: & in praefatione adeò non profitetur se nihil non explicuisse, ut fateatur se frustrà conaturum fuisse, ni commentariis Hebraeorum fuisset adjutus, Interìm aliquantò reverentiùs loquens de Hieronymo quàm tu, qui talem virum blasphemum & sacrilegum facis in hoc tuo libro, numeris omnibusabsoluto. An Pomeranus sic abs te laudatio in enarrandis Psalmis non alicubì Scepticus est, & suspen so gradu per aristas, ut ais, incedit? Verùm de aliis fortassìs in venies quòd tergiverseris, urgebo te tuis ipsius dictis, cui injuria est ac blasphemia in Scripturam sacram, si quis illi tribuat aliquid obscuritatis: Hoc paradoxum vide quomodò conveniat cum tuâ praefatione in Pialmos. Sic ibì loqueris: Psalterium profiteor, &c. Verùm ita profiteor, ut nolim ab ullo id de me praesumi, quòd nullus adhùc praestare potuit sanctissimorum & doctissimorum, id est, Psalterium in om nibus suo legitimo sensu intelligere & docere. Sat est aliquot, & eosdem ex parte intellexisse. Multa sibi reservat Spiritus, quò nos sem pèr discipulos habeat, multa solùm ostendit ut alliciat, multa tradit ut afficiat, & ut beatus Augustinus praeclarè dixit, nullus unquàm ita loquutus est, ut ab omnibus in omnibus intelligeretur, multó magìs ipse Spiritus Sanctus solus omnium suorum verborum intelligentiam habet. Quo circa ingenuè me confiteri oportet, me ign orare legitimam habeam nec ne intelligentiam Psalmorum, &c. Rursùs aliquantò inferiùs: Quid ergò reliquum, nisi ut mutuum juvemus, labentibus, tanquàm vel ipsi lapsi vel lapsuri, ignoscamus? Rursùs inibì: Scio esse impudentissimę temeritatis eum qui audeat profiteri unum librum Scripturae à se in omnibus partibus intellectum. Quin quis andeat praesu mere unum Psalmum rotundè ab illo intellectum? Immane qua̅tum dissonat haec oratio Luthere à paradoxo, quo tantâ asseveratione doces in hoc libello, de mirâ claritate Scriptùrae, quae nisi concedatur, omnia vertentur in caliginem, neque quicquam erit in rebus humanis certi. Quis credat esse eundem hominem qui haec scribit enarraturus Psalmos, & qui nùnc provocat universos, ut vel unum locum proferant qui tibi sit obscurus? Quorsùm verò nunc attinet è tuis commentariis decerpere locos, ubì profiteris te destitutum ab interpretibus inter ipsos variantibus, animi tui Somnium sequi. Rursùs ubì fateris te prorsùs non intelligere, quomodò versus cum praecedente cohaereat, ac tuam opinionem delirationem vocas. Hoc in Psalmo 17. in ibi dicis, Ecclesiae doctrinam esse supra captum humanum: & hìc sufficit Grammatices peritia. In Psalmo decimonono hunc in modum loqueris: Ex posuimus hunc Psalmum pro exemplo fidei de rege quocunque, nec dùm certum an legitimum sensum attigerim: mòx interpretationis tuae judicium reijcis in lectorem. Iterùm in 20. fateris te incertum, de solo ne Christo an de quovis rege debeat jutelligi: & mihi obijcis Scepticam Theologiam, qui non ausim de perplexis difficultatibus Scholasticarum quaestionum pronunciare. Vbì tùm erat ille Stoicus assertor: ubì ille Omniscius? Mihi dicis, Non sic suspensè loquitur, nisi Lucianus & Epicurus: & tu in opere maximè sacro eodem modo loquens, ignoscis tibi. In calce hujus libri: tui dicis, Penes nullum volo esse judicium, sed omnibus suadeo ut praestent obsequium: & in Psalmo judicium defers lectori. Quomodò in his tibi constas, qui me Proteum facis? An tùm tem poris nondùm habebas Spiritum? Non dices, opinor. Vtinam autem in eâ modestiâ perseverasses. Ibì veteres Orthodoxos, sanctissimos & eruditissimos patres appellas: hìc me rides, qui tribuam illis sanctimoniam, ipse caecutieńtiam, ignorantiam, imò blasphemiam & sacrilegium impingens: nec aliter excusas eos potuisse servari, quàm si vel secùs senserunt atque seripserunt, vel erroris poenituit antè mortem. Porrò quùm internam charitate̅ sic requiras ab omnibus Christianis, ut sine hâc non facias illis ullam spem salutis, quid aliud censebimus, nisi illos omnes perisse, qui tàm necessarium articulum fidei non dicam ignorarint, sed impugnarint, profligantes necessitatem, ac liberum arbitrium profitentes. Ego totiès vocor blasphemus, qui dubitem acdisputem de tuo dogmate, & obscurum putas quid de illis eâde̅ sententiâ pronuncies? Et hìc rursùs novum paradoxon: Qui Spiritum habet, ei nihil obscurum, quinon habet, ne iota quidèm unum intelligit. Nil medium est. Quisquis igitur profitetur sese dubitare alicubì in Scripturis, aut Spiritum habet, & mentitur esse obscuritatem quùm nulla sit, aut non habet, & ne jota quidèm unum intelligit. Tertullianus inngnis Ecclesiae Doctor, postea in Montani dogma prolapsus, discessit ab Ecclesiae communione. An is amisso Spiritu, ne jota quidém intelligebat? Sed interpretaris non intelligit, id est, non sentit, non afficitur. At nos agebamus de certitudine doctrinae, non de ignoto hominis affectu, de quo fateris neminem certò pronunciare posse, praeter unum Deum. Etenim quùm juxta Paulum sint Spiritus im postores, & Angelus Satanę sese transfigurat in Angelum lucis, falli potest & is, qui se credit agi bono Spiritu. Quòd si totam intelligentiam divinae Scripturę tribuis divino Spiritui, quùr exeipis solam imperitiam Grammatices? An in re tanti momenti Spiritus patietur Grammaticam obstare saluti hominum? Qui non gravatur im partiri tantas divitias ęternae sapientiae, nùm gravabitur impartiri Grammaticam & sensum communem? Blasphemus est in Deum qui vel tantillum tribuit libero arbitrio, & tu pius es, qui tantu̅ tribuis Grammaticae ut sola tenebras inducat clarissimae luci Scripturaru̅? Qui queruntur esse tenebras in scripturis, haudquicqua̅ nega̅t esse clarissimas ipsi spiritui, qui scripturaru̅ est autor: sed has tenebras imputant imbecillitati naturae humanae, quod quùm apertissimè profitearis in praefatione tuâ quam modò citavi, hìc fortissimè negas, affirmans nihil esse capacius divinae Scripturae, quàm imbecillitatem humanam. Caeterùm ut urgeamus hoc quod agebatur, doce qúibus argnmentis nobis constare possit, te spiritum habere magistrum nec falli in enarrandâ Scripturâ, quùm in hâc hallucinati sint omnes Ecclesiae Doctores. Fateris inesse nonnihil obscuritatis ex imperitiâ linguarum. Hìc igitur quùm plures inter se dissentiunt, quoru̅ unusquisque sibi vindicat linguarum peritiam, quomodò mihi coustabit quis caecutiat in linguâ, quis non? Nam hìnc (ut ais) pendet interpretationis certitudo. Nec omninò no gas aliquid obscuritatis oriri ex tropis: quos tamessi doces non temerè ad mittendos in enarrationibus tamen velis nolis ftequentet occurrunt, in Prophetis, in Parabolis, in aenigmatibus. Nec mihi placent affectati tropi, praesertìm qui subvertunt sen sum historicum: verùm si tropologias excludas à sacris libris, perit bona pars & jucunditatis & utilitatis arcanae scripturae. Ad haec si fateris ex Grammatices imperitiâ nasci caliginem, fatebetis simùl & ex transla̅tione, & ex depravatis exemplaribus oriri tenebras. Queritur hoc & Oecolampadius in Esaiâ. Ergò quùm alius dicet esse tropu̅, alius negabit, aut si fatetur uterque tropu̅ esse, sed in interpretatione tropi dissident, undè mihi constabit, quis illoru̅ attingat scopu̅? Ex collatione locorum? Habet utraque pars quae conferat: Ad hùc haereo dubius. Similiter quùm audio plures inter sese dissidentes, quorum quisque contendit suum exemplar vacare mendis, quae res mihi adimet ambiguitatem? Iam quis audebit affirmare: aut si qu is affirmet, quis crediturus est ex locis inter se pugnantibus non frequenter oriti magnam caliginem? Quid sim plicius Evangelicâ historiâ? Et tamen à quot qualibusque viris hic sudatum est, ut quae dissident redigantur in concordiam? Adnisusest summis viribus Augustinus, nec effecit quod voluit: sa ltèm hoc officium nobis praesta, quò minùs tibi diffidamus. Multis obstat ingenijtarditas, quò minùs assequantur quod docent sacrae literę, multis oscitanria, multis animus addictus humanis affectibus. Nam contentiosi torquent Scripturam ad sua dogmata, quùm contra fierioportuerit. Denique Spiritus no̅ omnibus patefacit omnia. Totidèm igitur modis ambigemusde interprete: & quicquid malorum exaggerasti adversus eos qui putant in Scripturis esse nonnihil obscuritatis, quicquid conviciotum in hos congessisti, regeretur in te. qui non poteseffugere quin fatearis, a liquo pacto caliginem esse in divinis libris. Sed tibi nulla est caligo. Ponamus esse verum quod dicis: sed quomodò nobis isthuc facies perspicuum? Nam hoc probandum susceperas, confessus te nihilagere ad versus meam quaestione̅, nisi dilucidè probasses. Caeterùm quùm omnibus tentatis id non possis, veluti Proteus vinculis tenacibus astrictus, redis in nativam formam, & nobis invidiam moves, quòd Scripturam faciamus obscuram: perindè quasi negemus in illâ quicquam esse lucis. In multis locis tenebras esse dixi, sed quas Spiritus aperiri velit, quantùm nobis satìs est ad salutem. Nam quaedam abstrusa servat futuro seculo. Si tu colligis hinc nihil certò probari per Scripturam, dic mihi, quomodò tot seculis Orthodoxi Patres orudierunt populum Christianum, quomodó propulerunt haereses ab Ecelesiâ, an per Scripturas ambiguas & non intellectas? Tandèm Satanam in crimen vocas, cujus operâ fit, ut tàm paucis sit dilucida Scriptura: qui si dormiret, uno sermone Dei semel audito, totus mundus converteretur. Hìc quùm prorsùs haereas in vado, tamen velutì rebenè gestâ, minitaris te meis me laqueis irretiturum: & occurris syllogismo utrinque cornuto, sic obtorto, ut nullum sit effugium. Ex verbis, inquis, tuis justificaberis, & ex verbis tuis condemnaberis. Dicis Scripturam hìc non esse dilucidam. Quod fi verum non est, quùr tu in Diatribâ suspendis sententiam: si verum est, quid agunt Orthodoxi, quorum ingenium, eruditionem, sanctimoniam, miracula, martyria, dignitatem, vetustatem, multitudinem jactas, qui ex ambiguâ Scripturâ asserverunt liberum arbitrium? Quò me vertam, adeò constrictus hìnc atque hìnc obvijs cornibus? Scilicet alterum tui Syllogismi cornu praecidam, deindé cum altero mihi res erit. Mea Diatriba non dicit Scripturas in hâc materiâ esse obscuras. Sic habent illius verba: Verùm hìc de Scripturis non est controversia, de sensu Scripturae pugna est: In cuius interpretatione & caetera. Audis ne? pugnam esse dico, non obscuritatem. An ideò Scripturae quibus convictus est Arrius fuerunt obscurae, quòd eas oppugnarit? Et si concessissem in eâ quaestione Scripturam fuisse obscuram, quod non facio, sic concessissem quemadmodùm in scholis argumentandi causâ multa donantur ad versariis. Eam concessionem si velis arripere, necesse est ut fateris utriusque partis interpretationes esse ancipites. Dices, ergò si dilucidae sunt in hâc parte, quibus usi sunt Veteres ad asserendum liberum arbitrium, quùr tibi placuit Diatribae titulus, quùr profiteris inquisitorem non assertorem, quùr in fine dicis, Contuli, penès alios esto judicium? Respondeo, quùr qui in scholis disputant, altero probante quod habet Scriptura, altero per scripturas alias ac rationes im pugnante, Senioribus, aut Praesidenti, ut vocant, deferunt judicium? Potest enim fieri, ut liberum arbitrium rectè sit assertum à Veteribus è sacris & clarissimis Scripturis, quùm ego ad versus tuorum argumentorum aciem parùm dextrè defendam. Et jam antè reddidi Consilii mei rationem, ut experirer an tu posses absque conviciis disputare, & ne rebus exulceratis oleum, quod ajunt, adderem camino. Et hanc meam civilitatem totiès mihi im pingis in os, quam probare magìs & im itari debueras. Si te de lectat assertio, quid opus erat assertore me in eo, de quo & olim pronunciavit Ecclesia, & nuper suam sententiam confirmavit. Habebant igitur, inquis, dilucidam Scripturam: fateor, quantùm satis erat ad discutiendam ambiguitatem de libero arbitrio. Quid tùm postea? Quùr tu igitur, inquis, facis Scrituram hâc in parte obscuram? Non hoc fecit mea Diatriba, sed tu comminisceris, ut modò declaravi. Si contendis nihil prorsùs obscuritatis esse in sacris literis, ne mecùm agas, sed cum universis Orthodoxis, quorum nullus est qui idem non praedicet. Caeterùm quotiès Diatriba meminit obscuritatis in hâc materiâ, aut vestro nomine loquitur, aut concedit argumentandi gratiâ, quod poterat non donare. Quod genus est illud: Hìc si negas hâc in parte dilueidam esse Scripturam, in quâ tot summi viri caligarint &c. An putas hoc sub meâ personâ dici, In quâ tot summi viri caligarint? Ista vestra vox est, quam arripio contrà vos, qui vestram interpretationem vultis haberi pro oraculo. Simile est illud, Si tàm dilucida est, quùr tot seculis viri tàm excellentes hìc caecutierunt, idque in re tanti momenti? Haec verba non damnant Veteres caecutientiae: Sed urgent vos, ut aut fateamini illos vidisse verum, aut ne postuletis vestram interpretationem haberi nobis pro coelesti oraculo. Rursùs quùm aio, Si nullos, quùm & hodiè tot obscuritates torqueant doctos, nulla erit interpretatio certa. Haec argumentatio quid aliud agit, qua̅ ut patiaris & tua̅ interpretatione̅ code̅ jure rejici, quo tu rejicis omnium? Proindè vide quàm atrociter, sed extrà causam, illa tibi dicta sint. Denique quę levitas & temeritas animi sanguinem fundere pro re incertâ & obscurâ? Hoc enim non Martyrum Christi, sed daemonum est. Vides hoc cornu praecisum? Vbì verò erat tua mens, quùm scriberes, Hoc non est Martyrum sed daemonu̅? An daemones habent sanguine̅ quem fundant? Deindè quis dixit sanctissimos viros pro lib. arbi. fudisse sanguinem? Dices, Pro Scripturâ sacrâ fuderunt qua̅ tu facis obscuram. Rursùs ità loqueris, quasi dixerim totam obscuram esse, aut si mihi ac tibi sit obscura, fuerit simùl