|| [ID00007]
Joannes Bugenhagen Pomer dem lesëre.
IN disser ordeninge synt vpgerichtet gude Scholen / de leyder aller wegen voruallen edder
nicht im̅ rechte gebruke sint / de me doch möt hebben vor de iöget / Ock
bestellet in allen kerken gude predigere des Euangelij / de me möt hebben / wo köne wy anders
Christen syn? Is id oüers nötlik sulke dënste in den Scholen vnde kerken to hebben / so is id
ock nötlick reddelik vnde Gotlik / alse Christus secht / dat eyn arbeydes man synes lohnes
werdich sy / Darum̅ vnde ock vor de armen vnde notrosstigen synt vpgerichtet de
gemeynen Casten. Wente den arbeyderen nicht geue̅ ören lohn / were vnchristlik /
vnde is io ein ringe / dat wy den tidlike nëringe vorsorgen / de vns dat gerstlike seyen. Vnde
wat wy den ringesten Christi ankeren / des wert Christus tom̅ inngesten dage
gedenken / alse em suluest angekeret.
Etlike scryen ouer nye ordeninge / Wat is hyr in disen stucken nyes? Wo kan ein vorstendich
mynsche mit guder conscientie seggen dat sulke dinck nicht nödich syn? Dit synt de meysten vnde
grotesten stucken in disser ordeninge. Schinderye öuers (der leyder vnder dem̅
namen Gades dënstes alto vele is) nömet Paulus nicht eyne ordeninge / sonder eyne vnordeninge
wedder Gotlike vnde Christlike ordeninge / vnde deyt de süluige vnordeninge vnde vnordens
|| [ID00008]
knechte / de sick doch öres ordens vorrömen / in den ban. ij.
Thessa. iij.
Cerimonien öuers de hyr vorordent synt / wo de Scholere alle dage des auendes vnde des
morgens / vth der hilgen scrifft / Psalme vnde lectien singen vnde lesen scholen / vnde den
leyen sampt den anderen düdesch / wen se tor predige vnde misse des hil gen dages tosamende
kamen / werden geholden vm̅ eyndracht willen mit fryer conscientie / vnde dënen
der gemeyne to der bëteringe / de wile se anders nicht synt wen gude lere vnde öuinge der ioget
/ vnde vnderrichtinge vnde bet vnde dancksegginge der Christenen / noch dem̅ liue
/ noch der conscientien edder sëlen beswerlick.
Sulke Cerimonien weren den Christenen nutte. Van anderen de men geltsaken synt / edder to
welken de conscientien mit mynschen leren vnde geba den vorstricket synt / secht Christus
Matth. xv. Frustra colunt me 2c. dat is / alle öre Gades dënst is vor geues / de wile se leren
de leren vnde gebade der mynschen 2c. Ick schwige noch dat vele nichts wëten wat se in ören
Psalmen lesen / ia se begeren id nicht to wëten / wat scholden doch drunckene Chorscholere vnde
vngelrëde tide papen vnde vigilien mummelers van der hilgen scrifft weten? wil me nicht Christ
like / vnde dem volke nutte / Cerimonien hebben / so kan me ock vnchristlike wol entberen /
Ceremonien möt me hebben / worum̅ schaffet me denne nicht Ceri monien de sick mit
Gades wörde vnde dem̅ Christenen louen wol mögen vordragen vnde nutte syn?
Id is eine olde gude gewonheit dat me de Schölkyndere hefft in velen steden geöuet in der
kerken mit Psalmen singende / vnde dat se mosten lectien
|| [ID00009]
lesen / dat holt disse ordeninge ock / vnde schal noch bëter / wil Got / werden / dat se ock in
der Scholen scholen vorstän leren wat se singen vnde lë sen. Dat ouers die leyen ock to tiden
düdesch / Got vnsen leuen vader vnde vnsen HERRN Ihesum Christum / mit Psalmen vnde andern̅ sengen vth der hilgen scrifft / ane gelt vnde ane brandmalige conscientie / lauen
vnde bidden / dat schal me Christenen luden to gude holden vnde gunnen / mote, se doch wol den
an dern̅ gu inen dat se dat Euangelion Christi so gruwelik schelden vnde
vorlesteren vm̅ ör Frustra colunt willen.
De wile ouers disse Ceremonien by den conscientien fry werden geholden / vrde seyne mynschen
lere wert darneuen geleret / gelick alse dat me id also moste holden / so wert sick frilick
neyn ? Hristene wehren / wen eyn gemeyne concilinm in deschen landen / to frewe vnde
Christliker einheit / in sulken freyen vnde dem̅ louen rimend er edder ouer
eynstemmenden Ceremonien / eynne andere wise bestemende / alse wen id dorch ein concilinm warde
allergen engegen / dat me Te Deum / des auendes schude singen / vnde dat Magnificat ??? irgens
/ dat Kyrieeleyson nicht vohr in der missen / der na der missen / edder de Epistole na dem̅ Euangelio / in wellen dingen wy holden de olde wise / vnde laten alleyne vallen
wat vnchristlik edder vnnutte vnde to vele is / Edder wurde wat anders angenamen / der hilgen
scrifft / vnde dem̅ Christliken louen / vnde der conscientien fryheit /
vnschedelick / So wille wy vnde alle de vns hören / gerne mit allem̅ vlite sulke
eynnicheit helpen annemen. Wen sulks were geschehn ouer etlike iare / so bedarffte me vnser
ordeninge nicht dar to. Id is suslange hehr wol begëret / doch
|| [ID00010]
vorgeues. Wente de wile dat me merket / dat ein Christlik fri concilium nicht wolde dënen
vor etlike gotlose köppe / so let me id dar to nicht kamen.
Dat rede ick alleine van sulken fryen Ceremonien vnde dingen / de me mach sons edder so / na
der tidt / den lüden dënstlik make̅ vnde ordeneren. Ouers dat me wil harren vp
eyn concilium / dar inne beslaten werde / wo me prediken schal / vnde de sacramente Christi
brüken / vnde wat eyn Christilik leuent sy / dat is vorgeues. Wente id is al beslaten van
ewicheit im̅ concilio der hilgen dreualdicheit / vnde dorch Ihesum Christum
suluest vin disser werlt vthgespraken / vnde dorch syner Apostolen stemme vnde scriffte der
gantzen werlt apenwar gemaket / wo me schal dat Euangelion Christi den armen sünderen predigen
/ vnde Phariseyesche hüchelye edder hillicheit vordömen / vnde wo me schal mit watere döpen /
vnde sick döpen laten / Dat sacramente des lines vnde bludes Christi geuen vnde nemen.
Bauen vnde wedder sulk eyn concilium der hilgen dreualdicheit vnde beuelh Christi / vnde lere
der vthgesanden Apostolen Christi / welke wy noch bescreuen hebben im̅ nyen
testamente / scholen neyne hilge edder vnhilge lüde / ock neyne düuele / ia ock neyne engele /
alse Paulus secht / Gala. i. wat anders vorordenen / id is van Gade also vorordenent / weme id
nicht behaget de mach bliuen ein gotlose vnchristene. Sulken bescheid geue ick van dieser
ordeninge / dar ick / nach myner beropinge / hebbe rädt most tho geuen.
Dat ouers dat böck so gröt is geworden / maket dat / dat ick alwege orsake geue der stucken
de
|| [ID00011]
vorordenet werden / vnde hebbe dar manck gescreuen mit
velen wörden etlike stucken myner lere vth Gades wörde / to wehren etliken erdomen van den
sacramenten de vns Christus mit synen wörden beualen hefft / vnde darneuen ock aftowende etlike
schendlike vnde vnchristlike misbruke vnde bylouen / alse du macht lesen vnde besehn / Dat de
borgere / na mynem̅ afwesen / mögen in ören hüsen etlike stucke lësen de ick by
en geprediget hebbe wedder etlike misbruke / vnde ick also eyn weynich to schanden make den
düuel / de mit der tidt gerne wolde in synen gesellen lëgen / ick hedde sulke stucke anders
geleret.
De ordeninge is des Erbarn Rades vnde der gantzen gemeyne to Brunswig. Vor de lere ouers hyr
manck gescreuen / wil ick dorch Got antworden. Ick hape se wert sick suluest wol vorantwerden
ane my / wente se bringet Gades wört starck genöch mit sick / wedder welk de porten de hellen
nicht werden bestande / des sy Got gelauet in ewicheit dorch Ihesum Christum vnsern HERREN
Amen.
|| [ID00012]
Der Erbarn Stadt Brun swig Christlike ordeninge / to denste dem hilgen Euangelio /
Christliker le̅ue / tucht / frede vnde eynicheit. Ock dar vnder vele Christlike
letze vor de borgere. Dorch Joannem Bugenhagen Pomern̅ bescreuen.
VOr alle sint dre dinck alse nödich angesehen. Dat erste / gude scholen vp torichten vor de
kindere. Dat ander / predikere / de Gades wort reyn dem volke vordragen / antonemen / ock
latinische lectien vnde vthleginge der hilgen scrifft / vor de gelërden to vorschaffen. Dat
drudde / gemeyne Casten antorichten mit kerken guderen vnde anderen gauen / dar vth sulke vnde
andere kerken dënste erholden / vnde der armen notrofft werde geholpen.
Dar na is ock gehandelt wat Christlike Ceremonien vnde andern kerken dënst andrept / so vele
alse dënstlick / tom̅ Euangelio / Christliker leue / ehre vnde eynicheit / is
angesehen. Wente na erkenten war heit / hefft de gemeyne man vnde Christlike herten / vele
vnnödige vnde vnchristlike Ceremonien vnde gotlose kremerye in der kerken / dar to de lögen
predigen vnde andere schinderye / nicht lenger können gedülden.
Darum̅ we sick dar wedder gesettet wolde
|| [ID00013]
hebben / de hedde wedder Got suluest geuechtet / vnde vprör to vorderue liues vnde der selen /
wedder gemeynen frede / angerichtet / Wente wedder Got vnde synen Christum is böse tostriden /
alse in dem andern Psalme gescreuen steyt. Vnde wo wol sulk vnlust vnde vprör vam̅ dünele hedde geweset / deste mehr to straffen van Gade dat fulks were vnchristlick vnder
dem̅ namen des Euangelij geschehn / so were doch de ouericheit groff geuallen in
Gades gerichte / de mit vnchristlikem wedderstreuen dar to orsake gegeuen hedde.
Got vnse leue vader sy gelauet vnde gepriset dorch Jesum Christum vnsen HERRN / da he vth
gnaden / disse Stadt in disser saken mit groter bermherticheit hefft angesehen / vnde gegeuen
dat ein Erbar Radt mit velen vorstendigen / erenwërden vnde redeliken borgern̅
im̅ namen der gantzen gemeynen / hyr inne Christlick vnde eyndrechtichlick / van
anfange tom̅ ende / na gelegenheit der tidt / gehandelt hebbe.
So schal nu vortan nemand / he sy we he sy / vnchristlike lere vnde dinck / also
vordegedingen / dat dar vth de lüde mochten vnrowe werden to vneynicheit / wente sulck wil ein
Erbar Radt vnde de gan tze Stadt nicht liden.
Wo nödich ouers de ersten dre stucken syn / alse scholen vptorichten / predigere vorordenen /
vnde de suluigen vnde arme lüde vth der gemeynen Casten besorgen / wert hyr na angescreuen
werden / also dat nicht alleyne Christene sünder ock vornufftige redelike lüde möten bekennen /
dat sulk to vorsorgen recht sy.
|| [ID00014]
Van der Dope.
Wy bringen vnse kyndere / wen se gebaren syn / to Christo vnsem̅
salichmachekere in de hilge döpe / dar se Christus vor de synen annympt / wo wol se vnbetende
synt / alse Got wandages vor de synen an nam de vnwetende kyndere / de im̅ achten
dage na der bört besneden wurden.
Wente wy hebben vth velem̅ bewise sulck to dohn Christlick recht / besonderlick
dat wört Christi / Marci am̅ teynden Capitele. Latet de kynderken to my kamen /
vnde vorbëdet se nicht / wente sulker is dat rike Gades. Vorware segge ick iw / we nicht an
nympt dat rike Gades alse eyn kinderken / de wert nicht dar in kamen. Is sulker kynderken dat
rike Gades / de Christo vp vnsen armen edder sus mit dem̅ bëde des louen werden
to gebracht / wor vmme scholde wy se nicht döpen / vnde geuen en ock dat gewisse van Christo
ein gesettede teken der salicheit?
Vnde is io nicht wahr dat etlike seggen / me schal de kynderken nicht döpen ehr me se leren
kan vnde leret hefft / darum̅ dat Christus spreckt / Matthei im̅
letsten Capitele. Gät hen vnde leret alle Heydene vnde döpet se. 2c. Wente Christus hefft dar
twyerleye beualen / de nicht scholen by den Heyden / dar Got gnade gifft / vorsümet werden /
nemlick dat me se schal leren vnde döpen.
Wohr nicht geleret vnde angenamen is de name vnses HEREN Jesu Christi / dar schal me nicht
dören noch de grote lüde noch de kleynen kynderken / also schal de lere vohr gän vnde de döpe
volgen. Wen ouers de lere Christi angenamen is vnde de groten gedöpet synt / wor vm̅ scholden se ore kyndere ock nicht to Christo bringen / nach dem̅
begehre vnde
|| [ID00015]
wörde Christi / dat he gespraken hefft von den
kynderen de em werden to gebracht / wo vohr gesecht?
Nach der wise schole wy an den kynderen ock vorschaffen de beyden stucken / se leren vnde
döpen / leren wen wy könen / döpen wen wy könen / Wy könen se wol döpen wen se gebaren synt /
leren ouers wen se vpwassen. Beyde is vns beualen / nichtes schole wy an en vorsümen. Christus
wil se gerne annemen / nach synem wörde.
Also ginck id ock to mit der besnidinge / Abraham was vele iar touorne geleret van Gade vnde
ge löuich / ehr he besneden wart. Synen söne Hysmael / welk drudteyen iar olt was / hefft he
ock geleret sundertwiuel vor der besnidinge / dar to ock syne vele husknechte. Ouers de anderen
knechtken van achte dagen / vnde dar ouer de iarich / twe iarich vnde mehr weren / hefft he
nicht erst geleret vnde dar nä besneden / wente dat konde he nicht dön / sonder wo Got van em
vorderde besnet he se / vnde dar na don se vpwussen lerde he se vnde lët se leren.
Wente leren vnde besniden was done so wol be valen / alse nu leren vnde döpen / wen se nicht
weren geleret / wor vth hedden se denne könde vorstan leren / dat de besnidinge sy eyn bund
edder vorbindnisse tuschen Gade vnde dem mynschen alse bescreuen steyt im̅ erste
boke Mose am̅. 17. Capitele. Alse nu is vnse döpe / alse Petrus secht. 1. Pet.
3.
Drum̅ spreckt ock Got / Gen̅. 18. Ick weth dat Abraham wert
beuelen synen kynderen vnde na sick synem̅ huse / dat se des HEREN wege holden
vnde dohn wat recht vnde redelick is / vp dat de HERE vp Abraham kamen late wat he em togesecht
hefft. Vnde dar na hefft Got ock strenge gebaden de kynde re to leren / alse me lesen mach
im̅ vefften boke Mose am̅ sosten Capitele.
|| [ID00016]
Also ginck de besnidinge der kyndern̅ vohr / vnde de lere quam dar na / gelick
alse ock Paulus vns vormanet van vnsen kynderen / Ephe. vi. Gy vedere reytzet iwe kyndere nicht
to törne / sunder theth se vp in der tucht vnde vormaninge des HERRN.
Darum handele wy mit der kynder döpe nicht wedder Christus wört / dar he secht. Gät hen vnde
leret alle Heydene vnde döpet se 2c. sunder vele mehr dem̅ wörde Christi na /
erkennen wy dat wy iegen vnse kyndere de twe dinck schuldich syn / nemlick dat wy se leren vnde
döpen / vnde scholen io / wen wy könen / nicht eins an den armen kinderen vorsümen / so lere wy
se wen wy könen / vnde döpen se wen wy könen / dat wy se also to Christo bringen wo wy könen /
he wil se gërne annemen / vnde spreckt dat sulker kyndern de em werden togebracht sy dat rike
Gades. Wen Christus so secht / we wil id den kynderen nemen / edder vorbëden dat se nicht
scholden werden gedöpet?
Ock is id des geliken vele ringer wahr / dat se seggen / Me möt touorn̅ gelöuen
vnde dar na sick döpen laten / de wile Christus secht. Gät in de gantze welrt vnde predigt dat
Euangelion allen creaturen / We gelöuet vnde wert gedöpet werden / de wert salich werden. De
kynderken (spreken se) könen nicht löuen / darum schal me se nicht döpen / Sulck is vthgedacht
mötwillich wedder de gnadenrike döpe vnser kynderken / wente gelt sulke örsake / so werden alle
vnse kynderken / de neyne predige konen vorstan vnde so steruen / vordömet.
Se spreken ouers / Sulck möt me Gades heymelikem richte bevehlen / Wyr segen dar to / Neen /
wente syn richte steyt dar klär vtgespraken. We ge
|| [ID00017]
löuet vnde werd gedöpet werden / de werd salich werden / we ouers nicht gelöuet / de
werd vordömet werden. So möten se schlicht spreken / dat alle vnse kyndere de so vorsteruen
vordömet synt / edder möten nageuen / dat de sproke Christi den kynderken nicht to wedder
sy.
Nu is io klar vth dem wörde Christi / dat sulke kyndere de wy em tobringen nicht vordömet
werden / sunder gewisse salich syn / wente Christus spreckt van en / latet de kynderken to my
kamen / vnde vorbëdet se nicht / wente sulker is dat rike Gades. Spreckt Christus dat sulker
kynderken / de em werden togebracht / sy dat rike Gades / we wil id en nemen? we wil se
vordomen? so verne se / wen se vpwassen / by dem̅ Christo bliuen dem se synt
togebracht.
Hyr frage wy / weme höret doch / dat rike Gades??? eynem löuigen edder vnlöuigen??? Du most
io seggen / eynem löuigen. Is nu dat rike Gades sulker kynderken / so synt se io löuige / wente
vnlöuige hören dorch Adam in des dünels rike.
So sprack ock Got / Gen̅. 17. dat de besnidinge scholdt syn eyn bund edder
vorbintnisse tüschen em vnde dem̅ besnedenen / vnde nicht eyn slicht tëken vor
den anderen lüden / alse etlike seggen / vnde ein knechtken dat nicht wurde besneden / scholde
vthgeradet werden vth synem̅ volke / darum dat id des HEREN bund nicht hedde
angenamen. Wert nu dat vnbesneden kind vthgeradet vth synem volke / also dat id Got manck
dem̅ volke / dat Gades volck was / nicht rekenen wil. So wert io dat besnedene
kynd manck Gades volke van Gade suluest gerekent / Ich swige noch des Gotliken bundes. We kan
|| [ID00018]
doch manck Gades volke von Gade suluest gerekent werden /
sonder eyn löuich??? Mit weme macket doch Got eynen ewigen bund / sonder mit eynem
löuigen???
Konden nu de kynderken der Jöden / de doch im̅ achten tage wen se neyen
vorstand hedden / besneden wurden / im̅ talle der löuigen van Gade suluest
gerekenet werden / worum̅ nicht de kynderken der Christen??? de wile Christus
secht. Sulker is dat rike Gades.
Item Paulus Rom. 4. secht dat Abraham entfenck dat tëken der besnidinge / tom̅
segel der gerechticheit des louens / den he touorn̅ in der vorhüt hedde. Is de
besnidinge dem̅ Abrahamme ein segel der gerechticheit des louens geweset / wat is
se denne den kynderen / de im̅ achte dage besneden wurden / geweset? se hedden io
so gute eynne besnidinge alse Abraham / wo wol se vnuorstendich weren. De besnidinge was ein
segel edder gewisse tëken der gerechticheit / dat is / dar by me wuste gewisse / dat Got de
kynderken an nam / alse rechuerdige / wente Gades tëken wen id wert angenamen / alse Got id
gegeuen vnde beualen hefft / so kan id nicht feylen edder bedrëgen. Abraham ward mit synem̅ gantzen geslechte dorch de besnidinge vorsekert / dat se eynen gnedigen Got hedden
/ vnde mit Gade eynnen bund gemaket. Wor sulke gerechticheit wert vorsegelt / vnde sulk eyn
bund wert gemaket mit Gade / dar moten io löuige syn / wente den vnlouigen kumpt sulck nicht
to.
Konden nu der Joden kynderken annemen sulk segel der gerechticheit des louens / wor vm̅ denne nicht ock vnse kynderken??? Worum̅ scholde wi en de
|| [ID00019]
döpe weyeren / wen Christus spreckt / Sulker is dat rike
Gades.
Spreckestu nu / de loue kumpt hehr wen me Ga des wört höret / Rom. 10. So antwerde wy / Id is
wär / Got hefft id so vorordenet / dat he den louen dorch de predige des Euangelij wil geuen.
Ouers ane twiuel wert id van den verstän / de hören konen / alse touorn̅ gesecht
is vp den spröke des HEREN vth dem Mattheo / dar van ock vorstan wert / disse sproke vth dem̅ Marco. Gät in die werlt. 2c.
Wente Christus spreckt nicht slicht / we gelönet vnde wert gedofft. 2c. sonder drucket vth
wor de loue hehr kumpt / vnde spreckt. Gät in de gantze werlt / vnde prediget dat Euangelion
allen creaturen. Dat Euangelion was by Gade vordecket geweset van ewicheit / vnde nemande
bekant / alse ock Paulus secht / Ro. 16. Ephe. 3. 2c. We nu gelöuet dem̅
Euangelio / dat gy predigen werden / vnde let sick döpen de wert salich werden / we ouers nicht
gelöuet dem̅ Euangelio dat gy predigen werden / de wert vordömet werden.
Dat is ock mit anderen worden van Christo Luce. 10. also gesecht. We iw horet de horet mick /
vnd we iw vorsmadet de vorsmadet mick / we ouers mick vorsmadet de versmadet den / de mick
gesand hefft / Wat het / we iw höret??? anders nicht sunder twiuel / we iw de ick vth sende
höret / wen gy weruen wat ick beualen hebbe / dat is / wen gy predigen dat Euangelion / alse
rechte trüwe legaten scholen dohn. 2c. alse he dar beuehlet se scholen predigen / Dat rike
Gades is to iw gekamen.
|| [ID00020]
Alse me ock bekennet im symbolo Niceno / den me singet na dem Euangelio in der Misse. Et vnam
sanctam catholicam et Apostolicam ecclesiam / dat is / Ick gelöue ock eine hilge / gemeyne vnde
Apostolische kerke / edder vorsammelinge edder Christenheit. Int erste steyt dar men Eyne kerke
/ alse Paulus secht Eph. 4. Eyn lieff / eyn geist / eyne höpeninge dar to gy beropen synt / eyn
HERE Christus / eyn loue / eyne döpe / eyn Got vnde vater aller. Tom̅ andern̅ / Eyne hilge kerke / de gehilget vnde gewasschet is mit dem̅ blude
vnses HEREN Jesu Christi / Ephe. 5. Tit. 3. Tom̅ drudden / Eyne gemeyne kerke /
de nicht gebunden is an einen ört / sonder höret öuer de gantze werlt / wor Christen synt dar
is ock de Christenheit / alse Christus secht Matthei. 18. Wor twe edder dre werden vorsamlet
syn in mynem̅ namen / dar wil ick manck en syn. Tom̅ vërden / Eyne
apostolische kerke / dat is / dar inne wert geleret vnde gelöuet wat de hilgen Apostele / de
van Christo dar to synt vthgesant / hebben geleret vnde gelöuet / vnde nicht / dar mynschen
leren / welke Paulus nömet düuels leren / werden geleret / dar vp de mynschen setten öre
salicheit / to vorachtinge der bermherticheit Gades vnde des bludes vnses HEREN Jesn Christi /
sus kon den andere frye Ceremonien / der me doch etlike / den kynderen vnde dem gemeynen volke
denstlick / möt hebben / nicht schaden. Wat ouers Christus den Apostolen hefft beualen to leren
/ vnde wat de Apostele hebben geleret / is am̅ dage / wor de lere is / dar is de
Apostolische kerke.
Nicht dat wy vorwerpen scholen mit freuelichem̅ richte / alse gantz vnchristene
/ de Christene de neuen dem̅ namen Christi / dorch welken alleine wy
|| [ID00021]
salich werden. Acto. 4. etlile mynschen leren vnde bylouen noch
tor tidt hebben / so vërne se vnweten erren vnde nicht mit mötwillen vnde vpsate Gades warheit
vorachten / sonder willen gerne Gades wort wedder oren erdöm annemen / wen en Got dat apenbaret
vnde gnade dar to gifft. Wente wat sulke gudes hebben / dat hebben se io vth dem̅
hilgen Euangelio Christi / dat möt me nicht vorwerpen. Got kennet de synen wol midden in Sodoma
vnd Gomorrha / vnde wet wol / wo he en to rechter tidt nach synem willen schal vnde wil dar vth
helpen / alse dem Loth. 2. Pet. 2. Hefft vns Got nicht vth vordenste / sonder vth gnaden syn
reyn Euange lion vnd Apostolische lere / wedder gebracht / so wert he ock der anderen / de syne
synt / nicht vorgëten. Dat beuelhe wy syner bermherticheit / vnde bidden vor alle.
Etliken erdöm vnde sundere vnde sunderinnen kan he wol liden / ia Christus hefft mit neynen
anderen to schaffen / mutwillige ouers vnde freueliche vorachtere / de orem̅
koppe na volgen / vnde Ga des wört nicht liden willen / kan he nicht liden / sonder holt ouer
en hart / mit synem̅ gruwelike richte / so se sick nicht bekeren.
Hyr segge wy frylick. Wor nicht dat Euangelion gehöret / vnde so angenamen is / dat me wete
worum̅ me sick döpen schal laten / nemlick dat wy der erff sunde lös vnde
Christene werden (alse alle Christene van der tidt der Apostelen bet hyr hehr gelöuet hebben /
wo groff dat ock etlike in anderen stucken geerret hebben) dar schal me nicht noch grote lüde
noch kynderken döpen / Wente dat Euangelion vnde lere Christi schal vohr gan /
|| [ID00022]
vnde ersten / so vele alse Got gnade gifft / werden angenamen /
dar na schal me döpen de de lere Christi hebben angenamen / Wente wat were dat vor eyne döpe /
wen du woltest Jöden vnde Turken döpen / de van Christo nichtes willen hören???
Also hörestu wat dat is dat Christus beualen hefft. Gät vnde leret alle Heydene vnde döpet
se. 2c. Gät hen in de gantze werlt vnde prediget dat Euangelion allen creaturen / we gelöuet
vnde wert gedofft. 2c. Id is io klar dat he secht van den Heydenen vnde van der gantzen werlt /
de to der tidt noch vam̅ Euangelio nicht hedden gehöret / dar moste me wehrlick
ersten leren vnde nicht ersten döpen.
Ouers na der angenamen lere / wen wy vns fröwen dat wy nicht vnchristene sunder Christen synt
/ begere wy vnsen kynderken (de sus mochten aue Christo steruen) ock sulke salicheit / vnde
bringen se Christo to mit vnsem begere vnde bëde dat se mogen ock Christene syn / He nympt se
gewislick an / vnde hefft eynen wolgeual darinne / ouers eynen groten misgeual wen me se
vorbëden wil van Christo / de wile he straffet syne Apostele / de de kynderken wolden van em
driuen. Latet de kynderken to my kamen / vnde wehret en nicht / wente snlker is dat rike Gades.
Is sulker kynderken dat rike Ga des / worum̅ scholden se nicht de döpe Christi
entfangen / alse to vorn̅ gesecht is???
Also is Abraham touorn̅ geleret vnde hefft ock syn gesinde geleret / dar na
ouers besneden / De kynderken ouers hefft he in Gades bund dorch de
|| [ID00023]
besnidinge gebracht / vnde dar na so se leuendich bleuen to
rechter tidt geleret / alse wy ock schuldich synt vnse kynderken in den bund Christi / dorch de
döpe Christi to bringen / vnde dar na / to rechter tidt so se leuendich bliuen / to leren /
alse tat touorn̅ ock gesecht is.
Darum̅ efft se vor der döpe nicht den louen krigen dorch de predige / alse Rom.
10. steyt gescreuen / vnde efft du nicht kanst vorstän / dat de kynderken löuen / de wile se
neyn vonstant hebben / (wo wol de vornufft in den groten lüden ock nicht löuen kan / sonder de
löue is eynne / dorch den hilgen geist / ingegatene gaue Gades) so kanstu doch wol vth den
vorgescreuenen scrifften vorstan / dat Got de kynderken / de em werden togebracht / vor
gelöuige annympt / vnde achtet vnde rekenet se im̅ talle der gelönigen / Wente he
rekënt se vnder syn volck / maket mit en einnen bund / vnde spreckt dat sulker kynderken / de
em werden togebracht / sy dat rike Ga / des / Sulke gnade horet wehrlick nicht den vngelönigen.
Salich is den Got vor gelöuich achtet / wen ock de mynschen en nicht dar vor achten.
Darum̅ sprack ock Petrus in pynxte dage / Acto. 2. to den Jöden / Döth bote /
vnde eyn iewelick late sick döpen vp den namen Jesu Christi tor vorgeuinge der sunden / so
werde gy entfangen de gaue des hilgen geistes. Wente iwe vnde iwer kyndern̅ is de
tosage / vnde aller de noch vërne synt / de Got vnse HERE hyr to ropende wert. Dar hörestu io
de Jöden mit oren kyndern̅ / vnde de vërne weren dat synt de Heydene. Ephe. 2.
Esa. 57. sonder twiuel ock mit eren kyndern̅ / wente in dissem̅
parte
|| [ID00024]
hebbent de Jöden nicht beter wen de Heydene / Gala.
3.
Vnde sunder twiuel hebben de gedoften Jöden / vnde dar na de gedoften Heyden ock ore kynde re
tor döpe gebracht / wen sulcks de Apostele hedden wolt tolaten / so were id gescreuen / wente
id hed de ock nötlick geweset towëten / De Apostele ouers mosten sulcks tolaten alse Gotlick
vnde Christlick / de wile se hedden gehöret / Latet de kynderken to my kamen / vnde wehret en
nicht. 2c. alse ock Petrus secht. Iwe vnde iwer kyndern is de to sage.
Tom̅ Abraham is gesecht / Gen̅. 22. alse ock Paulus wedderhalet /
Gal. 3. Dorch dyn säd scholen gesegenet werden alle Heydene edder alle völke vp erden. Ick
meyne io dat de kynderken ock in den sëgen horen des sädes Abrahe / dat is / vnses HEREN Jesu
Christi / In de toseginge Gades / vnde in de prophetien hefft Petrus gesehn mit den
vorgesechten wörden.
Vp dissen sterken grund vth Gades wörde / alse wy nu hehr getellet hebben / offeren wy vnde
bringen vnse kynderken Christo / begeren dat he se wille annemen / vnde holden ock vor
Christene / vnde de wile wy gewisse synt vth synem̅ wörde / dat he de kynderken
gerne annympt / vnde spreckt dat sulker sy dat rike Gades / so geuen wy en ock dat gewisse van
Christo ingesettede vnde beualen teken der salicheit / dat is de waterdöpe / dar inne sunder
twiuel Christus suluest se alse ock andere löuige döpet mit synem̅ hilgen geiste
/ dorch welken se nye vnde wedder gebaren werden / dat se sÿn kyndere Gades
|| [ID00025]
vnde hebben dat ewige leuent / alse Joannes Baptiste secht /
Matth. 3. Ick döpe mit watere / Christus mit dem hilgen geiste vnd vüre.
Water köne wy geuen in der döpe / de wile ouers de döpe nicht vnse sunder Christi is / so
gifft dar Christus suluest den hilgen geist / vnde dorch den vorgeuinge der sunden vnde de
wedderbört.
Also werden vnse kynderken alse ock andere löuige gedöpet in Christum vnde synen döt. Ro. 6.
tehn Christum an. Gal. 3. hebben vorgeuinge der sunden dar dorch / Actor. 22.
Welk ock Petrus in syner ersten Epistole am̅ drudden Capitele secht also. De
water dö emaket vns salich / nicht darum̅ / dat vthwendich mit dem watere vns wat
wert afgewasschet / sonder dat wy dar eyne Stipulatie / dat is / eyn vorbnnd maken eyner guden
conscientien mit Gade / dorch de vpstandinge Jesu Christi. 2c.
Vnde Paulus / Tit. 3. Dën erschehn de frunt licheit vnde lüdegunsticheit Gades vnses
heylandes / nicht vm̅ der werke willen der gerechticheit / de wy gedän hedden /
sunder na syner bermherticheit / makede he vns salich dorch dat bad der weddergebört vnde
vornyginge des hilgen geistes / den he rikelick vthgegaten hefft in vns dorch Jesum Christum
vnsen heyland / vp dat wy dorch des suluigen gnade gerechtuerdiget / eruen syn des ewigen
leuendes nach der höpeninge / dat is io gewislck wahr.
Des geliken ock Ephe. 5. Christus hefft geleuet
|| [ID00026]
syne
Christenheit / vnd hefft sick suluest vor se gegeuen / vp dat he se hilgede / vnde hefft se
gereyniget dorch dat waterbad im̅ wörde / vp dat he sick berey dede eyne hehrlike
Christenheit / de neyne befleckinge edder krunckelen edder der geliken hebbe / sonder dat se
hillich sy vnde vnstraflick.
Vth welken wörden hörestu dat in der water döpe / de he beualen hefft / Christus suluest mit
synem̅ hilgen geiste döpe vnde afwassche van den sun den / vnde make vns to
ewigen kyndern Gades. Darum̅ geue wy ock de döpe na Christus beuehle / nicht in
vnsem̅ namen (vnde schadet nicht tor döpe Christi / wen ock de waterdöper eyn
heymelick Judas were) sonder im̅ namen des vaders vnde des sones vnde des hilgen
geistes / De hilge drevaldicheit döpet dar suluest alse Christus in settet / wen te wat dorch
recht beuehl in cynes anderen namen geschüt / dat is so vele efft he dat sulueft dede / vnde
vorware wen de hilge drevaldicheit / dorch Christum vnsen HEREN vnde middeler vnde heyland /
nicht suluest dar döpede / so konde sulke weddergebört vnde salicheit / alse gesecht is / dar
nicht gegeuen werden.
To sulker gnaden vnde salicheit offere wy Christo vnse kynderken / de wile he se van vns
fordert / vnde straffet vns so wy se em nicht bringen / se konen anders nicht salich werden /
alse Christus secht / Jo. 3. So we nicht wert wedder gebaren vth dem water vnde dem̅ hilgen geiste / de kan nicht ingän int rike Gades.
De hilge geist kumpt den andern̅ dorch de predige des Euangelij / vnde gifft en
den louen in
|| [ID00027]
Christum / Gala. 3. an den kynderken ouers de
wy Christo nach synem wörde tobringe̅ / daruestu nicht twiuelen efft dar de hilge
geist sy / de wile du hörest / dat Christus secht / latet se to my kamen / sulker is dat rike
Gades / by den is io nicht de bose geist sonder de hilge geist dorch Jesum Christum vnsen
HEREN.
Wo wolde doch nu so gotlose eyn mynsche sÿn / de synem̅ kynde sulke gnade van
Christo togesecht vnde erworuen wolde vorsümen??? Noch vindet me hüten / alse ock wandages /
gotlose lüde de sulke kynderdöpe mit etliken scrifften nach dem̅ schyne trefflick
anuechten / Darum̅ is ock disse bekentnisse van der kynderdöpe hyr int erste vor
an gesettet / to eren der warheit Gades vnde velen to troste.
Wy mochten leuer steruen wen de kynder dope vns laten nemen / Orsake is genoch vth Gades
wörde gegeuen / vnde etlike Christlike lerer / ock by vnsen tiden / to Nurenberge vnde to
Wittemberge / hebben mehr dar van bescreuen.
Dat me Dudesch dope.
Sulke hehrlicheit der döpe schal me vns vordragen mit der predige / dat wy mogen / weten wat
rechte Christlike döpe sy / de vns gegeuen is / vnde de wy vnsen kynderken geuen. Andere
vnnutte hehrlicheit / angerichtet mit lichten / vanen / döpewygende / kresem̅ /
konen Christene wol entberen / Wente tom̅ vthwendige sacramente der döpen höret
water vnde Christus beuehl / dat is / dat me
|| [ID00028]
so döpe alse
Christus beualen hefft / de is alleine meyster vnde bëdeger in diser sake / den schole wy hören
/ alse de hemmelische vader scryet vth dem̅ hemmele ouer em. Dit is myn leue sone
/ in welkem̅ ick hebbe eyn wolgeual / den schole gy hören. Vnde dorch Mosen
touorn̅ / Deuteronmij. 18. We den propheten Christum nicht höret / van dem̅ wil ick id söken / dat is / ick suluest wil mick wedder den vorachter wreken.
Dat andere dinck nicht van nöden synt tor döpe / hebben ock alle Doctores in den hogen
scholen möten bekennen / alse me screuen mach sehn im̅ Magistro sententiarum lib.
4. dis. 3.
Dat is ouers van nöden / dat de lüde mogen weten wat me dar handelt mit Gade vnde vnsem̅ HEREN JESV CHRISTO / dat dat herte der lüde de dat kyndeken bringen vnde der
andern̅ de dar by synd / mogen vpgehauen werden to Gade / wen̅ se
hören ouer dem kyndeken den namen Gades vnde vnses HEREN JESV CHRISTI anropen / vnde den düuel
vorbannen. Item / wen se hören dat trostlike Euangelion / Mar. 10. bescreuen / dat Christus wil
de kynderken annemen / vnde spreckt dat sulker kynderken de em werden togebracht sy dat rike
Gades. Item wen se hören vth den fragen des presters / wat dat vor eyn loue sy dar vp de
Christene werden gedofft / vnde welk eynen vorbund se dar mit Christo maken / darinne se bliuen
scholen vnde gevunden werden tom̅ iungsten dage / dat se neyne andere mynschlike
rechticheit annëmen tor salicheit / ane alleyne Christum / in welken se döpet synt / to
welkem̅ se sick ewich geswaren vnde gelauet
|| [ID00029]
hebben. Item wen se tom̅ letsten hören / dat dat kynd gedofft wert ym̅ namen des vaters vnde des sones vnde des hilgen geystes / alse Christus beualen
hefft / dar vth se gewisse synd / dat dat kyndeken nicht alleyne mit watere gedöpet is / sonder
ock dorch de hilge drevaldicheit suluest / mit dem hilgen geiste.
Dat is recht de döpe Christi de wy dar begë ren nach synem̅ beuehle / Wente he
döpet mit dem̅ hilgen geiste / van der tÿd an wen he vns annympt bet tom̅ iungsten dage / denne wert ersten vnse döpe vulkamen / dat wy nu nicht daruen
soken eynne ande re rechtuerdinge / ane alleyne des hilgen geistes / de vns nicht vm̅ vnses vordenstes willen / sonder vm̅ Christus vordënstes willen (de
darum̅ den döt gelëden hefft) geschenket is / dat he vns dorch dat Euangelion
lere vnde make hillich vnde salich ewichliken / alse de leuen kyndere Gades dorch Jesum
Christum̅ vnsen HEREN.
Sulke gaue des hilgen geistes vnde de hilge geist suluest by den Christenen (dorch welken wy
fry synd vam̅ bösen geiste vnde van aller sunden / vnde synt kyndere Gades vnses
leuen vaders ewichlick / vnde in allen nöden liues vnde der selen ropen en an) is de rechte
Christlike saluinge vnde kresem dar van de scrifft secht / les Esa. 61. Luc. 4. Psal. 45.
Eructauit / van Christo / van den Christenen ock. 2. Corin. 1. vnde. 1. Jo. 2. Van
vthwendigem̅ kresem̅ edder saluinge is den Christenen nicht
beualen / ouers van der inwendiger saluinge edder Chrisma / welk is eynne olye der frölicheit
im̅ herten / alse im̅ Psalme gescreuen steit / welk nicht an
|| [ID00030]
ders is wen de hilge geist / secht Paulus Rom. 8. So we den
geist Christi nicht hefft de kumpt Christo nicht to / Wente de vam geiste Christi gedreuen vnde
regëret werden / de synt kyndere Gades.
Wy daruen neyne andere sineringe wen Christus vnde de Apostole vnde andere Christene dar me
van lest in Act. Apostolorum / hebben gehat. Wy scholen wedder gebaren werden / alse Christus
secht / vth dem̅ water vnde dem̅ hilgen geiste / vnde nicht vth der
vthwendigen olye / Christenen wert an Christus beuehle wol nögende / Christus lët sick in der
döpe nicht smeren / he hefft id vns ock nicht mit einem̅ wörde beualen.
Darum̅ wen ock de krefem den kynderken gegeuen is edder gegeuen wert / so schal
me en doch achten alse ein vnnödich dinck. Me gifft em wol eynne gude bedüdinge / dat de gnade
des hilgen geistes dar by bedüdet schal werden / ouers sulke bedüdinge / dat is / vorklaringe
dat de lüde leren / dat de hilge geist mit dem Christenen handelt im̅ herten vor
Gade / schal dorch de prestere nicht mit smerende sunder mit predigende werden vthgerichtet /
alse Christus beualen hefft / dat is da rechte Apostolische presterlike edder bisschoplike ampt
/ nach dem lude des gantzen nyen testamentes.
Id is vns gude genoch wen wy döpet werden
|| [ID00031]
alse Christus
suluest / vnde alse de hilgen Apostole / vnde alse de Apostole de anderen Christenen döpeden
vnde to döpende lereden / nemlick dorch dat water vnde den hilgen geist / water geue wy vth
bevehle Christi / den hilgen geist gifft Christus suluesl / ia de gantze hilge drevaldicheit /
alse gesecht is.
Darum̅ dat de lüde mogen weten / alse gesecht is / wat me mit bëdende vnde
Euangelien lesende / vnde fragen by der döpe vnde in der döpe handelt / vnde en nicht vordecket
sy / is int erste in disser ordeninge vor gut angesehn / dat me de kynderken nu vortan düdesch
döpen schal.
Wente ock Christus beualen hefft / Gät hen vnde leret alle heydene vnde döpet se im̅ namen des vaders vnde des sones vnde des hilgen geistes / Darum̅ wo
wol de Apostole ioden gebaren weren / so hebben se doch den heydenen nicht mit iodescher sprake
geprediget / dat hedde euen so vele geweset alse wen eyn den düdeschen leyen wolde latinisch
edder Palensch predigen / sonder se hebben leret de Greken mit grekischer sprake / de Chaldeyer
mit orer sprake / de Walen mit walscher edder latinischer sprake / ane dat de gelerden in
wallende ock wol Grekes kunden. Dar to hedden de Apostole ock dorch den hilgen geist tungen
gekregen / dat se konden mit mennigerleye spreken spreken to vththolrëdende dat Euangelion
Christi ouer de gantze welt.
|| [ID00032]
Mit der sprake dar se mede predigeden / dar mede dofften se ock / by den Jöden iödisch / by
den anderen anders / Wo konden anders de lüde ore döpe hebben vorstän??? vnde licht doch an
dem̅ vorstande de grote macht. Wo kame wy düdeschen den ne dar to / dat me vns
Gades wört wil in der döpe mit vnbekander sprake vordecken???
Ock de wile de döpe nichts were ane dat wort vnde beuehl Christi / Dat wort Christi oners
schal io van vns vordern den louen / Wo schole wy löuen wen wy id nicht vorstän sondern gän dar
mede vmme alse eynne Nunne mit dem Psaltere???
Is id nicht wedder alle vornunfft dat me de vngelerden leyen latinisch frage / vnde se moten
antwerden vnde weten nicht wor to??? De hyr wedderfechten / dohn nicht anders wen dat se
meysterlick bewisen oren mutwillen vnde blintheit wedder alle vernunfft vnde redelicheit.
Döpen doch ock de leyen vnde frawe in nöden / nicht latinisch sonder düdesch / vnde nemand is
de darff seggen / dat sulck vnrecht sy / so nicht anders dar anne feylet / Ock alle lerer moten
spreken / dat dat kyndt recht vnde ewichlick in Christum gedöpet sy / vnde were wedder Got so
iemand dat kynd noch eyns wolde döpen / alse ock alle man by den Christen löuet / dat sulck
kynd salich vnde Christene sy / Worum̅ scholden denne de prestere nicht düdesch
döpen / de wol bëter mit der saken konen vmmegän / de lüde de dar by synd vormanen to bëden /
en dat Euangelion lesen / vnde gude lere geue̅???
|| [ID00033]
Dat du ock also mogest sehn dat düdesch döpen in disen landen
nicht nyes is.
Ja id were gut dat alle mynschen to lëpen / besondergen de vorstendigen kyndere / wen ein
kyndeken gedöpet wert / tosehn vnde tohören wat dar gehandelt wert / dat se also vormanet
wurden ock orer egenen döpe de se entfangen hebben / vnde wat se dar vor eynnen vorbund mit
Christo gemaket. So wurde me mehr sonder twiuel van der döpe Christi holden / besondergen wen
de prediger ock dar to dohn mit der predige. Dat were denne de rechte döpe wyginge / vnde der
döpe rechte herlicheit / vnde wurde Christus beuehl rechte vorstanden.
Van den Heue Ammen.
Vele vngeuals geschüt / dat me nicht gude Heue Ammen hefft / besundergen by den armen frawen
/ de nicht vormögen sick rechte hulpe to schaffen / wente to tiden bliuet dat kynd erbarmlick /
to tiden ock leyder de moder. Wen sulck vns Got toschicket ane vnse vorsümenisse / dat geue me
em vnd sy gedüldich / wo wol id weh deyt / vnde eyn möt sick doch in sulkem̅
valle befruchten / dat he wat vorsümet hefft.
Ouers den id behöret sulkem̅ valle vohr tokam̅en / werden sunder
tuiuel schuldich / so se nicht dar to dohn. Darum̅ wil eyn Erbar Radt / dorch
vorstendige wiue vorschaffen / vnde dar to vor
|| [ID00034]
plichten
so vele guder erfarener Heue Ammen / alse van nöden hyr wert sÿn. Den willen se betalen den hüs
tyns / vnde de gemeynen Schat Casten scholen en geuen des iares etlike benömede hulpe. Dar vor
/ scholen se armen frawen / de sus nichtes hebben / in den nöden vm̅ sus helpen.
De frawen ouers de nicht so gantz arm synt / scholen en geuen alse se plegen / Wente sulck
vordënst vnde geschenke wert ore meyste nerynge sÿn / De Heue Ammen scholen vordehlet sÿn in
der Stadt / dat me se balde vinden kan.
Sulke Heue Ammen wen se angenamen synt / scholen gewiset werden to dem̅
Superattendenten edder to eynnem̅ anderen prediger / dat se leren wat Gades wort
bedrept in orer sake.
Int erste wo se scholen tröstlick sÿn den fraw en / de der bört sick nalen / nemlick also /
dat de frawe vormanet vnd getrostet werde mit dissen vnde andern stucken / Se schal Gade
dancken dat he ehr dar to geholpen hefft / dat se mach eynne frucht dre gen / mennige frawe
geue wol alle ore gud darum̅ vnde mach ehr nicht wedderuaren. Sulck is eyne
sëgeninge vnde gaue Gades / alse ock in der scrifft steyt.
Item se schal wëten dat id eyner sulker swan gern frawen eyne grote vnbegriplike hehrlicheit
is / dat Got sick suluest voröthmödiget / vnde is suluest in moder liue mit synem̅ gotliken werke vorhanden / wente he scheppet io dar dat kyndeken mit synen ëgenen henden /
alse de Machabea sëde to oren söuen sönen de vmb Gades willen vam̅ Gotlosen
koning gemartert wurden. 2. Machab. 7. also
|| [ID00035]
ock de hilge
geist dat suluige gantz sÿn bescreuen hefft late im̅. 139. Psalm / Domine
probasti. 2c.
Item / Dat ehr Got wol wert helpen vnde is ane vare / dar to schal se Got anropen vnde bidden
/ vnde nicht vorsümen to dohn wat ehr de Heue Amme beuehlet.
Item se schal weten / wen se in angest vnde nöt kumpt / dat ehr Got gnedichlik sulk hefft
vpgelecht / dön he to Euen sprack / Gen. 3. Ick wil dy vele kummers to schaffen wen du
schwanger werst / du scholt dyne kyndere mit kummere tor werlt bringen / Is dat nicht gnedige
straffe??? Ick höre wol dat he vele secht van kummere / he secht ouers dar by dat he se wil
swanger maken vnde ehr kyndere geuen / Wor is eyn wÿff dat sulcks nicht begëret / wen ock noch
so vele nöt vorhanden were??? Wat nicht kostet dat gelt ock nicht. Darum̅ wen dat
wÿff nach Gades wörde löuet / dat ehr sulck hefft Got gnedichlik vpgelecht / angest vnde nöt
edder ore crütze so to dregen / so hefft Got an dem̅ wiue in oren groten nöden
eyn gröt wolgeual / alse he ock eyn vnmëtich wolgeual hedde in synem̅ eyngebaren
söne vnsem̅ HEREN JESV CHRISTO / dön he syn crutze druch vnde moste liden / wente
Got de vader hedde em dat suluen vpgelecht / dem̅ was he gehorsam.
Wen ock eynne frawe vp vngelucke scholde in diser sake kamen / so schal se getröstet syn /
dat se werde gevunden im̅ werke vnde im̅ gehorsame Gades ores leuen
vaders.
|| [ID00036]
Item / Se schal wëten dat sulke nöt balde wert eynnen ende nemen / vnde grote fröde nakamen /
wen se wert sehn de gaue Gades / dat is / de frucht ores liues / alse Christus spreckt. Jo. 16.
Eyner frawen / wen se tëlet / wert sere bange / wente ore stunde is gekamen. Wente se ouers
dant kynd getëlet hefft / denket se nicht mehr des angestes / vm̅ der fröwde
willen / dat eyn mynsche tor welt gebaren is.
Wen nu eyn wiff mit sulken edder der geliken wörden gestercket wert / alse ock by den
Christen wiuen sulke vormaningen scholden sÿn / so wert se ock frymödich dorch Gades wört /
vnde kan sick deste bet behelpen mit dem liue / to dohn wat de Heue Ammen vnde de anderen
bywesenden frawen raden / dat se dorch Gades hulpe deste bet dar van kame.
Tom̅ andern̅ dat de Heue Ammen ock van dem̅
prediker leren / wo se Christo dat gebaren kynd / so id nöt were / beuehlen scholen vnde döpen.
Dat mach togän mit dissen edder mit anderen wörden / nach dem̅ alse denne in
hastiger not eynnem̅ Got ingifft. HERE JESV CHEISTE wy offeren dy dit kyndeken /
n mid an vnde lät id ock Christene sÿn / alse du gesecht hest / Latet de kynderken to my kamen
/ sulker is dat rike Gades / dar mede / de wile dar nicht tosümende is / balde gegeuen de water
döpe / mit dissen wörden. Icr döpe dy im̅ namen des vaders vnde des sönes vnde
des hilgen geistes. Is dem̅ kynde in der ilinge nicht eyn name gegeuen vor de
döpe / so geue me em eynnen namen / wo de oldern willen / na der döpe.
Hyr scholen van den predigern / heymelick
|| [ID00037]
vnd ock van
dem̅ predickstole / de Heue Ammen vnde andere frawen geleret vnde vormanet
werden / dat se nicht / alse dulle frawen plegen / sulke gedoffte kyndere den presteren alse
vngedoffte te vören / vnde laten se noch eyn mäl döpen / wente sulck is wedder Got vnde wedder
alle lerers. Christene hebben men eynne döpe. Ephe. 4. Dat kyndeken is gedöpet in Christum
im̅ namen des vaters vnde des sönes vnde des hilgen geistes / alse Christus
bevalen hefft / wat sochstu nu by dem̅ prestere eynne betere döpe??? hölt me doch
sulke kyndere vor Christene vnde ewich salich / wen se so steruen / vnde synt id ock. Worum̅ scholde me se noch eyns döpen wen se leuendich bliuen???
Sulken erdöm der wiue / hefft anders nicht gemaket wen alleyne vnnödich kerken geprenge vnde
vnnutte tosettinge der mynschen. Dat mach me wol dohn vnde is gut / dat me sulke gedoffte
kynderken / wen se leuendich bliuen / bringe to dem̅ prestere in de kerke / to
vorhören wo se gedofft synt. Denne mach de prester mit den andern̅ wol ouer se
den louen spreken / vnde bëden dat Vader vnse edder wat he wil / edder eynnen düdeschen Psalm /
vnde lesen dat Euangelion Marci / van den kynderken gescreuen / vnde vormanen Gade to danken
dat he dat kyndeken hefft angenamen / dorch Jesum Christum vnsen HEREN.
Ouers de prester schal nicht ouer dem̅ so gedofften kyndeken den Exorcismum
lesen / den düuel vth to bannen / dat he nicht mit dem̅ lësen den hilgen geist
lestere / de gewislick by dem̅ gedofften kyn de is.
|| [ID00038]
Hyr volt vns vohr eynne grote vnde nötlike frage / ersten van den kynderen de vm̅kamen in moderliue / tom̅ andernn van den kynderen / van welken me etlike parte
to sichte kricht / vnde befrüchtet sickt doch dat se nicht werden vullenkamen gebarn̅.
Van dem̅ ersten hebben etlike nichts daruen leren / Vam̅
andern̅ hebben etlike radt gegeuen dat me mochte döpen wat me konde sehn. Ouers
de rechtsinnigen vnde rechtverstendigen lerer hebben angesehn / dat gebaren het / wen eyn kynd
vnde nicht alleyne eyn part vam kynde tor werlt gekamen is / vnde hebben gesecht. Non potest
renasci qui nondum est natus. De wile de scrifft de döpe nömet eynne weddergebört / wo kan de
wedder gebaren ed der noch eyns gebarn̅ werden / de noch nicht eyns ed der eyn
mäl gebaren is???
Darvm̅ bekenne wy ock frylick dat vns Christus sulke kyndere nicht bevalen
hefft to döpen. Got stadet se nicht in vnse hende vnde gewalt / dar vm̅ synt wy
nicht dar ane schuldich dat se nicht tor döpe kamen.
De wile nu wy neyn gebot edder bevehl hebben van sulken kynderken beyderleye alse gesecht is
/ so scholen doch de Euangelischen predigere guden radt vnde tröst wëten togeuen den Christenen
/ de ore kyndere in dem̅ vnvalle ock wolden gerne salich vnde by Gade weten.
Wy laten dat vnwisse varen / dar van wy neyn bevehl hebben / vnde hengen vns an eynnen ge
wissen radt / den wy vth dem̅ Euangelio vnde wörde Gades also geuen / vnde wert
nicht feylen so wy id anders löuen.
|| [ID00039]
Wen sulke not vorhanden is / so scholen de dar by synd vnde ock andere de dat wëten / mit
sulken edder andern wörden Gade dat kyndeken / dat sick bewiset edder noch gantz vordecket is /
bevehlen.
Ach Got leue vader lät dy dat kynd dorch Christum dynen sone vnde vnsen Heren beualen syn
vnde nym id to dy / de wile dyn Gotlike wille id vns nicht in de hende geuen wil.
Edder noch klarer mit sulken edder der geliken wörden.
HERE JESV CHRISTE du hast eyn wolgeval an den kynderken de dy werden togebracht vnde nymst se
gerne an tom̅ ewigen leuende / wente du hest gesecht. Latet de kynderken to my
kamen / sulker is dat rike Gades / Vp dat wort offere wy dy dit kyndeken / nicht vp vnsen armen
sonder dorch vnse bër to dy vnsem̅ salichmaker nym id an / vnde lät id dyner
erlosinge / vns im̅ crütze verworuen / ewich beualen syn. Amen.
Id were ock gut / dat me de ölderen lerede / dat se / wen de moder mit eynner leuendigen
frucht swanger geyt / Gade vnsem̅ vadere vnde vnsem̅ HE REN JESV
CHRISTO / de frucht also edder mit andern wörden bevölen.
Wy dancken dy alweldige leue vader vor sulk eynne gaue. Wy bidden dy HERE JESV Chri ste / lät
dy de frucht ewichlik bevalen syn / du hest io gesecht / me schal de kynderken to dy bringen /
so bringe wy disse frucht to dy mit vnsem̅ bëde / nym se an dat se dyne ewich sy
/ wen se gebaren wert
|| [ID00040]
so wille wy se ock gerne dy tobringen
mit dyner döpe / wasset se vp so wille wy se oct dy tobringen mit der lere dynes hilgen
Euangelij. Lät dyn dure blut ock disser frucht gelden ewichlick / Amen.
Wen wy in sulkem̅ valle sulke kyndere mit dem gebëde des louens Gade also
beuehlen / so scho le wy nicht twiuelen an örer salicheit. Wy hebben sulcks eynen guden vnde
vasten grund / vth der scrifft / nicht alleyne üth dem̅ sproke Christi. Latet de
kynderken to my kamen. 2c.
Wente Christus spreckt / Matth. 7. Biddet se wert iw gegeuen / söker so werde gy vinden /
klop pet an so wert iw vpgedän. Wente alle de wat biddet de kricht / vnde de wat socht de
vindet / vnde dem̅ anklopper wert vpgedän. Vnde Marci. 11. Allent wat gy im̅ bëde bidden / löuet dat gy id krigen / so schole id gewisse krigen / Vnde Jo. 14.
Allent wat gy werden bidden van mynem̅ vader in mynem̅ namen / dat
wil ick dohn / vp dat de vader geeret werde in dem̅ söne. Vnde Matth. 18. Ick
segge iw / so twe von iw werden eyndrechtich syn vp ërden / alle dynck dat se werden bidden /
schal en wedderuaren van meynem̅ hemmelischen vader. Darum̅ secht
ock Joannes in syner ersten Epistolen am̅ letsten Capitele / Dit is de
frymödicheit de wy tom̅ söne Gades hebben / so wy wat bidden na synem̅ willen / so höret he vns / vnde so wy wëten dat he vns höret wat wy bidden / so
wete wy dat wy de bëde hebben de wy van em gebeten hebben / dat is / id is gewisse erhöret.