illis obscura, qui definierunt de lib. arb. Cyprianus fudit fanguinem fuum: Demus fudisse pro Scripturâ. Nihil igitur usquàm fuit obscuru̅ Cypriano in totâ Scripturâ? Finge Augustinu̅ occisum, quùm à Donatistis essent illi structae insidiae, relatus fuisset inter Martyres, an absurdum putas, si quid illi fuisset obscurum? At huic tàm frivolo fundamento nitu̅tur ea quae dicis in fine capitis. Hoc est aliud nihil quàm illos facere imperitissimos cognoscendo, & stultissimos asserendo. Discussus est ille , sed me miserum, occurrit alius. Si illos, inquis, rectè sensisse credis, quùr non imitaris? Si non credis, quùr jactas tantâ buccâ, tantâ copiâ? &c. Credo illos rectè sensisse, qui asseruerunt lib. arbit. quemadmodùm asserit Ecclesia. Quùr igitur, inquis, tu non asseris sed disputas? An quisquis disputat anceps est? No̅ disputo ut dubius, sed ut te nostrae assertionis invasorem confutaturus. Nihilo magìs ad rem faciunt quae infulcis: Iam & tu pone ob oculos, & tecùm expende, utrùm plùs tribuendum esse judices tot eruditorum, tot Orthodoxorum, tot Sanctorum, tot Martyru̅, tot Veterum ac recentium Theologorum, tot Academiaru̅, tot Conciliorum, tot Episcoporum & summorum Pontificu̅ praejudiciis, qui Scripturas dilucidas esse senserunt, & id tùm scriptis tùm sanguine confirmarunt, an tuo unius privato judicio, qui negas Scripturas esse dilucidas, qui fortè nec unqua̅ lachrymam vel suspiriu̅ pro doctrinâ Christi emisisti. Omitto quod tuo more judicas, quid lachrymarum aut suspirioru̅ ego fundam. Quid hìc agis Luthere? Veteribus fuisse Scripturam dilucidam, undè asseruerunt lib. arb. Quâ tandèm igitur fronte blasphemiam vocas, quod illi definierunt ex dilucidâ Scripturâ? Et totiès mihi recinitur hoc mendacium, quòd hìc Scripturas faciam obscuras. Aio interpretationes variare, & hoc in contentionem vocabam, utri potiùs esset assentiendu̅, veterum ne probatae tot seculis, an tuae nuper exortę? Imò hoc illìc ago pro viribus, ut persuadeam, Ecclesiae Doctores non errasse in asserendo libero arbitrio, ac te potiùs caecutire. Ità loquor: Hìc si negas hâc in parte esse dilucidam Scripturam, in quâ tot summi viri caligarint, circulus ad capùt redierit. Vides haec sub alienâ personâ dici, In quâ tot summi viri caligarint. Haec vestra vox est, non mea: & si verum est quod dicitis, aut fuit illis obscura Scriptura, aut im piè restiterunt spiritui sancto. Nequè quicqua̅ periculi sit, si quis dicat & in hoc argumento fuisse illis Scriptura̅ alicubì obscura̅, at nihilo minùs recta̅ ac certa̅ esse assertione̅. Siquidèm in conciliis quod aliis obscurum est, aliis aperit spiritus, sic ut ex collatione singulorum nihil resideat obscurum, dum suam quisque apocaly psim adfert. Quod si trahis nos ad universam Scripturam, fateor illìc quaedam obscura mihi meique similibus. Obiicies ilicò tantas turmas summorum virorum, quorum judicio plùs tribuendum est: quàm meo unius privato. Quid ego audio? Meum unius privatum iudicium est; quod nemo laudatissimorum virorum, quos per ironiam recenses, fassus no̅ est? Quis enim illorum in enarrandis arcanis voluminibus non queritur de obscuritate Scripturę? Non quòd illam accusent, ut tu calumniaris, sed declorent hum ani ingenii tarditatem, non quòd desperent, sed ut gratiam illius implore̅t, qui solus quibus vult, & quando vult, & quantùm vult claudit aperitque. Idem quùm ipse totiès fatearis in commentariis tuis, quùr appellas meum unius privatum judic um, & illis me facis adversarium qui mecùm faciunt? Tu facis illis Scripturam obscuram, qui fortiter illorum interpretationes rejicis. Id ni fecisses, non esset pugnà. Festiviter verò, quòd comparationem, quâ te cum tot veteribus componebam, de voluis in me. Ego non postulo, ut rejectisomnium illorum sententiis in re tanti momenti, mihi uni fides habeatur, id quod tu non in hoc tantùm dogmate flagitas atque etiam exigis veluti tuo jure, minitans omnes delendos ut lntum platearum qui tibi resistunt praedicanti verbum Dei. Par est igitur ut certis argumentis ostendas, quùr tua unius sententia debeat nobis esse potior tot ac talium virorum judicio, ne totiès repetam omnes circumstantias. Si certam habebas. opinlonem, inquis quid sibi vult Diatriba & collationis vocabulum? Quùr suspensâ sententiâ disputas in utranque, quid pro, quid contrà? Si hoc arguit ancipitem animum, vocentur in jus omnes Scholastici. Thomas quaerit an Eucharistia sit Sacramentum Ecclesiae, & adfert in utranque partem argumenta: Nùm ideò dubius est de re quam disputat? Fecit idem Hieronymus adversus Luciferianos, Augustinus adversus Manichaeos, an statìm dubium erat illis de quo disputabant? Quomodò tandèm refellere poteram argumenta tua, nisi recen suissem? An non vides ejusmodi collationes frequenter & apud Veteres fuisse? Si fortè res sine tumultu componi posset: Tituli civilitas opposita est isti ingenio tam iritabili, opposita est quibusdam plùs fatìs ad seditionem propensis. Deindè quotiès Philosophi pro suâ quisque sectâ inter se digladiabantur, nam has Diatribas appellabant, erant omnes suspensâ sententiâ, an potiùs suam quisque sententiam volebat esse invictam? Vides ut nihil odiosiùs in me criminaris, quàm quòd disputator quàm criminatoresse malui: Et hìc conor, ut ais, te obruere diluvio quodam orationis, sed res in diversum exiit, ego involuor undis, tua arca in sublimi fertur secura: Imò tua scapha hìc haeret in Syrtibus; nec explicas quod promiseras, quùm nullum non moveris lapidem. Et ta men perindè quasi dextro Marte rem gesseris, adornas trium phum. Cornuto, inquis, syllogismo te teneo. Aut falsum est quod dicis, illos fuisse praeditos ad mirabili peritiâ Scripturam, tùm vitâ & Martyrio, aut falsum est, quod dicis Scripturas non esse dilucidas. Io paean, Io trium phe. An sit falsum, in Scripturis esse aliquid caliginis, jam discussum est. Illud sine controversiâ falsum est, quod ais me praedicare, Veteres ex obscuris Scripturis asseruisse liberum arbitrium: Sed fingo mihi velut imperito non esse perspicuum utri rectiùs in terpretatisint Scripturas, illi tot ac tales, an tu cum paucis, & per hanc fictionem exigo abs te certas probationes, quur ab illis deficientes, debeamus in tuam sententiam ire pedibus. Crebrò, ni fallor, vidisti in scholis disputandi gratiâ concedi adversario quae vera non sunt. An si quis in disputatione fingeret se esse Tarquinium, to A pollinem, nùm urgeres hominem seriò concessis? Addis impudentem hyperbolen, me toto libello Diatribae nihil aliud agere, quàm ut persuadea̅ Scripturam non esse dilucidam. Quid autem attinet in refellendâ manifestâ vanitate operam sumere? Nec his contentus addis aliud commentum impudentius. Negas me seriò tribuisse sanctissimis viris peritiam Scripturaru̅, tantùm ut rudi vuigo fucum facerem, Luthero autem negocium facesserem, ut causam ejus inanibus verbisgravarem odio & contemptu. Si hoc spectassem quod fingis, non ità moderatus fuissem sty lu̅, non tantâ circum spectatione cavissem, ne quid unguium aut dentis esset in Diatribâ, non sic advigilassem ut causam per se odiosam agerem non odiosè. Si in gratiam principum edidissem Diatribam, non poteram illis magìs gratificari quàm si totis eloquentiae vitibus in te fuissem debacchatus. Nùnc adcò non odiosè scripsi, ut me non nullis suspectum red diderit mea modestia, & tamen mihi non erat obscurum, quàm amanter de me jam pridèm & senseris & scripseris. Sed mihi certum est, in his quae sunt fidei nihil tribuere privatis affectibus. An tui contemptum interpretaris, quòd te cum tot Ecelesiae Inminibus, cum conciliis generalibus, cum omnibus Academ iis confero? Quid igitur dices de illis qui te libris editis cum longè aliis comparant? Et in illos mutus, de meâ civilitate quereris. Ego Latinè scribens, vulgo rudi fucum facio, tu qui ha̅c tuam disputationem curas vertendam in linguam Germanicam, ut apud agricolas, nautas & cerdones traducas Erasmum, apud quos mutus est, credis homines doctos latere quid agas? Ad seditionem spectas, quam vides liactenùs ex tuis Germanicè scriptis libellis totiès exortam esse. Sic nimirùm fecerunt Apostoli. Ego tecùm disputavi judice senatu Doctorum hominum, tu cau sam ad imperitam plebeculam transfers, & apud fabros, coriarios & agricolas me criminaris, qui tibi favent, me non noverunt: Te criminantem intelligunt, me respondentem non intelligu̅t. Quàm speciosam petis victoriam. Jam quod subjicis, non satìs intelligo. Sic enim scribis. Ego verò, neutrum verum, sed utrunque falsu̅dico. Primùm Scripturas esse lucidissimas, deindè illos quatenùs lib. arb. asserunt esse im peritissimos sacraru̅ literaru̅, tùm illud neque vita nequemorte, solùm vero stylo, sed peregrina̅te animo asseruisse. Hactenùs co̅tendisti Scripturas esse lucidissimas, & id nùnc dicis esse falsum. Deindè sem per asseruisti Veteres ex Scripturis perperàm intellectis probasse liberumarbitrium, & nùnc hoc quoque dicis esse falsum. His duobusannectis & tertium, videlicet falsum, quod hactenùs voluisti videri verissimum. Sed facessat verborum calumnia, quid scripseris in propatulo est, quid sentias satìs conjecto. Quanquàm hìc tu nullum faceres calumniandi finem si quid effutiffem ejusmodi. Pulchrè verò hìc exeusas veteres Orthodoxos, qui secùs senserint, vixerint ac mortui sint, quàm scripserunt de libero arbitrio. A is solum stylum illorum effudisse blasphemiam sed animo peregrinante. Sic excusantur qui per phrenesim peccant. Nec aliter excusas Ecclesiam quae illorum sententiam com proba vit, nec aliter Academias, nisi quòd dùm asserunt liberum arbitrium, mens domi non sit, sed peregrinatur apud Sogdianos. Ità ne qui libris hoc professis asserunt liberum arbitrium, quitotiès infulciunt in suis co̅mentariis quod docuerunt, qui pugnant adversus eos, qui dissentiunt, verisi mile est solo stylo lapsos, alienatâ mente. Divus Augustinús si siné mente asseruit liberum arb. quùr in libris rerractationum saltèm non resipiseit? Et illìc asserit, quod asseruit, & hujus sententiae tanto gravior est autoritas, quòd seipsum reprehendit in quibusdam, in quibus plùs tribuerat libero arbitrio quàm oportuit, valdè confirmat quòd relinquit, qui sui judex, carpit quod redundabat. An ideò mors vitaque discrepat à stylo, quòd suis meritis diffisi totam salutem asseribebant Dei misericordiae? Idem nos facimus qui asserimus liberum arbitrium. Quàm commoda rima tibi hìc reperta est quâ possis elabi, quotiès autoritate Veterum urgeberis. Non hoc senserunt, sed aberrante stylo, & animo peregrinante talia prodiderunt. Nec vides interìm istud tuum commentum in te posse retorqueri, non solùm à nobis, verùm etiam à tuis. Proindè quandò tu Luthere dùm elabi non potes è laqueo quaestionis, multum fumum oculis nostris offudisti, non tàm Proteum agens quàm Cacum: Ego tibi rursùs negocii summam atque epilogum ponam ob oculos. In Diatribâ nego me velle pugnare tecùm, autoritate veterum Orthodoxorum, aut praejudicio Ecclesiae, quae jampridèm tuum dogma damnavit, non quòd existimen horum sententiam nihil habere ponderis, sed quòd his armis nihil agerem apud te: Verùm si contingeret, ut Scripturatum testimoniis pares videremur, & aequalitas suspenderet sententiam utroque nutantem, rogavi utrùm aequum videretur, ut hoc rerum statu, certè tantillùm haberet momenti Veterum autoritas unà cum Ecclesiae decreto, ut procliviores simus in illorum sententiam quàm in tuam. Nec hunc in modum loquor, quòd verè nostra fluctuet sententia, sed ità fingo, quò tibi quoque probetur aequitas nostra, nec queri possis iniquis Legibus tibi victoriam extortam. Pone igitur in medio liberum arbitrium, annis jam mille trecentis & am pliùs bonâ fide possessum ab Ecclesiâ Catholicâ. Pone te ex unâ parte Scriptura rum praesidiis oppugnantem, me iisdem praesidiis defendentem. Adde spectatores mei similes, quibus omnia nostra videantur paria, quùm tu simùl & certator, & certaminis arbiter atque agonothetes esse postules, quis vel tibi vel mihi addicet brabeum, & cujus arbitrio liberum arbitrium servabitur aut jugulabitur? Quotiès in judiciis variant utrinque pares sententiae, perpendi solent circumstantiae, nec jam numerantur sententiae sed expenduntur. Aliquid favoris tribuitur reo, defertur nonnihil aetatl, dignitati & autoritati partis alterius. Itidèm ego proponebam, an nutante sententiâ deberent aliquid habere momenti, utriusque partis circumstantiae. Statuimus te ad dextram, cum Manichaeo Iohanne Husso & VViclevo, quos omnes percussit Ecclesiae fulmen. Dei judicia nobis sunt incognita, adde si voles Laurentium Vallam, quanquàm ille nec ex professo tuetur tuam sententiam, sed victus difficultate cedit: Et quantùm Laurentio tribuas nescio, primùm homini Rhetorico, deindè quaestionem praescientiae, non ex divinis literis, sed humanis rationibus, ac prophanis exemplis tractandi. Nam quòd ais Augustinum totum pro te stare, satìs mirari non possum, quùm ille in libris retractationum excuset quaedam in tribus illis libris, quos orsus Romae, Carthagine absolvit jam presbyter, quòd in his plùs satìs videaturtribuere libero arbitrio, nec justam habere rationem gratiae, perseverans tamen in sententiâ, quòd esset aliquid liberum arbitrium. Quid plura? Si Augustinus tecùm sensit, quùr jam senex librum opposuit iis qui diverso rapiebantur errore, quibusdam in totum negantibus liberum arbitrium, quòd audirent tantùm tribui gratiae, aliis minùs justo gratiae tribuentibus quùm audirent asseri liber. arbitrium. Sic habet in primo capite, caput secundum sic orditur. Revela vit autem nobis per Scripturas sanctas, esse in homine liberum voluntatis arbitrium. Audis asseri liberum arbitrium, non ex somniis Philosophorum, sed ex autoritate sacrarum Scripturarum. Et alicubì , quòd Origenem ni fallor sequutùs scripsit, nostrum esse velle bona, caeterùm perficere non posse sine praesidio gratiae, non tamen abnegat lib. arb. Iam quòd alicubì dixit, Deum operari in nobis & bona & mala, quale sit suo loco declarabimus. Nùnc aliud agitur. Quare patiemur tibi adstare Laurentium, Ioannem Huss & VViclevum, sed primùm vehementer ob hanc sententiam periclitatum, duos Ecclesiae judicio damnatos, alterum etiam exustum in Constantiensi Concilio. Hìc mihi ne protinùs reclama: Satanae fuisse sententiam non Ecclesiae, nùnc tantu̅ Historiam referimus. Assistant & amici tui, quorum tamen suffragio minùs erit ponderis, vel quòd in tua dogmata jurarunt, vel quòd nec inter ipsos, nec tecùm constanter idem sapiunt. Et scis rejici testem domesticum, nec ignoras testium fidem non aliâ re magìs elevari, quàm testimoniorum inconstantiâ: Hic est tuus chorus. Ex adversâ parte stant illa praeclara domus Dei lumina, in quibus tot excellentes ingenio viri, sic exercitati in divinâ Philosophiâ, tùm Graeci quibus prima semper fuit autoritas in tractandis sacris literis, tùm Latini Graecorum aemuli, & in histot vitae sanctimoniâ commendati, no̅nulli etiam martyrio sanguinis clari, quorum memoria toti populo Christiano semper fuit in hunc usque diem sacrosancta: Tot Episcopi tot summi pontifices, quorum sententia tàm longâ seculorum serie recepta comprobataque fuit, tandèm & publico Ecclesiae decretò confirmata. Adde his consentiens omnium Academiarum judicium, adde renovatam Theologorum & Ecclesiae censuram. Denique adde tàm longam temporis praescriptionem. Nonnè signis evidentissimis opus est, quo nobis persuadeas, ut tecùm profiteamur, tàm venerandum Patrum chorum, unà cum Ecclesiae proceribus penitùs caecutisse in sacris literis, spiritu Satanae fuisse actos, aut ut clementissimè dicatur, mente alienatâ tulisse sententiam, haereticam, impiam, blasphema̅, adversus clarissimam Scripturam, & in fummam humani generis perniciem, utque desciscentes à patribus nostris, quoru̅ doctrinâ, Legibus & autoritate hactenùs aliti, rectique sumus, spretâ matre, cujus lacte nutriti sumus, desertâ tantâ populi Christiani sodalitate, cui tot annis assuevimus, summo reru̅ vitae & animarum discrimine concedamus in tuum foedus, in quo praeter homines eosque paucos, & inter se dissidentes, acresque assertiones nihil videmus. Dignitate, autoritate, vetustate, ingenio, doctrinaque viderisillis ultrò cedere. Miracula vocas in dubium, sed haec tamen publica constansque populi Christiani opinio jam olìm commendat, quùm ne suspicio quidèm aut rumor similis sit de vobis. Nam quòd cavillaris neminem illorum per liberum arbitrium edidisse miracula, ad id jam respondi. Rursùs in dubium vocas sanctimoniam vitae, pro illis tamen stat opinio. Nec mihi libet hanc partem urgere. Movet nos illorum autoritas, movet quam in te tuisque videmus afseverandi constantia (sic enim finxeram) sed ab Ecclesiâ nostrâ recedere non audemus, nostramque salutem tuae fidei committere. Quod signum ostendis ut tibi potiùs credamus quàm illis? Iam ut donemus tibi esse spiritum quem fortiter arrogas, tibi uni Scripturas omnes esse lucidissimas, hoc ut verum sit, tibi verum est: Nobis, ut ipse fateris nihil prodest: Promittebas itaque claritatem externam Scripturae divinae, quae persuaderet omnibus tuam interpretationem esse verissimam, & aliorum omnium, quam libet multorum, magnorum, quam vis sanctorum aut eruditorum, esse falsam, caecam & pestiferam, quam quisquis soquatur rectâ properat ad inferos. Nemo sanus credidit Donatistis, magnâ asseveratione suadentibus, apud reliquas Ecclesias omnes perisse baptismi gratiam, nec usquàm mansisse incorruptam, nisi in ipsorum Ecclesiâ. Et tu vis nos statìm credere, tot seculis per Satanam fuisse velatum Evangelium, quod nùnc per te patefit, nec apud ullos esse synceram Scripturarum interpretationem, praeterquàm V Vittembergae. In re tàm incredibili, tamque periculosâ, non sat fuerit, assertionibus & vulgaribus argumentis agere: Evidentia, certa, demùm Achillea proferas oportet. An hìc testimoniis Scripturarum utrinque productis ad vocabis sensum communem, qui co̅troversiam dirimat? Et spiritum & sensum communem, & divinae Scripturae perspicuitatem utraque pars sibi vindicat. Nùnc quod tu tàm prolixè de obscuritate luceque Scripturarum disseruisti, minimùm ad rem pertinet. Fac Scripturas lucidissimas Quid faciemus nos imperiti, qui videmusutranque partem sibi pari contentione asserere spiritum qui patefaeit mysteria, & summam Scripturae perspicuitate̅? Fac alicubì obscuras, quid faciemus, quùm utrique alteris objiciatis caecitatem? Utcunque haec habent, nos certè pendemus in ancipiti, nec interìm liberas vel fidem tuam, exhibito promisso, vel nos, ademptâ nobis ambiguitate. Fortassè redibis ad illas conjecturas, quas antè nobis proferre coepisti: Scio meam conscientiam esse synceram, scio me spiritu Dei agi, pecuniam nec habeo nec affecto, gloriam nihil moror, quid autem sperem voluptatis in tantis laboribus ac periculis? Hęc Luthere sic recipimus abs te dicta, ut optemus esse vera, sed tamen nobis non persuadent, nec profers illam externae claritatis , sed cogere potiùs tentas quàm allicere. Fieri potest ut talis sis qualem te praedicas, id tamen citiùs crederemus, si in tuis scriptis minùs esset arrogantiae, minùs amarulentiae, minùs stropharum & vafriciei, quantùm si viderem in literis Apostolorum, dubitarem illis habere fidem. Nam similia puto & Manichaeos & Donatistas dixisse, Non affecto pecuniam, non gloriam, non caetera hujus mundi commoda. Sunt spiritus plani juxta Paulum, & spiritus Satanae transfigurat sese in Angelum lucis, nec tutum est cuivis spiritui credere. Quod ad famam attinet, non possis optare majorem, eaque tibi brevi temporis spacio quaesita est, latè regnas in animis hominum, tot factionibus armatus es, habes theatrum miris applausibus perstrepens, summatibus magìs formidabilis es quàm amabilis: Habes tuum satellitium, habes emissarios & veredarios, habes qui tecùm scribant, habes qui scripta tua vertant Germanicè. Quid superest nifi diadema? Hic rerum successus posset vel incorruptum animum corrumpere. Quantùm habeas pecuniae non laboro, opinor tamen in caeteris quoque rebus paulò commodiùs habere, quàm habiturus eras, si non movisses hanc Camarinam. Certè multos novi, quibus Evangelium istud & censum & uxorem aliaque multa commoda peperit, quùm anteà frigere̅t. Nùnc si praemium audire vis adulationis meae, sic enim interpretaris: Dimidium fortunulae meae perdidi, ne contrate retiarium agerem, multamque suspicionem & invidiam lucrifeci, caeterùm teruncio non sum factus ditior, & animum esse mihi harum rerum contemptorem vel illud arguit, quòd fortunam amplam cum dignitate conjunctam, jam non semèl recusa vi. Sed non permitto mihi ut de tuo judicem animo: Habet ille suum judicem, qui solus novit occulta cordium. Hoc exigimus, ut nos de tuâ doctrinâ certos facias, id quod te facturum receperas. Id si non potes, patere nos oviculas & simplices sequi vocem Ecclesiae. Dices, satisfactum esse iis qui spiritum hauserunt è scriptis tuis. Vtinàm posses impositis manibus dare spiritum bonum: Nam de spiritu qui hauritur è tuis. libris vehementer dubitamus. Non hìc referam experimenta me: Tantùm hoc dicam quod est in propatulo, calami tui vioentiam & supercilium imitantur permulti. Visus est olìm mihi Ionas mansueti sanique ingenii: Librum quem scripsit in Ioannem Fabrum attentè coeperam legere, cupiens discere, quibus argumentis rem evinceret. Tantùm illìc obstrepebat conviciorum, ut taedio coactus sim librum deponere: Nullus enim modus aut fins. Ide̅ mihi usu venit in tuâ missâ abrogatâ, aliisque nonnullis opusculis. Hìc videlicet distinguis fidem & charitatem: Fidem ais saevire, charitatem omnia perpeti. At saevitiam videmus, charitatem illam omnia perpetientem non sentimus. Nec perpendis interìm quantoperè laedas causam tuam istâ calami licentiâ, quem nùnc in hunc, nùnc in illum stringis, levium hominum instinctu. Et nisi me planè fallu̅t omnes conjecturae, ad hanc postremam debacchationem te propulere quida̅ è tuis, non aliâ re offensi, quàm quòd ab opinione Carolstadii de Eucharistiâ dissensi, rogatus sententiam. Hunc dolorem suum per te voluerunt ulcisci, quum hâc in parte starem abs te. Si Diatribam liberis rationibus ac fortibus argumentis obruisses, nec me vel tantulùm offendisses, fortassè & in tuam sententiam pertraxisses, à quâ non ità multùm abhorret animus, si tantùm Scholarum esset, non etiam Ecclesiae dogma, & apud alios minùs odii, plùs fidei tibi parasses. Ego te ad disputandi, non conviciandi certamen provocaram. Et vides quantam voluminis tui partem conviciis occuparis. Verùm facessant haec. Prolixae disputationis quâ meae Diatribes praefationem oppugnas, hanc clausulam facis: Quare hanc disputatiunculam sic concludo, Per Scripturam ut obscuram hactenùs nihil certi definitum est, nec definiri potest, de libero arbitrio, te ipso teste, per vitam verò omnium hominum ab initio mundi nihil ostensum est pro libero arbitrio, ut superiùs est dictum. Docere igitur aliquid quod intrà Scripturas non est ullo verbo praescriptum, ullo facto monstratum, hoc non pertinet ad dogmata Christianorum, sed ad narrationes veras Luciani, nisi quòd Lucianus joco & prudenter de rebus ludicris ludens neque fallit neque laedit: Isti verò nostri in re seriâ, & quae ad aeternam salutem pertinet, insaniunt in perditionem innumerabilium animarum. Sic & ego absolverim totam hanc quaestionem de libero arbitrio, etiam testimonio ad versariorum mecùm faciente, & illis ipsis pugnante, quòd fortior probatio nulla sit, quàm ipsius qui reus est propria confessio, & testimonium contrà se ipsum. Habemus bellam conclusionem benè navatae disputationis. De obscuritate jam satìs dictum est. Finxi obscuritate̅ illìc esse, ubì variant interpretationes. Eam fictionem si probas, simùl fatere & tuas Scripturas, quibus jugulas liberum arbitrium, esse ambiguas & obscuras. Quod si abnuis, nostro jure reposcimus quod concesseramus. Nec ego per vitam Orthodoxorum probo liberum arbitrium, sed in pari testimoniorum numero pondereque volo nonnihil habere momenti probatam testium vitam: Velutì si in judicio par sit utriusque partis argumentatio, varientque testes, citiùs creditur viro qui fortiter pugnavit pro patriâ, qui sanctè gessit magistratum, quàm ei cujus probitas nullo populi testimonio co̅mendatur, sed improbitas potiùs famosa est. Dices, quid illius fortiter gesta, quid magistratus faciunt ad causam in quâ testem agit? Hoc faciunt, ne quis facilè suspicari possit eum in hâc causâ vel mentiri vel falli, qui in aliis multis integri prudentisque viri specimen evidens dederit. Iam si pręscriptum est in Scripturis dogma de libero arbitrio, quùr rejicis testimonia Patrum ex sacris libris deprompta? Si non est, cur asseris sine Scripturâ? Sin utraque pars alterius interpretationem rejicit, ut non sit obscuritas in sacris literis, certè nobis indoctis est ambiguitas, nisi quòd Ecclesiae decretum non sinit nos fluctuare. Et ideò disputans fingo vacillationem, quia praefatus fueram, me non usurum praesidiis Ecclesiasticae censurae. Si nihil extrà Scripturas recipis quod non sit divinitùs monstratum, quùr recipis perpetuam Mariae virginitatem? Hoc in Scripturis non exprimitur, nec ullo miraculo divinitùs monstratum est. Si perpetuum Ecclesiae consensum imputas pro miraculo, eundem imputabimus tibi pro libero arbitrio. Nec satìs erattibi dixisse, nihil esse recipiendum quod non sit ex pressum in sacris literis, aut signomonstratum divinitùs, nisi addidisses hyperbolen, deveris Luciani narrationibus. Itànequicquid à Veteribus proditum est de vita martyrioque Sanctorum, quicquid habet Ecclesiastica Historia, ad haec Veterum exhortationes & instituta pręsulum constitutiones, nihilo plùs habent ponderis, quàm Luciani verae narrationes: Legitur in templis martyrium S. Andreae, S. Laurentii, & aliorum, in quibus celebres Ecclesiae Doctores exercuerunt suam cloquentiam. Et haec omnia nihil aliud sunt, quàm Luciani ridiculae fabulae? Hic jocus Luthere poterat tibi aliàs tem pestiviùs dici. Ubì nùnc igitur est ille confitens reus? Imò reclamat ille clarè, docetque haec omnia quae assumis esse falfissima. Undè consequitur & tuam conclusionem nihilo veriorem esse, quàm sunt ea quae assumis ut confessa. Quorsùm autem attinebat & illud admiscere convicium: Isti in re seriâ & quae ad aeternam salutem pertinet, insaniunt, in perditionem innumerabilium animarum. An non sentis istam blasphemiam recidere non in me tantùm aut hujus temporis Theologos & Pontifices, sed in probatissimos quosque Ecclesiae Doctores, ab ipsis penè Apostolorum temporibus in hunc usque diem, in universum populum Christianum, quem probabile est eam tenuisse sententiam, quam à suis Doctoribus acceperat. Et addis, In perniciem innumerabilium animarum. Atqui paulò ante quu̅ Diatriba tibi impingeret, quòd acerbitate & paradoxis multos alienares, respondebas nihil esse periculi, solos im pios qui pereunt offendi, electos in tuto esse. Siccinè in tuto sunt, qui tuum dogma sequuntur, & pereunt qui consentiunt tot Orthodoxis, & Ecclesiae definitioni? Et ubì nùnc est illa religio, quâ querebaris quòd te ponerem pessimo loco, in quo cogereris aut cedere, aut adversus tantos viros aliquid dicere? In co loco te ipsum posueras, antequàm ego collocarem. Quotiès enim illis impegisti