Vp sulke vnde der geliken tosage / de de höret
|| [ID00041]
vp alle
vnse nöt / bidde wy ock in disser nöt / vnde scholen nicht twiuelen wy hebben wat wy gebeden
hebben / sulk bet geschüt io na synem̅ willen / wente he secht / latet de
kynderken to my kamen / vnde wy offeren em nicht eynne ko edder kalff / to nemen in syn rike
(dat vns hyr nicht eyn gotlose mynsche mochte bespotten) sonder eynne sele / vor welke Christus
den döt hefft geleden im̅ crutze vnde syn blut dar vorgaten.
Dat arme kyndeken is in sunden entf angen / vnde hefft darum̅ syne gewisse
vordömenisse by sick / Darum̅ offere wy also dat suluige mit flitigem̅ gebëde Christo / dat he id wassche mit synem̅ blude / vnde döpe mit
synem̅ hilgen geiste / he wil id ger ne dohn / he wet wol dat wy id in sulken
nöden nicht anders könen maken / vnde vorsteyt vnse Christlike begehr / wert ock syne wörde
nicht konen vorlöchenen / dar mede he vns so rÿchlick togesecht hefft gnedige erhöringe vnser
bëde.
Wen sulck den lüden wurde geleret / so wusten se sick in sulkem̅ valle
Christlick toholden / vnde konden sick deste bet mit sulkem̅ vngelucken to freden
stellen. Wente id is eynne värlike meyninge / dat me hölt dat me sulken kyndern nicht kan
Christlick helpen / Wo vele beter were id dat me / wo gesecht is / mit gudem̅
louen Christo also de kyn dere beuöle / de wile wy so guden grund dar to hebben.
Sulke kyndere / de wy so Gade vnde synem̅ Christo vnsem̅ heylande
offerden / weren darum̅ nicht vorlaren dat me se nicht kan tor döpe krigen /
Wente de döpe is vns nicht gebaden to geuen den
|| [ID00042]
de noch
nicht gebaren synt / alse gesecht is / dat is vns ouers gebaden dat wy vor sulke alse vor
andere notrofftige bidden scholen / vnde twiuelen nicht / wy syn erhöret / Mit sulker wise doh
wy by sulken kyndern̅ wat wy konen nach Christus beuehle.
Dat machstu ock sehn in den iöden kynderen / De megedeken wurden nicht vordömet darum̅ dat se nicht besneden wurden / ock nicht de knechtken de vorsturuen binnen achte
tagen na der bört / wente de besnidinge was en nicht gebaden. Also werden ock nicht vordömet
vnse vngebaren kyndere / darum̅ dat se nicht konen tor döpe kamen / wente de döpe
is en nicht gebaden / sonder den gebaren / so verne doch wy se Christo / alse wy konen / wo
gesecht is / tobringen / Wente ane den Christum is neyne salicheit. Wy wolden gerne dat se tor
döpe quëmen / ouers Gade geuölt id anders.
Wen wy Christene weren vnde gingen vm̅ mit Gades wörde vnde dem louen / so were
sulken saken wol to raden / so verne alse vns Gades wort vnderrichtet vnde tröstet / wat wy
nicht vth Gades wörde konen hebben / dat möte wy em bevehle̅.
Van den Scholen.
Id is hillich vnde Christlick recht / alse gesecht is / dat wy vnse kynderken Christo tor
döpe bringen. Ouers / ach leyder / wen se vpwassen vnde de tidt kumpt dat me se leren schal /
so is nemand dar heyme. Nemand vorbermet sick ouer de armen
|| [ID00043]
kyndere / dat me so lerede / dat se mochten by Christo bliuen / dem̅ se in der
döpe geoffert synt Nemand vorsümet gerne den kynderken de döpe / alse ock recht is / ouers
wedderum̅ / nemand gedenket dat vns nicht alleyne beualen is de kyndere to döpen
/ sonder ock wen de tidt kumpt to leren / alse gescreuen is to vorn van der döpe.
De gedoften kynderken leuen in der gnaden Gades / alse Adam vnde Eua vor der sunden im̅ paradise / weten nichts gudes noch böses / wo wol se van vnser sundliken nature
haluen to törne vnde tom̅ bösen geneget synt. Se hebben de tosage Christi /
Sulker is dat rike Gades.
Wen ouers de tidt kumpt dat se vornunfftich beginnen to werden / so kumpt ock de slange alse
to Adam vnde Euen / vnde beginnet de kyndere to leren alle vndöget / vnde dar to de vornufft
dar hen leyden dat se lestere de artikele des Christliken louens / vnde vorachte den vorbund
mit Christo gemaket in der döpe / Denne is id tidt / denne wert van vns geuordert dat me se
leren schal / ouers leyder me hölt se nicht dar to dat se Gades wört hören vnde leren / me
leret se ock nicht in den hüseren Gades früchte vnde gebade / me achtet nicht dat se dat hilgen
Euangelion Christi leren / dat se so mochten bliuen by Christo / dem̅ se
touorn̅ in der döpe geoffert synt. Wat hefft dat anders vor eyne meyninge wen
efft de lüde wolden also seggen / De kyndere de wy Christo geoffert heben in der döpe / scholen
nu se vp wassen nicht syne bliuen / de kleynen brachte wy em /
|| [ID00044]
Wente he secht / Latet de kynderken to my kamen / De groten ouers schal he nicht hebben / wy
willen nicht wëten dat he vns ock gebaden hefft de kyndere to leren / wy willen nicht weten dat
he gesecht hefft / Luc. 11. Salich synt de dat wort Gades horen vnde dat bewaren / Vnde Jo. 8.
We van Gade is de höret Gades wört / gy synt nicht van Gade darum̅ höre gy ock
nicht Gades wört.
So geyt id denne dat gotlose öldern vptehn gotlose kyndere / alse se von oren öldern̅ geholden synt / so holden se ore kyndere vortan. Böse ey / böse küken / dat io
also des düuels regimente / de eyn Fur ste der werlt van Christo wert genömet / sterk vnde
mechtich bliue.
Etlike sorgen vor ore kyndere dat se io geldes vnde gudes genöch mogen hebben / vnde de helle
dar to / alse de rike man in der helle / Luc. 16. klagede ouer syne viff nagelatene brudere /
de des gudes alse eruen ock so wurden brukende tor hellen / alse he touorne hedde gedän / Sulke
hengen mit dem̅ herten alleyne an dem̅ gude / scherren / kratzen to
samende dach vnde nacht / achten nicht efft etlike nëringe recht edder vnrecht sy / geuen dem
armen Lazaro nicht / de hunde licken en vnde synt bermhertiger wen sulke vp dat gelt
vorstockede herten / vnde h???ten doch de wile vor der gantzen werlt / ehrlike / frame /
vprichtige lude / alse ock de suluige rike man / im̅ Euangelio bescreuen / neyn
schand ruchte hedde / dat he scholde syn / eyn dëff / eyn vnrechter / eyn ehebrecher / eyn
vordrucker wedewen vnde wey sen / eyn lögener. 2c.
Also regëret mit dissen de Got Mammon /
|| [ID00045]
dat se nicht by
Christo konen bliuen / vnde van orem̅ gude wat gudes dohn iegen de nottrofftigen
/ de doch sus orer gudere vnde rike dage konden mit Gade wol bruken / alse de riken Paulus
leret. 1. Tim 6. Ja me vint lüde de dat bröt mit orer hand weruen / de vele leuer geuen / alse
ock Christene scholen dön / Ephe. 4.
De meyste ioget ouers lecht sick vp schande vnde sunde / vp lëgen vnde bedrëgen / dar to alle
mynschen van nature ock geneget synt. Gen̅. 8.
Wen ouers etlike to sick suluest kamen / vnde merken dat sulcks to vele sy vnde nicht recht /
so volgen se denne errige leren / vnde to bëteringe ores leuendes laten se Clostere vnde
Capellen buwen / stichten Missen vnde andere Gades dënste / dar en nicht van beualen is / löpen
edder laten lopen to Hierusalem / to sunte Jacob / to Rome. 2c. lösen vele aflates breue de
doch alleyne nutte synt den vorköpers vnde nicht den köpers / laten sick inscriuen in sundergen
bruderschoppen / laten sick dehlhaftich maken aller guden wercken de dach vnde nacht in den
Clostern̅ geschehn / geuen to sulken dingen grote testamente / vnde laten sick
in Monnike kappen begrauen / alle darum̅ dat se io mogen mit den ören öre sunden
lös werden vnde salich.
Andere lopen in de kappen vnde werden Monnike vnde Carthüsere / dar dohn se ersten genöch vor
öre sunden / tom̅ letsten werden se so hillich / dat se ock andern lüden van örer
hillicheit vnde groten vordensten konen vorköpen / noch nëmen se neyn gelt / sonder sweren
armöth toholden / vnde
|| [ID00046]
erneren sick doch vnchristlick /
etlike mit bëdelye / alle mit bedregerye.
Alle disse genömenden vngelucken kamen hehr / dat wy vorgëten / ia ock nicht wëten den
vorbund den wy gemaket hebben mit Christo in der döpe / dar wy gewasschet synt mit Christus
blude / gehilget dorch den hilgen geist / in welker gnade wy dar annemen to leuende vnde to
steruende / bet dat im̅ iungesten dage vnse döpe vulkamen werde / denne werde wy
aller sunde vnde alles öuels ersten rechte lös syn / vnder des hefft de hilge geist stedes mit
den Christenen to schaffen dat he se lere vnde främ make / alse wy ock im̅ vader
vnse bidden vnde begëren / so wy id anders rechte w???ten to bëden. Worum̅ wëte
wy sulke vnse gnade nicht vnde vorgëten se / dat wy dar na andere wege erdencken tor
salicheit??? Me denket nicht dat me vns in Gades früchte vnde in der erkentnisse Christi vptehe
nach Gades wörde.
Dornm̅ is hyr to Brunswig dorch den Erbarn Radt vnde de gantze gemeyne / vor
alle andere dinge / vor nödich angesehen / gude scholen vptorichten vnde dar to besolden
ehrlike / redelike / gelërde Magister vnde gesellen / Gade dem̅ almechtigen ton
eren / der iöget tom̅ besten / vnde to willen der gantzen stadt / Dar inne de
arme vnwetene iöget moge tuchtich geholden werden / leren de teyn gebot Gades / den louen / dat
vader vnse / de sacramente Christi / mit der vthlegginge so vele alse kyn dern̅
denet. Item leren singen latinische Psalme / lesen vth der scrifft latinische lectien alle
dage.
|| [ID00047]
Dar to scholekunst / dar üth me lere sulks vorstän.
Vnde nicht alleyne dat / sonder ock dar vth midt der tidt mogen werden gude scholemeystere /
gude predigere / gude rechtuorstandige / gude arsten / gude Gades fruchtende / tuchtige /
ehrlike / redelike / gehorsame / fruntlike / gelërde / fredesame / nicht wÿlde / sonder frölike
borgere / de ock so vortan öre kynder tom̅ besten mogen holden / vnde so vortan
kyndes kynd.
Sulck wil Got van vns hebben / he wert ock by vns sÿn mit syner gnade dat sulk wol gedÿe vnde
vörtga. De Jöden lereden ore kyndere in den hüseren / vnde hedden scholen in allen steden / de
synagogen werden genömet / dat se io den Mosen wol lereden / vnde konden oren louen
vorantwerden / alse de Jöden noch na örer wise öre kynder leren. By vns Christenen is id io
schande dat wy Christum nicht leren recht erkennen / in welken wy doch gedöpet synt / dar to is
id ock schade / dat wy de ioget nicht laden leren sulke kunste / dar dorch se dar na sick
suluest vnde der werlt dënen kunden / tor salicheit der selen / vnde to gudem regimente in
dissem̅ leuende landen vnde steden dënende.
Gerëde sulck vnse vlÿt mit etliken nicht wol / so wurde he doch geraden in velen anderen. Eyn
böm de vele guder appele. drecht / schal nicht darvm̅ afgehowen werden dat twe
edder dre appelle wormadich sind. Dat gude möt me nicht nalaten darum dat id an etliken
vorlaren is.
|| [ID00048]
Latinische Jungen Scholen.
Twe gude latinische iungen scholen synt angesehn vor genöch / vnde wo wol id ringe is in
sulker Stadt / so wil me doch de beyden scholen deste ehrliker holden vnde vlitiger mit
gelerden Magistern vnde gesellen / dat de iöget sere wol dar dorch vorsorget sy
De eynne Schole sol sÿn to sunte Marten / Dar wil me holden eynnen gelerden Magister artium /
disser Stadt to den eren / der iöget tom̅ besten / Wente wo wol int erste kleyne
kyndere nicht grote Meystere bedaruen / alse id eynnen schyn hefft / so könen doch gelerde vnde
erfarene Meystere / mit beter wise / de geschickede kyndere in dren iaren edder korter tidt /
gelërder maken / nach Gades hulpe / wen andere in twyntich iaren / Me vors öke id / me wert id
mit etliken kynderen also beuinden. Sulck eyn man kan ock wol nutte sÿn / wen etlike saken vohr
villen dat Euangelion andrapende / Item kan ock wol to tiden eynne latinische lectie lesen vth
der hilgen scrifft / vor de gelërden / Ouers sulck schal me em nicht vpleggen / sonder laten id
to synem̅ egenen willen / Dat de iöget mit sundergem̅ arbeyde nicht
in der Scholen werde vorsümet.
Darum̅ / ock vm̅ der kynder willen Christlick vp etlike tide in
der weke to leren / möt me sick vm̅ sehen dat me krige sulken Magistru̅ artium / de dem̅ Euangelio Christi gunstich vnde dar inne
vorsten
|| [ID00049]
dich sy / ane dat me sus doch eynnen anderen
by den kynderen in disser Stadt nicht konde liden.
Dem̅ Magistro artium schal me holden cynnen gelerden helper / ock eynnen Cantor
de arbeid do gelick den anderen nach des Magisters willen / vnde dar to den kyndern singen
lere. Item noch eyn nen gesellen vor de ringesten iungen. In disse Schole scholen gesand werden
der Borger kyndere vth der Olden Stadt / Sacke vnde Oldenwÿck.
De andere Schole schal syn to sunte Catharinen / Dar schal me holden eynen gelerden rector /
eynnen Cantor vnde noch eynnen gesellen.
In disse Schole scholen gesand werden der Borger kynder vth dem Hagene vnde Nye Stadt.
Ringer wen mit sulken vorgescreuen souen personen kan me de beyden Scholen nicht anrichten /
vm̅ des Schölarbeydes vnde des regerendes willen. Ock de wile hyr viff Caspele
synt / kan me in disser Stadt nicht weyniger personen hebben / Wente ane de beyden
Scholemeysters / möt me van den gesellen eynnen / ieweliker kerken thouorordenen / also dat de
Magister to sunte Marten eyn nen by sick hebbe / eynnen sende hen to sunte Magnus / eynnen hen
to sunte Vlrike. Vnde de Rector to sunte Catharinen ock eynnen by sick hebbe / vnde eynnen
sende hen to sunte Andrees / wen de kyndere lësen vnde singen scholen des hilgen auendes vnde
des hilgendages / also hir na wert gescreuen werden. Welke nicht gudes wurden dohn ane regëres
man.
|| [ID00050]
De kyndere ouers scholen / des hilgen auendes vnde des hilgen dages / in dat Caspel to Chore
gän / dar inne se öre öldern̅ hebben. Sendet men neyne kyndere in de Scholen vth
eynnem̅ Caspele / so wert de kerke ane sulke ere stän. Dar vm̅
werden de borgere des Caspels wol dar to dencken / besondergen dat se öre kyndere mögen hören
singen vnde lësen / dar to scholen ock vnde könen wol de predicanten dat volck vormanen.
Van der besoldinge der latinischen Scholen.
Wy willen vns bevlitigen redelike vnde genöch gelërde gesellen to holden by den scholen /
vnde nicht vntuchtige vnde vnuorstendige / Dar vm̅ is id billich dat wy de nicht
holden alse bëdelere / sonder temelick eynnen ieweliken na synem̅ wërde be solden
/ de wile wy wol wëten dat se bedoruen tor tëringe / kledinge / beddinge / böke to kopende /
vnde anderer anvelliger nöt / de to tiden mëhr kostet wen ëtent vnde drinckent.
Ock wen en so sware kranckheit to quëme / dat se oren sold nicht konden vordënen / so wille
wy se doch / alse vnse denere / in den nöden nicht vorlaten / wente id were Vnchristlick / so
lange dat se id beteren konen.
Vnde efft vns nu redelike vnde gelerden gesel len vohrvillen / de wol eynne tidtlanck van
armüt wegen annemen wat me en wolde geuen / so wille
|| [ID00051]
wy doch
sulken vordel nicht söken / dat vnse ordeninge moge vast vnde bestendich bliuen / wente id
hedde neyn bestandt / dar vm̅ dat sulke dar van lopen wen se id beteren konen /
vnde wernen andere vor vnsen denst. Dar to werden sulke ock gërne vnvlitich / vordraten / vors
ümelick vnd vnlustich tom̅ arbeyde by den kyndern̅ / vnde geyt na
dem̅ sproke. Holtene lohn / holtene arbeyt.
Me möt ock by dissen tiden alle vm̅löpere nicht annëmen lichtuerdigen / to
vormiden Schwer merye wedder dat Euangelion vnses HEREN Jesu Christi.
Wy willen disse ordeninge van den Scholen vnde andere / nicht anhëuen vp etlike personen
edder vnbestendich / sunder also dat se möge stedes bliuen / dar helpe vns Got to / dorch syne
gnade / Amen.
Ock wen gude besoldinge vorhanden is / so kan eyn Erbar Radt vnde andere dar to vam̅ Rade vnde der gemeyne vorordente / alse synt de Schat Casten Heren aller paren de
to der Scholen horen / frÿlick orloff geuen den gesellen de nicht gelërde genöch werden to
orem̅ ampte bevunden / edder nicht vlitich synt / edder sus wolden schendlick le
nen / vnde so in de stede andere wedder vorschaffen / Welke stede andere werden gerne annëmen /
vm̅ guder beloninge willen.
Vngelërde / wen se röde wurden angenamen / alse id den annëmeren wol feylen kan / schal me
nicht dar by beholden. Vnulitige / wen se ock gelërt synt schaffen den kynderen neynen framen.
|| [ID00052]
Schendige geuen der Stadt vnde der ioget böse exempel /
welkes io vnlidelick by den Christen schal syn / Nicht leren / is bëtter wen dat böse
leren.
Darum̅ is bestemmet dem̅ Magistro artium to sunte Marten gewisse
iärlich solde veftich gulden / in dissem̅ ersten iare ouers schal he sick benögen
laten an vehrtich gulden. Synem̅ helper. xxx. gulden / Dem̅ Cantor
ock. xxx. gulden. Dem̅ vehrden gesellen. xx. gulden.
Dem̅ Rector to sunte Catharinen. xxx. gulden. Synem̅ Cantore. xx.
gulden. Vnde dem̅ drudden gesellen. xx. gulden.
Sulken sold schal me en vthdëlen alle verndel iares / wente se bederuen id wol.
Dar bauen schal eyn iewelick iunge van den slechten vnde van den riken / geuen alle iär.
viij. Marien groschen / Eyn iewelick van den andern̅. xij. Mathier. Also kan eyn
rike man synen sone. x. iar in de schole laten gän / mit sulkem̅ lone / dat he
möt eynner denst maget in eynnem̅ iare geuen. De anderen hebben noch beteren köp.
So scholde io werlick am̅ söne mehr macht liggen wen an eynner denstmaget / vnde
mehr an tucht / ere vnde kunst des sones dem̅ alle gut höret / wen an dem̅ arbeyde der maget de to örer tidt dar van geyt. Sulks iungen lohns ouers schal
alle halue iare gegeuen werden de helffte.
Van sulkem̅ iungen lone / schal eyn iewelick Scholemeyster in syner scholen de
helffte gantz vor sick nëmen. De andere helffte scholen de andere gesellen in örer scholen
gelick dehlen / dat nicht twe
|| [ID00053]
dracht mancken werde
vm̅ der kyndere willen / Wen te de ringeste geselle darff wol so geleret nicht
synt alse de andern / so wert he doch mehr kyndere vnder sick hebben / vnde nicht mit
ringerm̅ arbeyde be laden werden / Werden se guden vlÿt anwenden an de kyndere /
so werden se velichte der deste mehr hebben.
Sulk lohn alle halue iare to sammelen / schal de Scholemeyster eynnem̅ van
synen gesellen / dem̅ he dat vortrüwet / bevehlen / welck allen dar van schal
rekenschop dohn.
Weren etlike borgere so vnbillich / dat se vor öre kyndere nicht wolden betalen / de vormane
me gutlick 2c. Weren ouers so arme lüde de nichts vor mochten / vnde wolden doch öre kyndere
ock gerne holden tom̅ besten / de mogen gan to den vorstendern̅ der
gemeynen Schat Casten in örem̅ wickbelde de werden in sulkem̅ valle
dem̅ Scholemeystere anseggen vnde sulke kyndere thobringen / vm̅
Gades willen antonëmen / dat mit sulker wise / sulke le re vnde gude tucht der kyndere /
gemeyne werde / vor de riken vnde vor de armen.
Item so etlike lüde / wen me de doden to gra ue drecht / vor de bare de scholere mit
eynnem̅ geselen wolden singen laten düdesche Psalme edder andere hilge lëde /
nicht tohulpe den doden / sunder to ermaninge den leuendigen. Ock Te Deum laudamus / edder wat
anders / wen de brüt in de kerke geleydet is / dat gelt da vohr / late me de gesellen vnder
sick dehlen ane de Scholemeystere / ane gelt dar uen se id nicht dohn / we en ock nicht wat
redelikes wil genen de vordere se nicht dar to / Wente se scholen dar to ane beloninge
vnuorbunden sÿn.
|| [ID00054]
Me vynt etlike borgere by vns / de nicht alleyne gerne vor öre kyndere in de schole betalen
gemeyne lohn / sonder ock vmme sonderges vlites vn de arbeydes willen iegen öre kyndere / geuen
etliken gesellen frye kost vnde andere geschenke. Vp sulk vnwisse dinck ouers köne wy vnse
ordeninge nicht stellen. Ock werden de gesellen in der scholen arbey des genoch krigen / so se
anders recht werden mit der saken vmmegän / dat se nicht vele anders arbey des vnde moye konen
wahr nënem. Weren denne etlike gesellen so främ / so geschicket vnde flitich / dat se öuer ören
schölarbeyd / mit etliken iungen sondergen arbeyd wolden annëmen / vnde so by den borgeren
edder andern noch mehr erweruen konden vn de wolden / de nöt wert se wol leren vnde fordern̅ / besundergen so se ehelick werden / so late me sulkes öre vordehl syn. Id is
bëter dat se by vns / doch mit örem̅ arbeyde / wat vorweruen / wen dat se by vns
scholden vorderuen. Wente sulke gesellen werden nicht vële to bëre gän / sonder der Stadt mit
örem̅ denste nutte syn mehr wen andere. Dar vm̅ is id ock recht /
dat se mehr vordels hebben.
Van den wöninge der Schöl Personen.
De beyden Scholmeysters scholen hebben ke ke vnde kökene 2c. Eyn iewelick van den andern̅ gesellen eynne kamere vnde dorntze. Sulke woninge der Scholmeystern̅
vnde gesellen wil holden vnde büwen / eyn Erbar Radt / alse stedes touorne / to
|| [ID00055]
redeliker vnde vohrbenömeder notrofft. Wolde öuers eyn geselle
ehelick werden / vnde konde in sulken kameren nicht husholden / dar vm̅ dat där
noch koke noch kokene is / so schal dat Caspel / dar de ge selle inde kerke vorordenet is /
eynne woninge to sul ker nöt vorschaffen / edder to vorschaffen by der gemeynen Casten
anlangen.
Van dem arbeyde in den Scholen.
Mit dem̅ arbeyde vnde öuinge in den Scholen / schal id mit der tidt tom̅ meysten geholden wer den / alse Philippus Melanchthon hefft bescreuen im̅ boke dat dissen titel hefft. Vnderrichtinge der Visitatorn̅ an de
Parnere 2c.
De kyndere schölen gedëlet werden in dre Classes edder in dre parte. De ersten synt de
ringesten / de anderen de middelsten / de drudden de besten / alse in dem̅
genömedem̅ boke bescreuen steyt. De ersten twe parte scholen geleret werden in
beyden Scholen.
Dat drudde part / wen etlike dar to gedyen / nach leren alleyne to sunte Marten / sulke
iungen vnde nicht andere / mach de Magister to sunte Marten / wen de öldern dat begëren /
annëmen / doch nicht ane dat ordel des Superattenden / welk den iungen examinëren schal / efft
he ock in dat drudde part dënet / dat dem̅ Rector to sunte Catharinen nicht wat
to vohr vange gescheh /
|| [ID00056]
edder nicht hader vnde twitracht
werde vnder den beyden scholenmeystern̅.
Konde ock vnde wolde de Rector to sunte Catharinen / sulke gelërde iungen vortan leren / de
in syne Schole sus lange gehöret hebben / so sta id by der ölderen willen / de iungen där
tolaten edder wech tonemen / doch also dat de Rector dar mede nicht vor süme synen arbeyd / em
vor de andern̅ twe parte der kyndern vpgelecht.
Sulck eyn drudde part der iungen / wert me velicht int erste nicht hebben edder gantz weynich
/ doch möt sulkes angehauen wesen. Velichte werden andere gesellen vnde borger kyndere / de to
vorn studëret hebben / ock willen to sulken edder etliken lectien gän / de gelesen werden vor
de iungen des drudden partes / alse im̅ genömeden boke bescreuen steyt / den
schal me sulcks ock gerne gunnen. Synt se vormögen / so mogen se dar vor dem̅
Magistro wat in de kökene schencken nach erem̅ willen.
Alle vlit vnde arbeyd in den Scholen schal dar to denen / dat de iungen io wol werden geöuet
latinisch to leren / dat se leren wol lësen / recht scriuen / vorstän de Autores de en
vthgelecht werden / recht latÿn spreken vnde stedes / versche vnde Epistolen maken / Id schadet
ock nicht / dat me se vp etlike tidt examinëre vnde höre wo se düdesch rëden / dat se nicht dat
eynne int andere werpen vnde vnuorstendich reden. 2c. dat kan me wol dohu / wen se möten
latinische sententien exponeren / dar to helpet den iungen vth der maten sere / so se
ordent
|| [ID00057]
like geschickede latinische epistolen maken /
Me late se io nicht leren reden edder scriuen köken latyn / so fro alse me id by en bëteren
kan.
Disse öuinge schal stedes waren / so lange dat se ock dënen tor Dialectica vnde Rhetorica /
alse in dem̅ genömeden boke bescreuen is.
To rechter tidt mach me den de dar to denen ock wol Grekisch lesen leren / vnde dat Pater
noster / edder eyn Capitel vth dem̅ Nyen testamente / edder wat anders dat kort
vnde licht is / Grekisch vohr leggen / vnde mit der tidt nach der grammatike etlike dictiones
leren declineren. 2c. doch des suluigen nicht to vele / dat nicht de Magistri öre kunst bewisen
ane frucht der iungen. Wente Grekisch leren / ehr se wol geöuet synt im̅
latinischen / is by vns gantz vorlarene kost vnde moye.
Des geliken mach me en och / Hebreische bock staue kennen vnd lesen leren / tohulpe efft
etlike van en dar na / in eynner Hogen Schole dar de tungen geleret werden / dar to geneget
vnde geschicket wurden / mehr van der sprake to leren.
Me schal de kyndere vnde de iungen nicht besweren mit dem̅ dat se nicht dragen
könen / ouers vlitich anholden latinisch to leren / alse in dem̅ genömeden boke
bescreuen is.
In dem̅ suluigen boke steyt ock wo me se to etlike tiden mit Gades wörde vnde
hilger scrifft leren / vnde in Gades fruchte vnde im̅ Christenen gelouen vnde
leuende schal vptehn / Gade to den eren /
|| [ID00058]
to prise dem̅ hilgen Euangelio / vns vnde en tor salicheit / Amen.
Van den Cantoren in den Scholen.
De beyden Cantores in beyden Scholen / scholen nach bevehle vnde willen öres Rectoris /
schölarbeyd dohn gelick den andern gesellen. Dar öuer / is öre sunderge ampt / dat se allen
kynderen gröt vnde kleyne / gelert vnde vngelert / singen leren / (alse Philippus Melanchthon
in dem̅ genomeden boke bescreuen hefft /) gemeynen sanck düdesch vnde latinisch /
dar to ock in figuratiuis / nicht alleyne na gewänheit / sonder ock mit der tidt kunstlick /
dat de kyndere leren vorstän de Voces / Claues / vnde wat m̅ehr höret to sulker
Musica / dat se leren vaste singen vnde renlick. 2ct
Me wert hyr wol stedes vinden gesellen / de dem̅ Cantor helpen singen / Tenor /
Bass / Alt / so schal sick de Cantor in ieweliker Schole anrichten eynne Cantorye / dat he kan
singen in figuratiuis to etliken tiden in der kerken dar syne Schole is / vnde ock to tiden in
den anderen kerken / velichte eyn mäl vm̅ de soste wëkene / so de predicatores
vnde dat volck in den anderen kerken sulcks gerne willen heb ben.
Twe cantica / edder tom̅ högesten dre in figuratiuis / vp eyn mäl to singen /
is genöch / nëuen den Orgelen / dat me des nicht möde werde / vnde vn / schicket anrichte.