imperitiam Scripturarum, caecitatem, sacrilegium, blasphemiam, hìc addis insaniam, quemadmodùm paulò ante, mentem alienatam. Et de me quereris, quasi non soleas tuâ spontè in illos dicere, quicquid libuit. Si vera praedicares, quis tamen pius ferre posset impiam calami tui licentiam? Nùnc quùm falsa praedicas, multo minùs ferenda est. Hic est tuus Luthere triumphus ante victoriam. Nùnc accingeris ad pugnam, & in manibus est victoria, si Leges quas victores victis solent praescribere, nos ante congressum accipere velimus. Primùm miro stomacho soles rejicere, quicquid è scholis Theologorum adferretur, nùnc omnia trahis ad sophisticam rationem, non ob aliud, nisi ut mihi parùm in illis exercitato tenebras offunderes, hoc est, quod dici solet, Canteriu̅ in fossam protraheres. Atqui nihil soles admittere, nisi quod habent divinae literae, & his solis tecùm congrediebar, tu mutatus in diversum, pertrahis nos in medias sophistarum spinas, quae si tibi tàm deessent quàm sunt invisae, frequenter haereres perplexus. Et sic rejicis illorum praesidia, quotiès com, modum est, ut nobis aliam sophisticam non minùs sophisticam objicias, novasque comminiscaris elabendi rimas. Qúantùm enim hìc est distinctionum, quae faciunt necubì possis comprehendi? Distinguitur lex ab Evangelio, sed sic ut utrunque sit in utroque, interna Scripturae claritas ab externâ, Deusà Scriptura, Deus praedicatus à non praedicato, spiritus Evangelicus à spiritu erroris, opinio negativa quae nihil probat ab affirmativâ cujus est probatio. Ostend itprduplex oste̅sio spiritus, duplex canon, charitatis & fidei, duplex necessitas, operis & temporis, rursùm coactionis & immutabilitatis. Duplex omnipotentia Dei, naturae & operationis, duplex respectus ad superiora & inferiora: Discernuntur indicativa verba ab imperativis & subjunctivis, stylus à vitâ morteque secernitur, à precatione disputatio, denique distinguitur Ecclesia quae videtur esse quùm non sit, ab Ecclesiâ quae non videtur esse quùm sit, distinguuntur sancti qui quùm videantur non sunt, à sanctis qui habentur pro impiis, quùm verè sancti sint. Non haec recenseo quòd omnes tuas distinctiones im probe̅, sed quòd tibi sumas in facris literis explicandis quod aliis non permittis, & aliorum distinctiones soleas exibilare, quùm tuas haberi velis pro oraculis. Nobis occludis omnem exitum, & tibi vis patere tot cuniculos. Nùnc vide quas Leges praescribas nondùm victor, Deponite quicquid armaturae suppediditant Orthodoxi Veteres, Theologorum Scholae, autoritas Conciliorum & Pontificum, consensus tot seculorum, ac totius populi Christiani. Nihil recipimus nisi Scripturas, sed sic ut penes nos solos sit certa autoritas interpretandi. Quod nos interpretamur hoc sensit spiritus Sanctus, quod adferunt alii quam vis magni, quam vis multi, à spiritu Satanae, & alienatâ mente profectum est. Quod Orthodoxi docuerunt, quod autoritas Ecclesiae tradidit, quod populus Christinus amplexus est, quod Scholae defendunt, exitiabile venenum est Satanae: Quod ego doceo, spiritus est vitae. Credite in Scripturis nihil prorsùs esse obscuritatis vel quod egeat judice, aut ut omnes caecutiant, ego non caecutio. Nam conscius mihi sum me habere spiritum Christi, quo possum de omnibus judicare, nemo de me. Nolo judicium, sed requiro obsequium. Neque quenquam vel tantillùm moveat multitudo, magnitudo, latitudo, profunditas, miracula, sanctitas, Ecclesię sanctoru̅, omnes perierunt si senserunt ut scripserunt, nisi qui fortè resipuerunt ante supremum vitae diem. Qui meis probationibus diffidunt, aut carent sensu communi, aut blasphemiam co̅mittunt in spiritum Sanctum, & subvertunt Christianismum. Hujusmodi Leges si recipimus, nimirûm tua est victoria. Rursùm postulas, ne quid fidamus Veteribus Orthodoxis, quòd nonnunquàm inter se varient, quùm inter vos paucos tanta sit controversia, de Prophetis, de imaginibus, de disciplinis, de Baptismo, de Eucharistiâ, & vis ut nihilo seciùs credamus vestris dogmatibus, praesertìm quùm quotidiè expectemus nova. Et blasphemi vocamur, quod ad hùc haereamus Ecclesiae Veteri, nec audeamus tuis castris adjungi & occinitur nobis illud ex Evangelio: Qui non est mecùm, contrà me est, & qui non colligit mecùm, spargit. Nihil hìc affingo, certa notaque loquor. Nùnc operae preciùm est videre, quàm non simpliciter tractas Diatribam, nihil non depravans, nihil non calumnians, nihil non damnans, plùs fidei tibi conciliaturus, si quaedam probares, videreris enim caetera judicio damnare, non morbo. Quis enim est tàm malus scriptor, ut non aliquid ad misceat probandum? Exagitatur etiam cum primis nostra definitio, quam ità propono disputaturus: Liberum arb. est vis humanae voluntatis, quâ se possit homo applicare ad ea quae perducunt ad aeternam salutem, aut ab iisdem avertere. Hanc descriptiunculam, quùm non in aliud proposuissem, quàm ut ostenso scopo, non Iatiùs vagaretur disputatio, quàm oporteret, congeritur hìc quicquid in sophistarum Scholis garriri solet à pueris. Objicitur quòd non explicuerim partes definitionis, nimirùm naufragium non unum veritus, quùm tamen id soleat ab aliis fieri. Solet, sed qui de re, parùm notâ, aut controversâ, disputationem instituunt, mihi de re jam à tàm multis tractatâ brevis conflictatiuncula erat suscepta, nec mihi sumpsi personam è cathedrâ docentis classem discipulorum, aut scribentis commentarios in opus perplexi scriptoris, ut singulae definitionis partes mihi fuerint vel defendendae vel explicandae. Sciebam liberum arbitrium à diversis variè definitum, tu compendio definis, nomen sine re. Perlongum erat aliorum definitionbus vel rejiciendis aut asserendis vel explicandis immorari. Decreveram in hâc harenâ non diù morari, & alioqui supervacaneum erat vocem notam & à multis definitam describere. Quùr igitur de finis? Non tàm de finio vocis rationem, quàm contraho ad id quod in praesentiâ susceperam agendum. Mentior, nisi hoc indicant mea verba. Porrò liberum arbitrium hoc loco sentimus &c. Quid significat hoc loco? Nihil aliud, quàm hactenùs hìc de libero arbitrio disputabimus, ne quis expectet quicquid de libero arbitrio potest aut solet disputari. Iam quorsùm attinebat hìc explicare singulas definitionis partes, quod solent hi qui pueris Aristotelem praelegunt in Scholis, quùm ipsa disputatio progrediens id faciat? Solent Scriptores summam rei de quâ loqui destinarunt veluti scopum ostendere. Idem facio in Diatribâ. Et ingeritur altera calumnia sophistica. Quod definitur, latiùs patet, quàm ipsa definitio. Est enim liberum arbitrium Dei, quod unum verè potest dici liberum. Est aliquod liberum arbitrium in Angelis, & tu astringis ad hominis voluntatem. Iam respondi me ideò haec praefatum, ut ab hâc conflictatiunculâ excluderem disputationem de arbitrio Dei daemonum aut Angelorum, praesertìm quùm assertio tua, non impugnet nisi hominis arbitrium. Sed gravius flagitium est, quòd vox quam definio pugnat cum ipsâ definitione, hoc est, quid nominis, cum eo quod est quid rei. Agnosco Scholae puerilis vocabula. Quisquis enim inquis, audit liberum arbitrium, accipit propriè dici quod potest & facit erga Deum, quaecunque libuerit, nullâ Lege, nullo imperio cohibitum. Etenim si servus qui degit sub imperio Domini, Liber dici non potest, multo minùs hominis voluntas quae subjecta est imperio Dei. Proindè magìs tibi placet ut vertibile dicatur, quam liberum. Primùm quòd hujus vocis honorem contendis soli Deo propriè congruere, quale sit jam ante discussimus: Neque nos homini tribuimus arbitrium simpliciter liberum, quod ex disputatione satìs liquet. Quùr igitur abuteris voce? Ego hujus vocis repertor non sum, quare magìs decet ut super hâc re expostules cum omnibus Veteribus, ac Recentioribus, atque adeò cum ipso etia̅ Augustino, qui quùm minimùm tribuat libero arbitrio, tamen in titulis voluminum, totaque disputatione abutitur recepto vocabulo. Caeterùm quòd ais hanc vocem omnium auribus nihil aliud significare, quàm liberam potestatem faciendi erga Deum quicquid libuerit, &c. Res longè secùs hahet inter Christianos. Rectè monet Augustinus, nos ad certam regulam sobriis & propiis verbis debere loqui, sed ipse tamen qui hoc monet, quotiès inculcat in libris suis nomen liberi arbitrii, nec ipse temperas à recepto vocabulo, quàm sobrius in novandis Ecclesiae vel dogmatibus vel verbis, norunt qui tua legunt, & mihi nùnc occinis Augustini monita, quòd ab omnibus receptâ voce sum abusus. Deindè exigis hìc Dialecticam & Philosophiam Ethnicam, quam soles pestem rei Christianae vocare. Sed utrunque donas & abusum vocis, & definitionem ad hominem restrictam. Quid autem donas, si concedisjus publicum? Aut quid mihi largiris si demonstro Lectori, quatenùs sim hìc loquuturus de libero arb. Nihil enim aliud agit illa mea descriptio, nisi quod Lectorem praemonet, non audies hìc de liber. arb. Dei, Angelorum aut daemonum, aut si quod est brutorum animantium, sed de eo quod tribuitur humanae voluntati, nec discutiemus quid possit in rebus levioribus, quae non conducunt ad aeternam felicitatem, sed duntaxat quid agat in his quae pertinent ad aeternam salutem. Si non est fas de re quâ piam disputare, nisi partes illius omnes, & his adhaerentia persequaris, peccatu̅ est à pluribus scriptoribus. Si commodè facit, qui ostendit quid Lector expectare debeat, quid no̅, quid est tandèm quod mihi condonas? Sed rursùs alia calumnia definitionis, Petrus Lombardus & sophistae faciunt geminam liberi arb. vim, discernendi, quae propria est intellectus, & eligendi seu rejiciendi, quae propria est voluntatis. At mea definitio tantùm attingit vim eligendi aut rejiciendi. Itaque dimidiatum modò arbittium propono. Respondeo paucis. In hâc quaestione libertatis, primas tenet voluntas, quâ, ut inquit August. peccatur & rectè vivitur. Ab hâc quanquàm non est sejuncta ratio, neque enim voluntas propriè dicitur, quae sensum aut affectum sequitur potiùs quàm rationis judicium, tamen id ponere maluimus, quod in hâc disquisitione praecipuum, & solùm libertatis est capax, praesertìm quùm eo proposito, simùl & illud intelligatur, quod natura praecedit, veluti si quis loquatur de expetendo honesto, simùl complectitur & illa quae secernunt honestum ab inhonesto. Et in ptogressu disputationis attingo quod satìs est de judicio rationis. Nùnc perindè quasi sedeamus in Scholis Chrysippi, ad vivum exigitur nostra descriptiuncula. Objicitur obscuritas, & singulae particulae rigido examine discutiuntur. Definitio no̅ unâ de causâ solet ad hiberi, interdùm quò natura rei quâ de agitur possit cognosci, nunnunquàm res notissima, tantùm attingitur, tanquàm titulo, veluti si quis disputet hodiè de anatomiâ, nihil habet opus apud eruditos medicos definire quid sit anatomia. Satìs est titulus. Nonnunquàm additur definitio vel notatio potiùs ut admoneatur auditor quid debeat expectare quid non, veluti si disserturus de animalibus, ne Lector expectet quicquid de naturis, de generationibus, de partibus, de moribus, de medicinis dici solet, sic ad moneat: Haec disputatio tractabit de animantibus terrestribus ac maritimis, sed his duntaxat quae veneno noxia sunt. Nec alio consilio adhibita est nobisilla notatiuncula, in re jactatâ jam, & omnibus eruditis notissimâ. Sed agè qualis qualis est non deprecor severam excussionem, nec tàm reformido tuam censuram, quam vis iniquam, quàm arbitraris. De abusu nominis jam responsum est, nec feram hoc mihi saepiùs objici. A perta sunt haec, ut ais, vis humanae voluntatis. Itèm quâ se potest homo, Itèm ad aeternam salutem. Rursùs obscura sunt ista, Applicare & avertere, Itèm ad aeternam salutem, Itèm perducunt. Vim voluntatis humanae interpretaris potentiam vel facultatem vel habilitatem vel aptitudinem, volendi nolendi, eligendi, contemnendi, approbandi, reputandi, & si quae sunt aliae voluntatis actiones. Applicare & avertere, non vides quid sit, nisi ipsum velle aut nolle, probare aut reprobare, quae sunt actiones à potestate voluntatis elicitae. Et fingis vim illam esse medium quiddam inter voluntatem & voluntatis actionem definitam. Et hìc citatur si Deo placet, regula juris, ne nesciremus tibi jureconsultum fuisse à consiliis quùm haec scriberes. Scio in Pandoram istam Deos omnes contulisse quod habuit quisque praecipuum. At quid tandèm praescribit regula juris? Sermonem obscurum adversus eum interpretandum esse, qui sic loquutus sit. Sed quid praescribit regula charitatis, quam tibi vindicas? Omnia in meliore̅ partem esse interpretanda, & qui firmior ac doctior est, eum debere servire infirmitati alienae. Nùnc vide quàm absis à charitatis regulâ qui superes etiam juris regulam: Illa non vult prodesse sermonis obscuritatem ei, qui fortassè prudens dataque operâ sic loquutus est, ut falleret: tu dilucidè dicta obscuras, quo locum facias calumniae, sicuti mòx aperiemus. Sed ad rem, hactenùs tolerabilis est tua interpretatio. Quae ad salutem perducunt, interpretaris verba & opera Dei, quae offeruntur voluntati humanae ut eisdem sese applicet vel avertat. Verba Dei dividis in Legem & Evangelium, Lege exiguntur opera, Evangelio fides. Negas enim te videre alia, quae vel ad gratiam Dei vel ad salutem aeternam perducunt, nisi verbum & opus Dei, quòd gratia vels piritus sit ipsa vita, ad quam verbo & opere divino perducimur. Sed haec, inquis, vita vel salus aeterna, res est incomprehensibilis humano intellectui, perperàm igitur tribuo voluntati humanae vim applicandi sese, quùm nullum hominiscor possit nosse quid haec sunt, nisi spiritus ea revelarit. Et Pauli testimoniis, addis argumentum ab experimentis, de Philosophis, Portio Festo, & Plinio qui deriserunt resurrectionem Evangelio promissam. Adjicis nec nodiè deesse, qui hunc articulum fidei, ceù fabulam rideant, licèt voce styloque jactitent se credere. Hactenùs impia non sunt quae dicis, sed quae non laedunt meam definitionem. Porrò quod optas ne ego sim eodem fermento aspersus, libenter accipio tuam precationem, idemque tibi vicissìm precor, nisi quòd istud tuum votum sugillatio est meae fidei. An mea fides sit sufficiens ad salutem viderit Dominus. Certè ficta non est, nec aliud in corde sentio quàm scribo, & quotidianis precibus interpello Christi misericordiam ut mihi fidem adaugeat. Mirorautem, quùr te huic voto admisceas, quùm profitearis te certum esse quòd habeas spiritum omnia largientem: quod utinàm sit verissimum, & mea suspicio sit vanissima. Videris autem hìc arte palaestricâ temetipsum submittere, quo me dejicias, idque pro tuâ solitâ simplicitate. Audivimus callidam interpretationem meae definitionis, ex regulà juris nimirùm in me detortam, audiamus nùnc terribiles eâdem arte colligentis. Docet Erasmus liberum arbitrium esse vim voluntatis, quae potest à seipsâ velle & nolle verbum & opus Dei, quibus ducitur ad ea, quae excedunt & sensum & captum ejus: Si verò potest velle & nolle, potest & amare & odisse, potest & aliquantulùm facere Legem, & credere Evangelio: Quia impossibile est si aliquid velis aut nolis, ut non aliquid operis eâ voluntate possis, etiam si prohibente perficere non possis. Iam inter opera Dei quae ad salutem perducunt, mors, crux & omnia mala mundi numerentur, poterit humana voluntas, & mortem & sui perditionem velle. Quin omnia velle potest, dùm verbum & opus Dei velle potest. Quid enim superest, nisi Deus ipse? Quid tandèm? Nihil hìc tribuo gratiae, sed libero arbitrio planè divinitatem quandam attribuo. Accurrite omnes augures, aruspices, Novum portentum audite. Erasmus ex nihilo Deum facit. Pandite nùnc Helicona deae, hìc patet Luthero campus expromendi tragicam facundia̅. Erasmus longè superatimpios sophistas, qui utcunque sentiu̅t, parciùs certè loquuntur de libero arbitrio. Pelagianus est, imò longè superat Pelagium quòd is divinitatem quidem tribuit libero arbitrio, sed toti. Erasmus idem tribuit dimidiato. O coelum, ô terra, ô maria Neptuni. Est ne amplius? est, excedit ipsos etiam Philosophos Ethnicos. Quid ita? Quia quùm nondùm inter Philosophos coniat, an aliquid moveat seipsum, mihi liberum arbitrium non solùm movet seipsum idque suapte vi, sed applicat etiam ad ea quae sunt aeterna, id est incomprehensibilia sibi. Horrenda narras. Sed etiam ne ampliùs? Est, Erasmus qui hactenùs impictate superavit omnes, tandèm & seipsum superat. Qui sic? Quia quùm anteà fassus sit liberum arbitrium inefficax esse, sine gratiâ, hìc definit, humanam voluntatem eam habere vim, quâ possit ex sese applicare se ad ea quae sunt aeternae salutis. Hic interìm dissimulo, quòd pro potest mutaris, efficax est, & pro inefficax posuisti prorsùs inefficax, ut verba magìs servirent calumniae, & scomma negligo de joco nominatâ gratiâ, quàm hìc seriò loquens praetermisi. Venimus ad summum. Quid superest, nisi cantio triumphalis: Eam addit Epiphonema. Vides ne mi Erasme, hâc definitione teipsum prodi, im prudenter credo, quòd harum rerum nihil omninò intelligis, vel prorsùs incogitans & contemnens de illis scribis, ignarus quid loquaris vel quid affirmes. Nùnc audi contrà Luthere donèc ostendam, quantum te hìc prodas praestigiorum artificem, & quos fumos, quàm horrendas sed inanesac vanas rerum imagines nobis ob oculos offuderis. De abusu vocabuli jam sępè dictum est, & istam cantilenam totiès frustrâ recinis, de dimidiato libero arbitrio modò propulimus calumniam. Quid enim aliud est quàm calumnia, in meâ definitione desiderare quod mòx in definitione Theologoru̅ damnas? Sic habet tuus sermo. Deficiunt & in hoc sophistae, quod lib. arb. vim discernendibonum à malo tribuunt. Minùs igitur pecco quàm illi. Atqui hinc colligis me peccare gravius. Ta̅tùm vales Dialecticâ. Tu professus te crassiùs velle loqui, prudens etiam dilucidis invexisti caliginem. Accipe igitur crassiora, Ego vous è mediâ loquentiu̅ consuetudine sumptis, appello salutem aeterna, quâ fruemur jam immortales apud Deum. Nùm quid hìc est caliginis? Nam hìc interìm in spe sumus & arram tenemus, promissum expectamus. Porrò quae ad hanc felicitate̅ ducunt, appello omnia per quae suscitatur animus noster, ad qualemcunque appetentiam illius felicitatis, sive ea sit efficax, sive inefficax. Avertere quid sit intelligis, quu̅ quis oblata̅ gratia̅ negligit, magìs diligens tenebras quàm luce̅. Quod igitur huic opponitur, vocavi applicare, h. c. praebere se gratiae. Sed excludis, inquis, gratiam Dei. Imo hęc ipsa verba applicandi, & avertendi, significa̅t eam non excludi. Nemo se applicat, nisi ad monitus aliquo sensu rei expetendae. Nemo se avertit, nisi ab eo quod offertur. Quùm syllabas meae definitionis excuteres, debebas & horum verborum emphasim excutere. Simùl & illud annotare, quod non dixi potest, sed possit, veluti desiderans aliquid praeter naturae vires. Dices, quùr non expressisti gratiae vocabulum in tuâ definitione, quùm ante professus sis liberum arbitrium inefficax esse sine gratiâ? Quin tu potiùs homo plenus Christianae charitatis, quae nihil agit perperàm, interpretaris in definitione subaudiendum, quod in Diatribâ totiès inculco, quùr tibi non sufficit gratiam duobus illis verbis significatam esse? Quod si urges, quùr hic non expressè nominarim gratiam, dicam, nondùm distinxeram gratiae vocabulum, in gratiam naturalem, in gratiam praeparantem vel imperfectam, & in gratiam efficacem, & abolentem peccatum. Nec satìs etiamnum convenit inter Theologos, an sine speciali gratiâ possit homo per facta moraliter bona exambire Dei gratiam efficacem, nec ne. Vtrique sententiae locum reliquitio mea definitio, quòd neutram omnino refellam in eam propensior, quae plùs tribuit gratiae. Sed excludo spiritum Sanctum, ut ais, cum omni virtuce suâ tanquam superfluu̅ & non necessarium. Vndè id conjectas : Exunâ videlicet syllabâ, se. O potente̅ syllaba̅. Imò illa syllaba nihil aliud efficit, nisi ut intelligas, naturae vires no̅ esse prorsùs ociosas, quu̅ monemur à gratiâ. Et si recipimus illoru̅ opinionem, qui docent absque speciali gratiâ, per naturae vires, quae tamen ipsae sunt dona gratuita Dei, quo suis posse eo usque niti, ut Dei misericordia non sit illis defutura, qui quod in ipsis est praestiterint, hìc verùm esset quòd voluntas absque gratiâ sese applicat ad ea quae perducunt ad salutem aeternam. Vt enim nemo repentè fit turpissimus, ita paulatìm & gradibus quibusdam adducimur ad perfectum Dei donum: veluti quibus in densissimis tenebris versantibus, primùm rarescit caligo: Deindè dubia quaedam lux procùl ostenditur donec perspicuè videant. Nam haec comparatio placuit Augustino. Proindè inter ea quae perducunt ad aeternam salutem etiam illa numero, quae procùl admonent, quasique pulsant animum ad de sideriu̅ aeternae salutis. At non desiderat, inques, nisi qui novit, & qui novit jam habet. Imò qui desiderat, nec habet, quod optat, nec omnino caret. Admonet autem nos variis modis Deus, interdùm per lucem naturae, per quam intelligimus virtutem propter sese expetendam, & turpitudinem propter seipsam fugiendam, nonnunquàm rebus adversis. Interdùm lectionc, aut ad monitione amicorum, interìm & leni sibilo spiritus. Augustinus antequàm hausisset spiritum Christi, studiosè legebat Epistolas Pauli, & aliquousque profecit, propior factus luci gratiae. Magìs autem accensus est oratione Potitiani: Ut demus min defuisse Dei gratiam, certè erat imperfecta, nondùm liberans apecato, sed proparans ad uberius donum. Verùm ab eâ gratiâ si se avertisset, ipse sibi fuisset causa exitii. Nùnc praebuit se vocanti gratiae & assequutus est salutem. Igitur inter ea quę ducunt ad salutem, non solùm pono verbum & opera Dei, & gratiam, verumetiam naturalem appetitum honesti, qui ut in nobis obrutus sit, non tamen extinctus est, pono studium legendi, & audiendi, quae provocant ad mundi contemptum, pono precationes, eleemosynas, jejunia, sed haec omnia dices esse opera damnanda & iram Dei provocantia, tantùm abest ut gratiam invitent. Verùm hoc quod assumis, ut , controversum est inter nos. De Cornelio, suo dicetur loco. Nec enim mirum est te sic judicare de operibus factis absque gratiâ, quùm neges esse ullum hominis opus bonum quod Deus operatur in nobis per gratiam justificatis. Tantùm valet apud te corrupta massa, ut nec Deus in eâ possit opus bonum operari, ne dicam perfectum. Vides igitur totam illam tragaediam, quam ex definitione concitasti nihil aliud esse, quàm magnum gravemque verborum inanium fumum ac praestigiatorum inania ludibria si quis fixiùs intueatur. Transis ad calumniandum meas distinctiones. In recensendis aliorum opinionibus de libero arbitrio. Pelagium facio penè Evangelicum, Philosophis no̅nullis tribuo fidem quandam & charitatem. De Pelagio nihil refero nisi quòd de illo fatetur Augustinus, nec Evangelicum facio sed illum numero inter eos, quos Ecclesia damna vit haereseos. Nec fingo quadruplicem gratiam, & si docendi gratiâ fingerem, nihil erat periculi, sed eam distinctionem ex Orthodoxorum libris hausi, qui fatentur esse gratiae quicquid sumus aut possumus, tùm ponunt gratiam praevenientem ac velut invitantem, sed hanc imperfectam. Est gratia cooperans, sic enim appellat Augustinus, quae voluntatem nostram per primam gratiam extimulatam reddit efficacem. Est gratia quae perficit salutis negocium. Sie enim distinguit Bernardus. Et tamen fateor has tres eandem esse gratiam, licet ex effectu diversis nominibus appellentur. Haec distinctio quùm nihil habeat impium, tamen tibi meritò displicet, quòd nihil faciat ad tuum dogma confirmandu̅. De Philosophis testificor hoc quod scribit Paul. ad Rom no̅ ausurus tantùm illis tribuere, nisi tantum haberem autorem, Lumini naturae tribuis tu quoque nonnihil in fine operis Nam quod ex Psalmo cita ram: Signatum est super nos lumen vultus &c. scis non esse meum commentu̅, & ut ingenuè fateor, aptè exponi de luce fidei: Ità nego quod asseris, non posse accipi de luce naturae: Signatu̅ est lumen, quùm Deus conderet hominem ad imaginem & similitudinem suam, per peccatu̅ obscuratam non extincta̅m. Non igitur detorqueo psalmum ad rationem excaecatam, sed accommodo ad obscuratam. Si lux naturae prorsùs erat extincta in nobis, quomodò Philosophi sine gratiâ Dei Deum cognoverunt? Quomodò tàm multa prodiderunt de honesto, deque rectè vivendo? De immortalitate animarum, de initio & sine mundi, de diversis piorum & impiorum praemiis, de non referendâ injuriâ, de honesto propter ipsum expetendo, de turpitudine propter ipsam fugiendâ, de educandis liberis, de diligendis uxorib de sanctè gerendo magistratu, de charitate in patriam? Et in illorum vitâ multa leguntur facta praeceptis illorum consentanea. Quod igitur flagitium admissum est, si dixi quaedam ab illis prodita, quae consentiunt cum praeceptis Evangelicis? Similiter Ethnicorum Leges, nonnè puniunt furta, homicidia, adulteria, falsa testimonia, quem ad modùm & Mosi lex? Ex his colligo rationis lumen in illis non fuisse prorsùs extinctum, & addo, no̅ improbabile videri, in illis & voluntatem fuisse aliquo modo propensam ad honesta, sed inefficacem ad salutem aeternam, nisi per fidem accederet gratia. De fide & charitate qua̅ ais me Philolophis tribuere in meâ Diatribâ nihil assevero, quanquàm & hoc disputatur à nonnullis, quae fides suffecerit idiotis Iudaeis, & nùm quâ sit fides, quâ Ethnicus servari possit. Distinctionem de triplici Lege naturae, operum & fidei fictam fabulam appellas Primùm de Lege naturę nulla est dubitatio, quod dissero de Lege operum & Lege fidei, ex Augustino sumpseram, qui in libroquem inscripsit de literâ & spiritu, juxtà Pauli sententiam, distinguit Legem operum sive factorum à Lege fidei. Legem factorum vult esse Lege̅ Mosi, tabulis inscriptam, praecipientem absque gratiâ. Legem fidei vult esse novum testamentum, quod quanquàm eadem praecipit quae lex operum, tamen additâ gratiâ fidei facit pręcepta mollia. Et inter multa sic dicit: Quod operum lex minando im perat, hoc fidei lex credendo impetrat. Ac paulò post: Lege operum dicit Deus, Fac quod jubeo: Lege fidei dicitur Deo, Da quod jubes. Rursùs aliquantò post: Quùm in tabulis scribuntur opera charitatis, lex est operum, & litera occidens praevaricatorem: Quùm autem charitas diffunditut in corda credentium, lex est fidei, & spiritus vivificans dilectore̅. Haec ille. Non equidem damno sententiam eorum, qui Legem volunt esse praeceptorum, Evangelium pro missionis & consolationis, ità ut utrunque sit in utroque, hoc est, Evangeliu̅ sit etiam in Lege Mosaicâ, & lex sit in Evangelio: Sed Augustinus, quanquàm non ità multùm abest ab hâc sententiâ, tamen non videtur prorsùs idem sentire. Nam eodem in opere distinguit vetus testamentum à novo, genere promissorum, quòd illìc promittantur temporalia, in Evangelio aeterna. Verba Augustini sic habent: Sicùt ergò lex factorum scripta in tabulis lapideis, mercesque ejus terra illa promissionis, quam carnalis domus Israël, quùm ex Aegypto liberata esset, accepit, pertinet ad testamentum vetus: Ità lex fidei scripta in cordibus, mercesque ejus species contem plationis, quam spiritualis domus Israel ab hoc mundo liberata percipiet, pertinent ad testamentum novum. His consentanea dicit enarrans ex Evangelio Joannis haec verba: Sed unigenitus filius qui est in sinu Patris, ipse