Wente andere lëde latinisch edder
|| [ID00059]
düdesch / nach gelegenheit
der tidt / möt me ock singen.
Dar to schal he erwelen dre edder vehr gude iungen / de em den sanck vaste konen holden /
ouers alle andere iungen in örem̅ Caspele scholen mit singen / so etlike
vngeschickede stemmen hebben / de kan me wol regeren dat se metich singen vnde hören na den
anderen. Sus scholen in der Schole alle kyndere vnde iungen singen leren.
Van dem ordele des Scholemeysters öuer de iungen.
Wen de iungen in de Schole hehben gegän / vnde synt geworden. xij. iär olt / so schal de
Scholemeyster den ölderen in gudem̅ louen anseggen / so et like gantz nicht leren
konden.
De anderen de wol leren konen / schal he / wen se xvi iar olt synt / mit disser wise
vnderscheyden. De he vornympt / wo wol se vor sick geleret synt vnde genöch geschicket / nicht
so geärdet / dat se in der gemeyne andere vortan konden leren / den rade he / dat se vortan by
sick öuen wat se geleret hebben / vnde leren eynne redelike wnde Gotlike nëringe nach der
werlde lope. De ouers bevunden werden / wo wol de weynigesten / dat se geschicket konnen werden
andere to leren / vnde mechtich öre kunst to brucken / de offere me Gade / dat se ander lüden
dënen im̅ geystliken vnde werliken regimente. Sulker lüde bedarff me / Eyn is to
tiden bëter dem̅ gemeynen besten wen teyndusent andere.
|| [ID00060]
Dat hete wy ouers hyr Gade offeren (wo wol wy alle scholen Gade geoffert syn) dat me sulke
nicht late kamen to handwerken / id were denne nöt / edder to anderm̅ werlikem̅ handele de neringe andrapende / sonder me sende se to studeren vortan / so lange
se des bedaruen / eynnen ieweliken to den kunsten dar he to geneget is. Synt se arm / me geue
en tohulpe / mit sulkem̅ beschëde / dat se vns vorbunden scholen syn vor vnsen
sold to dënen / wen wy se vth dem̅ studio edder vth eynnem̅ anderen
dënste to vns forderen.
Men wert velichte ock frame rike lüde vinden by vns / de to sulken gelerden vnde geschickeden
armen / werden sondergen sold maken / dar mede se mogen studëren / tom̅ gemeynen
besten vnde veler salicheit.
Wy hebben vnse kyndere dar hen gegeuen / dat se Papen vnde Monnike wurden. Were id nicht
bëter dat wy vnse kyndere mit vnsem̅ vormoge also Gade geuen / to veler lüde
nutticheit vnde salicheit??? Wurden se nicht de rikesten syn / mit groten hüseren / ackeren
vnde höuen vnde gelde / so wurden se doch de nuttesten sÿn / vnde Got wurde örer ock nicht in
der neringe vorgëten.
Dat de scholen bestendich mogen syn.
De Superattendente edder öuerste prediker mit synem̅ helper / neuen vyff
personen des Rades
|| [ID00061]
vth den viff wickbelden vnde neuen den
Schat Casten heren / scholen alle halue iare de beyden Scholen visitëren / to besehn / efft id
ock in allen dingen / nach der ordeninge ersten angenangen / recht to gha 2c. Ock scholen neyne
winkel Scholen gestadet werden / dar dorch den rechten guden Scholen moge afbroke geschehn
2c.
Van den düdeschen iungen Scholen.
Den beyden düdeschen Scholemeystern / van dem̅ Erbarn Rade angenamen / schal me
de iares vth der gemeynen Schat Casten gesehenke geuen. Dar vohr scholen se schuldich syn /
ören iungen to etliken tiden wat gudes to leren vth dem̅ wörde Ga des / de teyn
gebot / den Louen / dat Vader vnse / van den beyden van Christo ingesetteden sacramen ten / mit
korter düdinge / vnde Christlike senge 2c.
Sus scholen de iungen di se leren / en den sold vnde lohn vor ören arbeid geuen / deste riker
vnde mehr / de wile se nicht so lange deruen leren alse de latinischen / ock dar vm̅ dat sulke Meystere neynen anderen sold hebben.
Van den Juncfrawen Scholen.
Vehr iuncfrawen Scholen scholen geholden werden / in vehr örden der gantzen Stadt wol
gele
|| [ID00062]
gen / darum̅ dat de iunckfrawen
nicht verne van ören elderen scholen gän. De Scholemeysterinnen wil eyn Erbär Radt vorschaffen
vnde annemen / de in dem̅ Euangelio vorstendich syn vnde van gudem̅
gerüchte / Den schal me ock / eynner ieweliken vth der gemeynen Schat Casten / geschenke geuen
/ vnde laten en neyne nöt liden / alse der gantzen stadt Christlike denerinnen / Dar vor
scholen se weten dat se der Stadt mit örem̅ sulkem denste vorplichtet synt.
Den sold ouers vnde dat lohn vor ören arbeyt / scholen de ölderen der iunckfrawen / so se
vormögen synt / deste mehr vnde rikeliker geuen vnde betalen / alle iare vnde and ehl des
iärlones alle verndel iares / vnde to tiden wat in de kokene / de wi le sulke lere moye vnde
arbeyt by sick hefft / vnde wert doch in ringer tidt vthgerichtet. Wente de iunckfrawen daruen
alleyne lësen leren / vnde hören etlike düdinge vp de teyn gebade Gades / vp den louen vnde
Vater vnse / vnde wat de döpe is vnde dat sacramente des liues vnde bludes Christi / vnde leren
vthwendich vpseggen etlike spröke vth dem̅ Nyen testamente / van dem̅ louen / van der lëue / vnde gedult edder crütze / vnde etlike hilge den iunckfrawen denende
historien edder geschichte / to öuinge örer memorie edder gedechtnisse / ock mit sulker wise
intobyldende dat Euangelion Christi / dar to ock Christlike senge leren. Sulcks könen se in
eynnem̅ iare edder tom̅ högesten in twen iaren le ren. Darum̅ gedencken de öldern ock / dat se den Meysterinnen nicht toringe geuen / vor sulken
ar beid / wo wolin korter tidt gedän.
|| [ID00063]
Vnde de Juncfrawen scholen men eynne stunde / edder tom̅ högesten twe stunde /
des dages in de Schole gän / De andere tidt scholense öuerlësen / Item den ölderen dënen / vnde
leren husholden vnde tosehn. 2c.
Van sulken Inncfrawen / de Gades wört gevatet hebben / werden dar na nutlike / geschickede /
frölike / fruntlike gehorsame / gadesfrüchtende / nicht bylöuische vnd ëgenköppesche hüs
moderen / de öre volck in tüchten konen regëren / vnde de kyndere in gehorsame / eren / vnde
Gades früchten vptehn. Vnde de kyndere vortan werden öre kyndere ock so vptehn / vnde so vortan
kyndes kynd. Schal ouers wat dar manck nicht wol geraden / dat möt me Gade regëren laten. Wy
scholen dat vnse dohn / alse vns Got beualen hefft. O wo böse were id / wen me sulke gude
örsake vor de vnwetende iöget nicht vorderde.
So öuers eyn borger gantz arm were / vnde wolde syne dochter ock gerne leren laten / de
spreke de vorstendern̅ der gemeynen Casten der armen to in syner pare / dat se
wolden sulck vthrichten vm̅ Gades willen. 2c.
Van den Predicanten.
An guder lere edder predige̅ / nach Gades vorordeninge / is id gantz gelegen
dat dat hilge Euangelion Christi by vns gedye. Eyn gut böm bringet gude
|| [ID00064]
früchte / eyn bös böm böse früchte. Eyn gut prediger sorget vor
de salicheit der mynschen / vnde prediget dat reyne wört Gades / alse den predigern̅ Christus beualen hefft. Prediget dat Euangelion (nicht mynschen lere) allen
creaturen. Dar vth kumpt sonder twiuel salicheit den ienen de dem̅ Euangelion /
dat geprediget wert van Christo / gelönen / alse he secht. We gelöuet vnde wert gedofft / de
wert salich 2c. Vnde Paulus Rom. 1. Dat Euan gelion is eyne krafft Gades tor salicheit allem̅ de dar an gelöuet. Vnde. 1. Corin. 1. Wy predigen den gecrützigeden Christum /
welke predige is den Jöden eynne ergernisse / den Heydenen eynne narheyt / ouers Gades krafft
den Jöden vnd Heydenen de berop n synt 2c. Also gyfft vns de hilge geyst den louen in Christum
/ dorch de predige edder dat wort des Euangelij / He konde wol anders den louen geuen / ouers
id geuolt em vnde vorordenet dat wy en so scholen krigen. Van sulker frucht de predi ge /
spreckt ock Esaias im̅. 55. Capitele / dat dat Euangelion nicht vorgeues wert
geprediget werden. Les dat gantze Capitel.
Eyn böse prediger ouers / welk is eyn böse böm / prediget neuen dem̅ Euangelio
vnde dem̅ namen Christi / dat he mit Gades worde nicht bescher men kan / leret
mynschen leren / welke Paulus. 1. Ti mo. 4. nömet düuels leren. Wente wat nicht vth dem̅ worde Gades is / dat is vth mynschliken herten bedacht / wat dar vth bedacht is
alse Gotlick vnde hulplick tor vorgeuinge der sunden vnde salicheit / dat is idel lögene /
lögene ouers is vam̅ dü uele / wen se ock schynet mit ören vthgedichteden
|| [ID00065]
wercken alse Engelisch lenent vnde hillicheit / alse Paulns
secht Col. 2.
Sulck eyn prediger gifft denne vohr grote lo gene / doch alse Paulus secht In hypocrisi / dat
is / mit kostlikem̅ schyue der Engelischen hillicheit vnd des Engelischen
leuendes vnde Gotliker warheit / welk alle Christus nömet schapes kledere. Gades wort is nicht
dar / sonder mynschen tand vnde düuels lögene. So heuen sulke an vnde vorbëden ehelick towerden
/ dar synt sere köstele fruchte vthgekamen / dar Gade vnde den lüden vor grüwet / me hefft id
eyn Engelisch leuent genömet 2c. Se vorbë den ock spise / de Got geschapen hefft to nëtende mit
dancksegginge / den löuigen de de wärheit erkennen / vnde hebben mit sulker vnde vntelliker
mehr mynschliker vnde erdichteder rechticheit gemaket / dat Jesus Christus de rechte vnde
eynnige rechtuerdicheit / vns van dem̅ vadere geschenket / vordunckelt is / also
dat nu vindest wol eynnen straten röuer / eynnen ehebreker / eynnen wökerer (ick swige der
blinden hüchelere) de wol darff vor eynnen ketter vnde vordömeden mynschen schelden eynnen
framen man de des frydages flësch eth / welk dock fry is / vnde is van Gade nicht vorbaden.
Se richten an mit örer predige vele hillicheit vnde sonderlike Gades denste / alse se meynen
/ ouers Christus secht dar van Matthei. 15. vth dem̅ Propheten Esaia. Frustra
colunt me 2c. Ore Gades dënst is gantz vorgeues de wile se predigen de leren vnde de gebade der
mynschen.
Summa summarum alle öre predige / lere
|| [ID00066]
vnde scriuent /
vören se io tom̅ lesten dar hen / dat se mogen bliuen hilge patres vnde werdige
prelaten / vnde besondergen io / dat dem̅ groten Gade Buke nicht syn Gades dënst
werde afgebraken vnde vorvalle / Gades bade vnde dat Euangelion Christi mochte leuer vallen
vnde alle arme lüde vorhungeren / Dar van Paulus secht Phil. iij. Volget my leuen brudere /
vnde secht vp de de so wanderen alse gy vns hebben tom̅ vohrbilde. Wente vele
wanderen / van welcken ick iw vakene gesecht hebbe / nu ouers segge ick iw ock wënende / de
viende des crützes Christi / öre ende is vordömenisse / ore Got is de Bück / öre ere wert to
schanden werden / de vp ërdesche dinck gesinnet synt / dat is / van Gades rechticheit weten se
nicht / ia se vechten dar wedder vm̅ des Bukes willen. Ore ere vnde Bück liden
dat Euangelion Christi nicht. Noch synt se vpgeblasen im̅ synne öres herten /
vnde geuen grote hillicheit vohr / in den dingen dar se sick suluest nicht vp vorstän / Colo.
ij. Wente se hebben neyn Gades wört to örem̅ tandwerke vnde lögenpredige.
By sulker predige alse by ören früchten / scholen de iungere Christi de falschen propheten
erkennen. Dar vth klär wert dat se synt gripende wulue / wente se gripen allent wat se na sick
halen könen / alle öre predikent vnde Gades dënst priset den groten Got Bück.
Sulke frucht / dat is / sulke predige predigen de rechte predigere nicht / sonder dat
Euangelion Christi / me geue en denne vele edder weynich / Redelike neringe is me en schuldich
/ ouers se prediken
|| [ID00067]
darum̅ neyne lögen predige
/ wen me en nicht genen wil. Se hengen sick nicht an düuels leren vm̅ des Bukes
willen. Wil me se nicht ansehn / so wert se. Got wol anders wohr erneren / also ock Christus
den Apostelen beualen hefft.
Dar vm̅ to vormiden de olden vnde nyen voruörer / de nicht recht Gades wört den
lüden vor dregen / sonder hengen an mynschen leren / edder steken (vnder dem̅
namen des Euangelij) vul opinien vnde mynschen danken / dar se leuer scholden steken vul
gelouens / vnde sick laten benogen an der slichten warheit Christi. De to vormiden / vnde
rechte Euangelische predikere ouer tokamen / bedar ue wy / dat wy van herten erstlick dancken
dem̅ vadere aller bermherticheit / vor dat Euangelion vnses HEREN JESV CHRISTI
sines leuen sones / vns so gnedichlick vnde rÿcklick to dissen letsten tiden wedder apenbaret /
dar vth wy erkennen ernstlick vnse sunde / erdöm vnde hüchelye / erkennen vnde dorch den louen
in Christum entfangen ock vorgeuinge der sunden / synt kyndere Gades vnde salich / erkennen wat
rechte gude werke synt / vnde dat crütze edder gedult Gade wolgeuallich / alse vns Paulus mit
synem̅ exempel leret Gade danken Collos. 1.
Dar na schole wy ock / alse vns Christus leret Matthei. 9. bidden den Heren der ërnte / dat
he arbeydes lüde in syne ërnte sende / da is / dat he gude predigere vns wolde to schaffen / id
is doch syne ërnte vnde nicht vnse / ouers he wil gebëden syn /
|| [ID00068]
des hefft he vns Christus suluest eyn trefflick exempel
gegenen. Wente alse gescreuen steyt / Luce. vi. dön he wolde erwelen de xij. Apostel / bedede
he touorn de gantze nacht to synem̅ vader vp dem berge. So schole wy ock bidden
vm̅ gude predikere / welke synt eynne eddele gaue Gades.
Vnde wen id vns feylede / dat wy vnder den predigern / de vor gut werden angesehn / eynnen
heymeliken Judas kregen (wente eynnen apenbaren schole wy / so vele by vns is / nicht liden) so
wurde doch id Got also vorschaffen / dat sulk eyn vorreder vnde valsch bruder / dem̅ Euangelio nicht mo ge schaden dohn / wente wy hebben ein / nach synem̅ wörde / mit vnsem̅ bede de sake beualen / sönder twiuel he wert id wol vns tor
salicheit üthrichten.
Quackel predigere hebbe wy genöch gehat / nu me ouers wil gude predigere hebben / kan me kume
eynnen rechtschafenen treffen / alse Christus sede / De ernte is vele / der arbeydere is
weynich.
Wen wy ouers also / mit heymeiikem̅ vnde apenbarem̅ van dem̅ predickstole geb???de / Gade de sake / gude predigere to vorschaffen / beualen
hebben / so wille wy ock dat vnse dar to dohn / vnde laten id nergen ane feylen / dat wy sulke
dënere des wordes mogen oberkamen.
Vam Superattendenten vnde synem hulpere.
Vor alle dynck möte wy vnde willen ock heb
|| [ID00069]
ben eynen
SVPERATTE Ndenten / das is / eynnen vpsëher / dem̅ mit synem̅
Adiutor de gantze sake aller predigern̅ vnde der Scholen / so vele de le re vnde
eynnicheit bedrept / werde dorch den Erbarn Radt vnde de gemeyne dar to vorordent / alse synt
de Schat Casten heren / beualen / vptosehn wat me leret vnde wo 2c. Sulck is van hogen nöden.
Wente wy willen dorch Gades gunst / eyndrechtige predigen / nach dem̅ wörde Gades
/ hebben öuer de gantze Stadt / alse id ock van Gades gnaden is angeuangen vnde geykt im̅ swange.
Wy willen nicht liden mit vnsem̅ wëtende sec ten edder partyen des wördes
haluen. Ock nicht liden mit valsche predigen wedder dat Euangelion / dat is / wedder de gnade
Gades / vns dorch Jesum Christum vnsen HERRN geschenket / Ock nicht wedder den beuehl vnde
insettinge der döpe vnde des sacramentes des liues vnde bludes vnses HEREN JESV Christi / van
Christo mit klaren worden ingesettet vnde beualen.
Vnlidelick schal vns ock sÿn sulke predige / de dar hen dënet dat me der ouericheit nicht
scholde ge horsam sÿn / gelÿck efft vnder den Christenen nicht scholden weltlike heren syn /
Wente sulke heren / alse by vns vnse Erbar Radt is / konen wol dorch den louen vor Gade vnse
Christlike brödere syn / dar is neyn ansehent der personen / ouers nach örem̅
ampte scholen se sick holden vor heren / vnde slän mit dem̅ sw???rde / en van
Gade beualen / de Vnchristliken bouen vnde schelke vp de köppe / dat is / se straffen na
rechte. Wen Got sulke ouericheit in der
|| [ID00070]
werlt nicht
vorordenet hedde / so were wy / vnfe wine / kyndere / güdere. 2c. nergend seker. Darum̅ synt wy en schuldich schot / fruchte vnde ehre / nicht alleyne darum̅ dat se vns mochten straffen / sonder ock vm̅ Gades willen / alse id Paulus fÿn
bescriuet / Rom. xiij. vnde Petrus vormanet. 1. Pet. ij. Alleyne wedder Gades wört schole wy
nicht dohn vm̅ der ouericheit willen / wente dar is Got de högeste ouericheit /
alse Christus leret dat me dem̅ keysere geue wat dem̅ keysere
gehöret / vnde Gade wat Gade gehöret / de schal alleyne ouer vnsen louen hërschen / dar by
schole wy laten allent wat wy sint vnde hebben / In allen anderen dingen / wen vns to vele wert
vpgelecht / schole wy gehorsam syn. 2c. Dar van mach me ock mehr lesen in der vnderrichtinge
der Visitatoren zu Sachsen. 2c. Vnde in dem̅ boke von der werliken
öuericheit.
De predikere scholen frylick sunde straffen / doch vnuormercket de personen / wente beteren
scho len se vnde nicht schenden. Wolde doch Christus den Judas nicht schenden / vnde straffede
doch de vorrederye. Were ouers apenbare vnlidelike schande vorhanden / vnder vnsen brüdern / de
mit vns plegen tom̅ sacramente gän / so vormane me se ersten alse Christus leret
/ Matth. xviij. vorherden se / so late me den Christenen ban öuer se gan / dat se nicht mehr
van vnser bruderschop vor Christene werden geholden / ock mehr to gelaten tom̅
sacramente / so lange bet se sick erkennen vnde beteren.
Vp sulke vnde der gelike stucke / möt de Su
|| [ID00071]
perattendente sehn / dat de lere Christi by vns reyne bliue / vnde vneynicheit vnde
vngehorsam nicht werde dorch vnschickede predigen erwecket. Sulke fruchte schal dat Euangelion
by vns nicht bringen / dar helpe vns Got to.
De Superattendente schal predigen im̅ grawen Closter / vnde wör me sus wil /
vnde latinische lectien vor de gelërden lesen. Darum̅ möt he geschicket vnde
weldich syn in der hilgen schrifft / me wert en anders nicht gerne hören / vnde wert nicht
sterck genöch sÿn wedder de weddersprekere / de hyr in mochten kamen personlick edder mit
scrifften / welke ock wol könen / dar Got vor sy / manck den predikeren vpstän.
To dem Snperattendenten wille wy ock hol den eynnen gelerden Adiutor / dat is / eynnen helper
/ de schal predigen im̅ Pauler Closter vnde wor me sus wil / nach ordeninge alse
na mals wert gesecht werden / welck dem̅ Superattendenten in annallenden nöden /
Gades wört vnde de Scholen vnde andere kerken ordenantie vnde saken to vorne beröret /
bedrapende / möge helpen / den vnrichtigen wedder tostän / Ock in der weken twe edder dre
latinische lectien to lesen.
De beyden / wen nöt anquëme / Gades wort bedrapende / scholen to sick tehn den Magister van
sunte Marten vnde den Scholmeyster van sunte Catharinen / nëuen den anderen predicanten / de de
irrige sake nicht andrept.
Wo de Scholen alle halue iare visitëret wer den scholen / is touorn̅
gesecht.
Wen me in eynnem̅ Wickbelde bedarff eynnen Prediker / so schal eyn Erbar Radt
|| [ID00072]
vnde vorordente van der gemeyne / alse de Schat Casten
heren des Wickbeldes / trachten nach eynem̅ framen manne / de eyn gut rüchte
hefft / vnde geleret beropen is / vnde den suluigen dar na dem̅ Superattendenten
vnde synem̅ helpere ouerantwerdento vorhören efft he ock geschickede genöch sy /
dat volck mit Gades wörde vorstentlick to leren / vnde denne annëmen den suluigen edder nicht /
nach dem̅ ördele der beyder / de ock / sulck to dohn / macht scholen hebben vnde
beuehl vam̅ Erbarn Rade vnde der gemeyne / Doch dat me to vorne / ehr me sulks
wil anuangen / dat volck in dem̅ wickbelde vam̅ pre dickstole
vormane / Got to bidden vm̅ eynnen truwen dener des Euangelij to geuen. 2c. alse
to vorne gesecht is.
So ock anquëme sulke nöt / dat me eynnem̅ sulken denere / vth merckliker örsake
moste örloff geuen / so schol id ock geschehn mit der suluigen wise / dorch den Radt Schat
Casten heren / vnde de beyden predicanten. 2c.
Van den predigern in allen Paren.
Id is vor gud vnde ock vor nödich angesehn / de wile me hyr vele predigere bedaruet / dat me
nicht mehr wen nöt is anneme / vm̅ twyerleye trefflike orsake / De ërste / dat de
velheit nicht erringe ma ke / De andere / dat me de predikere / de van nöden werden syn / deste
ehrliker besolde tor notrofft öres
|| [ID00073]
ehrliken hüsholdens.
Darum̅ synt ock de Superattendente vnde sÿn Adiutor edder helper in neyne
sunderlike pare vorordenet / dat se könen / dorch sick edder dorch andere predicanten vth den
anderen kerken / mit predigen vorsorgen so id wor nöt wurde syn / so lange me id wedder kan in
der suluigen kerke bëteren. Sulke nöt kan wol vohr vallen / wen etlike predigers kranck wurden
edder heisch 2c. De anderen predikers alle / dorch anrögent des Su perattendenten / scholen
helpen der kerken in sulken nöden.
So is vor gud angesehen / to hebben to sunte Marten twe gude predigere.
To sunte Catherinen twe gude predigere. To sunte Andrees twe gude predigere. To sunte Vlrike twe gude predigere. To sunte Magnus twe gude predigere. To vnser leuen frawen eynnen prediger. Item to sunte Michel eynnen prediger dem̅ parnere to hulpe. Ock to sunte Peter eynnen prediger dem̅ parner tohulpe / so verne de beyden parner sick nicht besweren / vp etlike tide wen se willen / mit prediken sick tobewisen / dar vth öre volck vormerken mach / wo se genëget syn tom̅ wörde Gades / to vormiden böse vordechtnisse. 2c. Nicht mehr dënere hyr to hebben to der predige vnde sacramenten vnde krancken / were wol toringe. Ouers wen mit der tidt de parnere in den groten paren ock predigen werden / (alse se doch vor Gade vnde den lüden schuldich synt be örer
|| [ID00074]
selen
salicheit. 1. Timo. iij. Ti. 1. 1. Corin. ix) so werde wy id bëter hebben vnde so vele mehr
personen tom̅ Gotliken wörde.
Sold der predicanten vndewöninge.
Wy wëten wol dat de prestere de im̅ wörde arbeiden dubbelder ere wërt synt /
alse Paulus secht 1. Timo. v. 1. Corin. ix. vnde spreckt dar suluest dat Christus sulks
vorordenet hefft den de dat Euangelion predigen. Dubbelde ere is / dat me se nicht vorsorge
alleyne / alse eynnen andern notroftigen / sonder ock ehrliken to temeliker hüsholdinge. We se
nicht wërd achtet dat se disses leuendes notrofft hebben / de is ock nicht wërd dat he dat wört
Gades van en höre / alse Paulus secht. So wy iw dat geystlike hebben geseyet / is id denne eyn
kostel dinck dat wy iwe fleischlike meyen???
Wy wëten ock wol dat id vele kostet eyn iärlanck / den lüden de iewelick kölblat möten vp
dem̅ merkede köpen / vnde hebben neyne andere weruinge sonder dat se vam̅ rëden penninge tëren / Wör is denne noch kledinge / beddinge / holt / kalen / vnde
andere hüsgeräd tor nöt??? Wy swigen noch andere anuelle vnd nötlike üthgauen / de to tiden wol
mehr kosten wen ëthent vnde drinckent.
Bet hehr hebben etlike vnser presteren vnehrlik geleuet / darum̅ dat se mit
ören Vnchristli
|| [ID00075]
ken lofften vorstricket weren vnde
vorbaden ehelick to werden. Ouers wen wy nu vnse predigere nicht redelick vorsorgeden / so
vorbode wy en ock ehelick to werden / nicht mit vnsem̅ gebade sonder mit armöt.
Quëme dar vth eynne ergernisse dem̅ Euangelio dat se predigen / so hedde wy de
schult mit.
Id wolde neynen guden schÿn hebben dat me nicht twe personen / to vnser salicheit / konde in
eynner kerken / ehrlick to redliker notrofft holden / im̅ ehrlikem̅
Gotlikem̅ ehelikem leuende / so de personen willen ehelick werden / de wile wy
touorne ve le personen / to vnsem̅ vorderue / wol in eynnem̅ andern
leuende / hebben rikelck kond holden. Eynne kerke edder eyn Wickbelde ane twiuel vormach ouer
flödich / dat id twe personen ehrlick holde.
Id were nicht Christlick / wen id an dem̅ gëlde scholde feylen / nu vns Got mit
dem̅ hilgen Euangelio seyne gnade so rikelik hefft togewendet / De wile nu ock
nicht van vns begeret wert wo de prestere rike werden / sonder mit Gotlikem̅
rechte geuordert in vnser conscientie / dat se mogen mit redeliker notrofft ehrlick geholden
werden 2c.
Darum̅ wille wy / wo hyr na gescreuen steyt / alle predicanten in eynnem̅ ieweliken wickbëlde ehrliken besolden / vnde mit wöningen by den kerken vorsorgen
tom̅ anfange. Vnde lauen
|| [ID00076]
alse wy ock
schuldich sÿnt / dat wy / dorch de vorstendere der gemeynen Schat Casten in eynnem̅ iewelikem̅ wickbelde / willen vlitich laten vpsehn / vp de ehrlike hüsholdinge
der de trwelik vns dënen im̅ Euangelio Christi / dat se neyne nöt liden wen se
mit sulker besoldinge nicht konden tokamen.
Vnde wen en ock kranckheit edder older ankumpt dat se nicht mehr kone̅ vns
dënen / so wille wy se doch vorsorgen mit aller notrofft / wy handelden anders vnchristlick
iegen se vnde vnredelick. Vnde so se dorch steruent afgingen / wille wy ören frawen vnde
kyndern helpen / so lange se id konen beteren vnde suluest to eynner nëringe kamen dar dorch se
werden vorsorget.
De Superattende schol hebben iarlick hundert gulden / vnde to synem̅ ampte
eynne bequeme ehrlike woninge.
Sÿn Adiutor edder helper veftich gulden / vnde so he ehelick wil werden noch teyn gulden mehr
/ dar to eynne bequëme wöninge.
Eyn iewelick Wickbelde vorschaffe ören pre dicanten / by ören kerken dar me se vinden kan /
bequëme woninge / na örer gelegenheit.
Eyn iewelick predicante / alse se to vorn̅ genömet synt / to sunte Marten / to
sunte Catharinen / te sunte Andrees / to sunte Vlrike / to sunte Magnus / to sunte Michel / to
sunte Peter / schal hebben alle iär xxxv gulden / vnde noch teyn gulden mehr alle iare wen eyn
wil ehelick werden.
|| [ID00077]
Dem ouers to vnser leuen frawen schal gegenen werden eyn fry disch / vnde dar to alle iär
twintich gulden vth der gemeynen Schat Casten.
Andehl alles soldes der predicanten / so wol alse der Scholemeystern vnde gesellen / schal
vallen ane vortoch alle verndel iares / dat wert de nöt vorderen / wente de vorleginge wert
nicht by en sÿn.
Des Sundages vnde hilgen dages vp den morgen im Samer van Paschen an.
Vm̅ seyers iiij to sunte Marten / to sunte Andres / vnde to sunte Magnus /
schal me prediken / vppet aller slichteste vnde eynuoldigeste / den Catechismon / dat is /
Christlike vnderrichtinge üth den teyn gebaden Gades / üth dem̅ Vader vnse / vnde
van der döpe vnde sa ramente des liues vnde bludes Christi / dat dat gemeyne volck also lere
wat rechte Christlike böte sy / recht Christlick loue / recht Christlick gebet / vnde wat me
van den beyden sacramenten holden schal / de vns Christus mit synem̅ ewigen wörde
in disser werlt hefft ingesettet vnde bevalen.
Dat schal ock schehn vm̅ seyers v. to sunte Catharinen / to sunte vlriken vnde
to sunte Peter.
|| [ID00078]
Vm̅ seyers vi. schal me prediken to sunte Michele vnde to vnser leuen frawen
dat Euangelion vam̅ dage edder feste.
Na seyers vij. scholen de predicanten in allen kerken (ane Michaelis vnde Marien) predigen
dat Euangelion vam̅ dage edder feste.
Wen id ouers an den heruest geyt / vnde vm̅ seyers iiij. noch düster is / mogen
de predicanten dem̅ klockener beuelen / dat alle vorgescreuene tidt vnde stunde /
na gelegenheit / werde spader angeuan gen / Doch dat alle predicanten sulks ouer eyn kamen /
vnde eyndrechtichliken dohn in allen kerken / dem̅ volke vp gedachte wise vnde
mate wol to gaden.
Im wynter van Michaelis an.
Denne möt me den Catechismon to samende prediken in den erstbenömeden vi. paren / Wente de
lüde konen denne nicht / vërne lo??? en vm̅ vnlust willen des wëges vnde des
winters. Ock hefft me denne nicht so vële tidt vor middage alse im̅ Samere / vnde
vor dage wen id noch düster is / wille wy neyne predige anrichten / dar mochte anders velichte
eynne Roraten Misse üthwerden. 2c.
Darum̅ schal sulke predige des Catechismi denne geschehn vohr edder na seyers
vi. De predige to Michaelis vnde Marie vohr edder na vij. De predige in allen andern kerken na
viij. bet vp den sundach Oculi / Wente denne kan me wol wedder anhëuen vm̅ seyers
v. vnde de predige in den kerken dehlen alse im̅ samer / wo wol nicht vp de
suluige stunden.
|| [ID00079]
Doch schal sulck geschehn eyndrechtichilken dorch de predicanten / dem̅ volke
to dënste / alse vohr gesechltis / Dar vp schal ock de Superattende sehn / dat sulck
eyndrechtich to ga. 2c.
Na mittage Winters vnd Samers.
Vm̅ seyers xij. schal me predigen de Epistole vam̅ dage edder
feste / vm̅ schicht / des eynnen sun dages to sunte Marten / to sunte Andrees /
to sunte Magnus / des anderen sundages to sunte Catharinen / to sunte Vlrike vnde to sunte
Peter / Wil me gerne denne vm̅ de xiiij. dage eynne predige hebben im̅ Pauler Closter / so schal de prediker van sunte Catharinen syne predike / de he in
syner kerken schol de dohn / dar hen leggen.
Vm̅ seyers twe / schal prediken de Adiutor / dat is / des Superattendenten
helper / in sunte Otilien Closter / dat Euangelion vam̅ dage / dar vth dat
gemeyne volck / vpt aller eynuoldigeste / gebëtert werde / Wente den predigern behöret nicht to
trachten wo prachtich se mögen predigen / sonder wo nutte se dem̅ gemeynen volke
vnde eynnem̅ iewelikem̅ mögen syn. Des winters ouers eynne tidlanck
möt he anhëuen haluewege to twen / vm̅ der nauolgenden predige willen.
Vm̅ seyers iiij. wert predigen de Superattendente im̅ grawen
Closter / ock dat Euangelion vam̅ dage / to beteringe des volkes. 2c. Des winters
ouers eynne tidlanck möt he anhëuen vm̅ seyers. iij. wente id wert denne balde
düster.
|| [ID00080]
De Superattendente / wen nöt vohr volt / wert doch sus predigen in anderen kerken / wör he
wert hen geuordert / de lere des hilgen Euangelij reyn tobeholden / vnde dat volck in
eynnicheyt / in Christo Jesu vnsem̅ HEREN.
Vppe de Vyr Auende.
Des sunauendes vnde vp alle vÿrauende / scholen de Superattendente vnde de Adiutor predi gen
wat en nutte dunket / vnder der vesper / de eynne vohr / de andere na / in twen parkerken der
gantzen Stadt wol gelegen alse to sunte Marten vnde to sunte Catherinen / vnder der vesper /
alse van der vesper na geschreuen schal werden / nicht vele öuer eynne halue stunde / dat dat
volk deste vlitiger tohöre vnde gërne wedder kame 2c.
Van den vehr sundergen tiden des Catechismi / dat is / der vnterrichtinge.
Wo wol / alse gesecht is / de Catechismus dorch de andern̅ predicanten / alle
sundage frö mor gen / wert geprediget / doch synt ock dar to bestemmet vehr sunderge tide im̅ iare / dat sulk ock gehöret werde van dem̅ Superattendenten vnde
synem̅ Adiutor / ouer de gantze Stadt / im̅ grawen vnde Pauler
Clostere / de tide synt.
In der Aduente twe wëkene des mandages /
|| [ID00081]
dynxtedages /
donredages vnde frydages. In den ersten vullen twen weken in der vastene / ock so. In der
Crützeweke mit der nauolgenden weke / ock so / ane des HEREN hemmeluart dach. Twe weke ne na
der ernte / ehr me den hoppen afnympt / ock so.
Darum̅ moten de beyden predicanten den Catechismum kort vnde vorstendich vaten
/ vor de simpelen / dat me den kan vthpredigen in den achte prediken. De wile scholen de andere
predigere stille holden vnde rowen mit ören lectien edder werkelda geschen predigent / alleyne
des midewekens scholen se predigen in allen paren / in den weken des Catechismi.
Wen ouers sulke tidt kumpt dat me des man dages den Catechismum schal anuangen / so scholen
de anderen predigere in allen kerken / des sundages to vorn̅ / dat vorkundigen
dem̅ volke vam̅ predikstole / vnde vormanen dat se schuldich synt
to sulker predige öre kyndere vnde gesinde to senden 2c. To sulke predige schal me eyn verndel
stunde to vorne lüden in den Clostern̅.
Stunden ouers schal me to den beyden predi gen erwelen / alse me vormodet dem̅
volke vnde gesinde nutte vnde bequëmelick to sÿn / de eynne des morgens / de andere des auendes
2c.
Van der Passien vnde Paschen tidt.
Van Oculi / bet vp Judica / de. xiiij. dage
|| [ID00082]
lanck /
scholen wedder angän de gemeynen lectien edder gemeynnen predigen / van welken na wert gesecht
werden / vnde scholen wedder vphören van Judica / bet des sondages na Paschen.
Den sundach Judica / hefft me genömet den sundach des lidendes Christi. In der wëke dar na /
scholen de predigere in allen kerken vp öre gewonlike dage vnde stunden / predigen dat. xi.
Capitel Joannis / van dem̅ erweckeden Lazaro / vnde wo de HERE vohrwiket in
Ephrem.
Des sunnauendes vor Palme sundage / vnder der vesper / werden predigen de Superattendens vnde
de Adiutor / in ören wonliken steden vnde stunden / wo de HERE willich wedder kumpt tom̅ lidende / vnde wo he eth to Bethania / vnde vele volkes lopt to em vth Hierusalem.
Joan. xij. Wente de Historie is in Palme auende / dat is / des sunnauendes vor Palme dage
geschehn / alse Joannes betüget.
In Palme sundage tor Messen schal me predigen vam̅ intage des HEREN in
Hierusalem / Des namiddages de Epistole / des auendes / wo etlike Heydene den HEREN wolden
sehn. Jo. xij. vnde wat he dede vp den dach im̅ tempele / Matth. xxi.
De negesten dre dage / vp wönlike stunden / ock des middewekens vnder der vesper / mögen de
predicanten prediken / üth der Passie / van der Historie de done geschehn is vor dem̅ guden dunredage / wat en wert gut dunken vor dat volck.
Vp den guden dunredach in allen paren des
|| [ID00083]
morgens / vam̅ Osterlamme vnde dem̅ sacramente des liues vnde bludes Christi / van
Christo vp den dach ingesettet. Des namiddages / wo de HERE Jesus den iungeren de vöte wasschet
Joannis. xiij. Des auendes scholen de Superattendens vnde Adiutor kort mit eynner Summa
repetëren vam̅ Sacramente vnde vöte wasschende / dar na ock kort / wo Christus
hefft geredet van synem̅ vorrëdere / vn de wo vormëten de hiligen Apostele synt
geweset / de noch nicht wusten wat anuechtinge des dodes vor swarheit by sick hefft. Dar vp
flitich prediken vam̅ bëde vnde grüwelikem̅ angeste vnde lidende
des HEREN im̅ gärten.
Vp den stillen frydach / des morgens vm̅ seyers söuene / wen de scholere öre
Psalme gesungen vnde lectien gelesen hebben vnde dar to eyn düdesch psalm gesungen is van der
gemeyne / edder sus alley ne düdesch gesungen wör neÿne schölere synt. So schal eyn predicante
vp dem̅ predickstole / üth eynnem boke lësen düdesch / van örde to ende / de
Passie des HEREN / to samende gebrocht üth den vehr Euangelisten. He schal ouers anuangen / van
dem̅ dat gescreuen is / wo de HERE is vthgegän öuer de bëke Kidron / vp den
olienberch 2c. vnde lesen slicht den text fÿn klar beschedelick vnde vorstendlick / bet vp de
Historie der vpstandinge des HEREN. He mach wol anhëuen mit dissem̅ Titele. Dit
is de Passie edder dat liden vnses HEREN JESV CHRISTI / alse de vehr Euangelisten dat hebben
bescreuen. Dön vnse HERE Jesus Christus mit synen inngeren / na dem̅ auentëtende
/ den lauesanck gespra
|| [ID00084]
ken hedde / ginck he vth / alse
he plach to dohn / öuer de beke Kidron / an den olieberch / vnde syne iungere volgeden em na.
Done sprack he to en. In disser nacht werde gy iw alle ergeren an my 2c.
Sulck is dem̅ volke nutte / mehr wen done me de Passie lude sanck / vnde de
prestere gingen dar van / de leyen ouers vorstunden id nicht. Vnde schal geschehn in allen
paren. Sulck lesent ouers wert wol eynne gude stunde waren.
Dar na schal de predicante vam̅ lidende Christi leren vnde vormanen eynne halue
stunde lanck / dat is genöw. Wente dat vnlustige lange pa ssien predigent / alse me plach to
dohn / is nicht nutte.
Vp den namiddach in etliken kerken / vnde vp den auent to sunte Otilien vnde im̅ grawen Clostere kan me wol mehr seggen / van den stucken der Pa ssien / ock des anderen
dages vp den morgen vnde vnder der Vesper / ock is sus in den vorigen dagen geprediget van
etliken stucken vth der passien. Mit sulker wise wert nutlick de gantze passie üth den vehr
Euangelisten vohr gedragen.
So etlike na der passien in stillen frydage wil len communiceren / so geue me dat sacramente
alse me plecht des sundages na der predige / wo wol dat vp den dach de Missen sanck vnde
geprenge vor der predige nicht geholden is. De gepredigede passie is eyn gut geprenge tom̅ communicëren / Wente Chri stus secht. Sulck doht to myner gedechtnisse / dat is
alse Paulus secht / vorkundiget mynen töt 2c.
|| [ID00085]
In dem Paschen schal de gantze historie van der vpstandinge Christi / dem̅
volke vohr gedragen werden / de mögen de predicanten / vp den morgen / middach vnde auent / in
den dren vÿrdagen / dehlen dem̅ volke to troste vnde guder lere wo se willen /
ock etlike dexte dar van sick bewaren / to predigen vp de werckel dage in wonliken stunden /
bet vp den sundach.
Van anderen tiden.
Vp disse wise is id ock gut / den leyen de historie slicht vor to lesen / ehr me dat
Euangelion vthlegge / in andern festen / alse in dem̅ winachten de historie /
Luce. ij. In des HEREN hemmelvart / Act. 1. Vp pynxten / Actor. ij. 2c. ock dat me vakene in
den perdigen historien vth dem̅ olden vnde nyen testamente inuöre / wente sulk
leret sere wol dat gemeyne volck. 2c.
Van der predige im vastelauende.
Vp guden dunredach vnde in dem̅ Paschen / hefft me stedes sunderge tidt vnde
örsake gehat / to predigen vam̅ sacramente vnde bicht / sulk is gut / so vërne
dat volck werde vormanet vlitich mit Gades
|| [ID00086]
wörde / dat
nëmand tom̅ sacramente ga vm̅ der tidt willen edder vm̅ des Pauestes gebades willen / Wente sulk is wedder Christus bevehl / welk beuehlet vakene /
nicht alleyne vp Paschen so me wil / to eten syn lÿff vnde to drincken syn blut im̅ sacramente / to syner gedechtnisse. Sulk schal ock vakene geprediget werden / vnde kumpt to
predigen im̅ Ca techismo / Is doch gut / alse gesecht is / dat des iares alle man
vp eynne sunderge tidt wete vp sulk eynne predige to wärden / besundergen vp de tidt alse
Christus dat sacramente hefft ingesettet.
Also / wo wol van der döpe ock schal vakene im̅ iare geprediget werden /
besundergen im̅ Catechismo / were id doch ock gut eynnen bestemeden dach im iare
dar to tohebben / dat alle man denne wuste sulk eynne predige gewisse to wärden. Gelick alse
dat lidend Christi in allen predigen schal gemeyne syn / vnde synes todes werden gedacht so
vakene wy tom̅ sacramente gän / vnde doch ock eynne bestemmede tidt hebben tor
passie to predige̅. Item ock alse stedes schal geprediget werden van der bört
vnde vpstandindinge Christi / so sind doch ock sunderge tide dar to. Wy sind vor Gade in vnsen
conscientien an neyne tidt vorbunden / ouers sulck schüt dem̅ gemeynen volke to
dënste / de wile alle stucken der hilgen scrifft vp eynne tidt nicht gehandelt konen
werden.
Darum̅ holde wy ock de hogen feste Christi vnde andere / dar van in dem̅ Euangelio historien synt bescreuen / nicht vm̅ der dage willen /
welke gelden (vor Gade vnde by den rechtuorstendi
|| [ID00087]
gen
Christen.) like vele / de eynne so vele alse de andere / sonder vm̅ der historien
willen to predigen. Wo vns ouers sulke feste vnde dage / to vÿren / konden hillich syn / wert
na gesecht werden.
Darum̅ is id vor gut angesehn / den Vastelauendes sundach besondergen to bruken
tor predige van der döpe.
Des morgens schal me in allen paren predigen dat Euangelion / Matth. iij. wo Christus gedöpet
is in der Jordane van sunte Joannes. Dat is eynne trostlike vnde gnadenrike historien van
dem̅ HEREN Christo / de io nicht vorswëgen schal werden / Id is wunder dat me
nicht hefft gehat eyn fest van der döpe Christi / de wile me doch so vele vnnutte feste hefft
gehat to vorderue liues vnde der selen. Me hefft me wol dar to / mit kerken sange gebruket den
achten dach Epiphaniae / ouers se hebben schendlick vnde gotlosich eyn Caput draconis im̅ kröge dar vth gemaket.
Des namiddages vnde auendes vp gewonlike stunden vnde stëden / schal geprediget werden van
vnser döpe / Dat also de vastelauendes sundach by vns moge hëten / dat fest der döpe Christi /
me mach id denne nömen wo me wil. Vastelauent is neyn böse name / alse me secht Pasche auent /
ouers vnse Christene hebben wehrlick sich Christlick to örer vastene bereydet in der vastene
auende / dat is / in den dagen de vor örer vastene hehrgingen / wy mochten vns wol schëmen / wy
scholden wol eynnen vnchristenen mit sulker wise bekeren.
|| [ID00088]
Doch dit synt narren sunden geweset / de ringe to merken synt / kan ouers wol Gott sere dar
mede vor törnet werden so se vth vorachtinge geschehn.
Ehrlike collatien / vnde dat de borgere to samende kamen vnde eten vnde drinken vnde syn
frölick / to erholden olde kuntschop / fruntschop / naberschop / selschop / vnde sulke leue
vortan vp de kyndere vnde nakömelinge to bringen / dar vth ock eynnicheit vnde tidlick frede
kumpt in der Stadt / schal me dem̅ volke tolaten.
Doch scholen de predigere hart straffen de nacht collatien / fretent vnde vullesupent / vnde
dat achterkosent wedder de ouericheit se sy böse edder gut / vnde wedder ander personen se syn
arm edder rÿk / vnde wat mehr vnchristlick vnde vngotlick in sulken collatien / van den lüden
de Got nicht fruchten / plecht werden angerichtet. Etlike collatien weren nicht vnchristlick /
ouers de düuel hefft se schÿr alle vp synen dënst geuöret / alse he ock meysterlick vele ander
gudes dinges in den misbruck gebracht hefft / Wem̅ ouers vnchristlike dinge nicht
van den Collatien ock vam̅ vastelauende wil af dohn / so bliue eyn Cheistene dar
van.
Sulk fest van der döpe Christi / dar wy doch neynen sundergen hilgen dach willen van maken /
rimet vnde schicket sick wol in de wönlike tidt / van öldes geholden / Wente touorn̅ is geholden winach ten van der bört Christi / dar na de besnidinge Christi. Item
wo em de Heydenischen Magi dat offer brachten / vnde wo dat kyndeken Jesus in den tem
|| [ID00089]
pel geoffert / wo he in Aegypten flöch. Item wo he van xij
iaren im̅ tempel vorlaren wärt. So schicket sick fÿn ock eynnen dach toholden /
darinne geprediget werde wo he van druttich iaren is gedöpet / vnde dar to van vnser döpe.
Dat also ock etlike frame herten afgewendet werden van der dulheit des vastelauendes / wen se
hören dat se in Christum vnde Christus döt gedöpet synt / vnde hebben Christum angetagen / vnde
hebben in der döpe mit Christo eynne ewige vor bindnisse maket / vnde den hilgen geist
entfangen dat se Christo ingeliuet vnde kyndere Gades scholen sÿn / dat de historie van der
döpe Christi ock in vnser döpe in vns gehandelt vnde wahr werd / de hemmele werden vns ock
vpgedän / de hilge geist kumpt ock in vns / wente wy werden weddergebarn̅ dorch
dat water vnde den hilgen geist / De stemme des vaders spreckt ock dar heymelick / Dit is myn
leue kynd / an welkem̅ ick hebbe eyn wolgeual / dar to bewiset sick dar im̅ beuehle / vnde is ock warhafftich iegenwerdich de gantze hilge dreualdicheit /
wente wy werden gedöpet im̅ namen des vaders vnde des sones vnde des hilgen
geistes / wat in synem̅ namen geschüt / nach synem gewissen beuehle / dar möt he
nicht vërne aff sÿn. Wem̅ wolden doch sulke stucken vnde salicheit / in der döpe
iegen vns bewiset / nicht bewegen??? ane alleyne gotlose lüde vorachten sulke gnade vnde laten
sick nicht seggen. Id is im̅ vastelauende nicht alleyne dulheit geweset / sonder
ock mit der dulheit stucken vhtgerichtet / dar me dat gantze iar nicht konde tokamen. 2c.
Nu sehe wider / wo sick dit rimet vnde schicket
|| [ID00090]
mit der
olden wanheit der predige / balde des sun dages dar na / wert geprediget wo Icsus in der
wöstenye vam̅ düuele is angeuechtet / welk is alse Mat theus scrifft geschehn na
der döpe. 2c.
Id schadet ouers nicht / dat dat Euangelion vam̅ sundage vp den dach nicht
geprediget wert / wente des geliken wert vakene im̅ iare geprediget / vnde dat
suluige Euangelion wert ock geprediget werden in den werckeldageschen lectien. Ouers de rike
vnde kostele Epistole van der leue des negesten. 1. Corin. xiij. kan me wol prediken in allen
kerken / des mandages edder dynxtages dar na / vp wönlike stunden.
Des werkeldages lectien edder predigen.
Des werkeldages ist gut / dat me nicht vele öuer eynne halue stunde predige gemeyne vnde vor
ordente lectien edder predigen / alse hyr na steyt bescreuen.
Des Samers predigen der predicanten.
Am̅ Mantage vm̅ seyers vi. to sunte Catharinen vnde to sunte
Peter. Vm̅ seyers viij. to sunte Vlrike.
Am̅ dynxtage vm̅ seyers vi. to sunte Marten vnde to sunte Magnus.
Vm̅ seyers viij. to sunte Andrees.
Dit schal vm̅gän in den suluigen kerken nach den vi. werkeldagen / also / wör
geprediget is des
|| [ID00091]
mandages / dar schal me ock peedigen des
middewekens vnde des frydages / vnde wör geprediket is des dinxtedages / dar schal me ock
predigen des dunredages vnde des sunnauendes / dat also in allen kerken vm̅ den
anderen dach geprediget werde.
Im̅ wynter möt de erste predige geschehn vm̅ seyers vij. bet vp
Oculi / de andere halue wege to. ix.
De Superattendens prediget ton grawen brudern / vm̅ seyers iij / des dynxdages
vnde dunredages.
De Adiutor prediget des auendes / vm̅ seyers. iij. im̅ Pauler
Closter / des Mandages / middewekens vnde frydages / so em dat to vele wer / so late he te
frydages predige anstän.
De predige edder lectie to sunte Catharinen / to sunte Peter vnde to sunte Vlrike / schal sÿn
de Euangelista Mattheus. Wen de vthe is / so schal me Lucam wedder anhëuen.
To sunte Marten / to sunte Magnus vnde to sunte Andrees / schal syn de Euangelista Lucas /
wen de vthe is / so schal me Mattheum wedder anhëuen.
Also scholen de beyden Euangelisten in allen den genömeden paren / vm̅ schicht
geprediget edder gelesen werden.
De lectien scholen io so gelesen werden / dat se dem̅ gemeynen volke nutte sÿn.
Wente de predigere / de dar öre kunst bewisen willen / schaffen mit der wise neynen framen.
De Superattendens nëme to predigen den Euangelisten ioannem / de Adiutor / vth dem̅ Paulo
|| [ID00092]
de flichtesten Epistolen / de Epistole
Joannis edder ock de ërste Petri 2c. Vnde wen de Euangelista Joannes vthe is / so schal de
Adiutor en annëmen / vnde de Superattendente de Epistolen 2c. vnde so wedderum̅.
Se alle werden eyn vordel hebben / de Euan gelisten deste ehr to endigen / wo wol se sus
lange waren willen. Wente wen text vohr volt / de vp eynnen sundach edder Fest im̅ iare wert geprediget / so daruen se men den text slicht lësen / vnde seggen dat dar van vp
eyn andermäl geprediget wert. Mit sulker wise daruen se ock neynen Euangelisten wider lësen
edder prediken / wen bet vp de Passie. Wente wat mehr vortan in den Euangelisten / van dem̅ lidende vnde vpstandinge Christi gescreuen steyt / dat wert alle vth den vehr
Euangelisten geprediget in der stillen weke vnde in der Paschen wëke / also touorne gesecht
is.
Villen öuers sonderge saken vohr / de nöt weren to predigen / so konen de predicanten sulk
wol in öre lectien mit bringen / alse mochte sÿn sunderlick erdöm edder schwermerye / edder me
mochte sonderlick dar van predigen / vnde de lectien stahn laten etlike dage. Sulk schal ouers
nicht geschehn ane grote apenbare nöt / dar to ock nicht ane den rädt des Superattendenten /
wente den wert de sake allermeyst bedrapen etc.
Bauen alle scholen sick de predigere holden na der heylsamen varmaninge sancti Pauli in den
Epistolen an Timotheon vnde Titon gescreuen. Se scholen vormanen to biden vor Keyserlike
Maie
|| [ID00093]
stat / vor alle fursten / vor vnsen Erbarn Radt
/ vp dat wy vnder en eyn rowelik vnde stille leuent mogen vören in aller Gotsalicheit vnde
r???delicheit. Wente in krige voruolt dat Euangelion / gude lere / alle ere vnde tucht / gude
sëde vnde eynnicheit / dar to alle screuene vnde landrechte.
Ane dat scholen doch sus de Christene stedes bidden Got ören leuen Vader dorch Jesum Christum
/ in aller liues vnde der selen anliggender nöt vor sick vnde vor de andern̅. Dar
tho scholen de predikere se io vlitich leren vnde vormanen.
Item ock vormanen de riken vnde de handwerkes lüde / dat se van örem̅ gude. 1.
Timo. vi. vnde van örem̅ arbeide Ephe. iiij. leren vnde sick gewennen den
notrofftigen to dënen.
Item vormanen dat volck to gehorsame der ouericheit / alse Paulus dat bescriuet Rom. xiij. vn
de dat se vnder eynnander frede vnde eynnicheit hol den / vnde haderen nicht / laten sick gerne
in twedrachtigen saken / dorch andere frame lüde / vordra gen / id koste wat id koste.
Eynicheit vnde frede is bëter wen aller werlde gut etc.
To sulken saken vnde allen andern Christenen leren / hebben de predicanten eynne kostlike
vnde Christlike vnderrichtinge / Im̅ boke dat Philippus Melanchthon bescriuen
hefft / nicht mit synem̅ namen sonder mit dissem̅ Titele.
Vnderrichtinge der Visitatorn̅ an de parnere. 2c.
Bicht hören vnde dat sacramente geuen.
|| [ID00094]
De dat wort Gades vns apenbär vohr dregen / de scholen ock de sacramente vorrëken / vnd bicht
hö ren / besondergen in den letsten nöden. Wente van anderen / besondergen van menneken /
mochten wy vordechtnisse hebben / dat se nicht recht mit den lüden vm̅ gingen in
der lere des hilgen Euangelij / be sondergen in heymeliker bicht vnde in den lersten nö
den.
Nemand schal ock tom̅ sacramente gelaten werden / sonder he hebbe tom̅ ringesten to vorne / dem̅ predicanten edder prestere dem̅ dat beualen is / rekenschop vnde berichtinge gegeuen synes louens / dat nicht
dorch öre vorsümenisse etlike vnwerdich vnde tor vordömenisse tom̅ sacramente gän
2c.
Visiteren de krancken vnde armen.
De predicanten scholen dat volck vam̅ predickstole vnderrichten / dat se nicht
harren mit ören krancken bet an den letsten adem / wen se nicht bekennen konnen / vnde laten
denne vnschicklick lopen in der nacht na dem̅ prestere / welk alleyne scholde
geschehn wen etlike lüde vnuorsehndes hastich kranck werden 2c. Dat se leren betiden de
prestere vorbaden wen vare des liues dar is / dat me / so se id bedaruen / vakene moge to en
kamen / mit en rëden vnde en raden.
De öre leuentlanck dat Euangelion vorach
|| [ID00095]
tet hebben /
edder sus böse geleuet / konen de predicanten se noch mit Gades worde / in den letsten nöden /
öuerreden / dat se vorstand vnde gude bekent nisse / vth gnade vnde bermherticheit Gades /
krigen / gut / wo ouers nicht / so mach me en dat hilge Sacramente nicht geuen / wente id were
en noch mehr vordömelick / ock dem̅ prestere. De öuers be ginnen Christum to
bekennen / vnde dat se öuel geleuet hebben / den geue me dat Sacramente ane alle vare / De
prestere daruen nicht wider richten.
Wor de prestere ton krancken nicht geuordert werden / synt se wol entschuldiget. Wente
velichte de lüde haten dat Euangelion / vnde sehn vnse predigere nicht gërne / Wör se öuers eyn
mäl hen geuordert werden / den krancken bicht to hören vnde dat sacramente to geuen / dar hen
schölen se visit???ren in örem̅ Caspele / alle dage edder vm̅ den
andern dach edder vm̅ den drudden / na gelegenheit der nöt. Id were denne dat de
kranken doch vorsten dige lüde by sick hedden / vnde sulker visitatien der predigern̅ nicht bedarfften.
Se scholen io dat volk vormanen / dat se by liuë nicht de krancken lüde in ören letsten nöden
alleyne laten / Wente wat vor vare dar vth entsteyt / bewisen leyder etlike exempel in
düdeschen vnde anderen landen geschehn.
De prester scholen ock in ören Caspelen / bescreuen hebben de namen der frawen de in den
|| [ID00096]
hospitalen werden entholden / vnde der andern̅ de
vth der gemeynen Casten almissen alle wëke nëmen de noch so dëgelick synt dat se krancken denen
konen / vnde hebben suluest neyne kleyne kyndere edder kranken / de se vorsorgen daruen / dat
me sulke fraw en vinde̅ kan / wen me eynne bedarff by eynnem̅ kran
cken / dem̅ to dënen / afdragen vnde to dragen 2c. Sulke frawen ouers / daruen id
nicht vorgeues dohn / sonder de vormögen synt scholen en dat belonen / vor de de suluest nicht
hebben schal de gemey ne Caste betalen / dorch anrögen der predicanten / edder sus dorch andere
anseggent.