enarravit. Haec quùm imitarer tamen accedo propiùs ad eam sententiam qua̅ vos probatis, quàm ad ea̅, que August. Inter alia sic loquens: Moses dicit, Ne committas adulterium si commiseris lapi daberis. Sed quid dicit lex fidei, quae jubet diligere inimicos, quae jubet tollere crucem quotidiè, quae jubet contemnere vitam? Nolite timere pusillus grex, vestrum est enim regnum coelorum: Et, Confidite, quia ego vici mundu̅: Et, Ego vobiscùm sum usque ad consum mationem seculi, &c. Vides ut ostensurus quid sit lex fidei proferam verba fiduciae & consolationis. Nec hoc erat hìc propositu̅ excutere, quibus modis discerne retur lex vetus ab Evangelio, sed in hoc obiter adhibita est hìc distinctio, quò faciliùs lectori commonstrarem, naturae luce̅ obscuratam illustrari per fidei donum, & voluntatem corruptam corrigi per charitatem. Arbitror lectori perspicuum esse factum, quàm adhùc nihil sit commissum in Diatribâ, quod reprehensionem mereatur, nisi quòd tu malè narrando nihil non depravas: Quò minùs habemus tibi fidei sacras literas enatranti, quòd in his depravandis comperiamus qua̅ sis malae fidei. Nùnc vide quantam de nihilo suscites tragaediam. Haec sunt tua verba: Quae si quis Christianus omnia conferat, cogetur suspicari te ludere & ridere Christianorum dogmata & religionem. Nam tantam ignorantiam ei tribuere qui sic nostra omnia perlustra vit, tantâ diligentiâ & memoriâ conservavit, mihi planè est difficillimum. Hactenùs tua. Quùr crimen tàm atrox impingitur? Quia Pelagium feci penè Evangelicum, id est haereticum. Quid enim aliud est, penè Evangelicum esse? Ethnici non dicuntur penè Evangelici, qui procùl absunt ab Evangelio. Sed Arrius fuit penè Evangelicus, qui sua dogmata per Evangelium confirmabat. Deindè fateor in Philosophis rationem fuisse obscuratam non extinctam. Nam de multis benè judicarunt per lumen naturae: Voluntatem itèm non penitùs corruptam, quùm in his appareant naturales quidam nisus ad honesta, pro quibus tu supponis fidem & charitatem. Distinxi triplicem Legem, naturae, operum & fidei. Legem naturae nemo negat, reliquarum duarum discretionem hausi ex Augustino. Dixi in Philosophorum opinionibus ac praeceptis esse quaedam consentanea dogmatibus ac praeceptis Evangelicis. Psalmi quarti versiculu̅, Signatum est lume̅ &c. Sic applico ad lumen naturae, ut non negem rectè interpretari de fide, per quam naturae lux adjuvatur. Post haec tàm horrenda crimina sequuntur illa quae modò recitavi, Quae si quis Christianus &c. Sed ubì commonstras nobis istum Christianismum? In vestrâ Ecclesiâ variant sententiae, in nostrâ nulli sunt, si tibi credimus: Denique doces nec sanctos, nec Christianos, nec Ecclesiam ostendi posse. Porrò quùm charitas Christiana nesciat suspicari malum, quis erit iste Christianus absque charitate tàm malè suspicax, ut ex benè dictis cogatur suspicari, me ludere & ridere Christianorum dogmata, & religionem? Citiùs arbitror hoc suspicaturos Christianos, si deserto Ecclesiae consortio, tua dogmata propugnarem. Quàm verò maliciosum hìc prodis calumniandi studium: Hactenùs nihil scivi, sed incogitans, imprudens, ignorans loquor omnia. Hìc quò novae calumniae facias locum, non potes mihi tribuere tantum ignorantiae, sed mavis scientiam ademptam reddere, quò crimen gravius haereat in me irrisae religionis & Christianorum dogmatum. Quae sunt autem ista vestra, quae tantâ diligentiâ perlustravi, memoriaque teneo? Tua ne dogmata? Vìx ullum tuorum librorum potui perlegere, tanta est ibì loquacitas, & insatiata conviciandi libido. Et doctissimus sit oportet qui tua intelligat, quae sinc tuo spiritu intelligi non possunt. Et haud scio an Christianorum dogmata putes non alia esse quàm tua. Et de fidei Catholicae decretis putabam te loqui, illa certè non irrideo, nec unquàm mihi fuit ille animus, gratia Deo, licet vitam excufare nec possim nec velim. Sic tu me nùnc alium nùnc alium fingis, utcunque tibi videor idoneus ad calumniam. Quot conviciis initio debacchatus es in Scepticum animum? Quotiès criminatus es, quòd in Diatrabâ nihil asseram? At idem paulò post omniu̅ optimè facio, qui nihil asseram, sed studio quaerendi veri ta̅tùm disputem, discendi cupidus. Ità tibi constas in calumniis, ut ex câdem re geminum crimen elicias. Et perindè quasi parùm fycophanticum sit im pegisse crimen impii blasphemique animi, reprimis te ipsum, sed interìm (inquiens) abstinebo, indicasse contentus, donèc occasio dignior sese obtulerit. Ac mòx audio, Mi Erasme: Et amanter admoneor, ne sim de illorum nu mero qui dicunt, Quis videt nos? Haec cantio tibi potiùs canenda est, qui quùm talibus strophis ludas, arbitrariste fallere, nec deprehendi spiritum tuum. Ne sic, inquis, tentes nos. Si ego te tento qui citrà convicium tecùm disputo, quùr non irritaris in illos, qui magìs volum inibus te lacessuntac lacerant, non disputantes ut ego, sed propriis cognominibus te tuaque dogmata appellantes? Quòd si illos negligis, eò quòd sint extrà Ecclesia̅ tuam, quandò Paulus non dignatur de his qui forìs sunt judicare, ego semperà tuâ Ecclesiâ fui alienus, non minùs quàm illi. Quin saevis in illos qui libris editis palàm debacchantur in tua dogmata, quùm hactenùs professi sint tuam Ecclesiam? Paulus nullos tradidit Satanae, nisi qui defecerant ab Evangelio. Hoc mihi non potes objicere. Sem per eadem tùm scripfi, tùm dixi, tùn. sensi. Totiès objicis Ecclesiae Romanae Tyrannidem, quae si qua est, longo tem poris progressu irrepsit, sensim alentibus eam opibus, potentiâque mundanâ. Verùm isti animo quem spirant tua scripta si accederent opes, autoritas, potentiaque Romanorum pontificum, satìs appareret quid nobis sit expectandum. Mitteres hùc, ni fallor, satellitium tuum atque armatas copias, aliquantò inclementiùs tractaturus abs te dissentientes ferro, quàm nùnc tractas calamo. Et ubì est interìm ille mirabilis Evangelista, qui solo gladio spiritus, quod est verbum Dei, profitebatur se vindicaturum Evangelium adversus portas inferi? Ad calumnias, ad convicia, ad minas descendistotus, & tamen vis videri simplex, purus, nec affectibus humanis duci, sed spiritu Dei. Rectè doces, Deum oportere justum credi, etiam si nec lux naturae nec lux gratiae comprehendat eum esse justum, at non rectè postulas idem justibi. Porrò autem multò graviùs etiam peccatum est in distinguendis opinionibus, quandoquidèm ex unâ facio tres. Quod quidèm vel insaniae vel temulentiae vitium est, ex uno videre plura. Imò plures opiniones recenseo, quarum prima est Pelagii, quam ut damnatam relinquo. Secundo loco recito sententiam eorum, qui sic minimùm tribuunt libero arbitrio, ut tamen non prorsùs tollant. Dicunt enim ipsum nihil efficaciter posse, nisi adsit gratia, vel extimulans sive operans, vel cooperans, vel consummans: Et tamen in his omnibus fatentur vel applicationem sive conversionem humanae voluntatis, vel cooperat onem, nimirùm ponentes aliquam humanae voluntatis vim, quae nonnihil agit cum agente gratiâ. Haec est opinio vel Augustini, vel Thomae, sequentis Augustini sententiam, quatenùs minimùm tribuit libero arbitrio. Et hanc voco probabilem, eò quòd relinquat homini studium & conatum. Atque hìc multam verborum turoam offundis, quomodò non imputetur quod est im putandum, & quomodò dicatur aliquid posse quod ex se nihil possit, quùm ego in disputatione hujusmodi difficultatem palpabiliter, ut ajunt, expediam. Tertiam quam recenseo facio Carolstadii, qui non tollit omninò lib. arb. sit interìm fas hoc abuti vocabulo, quod si quis malit appellare Beta aut Delta, meâ nihil refert, sed negat in bono opere quicquam agere, sed ait sim pliciter pati, adeò ut gratia non operetur per voluntatem nostram, sed in voluntate tantùm patiente. Quartam facio tuam, qui progressu tuae assertionis negas quicquam in rerum naturâ esse lib. arb. nec in bonis nec in malis quicquam agere voluntatem nostram, sed absolutâ necessitate fieri omnia. Hanc appello omnium durissimam, profiteorque mihi cum Carolstadii tuâque opinione potissimu̅ esse conftictandum. Nec praetereo Scoti opinionem, quae putat per opera moraliter bona, per influxum naturae communem, hominem posse Dei gratiam efficacem promereri de co̅gruo: quòd Dei benignitas non patiatur quenquam interire, qui modò praestiterit quod in ipso est: Non quòd suis viribus assequatur salutem, sed aliquo pacto fiat capax divinae gratiae. Hanc opinionem quoniam Ecclesia, quod quidèm sciam, nondùm rejecit, ego nec desendo nec explodo. Ergò sepositis opinionibus Pelagii & Scoti, doce reliquas tres tantùm verbis dissidere. Prima, nimirùm Augustini, fatetur arbitrium sive voluntatem suis viribus posse ad malè agendum: Nec facit hìc solum Deum agentem, voluntatem tantùm agi, quod tu doces: Et hactenùs cum Augustino sentit Carolstadius, abs te dissentiens. Etenim quùm Augustinus appellat gratiam cooperantem, utique sensit operari nostram voluntatem aliquid. Deindè dùm ponunt gratiam extimulantem, sed imperfecta̅, non excludunt conversionem & aversionem, quùm tu prorsùs excludas utrunque, inductâ rerum omnium absolutâ necessitate. Nec enim pugno cum tuo axiomate quod asseris, sed cum tuâ palinodiâ, quâ corrigis quod initio dixeras, libe. arbitrium nihil valere nisi ad peccandum, & probas VViclevi dogma. Et qui primae sunt sententiae, faciunt arbitrium vitiatum, vulneratum, aut claudicans, non extinctum. Manet igituraliquod judicium, sed imperfectum, manet vis, sed inefficax. Vides igitur non esse eandem sententiam aliis verbis tractatam, ut tu fingis. Sed primam opinionem, quam aio probabilem, confers cum meâ definitione, interìm exclusâ opinione eorum, qui per opera moraliter bona sine speciali gratiâ, putant Dei bonitatem provocari ad conferendam gratiam. Atqui sic tem peravi definitionem, ut huic quoque sententiae, quoniam damnata nondùm est, pateret locus. Sed finge rejectam Scoti opinionem, sit prima Augustini, qui facit extimulantem gratiam, non excludit applicationem & aversionem. Pharao pulsatus coeperat resipiscere, & nisi avertisset ab extimulante gratiâ, non venisset in profundum malorum. Demus & hoc juxta Bernardum, totum initium deberi gratiae, Certè quùm nostra voluntas operatur cum operante gratiâ, applicat sese ad gratiam, naturae vires ad gratiam operantem accommodans, veluti quùm oriente sole aperimus oculos: Rursùm avertit sese, veluti quùm exorto sole claudimus oculos. Oftende igitur Luthere oscitantiam vel hebetudine̅ judicii mei. Sic agis: Dicis primam opinionem probabilem, quae fatetur liberum arbitrium peccato vitiatum, non posse velle bonum sine gratiâ Et definitio tribuit illi vim applicandi sese ad bonum, vel avertendi à bono sine gratiâ. Definitio, inquis, affirmat, quod exemplum ejus negat, &c. quae tu satìs loquaciter ac procaciter. Audi contrà, subtilitatem tuae calumniae. Definio lib. arb in genere, vel ut erat eonditum, vel ut est in liberatis per gratiam, vel ut est claudicans in his, qui nondùm liberati sunt à servitute peccati: Quid hoc ad primam opinionem, quae pars tantùm est eorum quae complectitur definitio: Nec definitio excludit gratiam specialem, nisi recipimus opinionem Pelagianae proximam, quae si tibi non probatur, mihi tamen licebat hujus uti praesidiis in argumentando. Nec video periculum, etiam si quis eam tueatur. Deindè non animad vertìs quod facio duplex velle, sive duplicem nisum ad honesta, efficacem & inefficacem, Inefficax est etiam in obnoxiis peccato, per influxum communem juxta quosdam, juxta alìos non sine gratiâ, sed impefectâ, quae nondùm quidèm abolet peccatum, sed tamen praeparat ad efficacem gratiam. Nec me movet quòd tu nihil pateris esse medium, sed aut Deum facis sessorem aut satanam: Impudenterenim adducis ad me refellendum, quod erat evincendum. Meministi quod diximus de lumine, & Evangelicus ille caecus primùm nihil videt, deindè videt homines velut arbores ambulantes, mòx clarè cernit omnia. Verùm haec aliàs, nihil enim hìcassero. Iam vides ex his quae diximus, soluta, quae proximo capite repetis & inculcas, non absque petulantiâ conviciorum. Accipis unam partem definiti, hoc est liberum arbitrium peccato vitiatum, & cum hocconfers unam opinionem. Applicare se ad bona bonum est, igitur liberum arbitrium potest ex se bonum. Fateor si loquaris debono morali, fatcor rursùs si loquaris de bono pietatis, modò conjungas gratiam praeparantem sive extimulantem: Veluti quùm ex lectione sacrâ, aut ex audito Ecclesiaitâ, sentimus animi motum ad amorem pietatis & odium turpitudinis. Hanc non exeludo nec in definitione, nec in recensendis opinionibus. Tantùm excludo Pelagii sententiam, Carolstadii, & tuam. Ubì sunt igitur duo lib. arb. inter se pugnantia? An secùm pugnat genus quod in se complectitur diversas species, & negabis asinum esse animal, quòd ex ratione differentiae ac propii pugnet cum homine? Aut ex unâ cru menâ faceres duas; que in eâdem sit aurum & argentum? Non hìc igitur captus est Proteus, sed ipse Proteum agis studio calumniandi, te ipsum vertens in omnia quùm libet, me quoque subindè aliu̅ faciens, utcunque tibi videor accommodus calumniae tuae spiculis. Fateor secundùm una̅ opinionem hominis voluntatem peccato corruptam, quatenùs corrupta est, non posse se flectere ad bonam frugem sine specialigratiâ, sive illa sit efficax sive extimulans. Fateor in his qui per baptismum & fidem liberati sunt, voluntate̅ hominis ex se esse proniore̅ ad malum quàm ad bonum. Et fateor secundùm unam opinionem voluntate̅ humanam ex naturę viribus se posse convertere ad studia, conatus, & opera, quae si quis contendat esse mala & iram provocantia, negabimus: Si