Werden ouers sulke frawen nicht willen / vor lohn / waren de krancken / vnde konden doch wol
/ alse gesecht is / so late me se nicht mehr in den Hospitalen / vnde geue en ock nicht mehr
almissen vth der gemeynen Casten. Wente se synt sulker almissen vnwerdich / nicht dorch öre nöt
sonder dorch ören mutwillen. Wen se nëmen scholen so is der bëderlerschen vële / ouers to
sulkem̅ dënste kan me to tiden nicht eynne vinden. Witlike kranke frawen also
dat se sulk nicht kenen dohn / vnde andere mit witliken andern̅ sorgen beladen /
scholen to sulkem̅ dënste nicht gedrungen werden.
Dar to scholen vnse predikanten / in der weken eyn mäl edder twemäl / besöken vnde mit Gades
wörde fruntlick vermanen / edder wo id nöt wert sÿn / vnderrichten de lüde in den Hospitalen to
sunte Jöste / to sunte Lenard / to sunte Elizabeth / tom̅ wërder / to sunte Tomes
/ to sunte Joans / de beginen by den brudern̅ / beginen vp dem̅
kerckhaue Sancti Pe
|| [ID00097]
tri / beginen in sunte Peters pare
/ beginen in sunte Vlrikes pare / beginen im̅ huse der vam̅
Damme.
Vnde eyn Erbar Rädt wil eyn vpsehnt hebben / wedder de bösen olde wiue vnde andere wiue de in
etliken Hospitalen / guden framen olden frawen / mit lester wörden to wedder synt vm̅ des Euan gelien willen. Me secht dat mit etliken de mötwille to gröt sy. Me schal
ock sulken bösen secken nicht staden ören mötwillen / dat se de predicanten wolden vorbëden
edder vorhinderen dar hen to kamen / edder mit schendliken wörden afwisen. Me kan sul ke düuels
hüde wol stüren / edder vth dem̅ Hospita le iagen. Eyn iewelick predicante schal
sulke visitatie vth richten in syner pare 2c.
Van Ehesaken.
Wen Ehesaken to hadere kamen / also dat dat eynne part / edder to tiden beyde parte wolden
freuelich vnde mötwillich widder Got handelen / id sy denne am̅ dage edder
bedarff noch rechtes wise werden vorhöret. Sulks alle wil eyn Erbar Rädt by sick beholden /
vnde schaffen eynnem̅ iewilikem̅ recht. Ville öuers eyn Casus vohr
/ swär to ordelen / so wil eyn Erbar Radt den Superattendenten besöken laten edder en dar to
tehn.
Wat ouers heymelick de conscientien alleyne bedrept / dat wert me fragen vnde richten laten
by dem̅ Superattendenten so id trefflick is / edder by
|| [ID00098]
den anderen predicanten so neyne vare dar vp steyt der
ergernisse 2c.
Vnnödige ergernisse vnde vnwönlike stucke / in disser sake / so vële mögelick is vnde den
conscien tien vnschedelick / schölen de predicanten vnde Superattedente nicht helpen / apenbar
edder heymelick / anrichten / sonder lëuer mit fruntliker vnderrichtinge helpen wehren / vm̅ vnser swachen bru dern̅ vnde frömeder lüde willen / ock to schonen
den conscintien der ienen de to tiden gerne wat sunderges wolden vornëmen / alse vp Gades wört
/ vnde dar na rüwet en de ergernisse / so id nicht anders is.
In disser sake vnde in andern̅ / de conscientie bedrapende vnde wör verlicheit
der sëlen is / dat nicht hader saken synt / scholen se den beswerden trüwelick raden vnde ock
helpen / alse Got örer selen schal helpen 2c.
Vam Banne.
Apenbare ehebrekere / huren / böuen / dagelike drunckenbolten / Gades lesterere / vnde andere
de in eynnem̅ schandleuende vnde freuelem̅ vnrechte wedder andere
lüde handelen / scholen vlitich to vorn̅ vormanet werden eynmäl edder twemäl
dorch eynnen edder twe örer predicanten / dat se sick bëtern̅. Willen se nicht so
holde me se vor Vnchristene vnde vor vordömede lüde / alse Chrislus vns leret vnde spreckt dat
ordel Matthel. xviij. Darum̅ late me se nicht tom̅ sacramente gän
to mehr vordö
|| [ID00099]
menisse / so lange se sick apenbare
beteren / de wile se apenbare gesundiget hebben. Doch in de predige mögen se wol gän / Men
schal se ock vormanen / dat se Got fruchten / vnde sulk der predicanten ördel im̅
namen der gemeyne / welk vth Gades worde geschüt / nicht vorachten / dat se nicht Gades richte
noch mehr freuelick vp sick laden / Wente öre ëgene conscientie vnde Gades gcbot vnde ordel is
wedder se.
Beteren ban kone wy noch tor tidt nicht holden / Christus hefft vns ock nicht mehr beualen /
He secht. Holt en alse eynnen Heyden vnde vordömeden mynschen. Dar na mach nie wol en liden /
vn / de schal en ock liden mit naberschop / in borgerschop / in werliken ordeningen tom̅ gemeynen frede 2c. also doch dat de Christene / wëten dat se in sulken nötliken
saken / in welken se en nicht konen edder scholen vormiden / mit em handelen alse mit eynnem̅ borgere vnde nicht mit eynnem̅ Christene / In anderen dingen scholen
se also sick van em holden (so vële id mogelick is vnde nicht dëne to vnfre de) dat andere lüde
mogen merken / dat wy sulke schande nicht gërne vnder vns liden / De Euangelischen lüde werden
doch sus nöwe gesöcht.
Dit is dat ordel vnde richte der predicanten / öuer sulke de sick nicht willen bëteren / dat
möt gelden im̅ hemmele / alse Christus secht / wente id geschüt vth vnde nach
Gades wörde / alse gesecht is.
Wat mehr torichtende is kumpt den predicanten nicht to / sonder vnser ouericheit /
Besondergen hebben ock de apeubare Ehebrekere wol
|| [ID00100]
eynnen
anderen ban / dat se / nach Gotlikem̅ vnde Keyserlikem rechte / vorbraken hebben
den hals. De wile ouers sulk recht nicht by vns im̅ gebruke is vnde is doch Gades
vnde alles rechtes ernste meyninge / dat me den apenwaren Ehebrock ernstlick straffen vnde
nicht liden schal / so wil eyn Erbar Radt dat olde Stadt recht / welk gesettet is wedder sulke
Ehebreker / mit eyndracht der gemeyne noch scherper maken / also dat me id nicht möge alse
eynne ringe straffe vorachte̅. Wolde de Ehebreker / na sulker geltstraffe /
mutwillich sÿn / so wil eyn Erbar Radt so wed der em handelen mit rechte / dat Got vnde de lüde
mogen merken / dat me hyr sulke / van Gade vnde dem̅ keyser rechte vordömede /
schande / nicht wil liden / Dat kan wol geschehn mit vorwisinge vth der Stadt / wedder in
tokamen / wen he lauet sick tobëteren / sta by dem̅ Rade. Straf fe möt gan /
edder de straffe mochte komen öuer vnse richtere vnde öuer de Stadt. De richtere synt Gades
dënere. Ro. xiij. wen se nicht willen / so möt Got suluest syn recht erholden / dat kostet
denne to vele. 2c.
Ock wen me straffet eynnen maget schender / nach gescreuenem̅ rechte / so he se
nicht widder eren wil. So is id ock recht / dat me apenbar straffe de bösen huren / so etlike
synt / de dar to geholpen hebben / Dat wil ock eyn Erbar Radt mit ernste dohn.
Christlick is id vele leuer vnde eyn gut werck vnde Gades denst / dat de heren vnde frawen
vnde naberschop vnde andere frame lüde / helpen sulkem̅ valle wehren mit dem̅ ehelikem̅ stande / dat megede de by vns lange in trüen vnde ehren
gedënet
|| [ID00101]
hebben ton eren mogen werden dorch vns geholpen. To
anderm̅ vnnutten vnde schedelikem̅ Gades dënste hebbe wy sus lange
hehr gërne mit beyden henden gegeuen. 2c.
Dat ock neyn vnërlick leuent kame manck vnse predigere / so hebbe wy id gërne / dat se
ehelick werden / welke de willen. Wy wëten wol dat düuels leren. i. Timo. iiij. sulk vorbaden
hebben / vnde nicht Gades wort / de frucht hefft id wol vthgewiset. Id is ock wedder de lere
Pauli. i. Timo. iij. Tit. i. Darum̅ wille wy ock nicht mehr liden / dat ock ande
re / de by vns prestere synt geweset / vnde willen by vns in vnsen Caspelen wanen / besondergen
de parnere / huren by sick holden. Id is wedder Got vnde wedder alle recht.
Vnlust vnder der predige.
Eyn Stadtgesette is / dat na der auentklocken me nicht schal vp der straten bungen / pipen
edder gescrey maken / by straffe dar by gescreuen. Dat suluige dënet nu ock to eren dem̅ Euangelio / dat me nicht in der nacht sulks by vns höre. Dar to wil e yn Erbar
Radt ock sulks vorbëden / dat id nicht geschehe vnder der predige / besundergen in sulken
steden dar sulks mochte by der kerken gehöret werden. 2c.
Vam Wyiende.
|| [ID00102]
Water / vür / lichte / krudere vnd awet vnder der geliken / wille wy nicht mehr wyen laten /
wente sulke creaturen sint van Gade gut geschapen / eynne iewelike to synem bruke / Gen̅. 1. Ecclesiastici. xxxix. vnde sind van Gade gewyet vnde hilget den löuigen. 1.
Timo. iiij. Darum̅ bedaruen se vnser hilginge vnde wyginge nicht.
Ouers de mehr wyen konen wen dat Euangelion prediken / wen se sick nicht mehr beschermen
konen mit örer gewänheit / sonder me vordert van en Gades wört / so spreken se / Secht doch
Paulus / De creature wert gehilget dorch dat wört Gades vnde dat gebet. Ouers bëter text konde
nicht wedder se vpgebracht werden.
Paulus secht dar dat düuels leren werden vorbëden den eheliken stand vnde spise / Wat dat vor
lüde synt / is nu am̅ dage / he meynet allermeyst den eheliken stand der prestere
edder Bischoppe vnde der diaconen / dar van he balde im̅ vorigen Capitele gesecht
hefft. Vort an secht he. De spise hefft Got geschapen to nëtende mit dancksegginge den
gelouigen / vnde den de erkennen de warheit / dat alle creature Gades gut is / vnde nichtes is
to vorwerpen dat men???tet mit dancksegginge.
Dar hörestu wol dat he secht van der scheppinge Gades vnde vam̅ bruke edder
nëtende der creaturen / dat me de creaturen dar to bruke / dar se Got to geschapen hefft / vnde
schal Gade dar vor dancken / dat he vns sulke creaturen gegeuen hefft to sulkem̅
bruke. Also möge wy wol ëten des fryda
|| [ID00103]
ges flesch /
wente flesch is eynne gude creature Gades / geschapen to nëtende / vnde wy dancken em dar vor
dat he vns des frydages nicht nöt let liden / sonder gifft vns eyn stucke flesches to ëten /
gifft he vns eyne̅ guden verschen hëket edder ock men dröge bröt so wille wy em
ock danken / vnde willen gantz nichts vorwerpen.
Düuels leren ouers lestern̅ Got in den creaturen / doch in Hypocrisi / dat is
mit eynnem schine der hillicheit / vnde schelden sulks vor de grötcste ketterye. Darum̅ secht Paulus. Den gelöuigen vnde den de erkennen de warheit / dar mede he klar to
vorstande gifft / dat de de sick willen smucken / alse de dullen ???uncfrawen / gelick alse in
einnem Engegelschen leuende / mit vorbëdende der spise vnde Ehelick to werden / synt lüde ane
gelouen vnde de nicht kennen Gades warheit / de alleyne gekennet wert vth synem worde / wen me
deme gelöuet. Dar mede he ock vnweddersprekelick bedüdet / wat dat vor lüde synt dar he dat
Capitel van anfenget vnde secht. Etlike werdenaftreden vam̅ louen.
Christene loue is eynne hertlike touorsicht vp Gades gnade vnde bermherticheit dorch dat
vordënst Christi. Disse ouers hebben öre touorsicht vnde vorlaten sick vp öre Engelische leuent
/ Col. ij. dat is dat se nicht ehelick synt vnde ëten neyn fleysch vnde id were lidelick vnde
nemande schedelick / we̅ se id alleyne so h???lde̅ / vnde nicht mit
düuels leren sulck ock vp de andern drengede̅ / we sulken düuels dreck /
|| [ID00104]
na erkanten warheit des Euangelij / afwerpt / de möt de
groteste ketter syn / vnde de kan nicht salich werden / alse se seggen. Wo konden se doch
Christum grotter lesteren / de spreckt / We an mick nicht löuet / de is al vordömet. Jo. iij???
Lät se wasschen wat se willen / se bliuen mit der wise doch men vnlöuige vnde kamen nicht tor
warheit / se maken doch nicht mehr van ören mynschen tande wen düuels leren / de text is
klär.
Wen se sick schöne maken mit aller örer dichteder hillicheit / so sleyt se Paulus / Tit. i.
mit dissen wörden nedder / Den reynen is alle dinck reyne / den vnreynigen ouers vnde
vngelöuigen is nichts reyn / sonder vnreyn is beyde öre synn vnde conscientie. Se seggen se
erkennen Got / ouers mit den wercken vorlökenen se id / na dem̅ male se de synt
an welken Got eynnen grüwel hefft / vnde willen nicht hören vnde synt to allem̅
guden wercke vnduchtich.
Welke de vnreyncn synt / düdet he suluest / vnde secht / id synt de vngelöuigen / wente dorch
den louen werden de herten reyn / alse Petrus sëde / Acto. xv. vnde dar na drucket he ock dat
vth / vnde spreckt Se willen nicht hören / wat is douer vnde vnsynniger wedder Gades wört alse
de Phariseesche rechticheit / de doch nicht in dem hemmel kumpt. Matth. v.
Se seggen (spreckt he.) se erkennen Got / dat is / se vorrömen sick aller meist dat se Gades
volk synt / dat se de rechten löuigen synt. Ouers mit den werken vorlökenen se id / He secht
nicht van werken de de hëten hurye / ehebrekerye / mord / rouent / fre
|| [ID00105]
tent / supent. 2c. Wente de sulke werke dohn / de kenne wy
wol / vnde löuen en nicht wen se vele hillicheit wolden vohr geuen dat se Got erkennen. Les dar
de Epistole recht / he secht van werken / de geleret werden üth mynschen baden der ienen de
sick wenden van der wärheit.
Gott erkennen het sick vp syne gnade vnde bermherticheit dorch Christum vorlaten. Ouers disse
bewisen mit ören hüchelwerken dar vp se sick vorlaten / dat id nicht wahr is dat se seggen dat
se Got erkennen / dat is / alleyne vp em sick vorlaten. Darum̅ secht he ock / dat
se Got nicht mach / vnde synt to allem̅ guden wercke vnduchtich.
Alle öre guden werke synt nicht gude werke / wente se geschehn nicht vth dem̅
louen / Loue vorlet sick vp Got / vnloue vp syne erdichtede hillicheit. Allent wat nicht üth
dem̅ louen geschüt dat is sunde / Roma. xiiij. Darum̅ dohn se
nicht alleyne neyne gude werke / vn de meynen doch dat se örer vele dohn / sonder konen ock
neyn gut werck dohn dat Gade annëme sy / wente se synt to allem̅ guden werkt
vndüchtich / alse Christus spreckt / Eyn böse böm kan neyne gude fruchte dregen / Dat maket dat
se ock nicht danck seggen konen / alse de louigen vor Gades creaturen / sonder se mogen denne
danckseggen alse de Phariseus / Luce. xviij. de sëde. Ick dancke dy Got / wente ick bun nicht
alse de anderen mynschen.
Se seggen vële dat se Gott erkennen / dat is / vp Got sick vorlaten vnde hengen alleyne an em
/ wen wy meynen dat id wahr sy / wente wy scholen nemande richten / so vorrad en se sick
suluest mit
|| [ID00106]
ören wercken de se nicht alleyne dohn / dat were
noch lidelick / sonder leren se ock vnde vordegedingen se alse eynne sunderge hillicheit / dar
sehe wy denne dat se nicht an Gade mit örem herten vnde louen hengen / sonder an ören kappen /
sundergen spisen / wy ewater / wyedem̅ vüre / lichtken / wyedem̅krude / aflates breuen / guldenen bedeken / guldene frydages vastene / bruderschoppen /
Jacobes reysen / rosenkrentzen / obseruantien / regulen / vnde kledingen / welke alle en Got
nicht bevalen hefft / Dar var Christus secht vth dem̅ Esaia / Matth. xv. öre
Gades denst is vorgeues / darum̅ dat se leren de leren vnde gebade der
mynschen.
Ja se varen noch wider / vnde vorbëden dat Got hefft vorlöuet / fry gelaten vnde vns gegeuen
vnde vorordent / alse wen se spise vorbëden vp etlike dage vnde tide / wen se de eheliken stand
vorbëden den prestern̅ vnde diaconen / wen se den kelck des HEREN vorbëden den
leyen. 2c. dat synt ëgentlick düuels leren vnde nicht slicht mynschen ler.
Wy hebben dat leyder vth böser nature van vnser moder Eua / dat wy leuer hören dem̅ slangen wen Gades wörde / vnde wen wy Gades warheit nicht annëmen / so deyt vns
Got recht dat he vns vorstocken vnde vorblenden let / dat wy de wärheit nicht me konen sehn
edder merken / vnde hengen dar na / wo wise vnde wo hillich wy ock willen syn / alse dulle
vorstockede stocknarren an kakelwerken vnde kynderspele vnde oldewyueschen fabeln / vnde meynen
id sy grote hillicheit / vnde dat noch erger is / an den dingen / de apenbar wedder Gades wört
synt.
|| [ID00107]
Wente wat Got fry gelaten hefft scholen neynen mynschen vorbeden dar vth vehrlicheit mochten
kamen der selen / vnde de rechte loue in Got / vordert dat wy vp neyne werke / gebadene edder
frygelatene / vns mit dem̅ herten vorlaten scholen / alse de düuels leren
predigen dat wy mit vnser werken scholen nöch dohn vnde dar to sunderge vordënste by Gade
vorweruen / vnde is doch neyn vordënst im̅ hymmele vnde vp ërden / dar dorch
genöch moge geschehn vor vnse sunde / dar dorch wy hebben mogen eyn gnedigen vader vnde ewige
salicheit / sonder alleyne dat vordënst vnses HEREN Jesu Christi.
Noch vindet me so groff vorstockede lüde / alse de Monnike de nicht alleyne vor sick grote
vordenste / vth ören narrenwerken edder oc??? vth den gebadenen werken / vorsammelen alse de
Phariseus Luce. xviij. sonder ock vthdëlen vnde vorköpen öre vordenste andern lüden / vnde
maken se dehlhaftich aller guden werken / de de hilgen patres vnde fratres in örem orden dohn
heymelick vnde apenbar / dach vnde nacht / so dohn de wisen iunckfrawen nicht. Setten se sick
nicht dar mede in Christus stëde??? Ja selich holden se den / de sick in eynner kappen begrauen
lat / vnde is syn leuentlanck mit wökerye vnde schedelikem̅ vnde schendlikem̅ bandele vm̅ gangen.
Wat sind se vnde alle andere de öre dinck ock holden edder vordegedingen / wat synt se anders
wen dar Paulus van dorch den hilgen geist
|| [ID00108]
geprophetëret
hefft. 1. Timo. iiij??? De geist (secht he) spreckt dütliken / dat in den letsten tiden /
etlike werden van dem̅ louen aftreden / vnde anhangen den errigen geysten vnde
leren der duuelen / dorch de / de in glitzenerye lögen rëdere synt / vnde eyn brandmäl in örer
conscientien hebben / vnde vorbëden ehelick to werden / vnde spise 2c.
Se setten öre höpene vnde trost vp öre Engelsche hillicheit vnde werke / vnde is hutes dages
neyne lere de so sere gehatet wert vnde vernolget van dissen lüden / alse de lere vam louen in
Jesum Christum / Darum̅ synt se / de dem̅ louen noch wol den namen
laten / In der wärheit öuers vnde im̅ grunde des herten vnde ock alse se bewisen
mit lere vnde werken / synt se vam̅ louen (dat is / van der tonorsicht vp gades
gnade vnde bermherticheit dorch Christum) afgetrëden.
Se hengen an den errigen geysten. Geyste hë ten hyr de sick dar vohr vthgeuen dat se
geystlick synt / vnde willen den lüden geystlick dynck leren / dat is / den wech tor salicheit.
Errige geiste hëten se ouers darum̅ dat se suluest nicht weten wat se leren /
vnde maken andere lüde ock errich / dat se nicht wëten wat Gade behaget / so nëmen se dit vohr
so dat / vnde konen id nergende drapen / krigen num mer eynne frölike conscientie / dat se mit
vaster touorsicht konnen löuen dat öre sunde vorgeuen sy / dat Got öre gnedige vader sy vnde se
syne leuen kyndere / ia io se sick mehr marteren mit örer ëgenen hillicheit / vnde hüchelwerken
dar vp se sick vorlaten willen / io se mehr vnrowesamer conscientien krigen / also wen id nicht
helpen wil in der werlt / alse me secht / so lopen etlike in eyn Closter edder Car
|| [ID00109]
thüs / öuers se werden id dar ock nicht bëter vynden / wen
nöt der conscientien ankumpt edder wen me steruen schal / so helpet hüchelye nicht / Wente
Christus secht. Ick bin de vpstandinge vnde dat leuent Joan. xi. Ick bün de wech / de warheit
vnde dat leuent Joan. xiiij. We nu eynnen anderen wech socht wen Christum de wert feylen vnde
wert errich gän. Van sulken errigen geysten les ock. 1. Joa. iiij.
Sulke leren hëten hyr duuels leren / wente Gades lere vnde wört maket de lüde nicht erre /
sonder holt vns vohr de gewisse warheit / vnde let vns nicht vm̅uören van
allem̅ winde der lere 2c. Ephe. iiij.
He secht ock vortan / dat se lögene reden vnde prediken / doch in glitzenerye / dat is /
vnder dem̅ schyne der wärheit vnde hillicheit vnde Engelischen leuendes / also
dat du mochtest sweren id were nicht anders wen se vohr geuen / mit aflate vnde vordënste vnde
gudem̅ leuende nach dem̅ schine / we wolde en anders löuen??? Wat
is doch denne de prachtige lere van örem̅ Gades dënste vnde hillicheit??? Lögene
/ Wente id is alle van mynschen erdacht / to wedder der gnaden Gades vnde dem̅
blude vnses HEREN JESV CHRISTI.
Darum̅ hebben se ock eyn brandmal in ören conscientien. Twyerleye gude
conscientien synt / edder eyne gude conscientie hefft twyerleye gut. Interste dat se is eynne
natürlike conscientie nach dem̅ natürliken rechte / dat ick van natur wët / dat
ick nicht dohn schal eynnem̅ andern̅ wat ick nicht van eyn nem̅ andern̅ hebben wil / vnde dohn / wat ick van
|| [ID00110]
em hebben wil. Darum̅ hebbe ick eynne conscientie
dat ick wëth dat id vnrecht is / wen ick id anders make. Ick wil nicht gerne dat my eyn ander
myne frawe / kyndere / frunde / gut / ehre lyff beleydige / vnde achte id vor vnrecht wen eyn
ander sulk wolde my dohn / So möt ick io id ock vor vnrecht achten wen ick id eynnem̅ andern̅ wolde dohn. Sulke conscientie hebben alle lüde / ock
vnchristene van nature / wen se de düuel nicht so sere vorblendede.
Tom̅ andern̅ dat se is eynne Gotlike conscientie edder Christlike
conscientie nach Gades wörde / de fruchtet sick wen se wedder Gades wört vnde dat Euangelion
Christi gedän hefft / in allen andern̅ dingen de Got nicht beualen hefft vnde
geuen dem̅ Christene louen nicht to schaffen / is se fry vnde let sick noch sunde
noch aflat darinne maken.
Dar öuer is eynne vnnatürlike vnde vngotlike edder vnchristlike conscientie / welke hebben de
hüchelere de vam̅ loueu synt afgetreden / de hefft eyn brandmäl / dat ehr Got
nicht natürlick / ock nicht mit synem̅ wörde gegenen hefft / de achtet ketterye
to syn des frydages flesch ëten / vnde dat suluige is doch nicht wedder dat natürlike gesette /
ock nicht wedder Gades gebot / ock nicht wedder den Christ liken louen. Wor hehr hefft se denne
kregen dat se sick so früchtet dar nicht to fruchtende is??? van dünels leren / de geuen sulke
hillicheit vohr / vnde is doch lögene / dar is denne nicht Gades tëken sonder eyn brandmäl van
den düuels leren in den conscien tie gebrand / sulke dohn vele leuer wedder Gott
|| [ID00111]
vnde Christum / ehr se deden wedder öre brandmäl / also dat me
vind de leuer mit teyn huren vm̅ gän / wen dat se scholden nëmen eynne ehelike
frawe / lener Gades wort vnde dat Euangelion Christi vor achten wen wyewater vnde wyetkrüt.
etc. De conscientie is nicht natürlick edder Gotlick / sonder se is vor Gade eyne hure to den
tënen gebrand dorch mynschen lere.
Dat is genoch van der vngelouigen hüchelye vth dem̅ terte Pauli / nu kame wy
wedder vp dat wyent. Paulus secht dar van dem̅ nëtende edder gebruke der
creaturen / vnde scheppinge / dat me se dar to bruke dar se vns Got togeschapen vnde gegeuen
hefft / vnde dancke öme dar vohr / alse Paulus secht / dat nichts to vorwerpen is dat me
n???tet mit danck segginge.
Nu wëte wy io wol wör to water / vür / lichte / krudere vnde awet van Gade vns geschapen vnde
gegeuen synt dat wy se bruken / nicht dar to dat me dagelike sunde mit wye watere afnëme / vnde
de düuele mede vordriue / ia io wy mehr wyewater hedden io mehr ock poltergeiste / edder dat me
mit lichten vnde krüderen dem̅ dunre wehre vnde touere mit k???deren im̅ bedde vnde im̅ kelre by dem̅ bëre / ane dat sulck
alles erdichtet is wedder de gnade vnses HEREN Christi / de nympt alleyne de sunde wech / vnde
wedder dat Christlike bet / dar mede wy scholen anröpen / dorch Christum / vnsen leuen vader /
in allen vnsen nöden liues vnde der sëlen / dat helpet in den saken /
|| [ID00112]
vnde neyn water / vür / krüt / wente sulke creaturen synt van
Gade to sulken saken nicht geschapen vnde gegeuen edder beualen.
Gelÿck alse wen du eyer santeldest mit allen hilgen wörden / vnde lësest alle Euangelia dar
öuer so dënen se doch nicht to bussen steynen / wente eyere synd van Gade to sulkem̅ gebruke nicht geschapen / sonder kükone tobringen edder to ëten / vnde du
sundigest / dat du also misbruket Gades Euangelia vnde wörde / vnde dyn bet is nicht anders wen
Gades spot / Du dancksagest ock Gade nicht dat he dy de eyer hefft geschapen to nëtende /
sonder du woldest gërne wat anders dar vth maken wen Gott hefft gemaket.
Also ock wen du sëgenst vnde santelst vnde vele crützen makest vnde hilge wörde lësest / ouer
vür / water / krudere / awet / lichte / so werden sulke creaturen doch nicht dënen to eynnem̅ anderen bruke / wen dar se Got to geschapen hefft vnde gegeuen / Dat andere is
idel mislouen vnde vnlouen / vnde sundigest swerlik dat du Christus Euangelia dar to brukest /
de gegeuen synt nicht andere creaturen anders to maken wen se Got geschapen hefft / sonder des
mynschen herte dorch den louen reyn to maken / vnde van kyndern des düuels maken kyndere Gades
dorch Jesum Christum vnsen HEREN.
Westu nicht dat de düuel ock eyn mäl Christum vp de steyne wisede / dat he scholde se mit
synem̅ wörde maken dat se deneden to eten / dat is / to eynnem̅
andern bruke wen Gott de steyne gescha
|| [ID00113]
pen hedde / he
wolde en gërne mit eynem hilgen schy ne vp lögene vnde duuels leren gebracht hebben / dat he
scholde Got gelestert hebben mit sulken alse hilgen wörden. Alweldige Got du west wol dat mick
hungert / so bidde ick dy du woldest desse steyne segenen / dat se dar to dënen mochten dat ick
den hunger mëde sturede. Ick danke dy dat du my hest steyne geschapen to ëten 2c.
Christus hedde wol van steynen bröt maken konen he wolde vns ouers eyn exempel geuen dat wy
der creaturen nicht scholen misbruken / vnde Got nicht bekören wedder synen willen. Item dat wy
dem̅ exempele na / in allen vnsen nöden nicht trüwen vp de creatvren / se synt
denne vorhanden edder nicht / son der alleyne vp Gott.