quis neget esse bona, quòd absque gratiâ facta, concedemus, si modò fateatur moraliter bona, provoca̅tia Dei gratiam efficacem. Non igitur mecu̅ pugno, si juxta diversas sententias diversa dico. Nondùm n. hìc pronuncio quid sentia̅, sed rudi lectori futurae disputationis materia̅ congero. Proindè trium phus que̅ hìc agis, reservandus erat tibi circà finem disputationis, ubì pronuncio quae sente̅tia ex omnibus mihi porissimùm atrideat. Hìctantùm accingor ad pugnam. Quandò verò in te vociferatus sum, quod fatereris liberum arbitrium obnoxium peccato, non posse se flectere ad meliora, sine au xilio gratiae? Quin illud potiùs damnavi, quod doces nullum esse hominis arbitrium, nec in bonum nec in malum, neque prorsùs quicquam operari vel bonae rei vel malae, neque cum gratiâ neque sine gratiâ, quod nusquàm legis apud Augustinum. Denique quùm hìctantùm verboru̅ incassùm fuderis, planeque, quod ajunt, aërem verberes, tame̅ tuo more quasi re strenuè gestâ triumphu̅ adornas. Et vereris ne nemo tibi sit habiturus fidem referenti tantas absurditates, tàm multa inter se pugnantia, Legatur, inquis, hoc loco Diatriba, & mirabitur. Legatur inquam hoc loco Diatriba, & protinùs mirabitur, qui legerit in Evangelii praecone tàm maliciosum calumniandi studium. Tędet caetera referre quae illìc gloriosè detonas. Similis intem perantiae sunt, quae congeris proximo capite, qui consistit ut agat aliquid liberum arbitrium, & tamen summa totius im putetur gratiae? Istud quùm in fine disputationis multis verbis explicem, quid opus erat hìc tempus inanibus verbis terere? Im putari non debet quia quicquid potest homo naturae viribus, gratuitum Dei donum est. Nec hìc opus est commento Dialecticorum de voluntatis humanae velle absoluto, nullo boni mali ve habito respectu, quod hìc damnas, probaturus si pro te faceret. Quid enim absurdi, si queuis docendi gratiâ proponat absolutum, quod in re absolutum non est? Quomodò igitur Philosophi disputant de primâ materiâ, deque puris elementis, & Mathematici de formis abstractis à materiâ? Nec tàm im probabile est quàm tu videri vis, si quis tribuat voluntati nostrę velle purum, sic ut objectum non consideret sub specie boni aut mali, sed entis tantùm, aut alicujus quod per se medium sit, etiam si non desint qui negent quicquid esse medium. Quàm ubique molesta tua loquacitas, ut arbitrer nullum Bolanum esse cerebri tàm felicis, ut tuum aes verè Dodonaeu̅ ferre possit, quùm extrà rem dicas omnia, nec tamen ullum facias dicendi finem. Excussisti primam opinionem, quae est Thomae vel Augustini, quùm tu nùnc secundam facias Augustini, quae est Carolstadii, qui negat hominis voluntatem in bono opere quicquam agere, in malo fatetur. Atque hìnc conjicere licet quàm dextrè rem tractes, qui confundas etiam sententiarum distinctiones: Ego inter eas quas non rejicio, Pelagianae sententiae oppono sententiam Augustini, ut longissimè discrepantem, comparo sententiam Scoti ut proximè accedentem. Relege Diatribam & sic comperies Augustini sententiae subjicio Carolstadii, quam appello duriorem, eam tu nùnc velut multiloquio temulentus, facis Augustini. Tertio loco pono tuam & VViclevi, quam appello durissimam, cum postremis duabus dico potissimùm mihi pugnam fore, hoc est, cum Carolstadii ac tuâ. Restitui te in viam. Nùnc superest ut nobis demonstres, duas posteriores opinioneseasdem esse cum primâ. Augustinus dùm ponit gratiam cooperantem, fatetur & liberum arbitrium aliquid agere in bono opere, Carolstadius affirmat nihil aliud quàm pati. Tu doces nec in bono nec in malo quicquam agere, nec ante gratiam nec post gratiam, sed prorsùs ac simpliciter esse vocabulum inane: Haec sententia cum primâ pugnat, & plùs dicit quàm secunda. Et hìc prorsùs quod ajunt, delapsus, vel potiùs, nec intelligens quid loquaris, dejerationibus agis. Testor, inquis, Deum, nihil aliud volui dicere, nec aliud intelligi, per verba duarum postremarum opinionum, quàm id quod dicitur in primâ opinione, nec Augustinum aliud voluisse arbitror, nec aliter ex ipsius verbis eigo, quàm quod prima dicit opinio, ità ut tres opones à Diatribâ recitatae, apud me non sint nisi una illa mea sententia. Si quid à me tàm sine mente dictum fuisset, quàm ista dicunturtibi, quibus conviciis me urgeres? Quandò faceres insultandi finem? Nec tamen desinis tergiversari, & redis ad Veterem causationem nominis quam saepiùs jam exclusimus, nec uno respondimus modo. Videris ipse sensisse errorem tuum, nec tamen libuit dispungere quod scripseras. Proindè ab hoc capite non discedis ut soles, trium phabundus, sed veluti gallus demissis alis temet subducis. Si hìc, inquis, erro, revocet qui potest, si sunt haec obscura & ambigua, illustret & stabiliat qui potest. Hìc reprehensorem admittis & illustratorem, quùm in fine repellas omne judicium. Attamen proximo capite resumis animos. Sed facessant, inquis, monstra verborum. Quis enim ferat istum abusum loquendi? Totidèm verbis tibi tuas voces recinit echo. Sed facessant monstra verborum. Quis enim ferat istum abusum loquendi? De abusu receptae vocis litiga cum Hilario, cum Ambrosio, cum Augustino, cum Hieronymo. Hìc proposueras te dicturum tres opiniones nihil inter se diserepare, & hoc omisso cavillaris de nomine liberi arbitrii. Nec adhùc desinis affirmare quod est manifestè falsu̅. Ità ne est eadem sententia, liberum arbitrium cooperari gratiae, & tantùm pati in opere bono, in malo tantùm agere, & nec in bono nec in malo quicquam agere, sed Deum solum operari quicquid agitur seu boni seu mali? Tu sic colligis: Post peccatum voluntas hominis non est libera nisi ad malu̅ absquegratiâ: lgitur amissâ libertate succedit servitus. Negari non potest. Vbì servitus est, ibì est mera necessitas, & ubì necessitas, ibì agit liberum arbitrium, si nihil agit, patitur tantùm. Tua Gramtica non potest amissam sanitatem vocare sanitatem. Verùm simùl & meam definitionem tuear, & ista tua tàm perplexa discutiam, propona rei summam nudisaphorismis: Voluntas in homine, quemadmodùm & in angelis, sicut erat condita, libera erat ad bonum & ad malum, sic ut ad haerere potuerit oblatae gratiae, sine speciali praesidio novae gratiae, ac semet avertere potuerit à gratiâ. Post lapsum primorum parentum, naturae libertas vitiata est non extincta. Resedit autem in illis aliqua scintilla rationis, discernens honestum ab inhonesto, itàm aliquis nisus voluntatis, refugiens à turpitudine, & quodamn. odò gestiens ad honesta. Verùm hic nisus & ratio inefficax est sine speciali gratiâ, juxta quosdam: Iuxta alios tantùm valet, ut per opera moraliter bona possit de congruo promereri gratiam, vel praeparantem, vel etiam justificantem: Quam sententiam non arbitror ab Ecclesiâ damnatam, licet necillam superiorem im probaverit: Sed hìc permittit unumquenque abundare in suo sensu. Liberati per gratiam, sunt in eodem statu quo fuit homo primùm conditus liber, videlicet ut se possit applicare ad oblatam gratiam, & possit avertere se ab eâde̅, nisi quòd ex peccato Adae, aut ipsius etiam, resideat in eo caligo quaedam rationis, & proclivitas quaedam ad peccandum, quę tamen non adimat libertatem, sed exerceat pietatem. Haec applicatio aut aversio locum habet ad utranque gratiam, extimulantem quam diximus, & justificantem. Applicat autem sese voluntas, quùm se praebet gratiae, simulque naturae viribus nititur ad eadem ad quae vocat gratia, Avertit sese quotiès neglecto spiritus sibilo, vertit sese ad cupiditates carnis. Itidèm gratiae justificanti applicat sese, quu̅ illi in sese potenter operanti, pro naturae viriculis cooperatur, & ertit sese, quùm neglecto Dei dono reflectit sese ad rnem. Ad has omnes opiniones quarum nulla damnata est ab Ecclesiâ, ni fallor, & ad omnem hominis statu̅ quadrat mea defo, quam ideò feci generalem, ut omnia complecteretur quae sunt probabilia. Nihil igitur agis, cùm hanc aut illam opinionem urges cum definitione aliò detortâ. Pone hominem in statu quo fuit conditus, quadrat definitio. Hìc tu urges libero arbitrio post lapsum vitiato. Pone eum in eo statu in quo est adolescens, qui pu er per baptismu̅ accepit habitum fidci, & purgatum est à peccato protoplasti, necdùm admisit aliquod crimen per quod amittitur gratia, quùm tamen jam per aetatem habeat mali bonique discretionem, quadrabit mea definitio, poterit enim sese applicare ad gratiam & avertere à gratiâ. Applicabit autem si naturae viribus eòdem contendat, quò ducitgratia, avertet, si spretâ Dei gratiâ deflectat ad carnem. Denique pone hominem in eo statu in quo fuit Adam post violatum Dei praeceptum, hìc fortassè videbitur non quadrare mea definitio, quòd semèl addictus peccato, nihil aliud possit, quàm servire peccato. Vbì igitur vis applicandi & avertendi? Iuxta quorundam, inquam, opinionem residet aliqua libertas, quâ ex naturae viribus absque speciali gratiâ per opera moraliter bona possit exambire gratiam justificantem. Hìc oppones tua paradoxa, sed ista tibi probanda sunt priusquàm nos per illa coarguas. Iuxta aliorum opinionem quae est Augustini, potest applicare sese ad gratiam extimulantem ac revocantem, ac rursùs eam spernere. Vides hìc aliquid libertatis, Rursùs potest se praebere graae justificanti, potest ab eâ sese avertere. Et fortassè non absurdum rit ponere medium quendam statum inter justitiam & injustitia veluti quùm homo naturae viribus contendit ad promerendam gratiam, vel excitatus gratiâ stimulante, quam inperfectam dicimus, applicans naturae vires ad eam gratiam, contendit ad innocentiam. Is nec omninò videtur injustus, qui taedio suae iniquitatis contendit ad justitiam: Nec omninò justus, qui nondùm assequutus sit innocentiam. Et in hujusmodi statu medio divus Augustinus videtur ponere Cornelium, in quo fuit utrunque sed im perfectè: Veluti qui properat ad asylum, nec omninò tutus est, nec prorsùs haeret in periculo, sed quo longiùs recedit à periculo, hoc saluti propior est. Hìc occines subitum raptum spiritus, quem ego non nego, sed loquor interìm non quid aliquandò faciat aut facere possit Deus, sed quid generaliter faciat in nobis. Quanquam hâc de re suo dicetur loco. Cum his confer tres illas sententias, quas tu conflas in unam, invenies solam primam esse veram. Etenim Augustinus quùm facit gratiam operantem & cooperantem, satìs fatetur esse liberum homini applicare se ad gratiam extimulantem, si naturae vires ad eam accommodet: Eum conatum im perfectum, adjuvat & absolvit gratia cooperans, quae cooperans non rectè diceretur, si nihil omninò operaretur nostra voluntas, quod negat Carolstadius. Multò minùs verum est quod tu asseris, hominis voluntatem nec in bonum nec in malum quicquam posse, sed merae puraeque necessitatis esse omnia. Nam hancopinionem voco tuam, quam in VVyclevo damnatam probas. Quid igitur restat nisi nominis controversia? Liberum arbitrium propriè congruit Deo. Esto, sed sic abutimur aliis multis nominibus, sapientis, boni, potentis, immortalis. Verùm quùm est per peccatum amissa libertas, jam inane nomen est, quemad modùm in aegroto amissa sanitas, non est sanitas. Fateor hìc aliquem abusum vocabuli, sed quem mihi non debes imputare, nec tamen absurdè manet in peccatore ratio nominis: Quemadmodùm in bello captis ingenuis manet libertatis appellatio, propter nativam conditionem, & spem rediturae priftinae libertatis. Denique propter reliquias pristinae libertatis quae resident in homine, etiam post ad missum peccatum: Quae non ideò nihil sunt, quòd per se non sufficiant ad recuperandam libertatem, satìs est quòd aliquid agant suis viribus, & peragant etiam auxilio gratiae. Tu perditam sanitatem, mortem facis. Manet in aegroto nonnulla naturae vis, utcunque pugnans cum morbo; saepè vincens absque medici praesidio. Sic rationem à peccato facis omninò caecam, ego lippientem aut lusciosam facio. Nequeenim prorsùs caecus est, qui ob pituitam caecutit, neque prorsùs mortuus est, qui cum morbo luctatur. Iam si placet accerse commodum illum co̅gerronem sophistam, eique propone collationem de lapide, qui nativâ vi fertur deorsùm, sursùm verò non nisi violento impulsu, & roga an lapidi tribuat lib. arb. fortassè non tenebit risum & respondebit: Lapidem esse qui talia percontetur, Lapis enim sicùt omnia gravia quae ratione carent non habet nisi unicu̅ impetum naturalem: At lib. arb. ut conditum est, erat utroque vertibile. Dices do corrupto loquimur, fere mus si modò in disputando mem ineris tale fuisse conditum, & hìnc nominis rationem manere, licet re partim amissâ. Post peccatum autem originis, sed magìs etiam personale, ut libertas non est in totum amissa, ità non est absoluta servitus. Caecutientia inducta est, non caecitas, claudicatio inducta est, non exitium, & vulnus inflictum est, non mors, & languor accessit, non interitus. Manet enim aliqua rationis scintilla, manet aliqua propensio voluntatis ad honesta, licetinefficax. Nec ideò nihil est, quia per se non sufficit ad recuperandam pristinam libertatem: Sed ut vulneratum ac languidum, non valet quidèm quòd poterat, veruntamen virium qualescunque reliquias accommodat erigenti gratiae: Nisi fortè dicis puero nihil esse virium quòd solus nequeat movere plaustrum, quòd facit connitens robustiori. Quarè serva lapideis hominibus ista̅ de lapide comparationem, neque proferas hùc tàm ridiculas collectiones: Nullus est omnis, & nihil est omnia. Quid au̅t si Scoticus sit ille sophista? Nonnè statìm obturabit tibi os? Nisi fortè commodum vocas, qui commodè respondeat ad tuas percontationes. Postremò quod ad vocem attinet, Thomas fortasse concederet post peccatum non dici propriè lib. arb. sed