Wen ick bidde dat krudere scholen dënen to suntheit liues vnder selen / is ëuen so vele alse
wen ick bedde dat steyne schole̅ to ëten dënen. Id is nicht vth dem̅ louen gebeden / wen id ock noch so gude worde weren / Wente neyn wort Gades hefft id vns
beualen dat wy krudere dar to mögen bruken / Ja id is stracks wedder den louen in Christum / de
helpet vns in nöden liues vnde der selen / so wy Christum anropen vnde den vader in Christus
name.
Water is eynne gude creature van Gade vns geschapen / to wasschende / to kakende / to
drinkende / to losschende / to kölende / to badende / to begetende 2c. Dat is to nëtende / dar
schole wy Gade vohr danken / Worum̅ scholde wy nu eyn gebet anrichten / dat dorch
neyn bet sonder Gades lesteringe
|| [ID00114]
were / dat wy mochten dat
water anders maken / to eynnem̅ bruke dar id Got nicht tho geschapen hefft / vnde
richten nicht alleyne eynnen misbruck an mit dem̅ watere sonder ock eynen
Vnchristliken grüwel / dat dat water (alse se hebben geleret vnde ock gebruket) vns scholde
dënen to affwasschinge vnser dageliken sunden / de se venialia hebben genömet / to begëten vnde
erquicken de selen vp dem kerckhaue / dat ock spottisch is / to vordriuen de duuele vth dem̅ huse / vnde alle böse van den swynen vnde vehe??? Wech wech mit den düuels leren
vnde werken de vns Christum hebben vordunkert.
So segge wy ock van allen andern̅ misbruken der creaturen / wen me se nicht
bruket dar to se Got geschapen hefft vnde dancksaget em nicht vor sulke gauen.
Se setten sick in Gades stede / vnde wolden ock gerne wat sunderges maken alse Got / doch
alse mit guden worden vnder dem̅ namen Gades / dat me io de lögene vnde hüchelye
vnde düuels leren nicht merken schal. Sulk alle höret den luden to / de / alse Paulus secht /
vam̅ louen synt affgetreden
Se hebben mit ernste vorbaden vnsen preste ren ehelik to werden / vnde dat se io nicht
scholden kamen vth sulken duuels leren / so hebben se se vorstricket vnde vorbunden mit
Gotlosen Vnchristliken lofften vnde eheden / dat io Gades scheppinge vnde ordeninge vam̅ ehelikem̅ stande by en nicht scholde gelden / so se id bedarfften /
Dar vth synt by vns vele schanden vnde vnerbar stucken erwassen vnde Vnchristlick wesent dar
vth geworden / noch willen de blinden vorstockeden lüde sulck beschermen.
|| [ID00115]
Se hebben vns de spisen nicht fry gelaten / de Got alle frÿ gegeuen hefft / wente alle
creature is gut / van Gade geschapen / to nëtende / mit danck segginge / den löuigen vnde de de
warheit erkennen. Dar vth se vns vele sunden gemaket hebben / dar sus neyne sunde hedde
geweset.
Se hebben vns vorbaden den kelck des HE REN to drinken / den vns Christus hefft gegeuen vnde
wen Christus secht. NEMET drincket / so seggen se. Nemet nicht / drincket nicht / Wente nicht
alleyne de dar drincket sonder ock men drinken wil / is eyn ketter vnde vordömet / dat het
Christus beuehl wol geeret.
Wen se ouers sulke Gotlike dinck vns vorba den hebben / wat hebben se vns dar vohr wedder
gegeuen??? wye water / wyet vür / wyede lichte / wyet krut / doch ane ören schaden / also dat
wy sulke dynck tom̅ groten ernste hebben angenamen / dat etlike sick dunken laten
se weren nicht seker edder Christene / wen se sulk narren werck nicht im̅ huse
hedden / ia se lopen na sulken dingen vnde vorachten darum̅ dat hilge Euangelion
Christi / dar dorch wy doch salich werden wen wy dat löuen.
De lüde synt dar vth so dul geworden dat se Gades wöt int krüt willen hebben / scholde id ock
nummer mehr in öre herte vnde sele kamen / welk vns doch van Gade gegeuen is tor salicheit
vnser se len vnde nicht to bëteringe der krüdere edder waters. Sulken vnlouen hebben de düuels
leren angerichtet.
De vns ock wen se vns den kelck des HEREN vorbaden hebben / hengen an öre Gotlose
vnchristlike
|| [ID00116]
Missen / welke nicht anders synt wen eyn
Gotlose misbruck des sacramentes / wen me se richten wil vnd kan nach dem̅
beuchle vnses HEREN Jesu Christi / alse he beualen hefft dat sacramente to brü ken synen
iungeren / dat is / synen schöleren de van em leren willen / allen de dat Euangelion Christi
gërne hören / Andere dat synt syne iungere nicht / se hören leuer düuels leren / de mögen denne
vam̅ sacramente maken wat se willen / wen se dat hilge Euangelion nicht liden
konnen. Se hebben mit dem̅ misbruke des hilgen sacramentes to sick gelagen / van
framen heren vnde fursten lande vnde gudere / vnde gelt der buren vnde borgeren / vnde der
Monneke betdelye is neyn ende geweset. Dat synt de lüde de nu dat Euangelion anstinckt / vnde
synt neyne grote haters vnde voruolgers des Euangelij vp erden / wen sulke dulle hilligen. Id
synt io neyne Christene / de vorbëden wat Christus fry let / vele ringer synt de Christene de
vorbëden wat Christus gebaden vnde beualen hefft / Wör is denne öre vorröm.
De wile wy hyr gerëdet hebben van den creaturen / alse Pavlus dar van secht / dat se to nëten
synt alse se Got geschapen hefft / mit dancksegginge / so schollen vnse wörde nicht ock geredet
hebben edder vorstanden werden wedder de mirakele de Got dorch hilge predigere gedän hefft /
dat de vnlouige de predige scholden annëmen. Andere mirake e / der me vele gelagen hefft / synt
nichts wert / me wet wol wo Christus vnde de Apostele mirakele gedän hebben / Got richtet neyne
gökelye an / dar van sick de lüde mochten römen vnde vor grote hilgen geholden werden.
|| [ID00117]
Nu meyne wy / id sy io klär / dat Paulus redet vam̅ rechten bruke der creaturen
dar se Got vns to geschapen vnde gegeuen hefft / dar vohr wy em danken scholen / id sy eyne
frawe edder spise edder wat anders / des wy mit Gade bruken vnde nicht misbruken.
Nu volget wider in den worden Pauli. Wen te de creature wert gehliget dorch dat wört Gades
vnde dorch dat gebet. Dat synt de wörde / dar mede de duuels leren öre mennige wyent gerne
wolde smucken / dat se mochten öre lögene beschermen in Hypocrisi / dat is / vnder dem̅ schyne des wordes Gades / ouers id is io to klar wedder se / alse gesecht is. Doch
wille wy ock dar uan rëden.
Se spreken / Wy lesen Gades wört ouer den creaturen / vnde bëden / darum̅
werden se hillich / alse Paulus secht. De creature wert gehilliget dorch Gades wört vnde dorch
dat gebet.
Hyr frage wy / wör to??? wör to wert se gehilli get edder is hillich??? edder wem̅ wert se edder is hil lich??? Is de text nicht klär / Alle creature is gut / vnde
van Gade geschapen to örem̅ bruke / nicht to misbruke edder töuerye edder to
anderm̅ dinge dat Got nicht beualen hefft / Dar hörestu wor to de creature gut /
reyn vnde hillich is / dat me se schal bruken na Gades willen.
Wem̅ öuers is se hillich reyn vnde gut??? Den löuigen vnde den de de wäkheit
erkennen / wente den vnlöuigen vnde vnreynen is nichts reyn / öre synn vnd??? conscientie is
nicht reyn / se hebben dar inne eyn schendich brandmal / wo engelisch dat se ock schynen vor
der werlt.
|| [ID00118]
So secht Paulus van der hillicheit / dat de ereature hillich wert vnde hillich is / nicht in
sick / wente se kan nicht bëter werden wen se van Gade ge schapen is / wen du ock de gantze
biblie ouer se lësest / vnde hundert dusent Pater noster ouer se bëdedest / wen de köl to brant
is so blifft he wol to brant / wen du nettele lange santelt hest / so brent se doch noch / id
were denne dat du dorch Got eyn mirakel kondest dohn / alse Eliseus dede. iiij. Reg. iiij.
Gades creaturen werden ane Gades beuehl ncyne andere nature gewynnen bauen de de en Got
ingeschapen hefft.
Wo wert se denne hillich??? Antwort / to brukende mit danck segginge den löuigen de erkennen
de wärheit. Sus is de creature wat se is in sick / Se wert ouers gehilget tom̅
hilgen gebruke / etliken ock wert se vnhillich vnde vnreyn / de nicht vorstän vnde löuen konnen
wör to Got de creature geschapen hefft / vnde maken sick sunde dorch de gude creature / dorch
welke eyn löuige Gade dancket vnde en priset.
Eyn löuich prester bedarff eynner frawen / so wet he wol de wärheit / dat eynne frawe eynne
gude creature Gades is / geschapen dem̅ manne tohulpe / vnde biddet Got dat he em
wolde eynne toschaf fen / wente mit hurye vnde ehbrekerye wil he neyne hebben / vnde wen he se
kricht so danket he Gade dar vohr / Dar is Gades wört dat he mach eyn ehe wÿff hebben / alse
ock Paulus van den diaconen vnde prestern secht / Dar is dat gebet vnde dancksegginge vm̅ den rechten gebrück des wiues / nach Gades willen vnde ordeninge / Darum̅ is dat ehewÿff
|| [ID00119]
to dem̅ gebruke
dem̅ prestere örem̅ ehelikem̅ manne / hillich / also
dat em dat neyne sunde is.
Dat wÿffmach sus wol vnhillich dorch ören vngelouen sÿn by sick suluest / alse ock Paulus
klär spreckt van sulker hillicheit des gebrukes / wo wol de mynsche nicht in sick hillich sy
des dënstes wy gebruken / vnde secht. 1. Cor. vij. De vnlöuige frawe is gehilget dorch den
löuigen man / Dat is / darum̅ dat de man hillich is / is em ock dat wÿff hillich
/ wo wol dat wyff vnlöuich vnde vnhillich in sick is / he sundiget nicht mit ehr / sonder se is
em io so hillich tom̅ eheliken stande alse eynne gelöuige frawe moch te syn /
darum̅ schal he se nicht vorlaten so vërne se gerne wil by em sÿn.
Ouers eyn vngelöuich prester / de ock eynner frawen bedarff (wente alse Christus secht /
Matt. xix. vnde Paulus. 1. Cor. vij. id is nicht allen gegeuen van Gade dat se reyne konnen
leuen vth dem̅ ehelikem̅ stande) wen me deme secht / dat he schal
nëmen eynne ehelike frawe mit Gade / vnde leuen nicht wedder Got / so sëgent he sick alse vor
de aller groteste ketterye / vnde achtet lideliker to syn hurye / ehebrekerye / vnreynicheit
van Gade vorbaden / wen eyn ehewÿff to nëmen nach Gades scheppinge vnde ordeninge. Dem̅ is eynne ehefrawe / nicht hillich / wen se ock hillich dorch den louen in Christum
in sick were / se is em vnreyn wente he suluest is van herten vnreyn.
We hefft doch den man ïn sulke blindheit weder got geuöret??? De düuels leren hebben em eyn
brandmäl gemaket in de conscientie / dat he nicht lönet dat Ch
|| [ID00120]
de alle sunde wech nympt den löuigen / ock kan wech nëmen vnde togeuen dat Vnchristlike
löffte / dat wy in vnwetenheit nicht na Gades wörde sonder na den düuels leren / de vorbëden
ehelick to werden / gedän hebben. Darum̅ kan em ock dat alderhilligeste wÿff nich
hillich syn / wente he is nicht gelöuich / kennet nicht de warheit / Gades wort nicht by em /
darum̅ biddet he ock Got nicht dat he eyn wÿff krige / kan em ock nicht danck
seggen dar vohr / sonder lestert leuer Gades ordeninge vppet aller högeste / vnde leuet ock
heymelick edder apenbare dar wedder.
Des geliken eyn löuich man vnde eyn vnlönich edder tom̅ ringesten eyn
swacklöuich kamen des frydages by eynnen disch / vnde krigen vor sick eyn stucke fleschs /
dem̅ eynnen is dat flesch hillich dorch dat wört Gades vnde gebet / dem̅ anderen is id nicht hillich / wen ock alle benedicite vnde de passie des HEREN
vnde alle Euangelia vnd alle bëde dar öuer gelesen weren / wente he hefft nicht Gades wort /
dar dorch he mochte erkennen de warheit dat nichts to vorwerpen is wat me van Gade annympt mit
dancksegginge. Sulke wen se dat Euan gelion vorlestern vnde willen nicht id predigen hören /
schole wy vorachten / alse Christus leret Mat. xv. Der swacklöuigen ouers schole wy schonen
vnde nicht ergeren / so lange se id vorstän konen / alse Christus leret Matth. xviij. vnde
Paulus Rom. xiiij.
Also schaltu ock van allen creaturen vorstan de vns Got gegeuen hefft to brukende / dat se
hillich synt to brukende / den löuigen / de se annëmen
|| [ID00121]
alse
kyndere vth öres leuen vaders hende / Vnhillich ouers den vnlöuigen / de vam̅
louen synt afgetreden / de seggen / behöde my Got / scholde ick des bruken 2c. Col. ij.
Is id nu sunde sulken vnlouen to hebben / dat me sunde maket vth dem̅ gebruke
der creaturen / so is id ock ane twiuel sunde de creaturen dar to bruken dar to se Got nicht
vorordenet hefft / vnde noch mehr sunde dat me sulken misbruck mit Gades worde wil smucken vnde
vor hillich holden / alse wy misbruket hebben de creaturen mit dem̅ wyende / dat
se wör anvers scholden to dënen wen dar se Got to geschapen hedde.
Vnde wen me ock dat suluige wyent mochte recht gebruket hebben / alse wy Benedicite vnde
gratias lësen / ouer vnse kost de wy ëten willen / vnde wille nicht dar mëde toueren edder wat
anders vthrichten / so hebben doch de prestere den leyen nicht düdesch vohr gelesen / dat se
mochten vorstan wat me dar make̅de / ock hebben se dat volck wedder den misbruck
vnde vngelouen des wyewaters / des wyekrudes / 2c. nicht vormanet / sonder leuer darto geholpen
/ Darum̅ lëp dat volk ane louen des wordes Gades dar to / vnde quam ock ane louen
wedder.
Nu vorsteystu wol wo de creature van Gade gut geschapen gehilget werde / nicht in sick sunder
tom̅ gebruke des löuigen / alse gesecht is / Wör dorch??? Dorch dat wört Gades
vnde dorch dat gebet.
Dat wört Gades het hyr nicht / dat du wult de hilge wörde misbruken dar se nicht to gegeuen
|| [ID00122]
synt / wen du Euangelia lësest vnde de passie / so hel pet
id dem̅ krude edder schynken nicht / id is eyn grot misbruck. Ock eyn gebet to
Gade het nicht / dat ick wil misbruck edder ock vnnödige dinck bidden / Wente dat leret vns dat
Vader vnse nicht / dar doch inne begrepen is van Christo vnsem̅ meystere allent
wat wy bidden scholen. Vnnödige vnde ock tom̅ dehle / alse gesecht is /
Vnchristlike dinck synt / de gebruke des wyekrudes / wyewaters etc. vnde nëmen doch dar ouer in
vnse mund vnnutte Gades namen / wedder dat andere gebot Gades.
Gebet ouers het / dat wy Got vnsen leuen vader dorch Christum anropen in vnsen nöden liues
vnde der selen. Gades wört het ouers / dat du to dem̅ gebruke der creaturen Gades
beuehl hast / dat du mogest spreken / dat ick eynne frawe hebbe / dat ick flesch ëte / is recht
/ wente ick hebbe Gades wört vnde erkenne de warheit / der ick gelonen geue / dat alle creature
gut sy / van Gade geschapen / to nëtende edder to brukende mit dancksegginge. Vnde Christus
secht. Wat in de mund geyt dat beflecket nicht den mynschen. Vnde Paulus secht. To vormiden
hurye schal eyn iewelick syn wÿff hebben. Id is beter to fryen wen bernen / eyn iewelick hefft
syne gaue van Gade / Eyu bisschop edder prester vnde Diaken schal men eyn wÿff hebben / Duuels
leren werden id vorbëden / Vnde Got sprack. Id is nicht gut dat de mynsche alleyne sy wy willen
em eynne hulpe maken em gelick. Dar hebbe ick Gades wört / Dem̅ scholen wiken /
alle
|| [ID00123]
mynschen leren vnde duuels leren / wen ock eyn En gel
vth dem̅ hemmele dar wedder sëde (dat wert nicht geschehn) so moste io id wedder
Gades wört nicht gelden / also ock Paulus drÿste secht Ga la. 1.
Wör hebben se eyn wort edder beuehl Gades to örem̅ water wyende / krutwyende
etc / dat se willen seggen. De creature wert hillich dorch dat wort Gades / Edder wor is eyn
wort Gades dat segge / Dat wyewater wech neme edder afwasche degelike sunde / erquicke de selen
vp dem̅ kerckhaue / vordriue de düuele vth den hüsen. Item dat wyet krüt vnde
wyede lichte dënen wedder dat vnweder??? Is neyn wört Gades där / so kumpt dat al le vth
mynschen danken vnde duuels leren.
Wider / hastu dar to neyn wort Gades vnde beuehl / wor is denne dat gebet??? Eyn gebet schal
syn eyn gebet des louens. Hestu neyn wort Gades dar to / so westu nicht efft id Gade behaget /
darum̅ werstu twiuelich syn vnde dyn bet wert syn eyn vnlöuich bet / dat van
Gade nicht ererlanget. Jaco. i. Wat dy Gott nicht beualen hefft vnde du drengest dar vp / dat
is vordömenisse / vnde noch erger / wen du sulck wult mit der lere in andere lüde driuen. Wente
allent wat nicht vth dem̅ louen is dat issunde Roma. xiiij.
Summa Eynen gelouigen wert de creature gehilliget / dat he se hillich bruken möge / wente
|| [ID00124]
he hefft dat wört Gades / dat em̅ sulk beuehlet
edder vorlöuet / vnde hefft dat gebet / Wente he biddet Got alse synen vader dat he em de
creature geue / vnde danket em wen he se kricht / alse he ock deyt in allen gauen Gades de
tom̅ liue denen vnde to der selen / wedder Got wil he nichts hebben / vnde wat
em Got touöget dat nympt he mit dancksegginge an.
Düuels leren maken vns sunderge sunden dar neyne sunde is / sunderge hillicheit dar neyne hil
licheit is. De werden in Paulo gestraffet / nicht alleyne vm̅ der vorfürers
willen / de varen dar hen / sunder allermeist vm̅ der lüde willen de voruöret
werden / Wente so secht he. Se werden anhangen den errigen geysten vnde düuels leren. 2c Wen de
düuels leren id dar hen gebracht hebben / dat se vns vorbëden nötlike / edder ock frye
Christlike vnde Gotlike dynck / so hengen se vnse conscientien wedder an sulk vnnötlike dinge
van Gade nicht beualen / so lere wy vns dar vp vorlaten wedder Got vnde Christum / so lange dat
de rechte loue vndergeyt.
Darum̅ bedarue wy nicht mehr öre vnnutte / vnnötlike wyginge / van Gade nicht
beualen vnde wedder den Christen louen gebruket. De creature is vns hillich / wen wy hillich
synt / vnde hebben dar to Gades wort vnde beuehl / bidden en vnde dancken em.
Ga nu hen du hüchelye vnde smucke dick mit dem worde Pauli. Wy meynen io / du hast den text
recht gedrapen / kum morgen wedder vnd brinck eynnen andern text / so krichstu noch mehr häraff
/
|| [ID00125]
Wente Gades wärheit kan dick nicht sterken.
Van misdëderen.
Prestere schal me nicht alleine laten gan t??? den misdëderen / wen se scholen vthgevöret
werden / sonder ock vakene de wile se sitten / se to leren vnde mit en to reden / dat se mogen
kamen to der erkantnisse des Euangelij. dat is io eyn werck der bermherticheit dat Christus
wert erkennen tom̅ iungesten dage / Vnde wen etliken Got gnade gëue dat se ören
louen ernstlick bekenden / vnde bëden vm̅ dat sacramente / so schal me en dat
eynnen dach edder twe touorne nicht weyren / alse in vele örden geschüt in welken me ouers
sulken ernst nicht dorch de bekentnisse des louens merket / de möt me Gade beuelen vnde döhn
sus by en wat me kan. 2c.
Bet her is eynne wanheit geweset / dat lose lüde to vören vnde wurpen to dode den bodel / wen
he sick vorgrep im̅ richtende / vnde dem̅ misdëdere halp me dar
van. Dat is wedder alle Gotlike vnde mynschlike recht / dat de misdëder lös werde de den hals
vorbraken hefft / vnde de vnschuldige bödel vm̅kame. Wen he in synem̅ ampte wat ock vorschuldede / so is de gemeyne man sÿn richter nicht sonder de ouericheit /
Darum̅ werden warhafftige mördere an sulkem bodele / nicht alleyne de hantda
dere vnde de dar to scryen / sonder ock den id lëff is. De Christlick willen leuen / scholen
vor sulken mört gewernet syn. Wedder de hantdadere ouers wil mehr eyn Erbar Radt handelen alse
recht is. 2c.
|| [ID00126]
wem sleyt propace.
Id is neyne böse wänheit dat me hyr noch sleyt Pro pace / dat is / tom̅ frëde.
Id is ouers nicht recht dat me hefft eynnen Marien dënst dar vth gemaket / vnde nicht laten
bliuen alse id frame lude ersten geuunden vnde gemaket hebben / Wente de olde name / dat id het
Pro pace / wiset na dat id an geuangen is / dön in dissen landen vele kriges is geweset / dat
me scholde in allen hüsen vnde vp dem̅ velde bidden vm̅ eynnen
tidliken frede.
To sulkem̅ bëde vnde vor de ouericheit / scho len de prestere vlitich vormanen
/ nicht alleyne to bëden wen me lüdet / sonder ock sus / alse de Christene var sulke vnde
andere nöde lines vnde der selen / vor sick vnde vor de andern̅ ock vor öre
vyende / schuldich synt to bëden.
Van den Costeren vnde Organisten.
In ieweliker kerke bedarff me nu nicht mehr wen eynnen Coster / de vpslute / lüde de klocken
/ drege water in de döpe / sy by dem̅ altare / schaffe bröt vnde wÿn 2c. De schal
den predicanten gehör sam s???n / vnde en nicht vnder ogen murren / sonder dohn in der kerken
wat se em hëten / vnde halen in nöden de predicanten / wen se synt vth gegän. Dem̅
|| [ID00127]
schal me to tellen vnde geuen ieweliken penninck / den he
vorlonen müt den kleckeneren. Dar to schal me em bestellen vnde toseggen eyn redelick lohn vor
synen arbeid / dat he wete wor vp he dënen schal vn de der kerken vorplichtet sÿn / To allen
predigen scholen de Costere eyn verndel stunde touorne lüden / nach beuehle der Predicanten /
Wen se weddermurren / vnwillich syn vnde sick to sulken dënsten beschwërlick maken / so late me
se varen vnde nëme andere etc.
De wile ock nicht Vnchristlick is orgelspil / alse im̅ Psaltere steyt / wen me
nicht bolen lëde / sun der psalme vnde geistlike senge spelet / schal eynne iewelik kerke /
örem Organiften to seggen etlik lohn dat he wëte dat he vp sulken dënst to wärden vorplichtet
sy.
Van der librye.
De librye by sunte Andrees schal me nicht voruallen laten / sonder leuer mit der tidt / wat
guder böke mehr vpschaffen / besundergen sulke de alle man nicht mach to betalen / alse alle
böke Augustini / alle Ambrosij / alle Hieronymi etc. Wente wo wol me alle doctores möt richten
na der hilgen scrifft / alse se suluest hebben begeret vnde gescrenen / so vallen doch to tiden
etlike saken vohr / dar me se sonderich to bedarff etc Disse librye mit örem̅
tobehöre schal allen Schat Casten heren in allen paren beualen sÿn.
Van den Festen.
|| [ID00128]
De wile wy wëten dat vnse conscientien an neyne dage edder feste gebunden synt / alse
Christus vakene leret wedder den Sabbet / Vnde Paulus Colo. ij. vnde ock sehn dat vele in den
hilgen dagen supen / slömen / howen / slän / spelen / lestern Got / nëmen de nacht dar to / ock
wol den nauolgenden dach / to vorderue liues vnde der selen / vnde to groter ergernisse des
Christliken namens / So is id bil lich dat wy des grüwels ringer maken. Wy willen ouers vm̅ der predige willen / de vns vp sunderge feste werden vohr gedragen / vnde vm̅ der Christenen leue willen / dat vnse gesinde ock möge rowe hebben vnde ga̅n in de predige / late sick leren vnde bëde / vnde laue Got mit sange / holden
disse nascreuen feste.
De dre groten feste Christi / de de Christene stedes hebben geholden / alse Winachten /
Paschen / vnde Pynxten / Ein iewelick fest dre dage vullen to vyren / dar inne geprediget schal
werden vp den morgen vor middage / namiddage vnde vp den. auent / dar to gesungen alse na
gesecht schal werden
Dar to Nyeiars dach / Epiphanie / dat is / der apenbaringe edder koninge dach /
Purificationis / dat is / Marien kerckganck / Marien vorkundin ge / des HEREN hemmeluart.
Joannis Baptiste. Marien berchganck / vullen to vyren / nicht vm̅ der dage willen
/ sonder vm̅ des predigens willen / de wile de historien in den Euangelien
begrepen synt / vnde bedrapen vnsen HEREN Christuw. 2c.
Item Michaelis / vor eyn vehr tiden vest / to offeren dat vehrtiden offer in de gemeyne Schat
|| [ID00129]
Caste / ock vullen to vyren / Denne schal me predigen dat
Euangelion dat me denne plecht to lesen / vnde wat gescreuen is in der scrifft van den Engelen
/ vnde wo de hilgen Engele den Christenen möten dënen / vnde wo se sick fröwen van vnser
beteringe. 2c. Denne schal eyn predicante wen de Epistole gelesen is vor dem̅
Euangelio vormanen dat volck Gade to danken vor alle wolda̅t / vnde besondergen
vor de früchte disses iares de he vns gegeue̅ heffe intosamelen / dar mede he
sick bewiset dat he sy vnse vader / vnde alse he sick annympt tidlick vns to vöden / so wil he
vns Christene syne kyndere ewich vorsorgen dorch Christum nach synem wörde vnde tosage. Id is
billicht dat me totiden vp dem predickstole vormanet vm̅ tidich weder dat dat kor
ne wol gedye vnde andere früchte / So were id io vn billich dat wy em / wen he syne gauen vele
edder wey nich gegeuen hefft / nicht scholden dancken. 2c. Dar vp schal he singen laten. Te
deum. 2c. ehr me dat Euangelion lest.
Alle sundage wille wy ock holden / alse stedes by den Christenen gewänlick is geweset / Dat
wy vnde vnse gesinde rowe mögen hebben / to samende kamen / singen vnde lauen Got / bëden vor
vns / vor vnse ouericheit / vor vnse vnde anderer lüde notrofft liues vnde der selen / dat wy
van dage to dage mehr erlüchtet werden in der erkentnisse vnde louen vnses HEREN Jesu Christi /
vnde dar mede ock thonëmen edder wassen in der leue vnses nëgesten / den anderen gut to dohn
vnde dat böse liden mit gedult. 2c. Besondergen dat wy denne mit vnsem̅ gesinde /
den gantzen dach öuer / mögen hören dat wört Gades vnde tom̅ sacramente gän /
vnde ruhm
|| [ID00130]
hebben Gades wört to betrachten / to lësen 2c.
Der hilgen Apostelen vnde Magdalene vnde Laurentij des hilgen kasten heren edder Diakens
gedechtnissen / scholen gelecht werden vp den nëgesten sundach na örem̅ kalender
dage / also dat me vlitich predigen schal dat Euangelium vam̅ sun dage alse vp
eynnen andern̅ sundach / vnde dem̅ io nichts affbreken / alle sanck
vnde misse schal ock syn vam̅ sundage / alleyne am̅ ende des
sermons / schal de predicante seggen / Myne frunde in Christo in disser weke plecht me gedenken
des hilgen Apostels N. van dem̅ lest me so in Euangelio / in Actis Apo. 2c. so
segge me ock so me wat wët kort vth waren historien vnde nicht vth lögen legenden.
Van den Apostelen kan me wol vth der historien der Euangelien vnde Actorum / wat nuttes seg
gen / wo se tom̅ ampte erwelet synt to predigen dat Euangelion / dar se inne
getrüw sint gebleuen bet int ende öres leuendes / alse Christus to en sede im̅
letsten auentmale don Judas wech was / Luce. xxij. Gy synt de mit my gebleuen synt in mynen
anuechtingen 2c. Dat wy ouers neyne affgödere maken van den leuen hilgen / alse sus lange /
scholen de pre dicanten vlitich predigen to tiden / wen id sick in den Euangelien vp etlike
sundage begifft edder sus anders / dat de Apostele lüde geweset synt gebrekelick alse wy / de
vakene van Christo werden gestraffet öres vngelouens haluen vnde vnrechte vohrnëment vnde
meyninge 2c.