idem simpliciter nihil esse aut nihil agere cum agente gratiâ, negabit. Haec sunt quae in vestibulo disputationis lectori proposueram, quò paratior esset ad reliqua percipienda. Nam rudioribus illa scribere me sum professus, & tu non du̅ opinior lectâ totâ Diatribâ, sic cum hâc parte congrederis, quasi jam pronunciarim. Eâdem iniquitate discutis testimonia Scripturarum à me tractata, quasi in singulis definierim. Imò testificor me proponere hìnc atque hìnc diversa testimonia divinae Scripturae, quae videntur inter se pugnare, & illae sequelae quastu sic exagitas, non sunt definientis, sed argumentantis, non docentis sed pugnantis, ut ex collisione testimoniorum & interpretationum elucescat veritas. Et interìm utor jure pugnantium, iniquum petens nonnunquàm ut aequum feram. Etenim qui pugnat, frequenter hoc agit, non ut pronunciet quid ipse sentiat, sed ut illaqueet ac prosternat adversarium. Proindè non rarò falsis assum ptionibus utitur, sed ab ad versario concessis, & ex his colligit, plùs, quàm habet veritas, quò magìs adversarius intelligat se esse victum, jamque contrà pugnare desinens, cupiat doceri. Tùm qui docet longè aliis modis agit, quàm dùm pugnabat. Sed jam dudùm ipsa temporis angustia cogit me disputationem hanc abrumpere. Quod superest accuratiùs & per ocium tractabitur. Et vide, te quaeso, quantùm te mporis, quantùm chartarum & operae nobis jam periit, in refellendis tuis cavillis, conviciis & calumniis. Poteras tuâ cum laude, nemine laeso, fortiter tueri dogma tuum, idque merebatur meae Diatribae modestia, quae quo magìs friget ac stertit, sic enim interpretaris meam civilitatem, tanto minùs merebatur tàm impotentem calami tui saevitiam. Nùnc dùm nihil non torques ac rapis ad calumniam & convicia, perdis bonâ ex parte & tuum & meum & lectoris ocium: Et adeò non concilias tibi fidem, ut dùm hìc declaras animi tui morbum, etiam illâ fide careant apud plurimos, quae rectè vel doces, vel mones, vel inculcas, qualia fateor esse permulta iu scriptis tuis. Nam quae res invitabat te ut hoc quoque calumniareris, de quo nunquàm mihi venit in mentem? Ais à me morderi riderique canonem Hebraeorum. Hoc est unum calumniae caput. Alterum est quòd cum ambiguo scommate voco canticum canticorum, canticum amatorium. Tertium, quòd proverbia Salamonis & canticum, confero cum duobus libris Esdrae, Iudith historiâ Susannae & Beli draconis. Hìc ubì ne somnium quidèm fuit ullius mali, tu fingis tria magna crimina. Referam ex Diatribâ locum quo magìs agnoscas, quàm hìc praeter omnem causam criminaris. Sic habet. Non puto quenquam excepturum hìc adversus autoritatem hujus operis (de libro loquor, qui inscribitur Ecclesiasticus) quòd ut indicat Hieronymus, olìm apud Hebraeos non habitum sit in canone, quùm Ecclesia Christi magno co̅sensu receperit in suum canonem. Neque causam video quùr Iudaei librum hunc à suo canone judicarint excludendum, quùm parabolas Salomonis, & canticum amatorium receperint. Etenim quòd duos posteriores libros Esdrae, historiam apud Danielem de Susannâ ac Belo dracone, Iudith, Hester, aliaque nonnulla non receperunt in canonem, sed inter hagiographa numerarint, quid illos moverit, facilè divinat qui libros eos attentiùs legerit. Ceterùm in hoc opere tale nihil obstrepit lectori. Hactenùs Diatribes verba recensui. An mordeo rideoque canone̅ Hebraeorum, quòd negem mihi liquere quamorbèm Ecclesiasticum excluserint à canone? Erat quùr illud opus haberi cuperem inprimis dignum canone, & tamen nihil aliud dico, quàm me non perspicere causam, quarè Hebraei non receperint, quùm Ecclesia receperit, certè inter hagiographa. Tu fortiter pronuncias librum Hester, quu̅ apud Hebraeos sit in canone, digniorem caeteris omnibus, qui excluderetur à canone. Vter igitur ridet ac mordet canone̅, ego qui nego me videre causam, quùr Ecclesiasticum non receperint in suum canonem, an tu qui judicas librum Hester minimè dignum canone, simùl damnans & Hebraeorum & Ecclesiae canonem, cum Hebraeorum canone consentiente̅? Tantùm ad primum crimen. Alterum nihilo verecundiùs. Appello canticum Salomonis canticum amatorium. Finge nullam hìc esse causam, quùr sic appellarim, nisi quia libuit, aut ut latiniùs dicerem, quid erat ambigui scommatis, an non est canticum amatorium? An amor semper in malum sonat? Nùnc vide causam quùr ità maluerim dicere. Quùm enim duae particulae, ad dictionem Salomonis referrentur, videlicet proverbia & canticum, si dixissem canticum eanticorum, durè sibi cohaesissent duo genitivi, Salomonis & canticorum, vidererque sentire Salomonem alia multa scripsisse cantica. Si simpliciter dixissem canticum, poterat aliquis suspicari me de cantico quopiam loqui qualia sunt in psalmis, idcircò ex operisargumento addo cognomen amatorium. Ego de hoc cantico nunquàm pejus sensi quàm de proverbiis, de quibus optimè sentio. Quae fuit igitur occasio calumniandi? Et ni fallor, hoc telum mutuatus es ex libris Lei, qui tibi nùnc opinior, incipiunt placere. Iam tertium crimen tuum habet manifestam vanitatem. Non enim confero proverbia & canticum cum duobus libris Esdrae, Susannae Belique draconis historiâ, sed cum Ecclesiastico qui simile tractat ar gumentum cum proverbiis, atque in his quos rejecerunt ajo diligenti lectori aliquid obstrepere, qùur recepti non sint. In Ecclesiastico non videtur simile quicquam obstrepere. Quod si in Ecclesiastico nihil obstrepit, multò minùs in proverbiis aut cantico. In his tàm frivolis refellendis non eram sumpturus hoc operae, nisi ut te ab istâ immodicâ nihil non carpendi libidine revocarem: Quae si me tantùm laederet, jactura sanè tenuis esset, aut si tibi uni noceret, tolerabilior esset: Nùnc non solùm obstat causae quam agis, agis autem ut affirmas negocium Evangelii revocandi, quod hactenùs in orbe fuit sepultum, verùm etiam exitium omnium bonarum rerum secùm adfert ista calami tui seditiosa petulantia. Concitatus est populus ad versus Episcopos & principes, magistratus aegrè cohibent plebeculam novarum rerum avidam, atrocibus odiis inter se dissident civitates, quae priùs erant conjunctissimae, vìx inter homines nùnc invenias cui tutò fidas, libertas omnis adempta. Nam principum, praesulum, Theologorum, ac monachorum Tyrannidem, sic enim vocare soles, non sustulisti, sed irritasti. Quicquid fit aut dicitur, rapitur in suspicionem, & de quibus priùs licebat in utram libet partem disputare, nùnc ne hiscere quidèm fas est. Servitus quam parabas excutere conduplicata est, jugum adgravatum est, catenae non excussae sed astrictae. Olìm nemo facessebat negocium, si quis domi suae pro valetudine comedisset quae conveniebant: Nùnc etiam si multas habeas edendi causas, nec desit pontificis diploma, tamen Lutheranus dicitur qui vescitur. Olìm Romanus pontifex facilè relaxabat Legem iis, qui per imbecillem aetatem, & nondùm usu rerum acjudicio prudentem, facti fuissent monachi aut monachae, nùnc ad relaxandum difficillimus est. Frigent ubique disciplinae libera les, unà cum linguis ac bonis literis, quas tu gravas intolerabili invidiâ. Rejiciuntur egregia Veterum monumenta, & pro his mundus impletur rixosis ac famosis libellis, ex quibus morbi virus serpit ad lectorem. Novi aliquot viros bonos ac doctos, qui initio non inviti legebant tuas lucubrationes cognoscendi judicandique studio: Tandèm coacti sunt rejicere, quòd faterentur sese infici tot sannis, scommatis, dicteriis, conviciis, calumniis paru̅ Christianis, quibus doctrinam tuam contaminas, non aliter quàm solent ii, qui capos aut phasianos infarciunt alliis. Et primùm ista titillationem quandam habent ac pruritum, verùm ubì sensim irrepserint in animos, inficiunt synceritatem ac mansuetudinem pectoris. Et quùm videas quantùm malorum in orbem invexerit ista tua ferocia, quùm totiès admonitus sis etiam ab iis qui tibi benè volunt, tamen usque proficis in deterius, & eos frustrà trahens in periculu̅, qui se tuae fidei credideru̅t, & illos abalienans, quos poteras ad te pellicere (Iam n. rursùm fingo tuam doctrinam esse Catholicam) denique obsistens, quo minùs hic mu̅di tumultus utcunque natus, aliqua̅dò nobis pariat aliquid bonae tranquillitatis. Innumeros abstraxisti à suis praesulibus, qui nùnc oberrant velut oves dissipatae non habentes postorem, praesertìm quùm videant tuam Ecclesiam tantis dissidiis concuti, & intestinis bellis tumultuari. Et inter haec adhùc vacat tibi tantos libros, tàm operosè maledicos, scribere in hominem, cujus animum prorsùs ignoras, si modò talem esse judicas, qualem facis. Si liberis & apertis co̅viciisdebacchatus fuisses, simplicitas laudari poterat, aut res poterat tuo genio co̅d onari: Nu̅c arte maliciosâ rem geris. Si duobus aut tribus conviciis contentus fuisses, videri porerant excidisse, nùnc liber totus undique scatet maledictis. Hìnc incipis, per haec pergis, in haec desinis. Si temet explesses uno convitiorum genere, subindè stipitem, asinum, aut fungum me appellans, nihil aliud respondissem, quàm illud è comoedia, Homo sum, humani nihil à me alienum puto. Haec non poterant saturare tuum odium, nisi me faceres Lucianum & Epicurum, adeò non credentem Scripturis divinis, ut ne Deum quidèm ullum esse arbitrer, hostem Christianismi, denique blasphemum in Deum & Christianam religionem. Hujusmodi leporibus respersus est tuus liber, oppositus meae Diatribae, in quâ nullum erat conviciu̅. Istam tàm perversam opinionem si quis susurro levis ac me̅dax, qualibus abundat tua sodalitas, ad te detulit, vide quàm conveniat tanta levitas personę quam tibi sumpsisti. Si ex tuo ipsius animo concepisti, quis credet eum esse bonum virum, qui de homine incognito tàm atrocia suspicetur. Sin ista laedendi mei studio comminisceris, nulli potest obscurum esse quid de te sentiendum sit. Quoniam autem meae lucubrationes palàm reclamant tuis calumniis, ubique sacrarum literaru̅ majestatem & Christi gloriam praedicantes, negas illa mihi ex animo scripta. Expedita solutio, si quicquid calumniari non potes, joco scriptum est, si quicquid patet calumniae, serio soriptum est. Et hujusmodi distinctiones tibi valebunt ad criminandum, qui sophisticas distinctiones exibilas, repertas ad docendum. Quaeso quod est istud ingenium, aut quae natura, si quidèm natura est? Aut quod spirituum genus, si spiritus est? Aut quae tandèm Evangelii docendi tàm non Evangelica ratio? An renascens Evangelium sustulit omnes Leges politicas, ut jam liceat quaelibet in quem vis & dicere & scribere? An haec est tota libertas quam nobis restituis? Si quis mihi detrahat ingenium, judicium, eruditionem, moderatè feram: Si quis im pingat im peritiam Scripturarum aut incogitantiam, humanum crimen agnoscam: Verùm si quis mihi impingat neglectum Dei, aut contemptum Scripturarum, is aut id facit ex delatoris cujuspiam oratione persuasus, & levissimus est, aut intolerabilis est sycophanta, si ex sese confingit. Hìc quid tibi loqu atur tua conscientia tute videris. Ego judice Deo, cujus iram non deprecabor si quid hìc sciens fefellero, volo hoc omnibus Christianis, haereticis, & semichristianis esse testatum, me Scripturis divinis non minùs habere fidei, quàm si Christum ipsum suâ voce mihi loquentem audirem, minusque dubitare de his quae ibì lego, quàm de his quae auribus audio, oculis video, manibus contrecto. Et quemadmodùm certissimè credo per Evangelium exhibita, quae Legis figuris & Prophetarum vaticiniis per spiritum Sanctum fuerant praedicta: Ità pari certitudine credo, secundi adventus promìssionem, ac diversa malorum bonorumque praemia. Et hâc fiduciâ fretus, labores, injurias, morbos, senectutis molestias aliaque hujus vitae incommoda patienter fero, sperans per Christi misericordiam, malorum omnium finem, & cumipso vitam aeternam. Tantùm autem abest ut sciens oppugne̅ Evangelium, ut malim decies occidi, quàm co̅trà animi sententiam oppugnare unum jota veritatis Evangelicae. Nec hic animus mihi nupèr natus est, nunquàm alius fuit à puero: Et hodiè firmior est, gratia Deo, quàm unquam fuit. In salutis negocio no̅ aliundè flagito pręsidium, quàm à misericordiâ Domini, neque secundum Deum ullâ in re plùs habeo vel spei vel solatii, quàm in sacris literis. Et quemadmodùm in lucubrationibus meis non nego potuisse fieri, ut alicubì Scripturae germanum sensum non attigerim, ità sanctissimè dejerare possim, me scientem nec in gratiam hominis, nec ob metum hominis usquàm docuisse secùs quàm sentirem, saltèm opinione probabili. Qui mecùm domesticam habuerunt consuetudinem, si no̅ sanctimoniae, quam desidero potiùs quàm habeo, certè hujus animi possunt esse testes, qui nunquàm effutivit verbum vel joco vel serio quod saperet Lucianum, Epicurum, aut Porphyrium. Ineptum erat haec testificari scripto, nisi Lutherus Evangelii vindex accurato libro talibus facetiis voluisset in Erasmum amicum ludere. Nùnc si quis malet habere fidem illius impudentissimae criminationi, qui me non novit, quàm meae testisicationi, suo periculo faciet, me liberabit haec animi mei declaratio. Precor autem ut in animis omnium regnet Evangelium Christi, cedatque huic omnis intellectus ac potestas humana, tantum abest ut ipse belligerari velim cum coelesti doctrinâ. Simùl & tibi precor Luthere, ut Dominus innovet in te spiritum bonum, quo quantùm hactenùs potuisti ad turbandam orbis Christiani concordiam, tantundèm valeas ad tranquillandam Ecclesiam Dei: Ut idem sentientes, uno ore praedicemus illum, cujus doctrinam nùnc dispari ore asserimus. Hìc igitur prioris actumultuarii voluminis finis esto. Alterum brevi dabitur, sed accuratiùs, si modò Christus adesse dignabitur. FINIS.