Van Marie Magdalenen is genöch in den Euangelien / Van sunte Laurentio hefft Sanctus
Ambrosius wat gescreuen in libris officiorum / vn
|| [ID00131]
de is
eyn Diaconus edder Casten here geweset to Rome des hilgen Bissoppes Sixti / vnde vm̅ de trwheit synes amptes vnde der bekentnisse Christi vp der roste gebraden / he
dröch neyne platte edder Diaken rock / sonder was eyn Diaken / alse gescreuen steyt Act. vi.
vnde. i. Timo. iij.
Wen de predicante so kort am̅ ende des sermons wat nuttes tor bëteringe vth der
historien gesecht hefft / so schal he balde dar to seggen. We ouers dat Euangelion wil hören
predigen / welk me plecht to lësen van dissem̅ hilgen / de kame wedder morgen
edder ouermorgen / vp gewohnlike predick stunde / denne schal dat Euangelion geprediget werden
in de stede der dageliken lectien.
Sunte Joannis Euangelisten schal gedacht werden na der predige des druddendages im̅ winachten / Mit sulker wise kan me ock wol gedenken der historien Stephani / ex
Actis. Des andern̅ dages im̅ wynachten na der predige.
Van dem̅ feste Autoris / dem̅ disse Stadt eyn loffte gedän hedde
/ eyn licht mit groter pompe des Rades vnde offere to sunte Otilien to bringen / dar um̅ dat he disse Stadt beschermet hedde / vnde den namen vnde louen dar van gekregen
dat disse Stad in syner bescherminge sy / is id Christlik also vorordenet vnde angenamen / Dat
eyn Erbar Radt alle iar so vele geldes wil geuen in de Caste der armen lüde alse de
Vnchristlike pracht gekostet hefft / vnde des negesten sundages na Autoris / schal eyn
predicante na der Epistole vp stigen / vnde vormanen gade to danke̅ vor den sëgen
vnde bescherminge / vn de to bidden dat he vns vnde vnse Stadt vortan be ???lden wille / wedder
alle annechtinge liues vnde der selen.
|| [ID00132]
Wente Got scheppet / vorsorget / beschermet / erreddet vns / alse alle scriffte vnde
historien betügen / alse im̅ Psalm. ock steyt. Wen Got de Stadt nicht bewaret /
so is de wechters arbeid vor geues. Löue wy dat Got vnse vader is / so möte wy ock io löuen dat
neyne creature noch im̅ hemmele noch vp der ërden vns so loff hebbe alse Got /
worum̅ söke wy denne andere dar vp wy votrüwen?
Etlike seggen eyn gesichte sy gesehn dat Autor bauen der Stadt de vyende hefft afgekeret. Me
secht vele dat nicht wahr is / vnde sulke logene wert nicht ringer / besundergen wen se vp den
predickstöl kumpt vnde kan den Gotlosen papen gelt dregen / so prediken se / so scriuen se / se
nëmen dar nicht aff / ia se hebbent wol ërsten bedacht.
Edder is id wahr dat eyn gesichte gesehn is / so is id gewisse weset eyn Engel Gades / Wente
Got beschermet lande vnde stede dorch syne hylgen Engele / wen id de lüde ock nicht werdich
synt / alse me leset in Daniele dem̅ Propheten / vele mehr deyt he sulk by vns
wen wy to em ropen edder sus dorch den louen syn volk synt / alse du lesen macht in der
Historien Elisei. iiij. Regum. vi. ock in dem̅ Propheten Zacharia 2c. Wy swigen
nu wo de hilgen Engele sus den Christenen dënen möten vnde frowen sick vnses geluckes vnde
salicheit 2c.
Dar na vormanen dat volk / dat se offeren / to erholdinge der armen lüde in der armen Caste /
hebben se touorn̅ vnnutte offere vp dissen dach gegeuen / dat se nu geuen den
armen Gade ton eren /
|| [ID00133]
dar to schal gërne eyn Erbar Radt den
andern̅ eyn gut exempel geuen / in eyn tëken der danckbarheit 2c Dar vp schal me
singen Te Deum etc / vor dem̅ Euangelio / Misse / sanck vnde predige schal alles
vam̅ sundage sÿn. Mit sulker wise wert alle dinck van dem̅ dage to
Christlikem̅ gebruke gekeret / vnde Got kricht vor syne woldät syne rechte ere.
Sulk schal geschehn in allen paren.
Des sundages na Egidij im̅ iare. M. D. xxviij. is beslaten vnde
eyndrechtichlick angenamen alle Christlike ordeninge in dissem̅ boke bescreuen
vor vns vnde vnse nakomelinge / des sy Got gelauet dorch Jesum Christum ewichlick / Darum̅ schal alle ia̅r vp den sundach / eyn predicante sulke gnade vns
wedderuaren vohr holden / to danken Christo / vnde to bidden dat he vns helpe dar by tobliuen
to vnser vnde vnser kyndern̅ salicheit. An sulker danck segginge schal den
Christenen wol so vele gelegen syn / alse wen de Stadt beschermet is / doch beyde is vam̅ gnedigen vadere. Dar vp schal me singen Te Deum etc.
Des geliken des sundages na Valentini / schal me also Gade danken vor den sege vp de tidt
gegeuen / vnde bidde̅ dat vns vnde vnse Stadt Got vortan beschermen wille vnde
singen Te Deum / in allen paren.
Vam singende vnde lesende der Scholekynderen in der kerken.
|| [ID00134]
Vële de gelërt synt möten bekennen / dat id en tor lere vnde tor memorie geholpen hefft / dat
se in der iöget mosten singen psalme vnde etlike antiphen vnde Responsoria 2c. welk ock plach
mit guder mëticheit gewönlict syn in kleynen steden vnde ock in groten / alse noch / dar me
nicht singet horas Canonicas vnde andere dinck des neyn ende is / dat ock vordretlick is
geworden den presteren vnde beualen den drunkenen Chorschöleren.
Darum̅ wille wy sulke nutticheit vnsen kynderen ock hebben / dat se auent vnde
morgen singen vnde lësen alle dage / welk me plecht to nömen vesper vnde Metten / Vnde de to
vorne so geleret heb ben / scholen vnsen kynderen dat ock nicht vorgunnen / se scholen de
brugge nicht vpwerpen / wen fra me lüde ouer dat water willen nauolgen / Wat en geholpen hefft
/ wert anderen ock helpen / Vnde schal nu / dorch Gades gnade / mehr noch helpen / de wile id
mëtich schal vnde schickelick gehölden werden / dem̅ anderen studio vnscheddelik
vnde vn uorhindelick / dar to ock neyne antiphen / responso rium edder wat anders schal
gesungen edder gelesen werden / id sy denne alleyne vth der hilgen scrifft vnde nach der hilgen
scrifft meyninge. Dar vp scholen sehn de Scholemeystere / dat id nicht an ders to ga. Ock schal
nu bëter vlyt vohrgewendet werden / dat de kyndere dat latin dat se singen vnde lësen / leren
vorstahn. Mit sulker wise werden se gewanet tor hilgen scrifft / schyr mit spele gande /
Darum̅ schal id alle dage mit dissem̅ stucke geholden werden alse
hyr na steyt.
Alle werkel dage schal de Cantor to sunte
|| [ID00135]
Marten vnde de
Cantor to sunte Catharinen / mit allen iungen syner schole / in der kerke tor scholen be legen
/ gan / des morgens to achten / des auendes to twen / doch vp sulke tidt / dat de predige nicht
dar dorch werde vorhindert. De Costere in den bey den kerken scholen dar to lüden / vp tidt
alse en de Scholemeystere vnde predicanten dar suluest bevehlen werden. Dem̅
Cantor schal noch eyn van den gesellen helpen / dat se konen psalme singen vp beyden
Choren.
Des morgens scholen twe iungen vp eynner sundergen stede im̅ Chore anheuen
eynne antiphen / vnde balde na dem̅ anhëuende / scholen twe andere iungen / ock
vp eynner sundergen stede / anhëuen eynnen Psalm van den de me nömet de metten Psal me / nach
dem̅ tono der antiphen / Den suluigen psalm vnde noch eynnen edder twe dar to /
dar na se lanck edder kort synt / schal me vp beyden Chören / versch vm̅ versch /
latinisch mit dem̅ Gloria patri / vth singen dar to eynnen octonarium vth dem̅ Psalme. Beati qui sunt integri in via etc / mit dem̅ Gloria patri.
vnde dar vp de antiphen.
De Psalme scholen nicht ouergerumpelt wer den / sunder fÿn syllabatim pronuncicret / mit
eynnem gudem̅ medio / vnde dat vp dem̅ andern̅ Chore
nicht werde dat andere versch angehauen ehr dat vorneste vthe is. Jagen wert io neyn nöt syn /
me nëme deste weyniger psalme vnde singe de suluigen recht. Ouers dat vnbeschëdelike vnde
festlike monnekeslëpent lauet ock nemand de vorstand hefft. Ge lërde gesellen werden sick wol
hyr inne schicken mit mit den kyndern̅.
|| [ID00136]
Balde na der Antiphen / schal eyn iunge bereyt sÿn / vor dem pulmete dar me id wol hören kan
/ vnde lesen eynne latinische lectie vth dem̅ nyen testamente / sosse edder achte
regen lanck / nicht vele / dar na id de sententie liden wil / De lectie schal gelesen werden
mit sulkem tond alse me lectien plecht to lësen in der metten / dat ende ouers / alse me plach
enden wen me las eyn Prophetia / also / sol sol sol la sol fa fa. Jube Domine / edder / Tu au
tem Domine / daruen se nicht seggen / sonder scholen anheuen mit dem̅ titel des
bokes vnde des Capi tels dar vth se lësen also. Lectio sancti Euangelij secundum Mattheum /
capite primo / secundo 2c. Lectio Epistole beati Pauli Apostoli ad Romanos / capite duodecimo
etc / lectio Actorum Aposto lorum / capite quinto 2c. vnde in der auent lectie. Lectio libri
Geneseos / capite primo. In principio creauit Deus 2c. Item Lectio Esaie prophete capite etc.
Na dem̅ ersten iungen schal balde eyn ander vortan lesen / ock so / doch ane vohr
rëde / Vnde flux na dem̅ andern̅ de drudde ock so / Dat se to
samende vth lesen eyn halff capitel edder eyn gantz / darna de capitele lanck edder kort synt /
wente etlike capitele synt so lanck dat me wol dre morgen konde dar vth lësen. ix. korte
lectiones. Dat de kynder nicht dar mede beschweret werden / vnde so weynich deste vlitiger
leren / Na den dren schal de vërde iunge balde / wat de andern̅ latinisch hebben
gelesen / düdesch lësen / doch nicht mit gesange / sonder lude vn de slicht / alse me plecht
eyn Euangelion vp dem predickstole to lesen / nicht stamerende nicht hastich / nicht
vnuorstendich / sonder bedütlick / beschedelick / distincte vnde fÿn vth dem̅
munde vorstent
|| [ID00137]
lick. Darumb möten ock de Schat Casten
heren in allen paren vorschaffen / in de Scholen latinische vn de düdesche biblien.
Balde dar vp schal de Cantor alleyne singen dat erste halue versch vam̅
Benedictus / nach dem̅ tono der antiphen de he gedenket na dem̅
Benedictus to singen / Dat Benedictus schal geendet werden na gewänheit vp beiden Chören.
Na der antiphen late me de kyndere vp de kne vallen / vnde segge / Kyrie eleison Christe
eleison Kyrie eleison. Pater noster. De predicante spreke. Et ne nos. Ostende nobis Domine
misericordiam tuam. Responsio / Et salutare tuum da nobis. Dominus vobiscum. Oremus cum
Collecta. Rursum / Dominus vobiscum. Dar vp singen twe kyndere Benedicamus.
Dit alle wem̅ id gewanen wert / wert kume eynne halue stunde waren.
De Cantor schal den kynderen mennigerleye gude antiphonen leren / dat nicht vordrëtlick
stedes eynnerleye werde gesungen / Möt he doch sus alle dage eyne stunde mit den iungen singen
/ mit etliken wat behendes / mit andern̅ wat ringes vnde graues.
Des auendes edder to der vesper / schal id na aller wise mit der antiphen vohr / vnde mit den
ves per psalmen / doch ane den Octonarium / geholden werden alse des morges / De vehr lectien
ouers scholen syn vth dem̅ olden testamente / Dar na schal me singen de kostelen
hymnos feriales / alle dage eynnen / eder ock to tiden andere fyne hymnos Ambrosij / Prudentij
2c / der hilgen scrifft gelickma
|| [ID00138]
tich. Vnde na dem̅ hymno dat Magnificat / alse vam̅ Benedictus gesecht is. Dar na /
Kyrieeleyson. 2c.
Des hilgen auendes ouers vnde des hilgen dages tor vesper schal id ock so geholden werden in
allen vÿff groten paren / Wente denne schal eyn geselle in syne pare ga̅n / mit
den iungen de dar öre olderen hebben / Eyn predicante mach em de psalme vp eynnem Chore helpen
singen. Ouers na den lectien ehr me den hymnum singet / schal me singen eyn Responsorium / vnde
de vngelerden kyndere de ersten singen leren / scholen dat versch alleyne singen in dem̅ Responsorio / mit dem̅ Gloria patri. Na dem̅
Benedicamus schal me lesen. Nunc dimittis / lancksam / mtt eynnem̅ medio / doch
sine tono / vp beyden Choren de versche vm̅ schicht / mit dem̅ Glo
ria patri. Dar vp balde gesungen den hymnum tom̅ HEREN Christo. Jesu redemptor
seculi / verbum patris altissimi. 2c. mit gelikem̅ sange / vnde mit eynner langen
note edder pause wen eyn dimetrum vthe is / welck ock fÿn were in anderen hym nis to
holden.
Na dem̅ hymno / wen dat Amen gesungen ls / so late me de kyndere by paren
tuchtich vth der kerken gan / vnde vp dem̅ kerckhaue geue me en vorlöff. 2c. Wen
se ouers vp sulke hilgeauende vnde hilgedage scholen in öre pare kamen / so lere me se dat se
sick nicht samelen vp eynne stede in der kerken vnde driuen böuerye / sunder eyn iewelick nëme
lëuer mit sick synen Psalter / edder syn Nye testamente / edder wat anders / vnde lese in
eynner banck
|| [ID00139]
edder stede / so lange dat na dem̅ lüdende de geselle vth der Scholen kumpt / vnde kloppet mit dem̅ stocke im̅ Chore / denne scholen se tüchtich int Chör gän. 2c.
Des sundages vp den morgen / wen me den Catechismon hefft in den paren geprediget vnde eyn
düdesch lët dar na gesungen / scholen dar bereyt syn / alse des auendes to vorne / de kyndere
de in de pare hören mit örem̅ gesellen / vnde lesen latinisch vp beyden Chören /
lancksam / sine tono vm̅ schicht den Catechismon / mit disser wise.
De geselle schal ersten mit lancksamem̅ vnde middelmateschem̅
stemmen spreken.
Hec sunt precepta domi ni dei nostri.
Na dem̅ suluesten stemm̅en scholen de kyndere alleyne / lancksam
vnde beschedeliken / vp beyden Chören vm̅ schicht / eyn iewelick Chor syne rëge
lësen / alse hyr de rëgen na synt gescreuen.
Ego sum dominus deus tuus / Non habebis deos alicnos coram me.
Non assumes nomen domini dei tui in vanum.
Sabbatnm sanctificabis mihi.
Honora patrem tuum et matrem tuam / vt sis longaeuus super terram.
|| [ID00140]
Non occides.
Non maechaberis.
Non furtum facies.
Non lo queris contra proximum tuum falsum testimonium.
Non concupisces domum proximitui.
Non concupisces vxorem eius / non seruum / non ancillam / non bouem / non asinum / nec omnia
quae illius sunt.
De kyndere vm̅schicht alse touorn̅
Credo in Deum patrem / omnipotentem / creatorem coeli et terre.
Et in Jesum Christum / filium eius vnicum Dominum nostrum.
Qui conceptus est de spiritu sancto / natus ex Maria virgine.
|| [ID00141]
Passus sub Pontio Pilato / crucifixus / mortuus et sepultus / descendit ad inferos.
Tertia die resurrexit a mortuis / ascendit ad coelos / sedet ad dexteram dei patris
omnipotentis.
Inde venturus est iudicare viuos et mortuos.
Credo in spiritum sanctum.
Sanctam ecclesiam catholicam / sanctorum communionem.
Remissionem peccatorum.
Carnis resurrectionem.
Et vitam eternam / Amen.
De kyndere.
Pater noster qui es in coelis.
Sanctificetnr nomen tuum.
Adueniat regnum tuum.
Fiat voluntas tua / sicut in coelo et in terra.
Panem nostrum quotidianum da nobis ho die.
|| [ID00142]
Et dimitte nobis debita nostra / si cut et nos dimittimus debitoribus nostris.
Et ne nos inducas in tentationem.
Sed libera nos a malo / Amen.
De kyndere.
Ite in mundum vniuersum et prae dicate Euangelium omni creatur ac.
Qui crediderit et baptizatus fuerit saluus erit.
Qui vero non crediderit condem nabitur.
Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra.
Euntes ergo docete omnes gentes / vt seruent omnia quecun??? ego pre cepi vobis.
|| [ID00143]
Baptizantes eas in nomine patris et filij et spiritus sancti.
Et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus / vs??? ad consummationem seculi.
Nisi quis renatus fucrit ex aqua et spiritu / non potest introire in regnum dei.
Quod natum est ex carne caro est / et quod natum est ex spiritu spiritus est.
De kyndere.
Dominus noster Jesus Christus / vescentibus discipulus / in ea nocte qua traditus est /
accepit panem /
|| [ID00144]
Et cum gratias egisset / fregit / dedit??? discipulis suis / et ait.
Accipite / comedite / hoc est corpus meum quod pro vobis datur.
Hoc facite in mei commemorationem.
Similiter et calicem post quam caenauit accepit / et gratijs actis / dedit illis /
dicens.
Bibite ex hoc omnes.
Hoc poculum nouum testamentum est in meo sanguine / qui pro vobis effunditur in remissionem
peccatorum.
Hoc facite quo ciescun??? biberitis in mei commemorationem.
Quo ciescun??? enim comederitis panem hunc / et biberitis poculum hoc / mortem domini
annunciatis donec venerit.
Wen de Catechismus latinisch so vp beyden Chören vm̅schicht gelesen is van den
kyudern̅ / so schole̅ balde bereyt stän. ij. iunge̅
/ de de antiphen an heuen / vnde twe de den Psalm anheuen / dat me singe Psalme mit eynnem
edder twe octonarijs / vnde lese lectien / alse touorn̅ gesecht is. Na den
lectien schal me singen eyn Responsorium / vnde de kleynen kyndere scholen midden im̅ Chore tosamen kamen
|| [ID00145]
vnde singen dat vers vnde
dat Gloria patri. Dar na schal me singen Te deum laudamus latinisch / dat mach me ock to
etliken tiden vp den Orgelen spelen / alse ock tor Vesper den Hymnum vnde Magnificat.
Na dem Te deum. Kyrieeleyson vt supra cum Collecta et Benedicamus. Dar na scholen de kyndere
ruhm hebben vor der Missen eyn weynich heym to gan. Darum̅ möt me dat Te deum vp
den Orgelen nicht lange spelen / besundergen des wynters.
De leyen de vp disse tidt lust hebben in der kerken to syn / de mogen gän in de kerken dar me
vp disse tidt prediget vnde hören Gades wört. Willen se gerne Te Deum laudamus / düdesch singen
/ alse se ock gërne scholen dohn / so singen se des namiddages wör me prediget / dar hebben se
rumes genöch to singen / so doch dat dat singent der predike wike Sulke latinische gesenge
werden den leyen öre düdesche gesenge nicht vorhindere̅ / wente se werden
gesungen werden wen de leyen in der kerken mit predigen tohören nicht to schaffen hebben / se
werden doch sus genöch düdesch to singen krigen. Wente vor allen sermonen vnde na allen
sermonen scholen se singen / vnde dat meyste van der Missen.
Wen ouers wör eyn sermön schal geschehn / vnde dar suluest singen de kyndere vesper / so
schal id so to gän / De Psalme scholen de kyndere latinisch singen vnde de lectien lësen / alse
gesecht is / de wile sammelen sick de leyen / Balde na den lectien / scholen de leyen vnde
scholere vm̅ schicht singen eyn düdesch lët edder eynnen düdeschen Psalm.
|| [ID00146]
Dak vp schal volgen de predige.
So hebben id de hilgen Bisschope edder prestere wandages geholden / Wen öre volk to samende
quam / so las me där vnde sanck wat gudes vth der hilgen schrifft / de??? volke to beteringe /
alse noch na wiset de singende Misse / Vnde de Bisschop trat vp / vnde lerede dat volck / vnde
lëde em vohr / vth der hilgen scrifft / nicht eyn gantz Caput / sunder eyn part van dem̅ Capite / welk me darum̅ hefft genömet Capitulum / dat is / eyn kleyn
Caput edder eyn part van dem̅ Capite. Also synt noch vorhanden de Homilien der
Doctorum / dat synt predi gen / alse se dem̅ volke de Euangelia geprediget heb
ben. Augustinus hefft de gantzen Psalter synem̅ volke geprediget / alse dat grote
bock Augustini be tüget / welk vp den Psalter gescreuen is. Item he hefft sermones gedän de
verbis Domini / Item de verbis Apostoli. Des geliken Ambrosius ock / Chry sostomus vnde de
anderen alle etc. So lange dat andere prestere edder Bisschoppe / wen de / de Pau lus bescriuet
/ synt geworden / De hebben mit ören monneken vnde papen dat Capitulum in de bedeböke gebracht
/ dat se also mit eynnem̅ Deo gratias dar van könen kamen / scholden se dat
Capitulum vp den predickstöl bringen / so wolde id mehr moye kosten.
Darum̅ is ock alle vnse kynder singent / ock wen me nicht prediget vp de stunde
/ dar hen g???tel
|| [ID00147]
let / dat se nicht alleyne dar dorch
geöuet werden vnde gewennet tor hilgen scrifft / sonder ock so etlike andere in der kerken
weren / mögen to hören lectien latinisch vnde düdesch / nach örem̅ vorstande /
alse Paulus leret. i Corin. xiiij.
Wen nu de predige vnder der vesper / alse gesecht is / vthe is / so schal me wedder eyn
düdesch lët singen na dem̅ bëde. Dar mede geyt dat meyste volck wech. So scholen
de kyndere den hymnum vnde Magnificat etc vortan singen / dar to mach me vp den Orgelen spelen.
Dat Responsorium ouers mögen se denne anstän laten / dat id nicht to lange ware. Sulke vesper
wert alleyne tho vallen des hilligen auendes / wör de Superattendente vn de syn adiutor
predigen werden.
Wen de kyndere des sanges gewanet werden / so schal de Cantor en dre Responsoria leren / dat
de gesellen mit en singen des hilgen auendes eyn / dat ander des hilgen morgens / dat drudde
des andern̅ auendes / dat so de kyndere deste mehr leren singen. De Cantor mit
den gesellen / scholen sick ock in den antiphenen vnde Responsorien vnde hymnis schicken nach
dertidt vnde nach den Festen / doch dat vth der hilge̅ scrifft sy desanck / edder
sus ni cht vnchristlick. Sulck kan me wol vth den sanckböken vth notëren / dat me id des
anderen iares wedder kan singen / so me nicht bëters wet edder hebben kau
|| [ID00148]
Dar to scholen se ock geschicket sÿn mit den lectien vth dem̅ olden testamente / dat se de kyndere wisen vp de böke / dar vth se mögen leren de
historien / vnde gude leren / vnde prophetien / Darum̅ mögen se wol vële Capitele
vngelësen laten / den kyndern̅ nicht sundergen dënstlick. Dat nye testament schal
gantz gelesen werden.
De Scholemeystere scholen ock vlitich dar vp sehen / dat vp etlike tide vnde feste de
dageliken kercklectien nabliuen / vnde sunderge lectien werden gelesen / de sick wol rymen mit
den festen vnde sundergen tiden / id sy des auendes edder des morgens / vth dem olden edder
nyen testamente / dar is nicht angelegen / alleyne dat id ordentlik to ga / to beteringe der
kyndern̅. Also mach me van Dominica Judica bet vp Paschen / des auendes vnde
morgens lësen laten vth den vehr Euangelisten / wat gescreuen is vam̅ lidende
Christi / vnde dar manck ock dat. xiij Capitel Joannis. De paschen wëke öuer / wat de vehr
Euangelisten van der vpstandinge Christi gescreuen hebben / dar to den sermon Christi na dem̅ letsten auentmale gedän / welken Joannes bescrifft. Cap. xiiij.xv.xvi.xvij. so
lange na Paschen dat se den vthlesen des auendes vnde morgens. Vppe Ascensionis Act. 1. Vp
Pynxten dat andere Capitel / dat drudde / dat vehrde edder mehr / ex Actis Apostolorum. Vp
Wynachten vth dem̅ Luca / vnde etlike prophetien üth dem Propheten Esa. ix. xi.
xij. xxv. xxxv. xl. vnde schÿr vortan wat me wil vs??? ad finem libri. Item Ezechielis.
xxxiiij. Michee. iiij. vnde. v. vnde andere Prophetien mehr. Des geliken mogen se ock vp andere
tide dohn / vnde vorordenen
|| [ID00149]
wat nutbares den iungen to lesen
/ vnde achten dar vp dat de iungen io bescheydelick leren lesen / vnde merken vnde mit rechter
wise lësen de cola / comma ta / vnde periodos / vnde interrogationes / vnde wen se pausëren /
de monasyllaba vnde indeclinabilia etc. Sulke texte ouers wen de vele synt / vp sunderge tiden
gelësen / kan me wol stän laten wen se wedder vohr vallen in den dageliken lectien.
Den Psalm / Beati qui sunt integri in via 2c schal me des morgens / neuen den anderen Psalmen
/ so vordehlen / dat he vth kumpt vm̅ de drudde wëke / dat kan also geschehn. Des
sundages wen me en anuenget / so schal me singen twe octonarios / doch mit eynnem̅ Gloria patri. Vppe den anderen twen sundagen vnde allen werkeldagen men eynnen octonarium /
so kumpt he vth / dat me en des vehrden sundages mit twen octonarien to singen wedder
anuenget.
Van der Missen.
Got eyn vader aller bermherticheit / dön he wuste dat wy so iamerlick vorlaren / vnde vm̅ der sunde willen des düuels ëgene weren / vnde in syn strenge richte so geuallen /
dat wy nicht mochten erredet werden dorch vnse wÿsheit / vorstand / vormöge / werke / ia dorch
neyne creature noch im̅ hem mele noch vp der ërden / also ock noch wy vns nicht
erredden konen van eynner sunden / hefft nicht vorschonet synem̅ eyngebaren
natürliken söne / alse Paulus se ???t Roma. viij. sonder hefft en vor vns
|| [ID00150]
allen gegeuen in den döt / dat wy dorch sÿn vordenst vnde werck
/ dat is / dorch syn blut / döt vnde vpstandinge / scholden erlöset werden van vnsem̅ dode vnde vordömenisse / dorch vnse erff sunde vnde andere vordënet / vnde also
dorch dat werck vnde nöchdönt Christi genöch wurde gedän dem̅ stren gen richte
Gades / vor welkem̅ vnse vordenst nicht gelden wil / de wile wy de helle vordënet
hebben. Wente id is io nicht mogelick / dat wy vns suluest scholden erredden vth des düuels
gewalt / de alse Christus secht eyn forste is disser werlt / vnde so ent lopen dem̅ gestrengen richte Gades / de wile wy io nicht mehr synt wen flesch vnde blut / arme /
vorlarene sundere vnde vordömede lüde.
Sulke gnade hefft vns syn sone / vnse HERE JESVS CHristus / eyn mäl im̅ crütze
vorworuen / alse eynnen ewigen vnbegripeliken schadt. Dat vns ouers sulk eyn schadt nicht
vorborgen bleue / sonder mochte vnse ëgene werden / hefft he vns gesand vnde predigen laten syn
hilge Euangelion / welck vns afwiset van vnsem vordenste / Philip. iij. vnde van mynschen
settingen vnde leren Colo. ij. Matth xv. vnde gifft tüchnisse van Christo Joan. xv. vnde
synem̅ blude Roma. iij. Dat wy dorch dat gepredigede Euangelion leren Christum
erkennen vnde löuen in en / vnde he also dorch den louen vnse ëgene sy. Wen he denne dorch den
louen in vns wanet vnde vnse ëgene is / so is ock dorch en Got de Vader vnse ëgene / vnde konen
alse geleuede kyndere vam em bidden allent wat vns tom̅ liue vnde tor selen nöt
is / alse vns Christus ock leret mit dem̅ Vader vnse / Wen kan doch sulke gnade
vth spreken de wy hebben dorch dat Euan
|| [ID00151]
gelion so wy
löuen? Van welker gnade Christus al so secht Joan. iij. So hefft Got de werlt geleuet / dat he
synen eyngebaren söne dar hen gaff / dat alle de in en gelöuet nicht vorderue sonder hebbe dat
ewige leuent. Wente Got hefft nicht synen eyngebaren söne in de werlt gesand / dat he de werlt
schal vordömen / sonder dat de wexlt schal salich werden dorch en.
Also werde wy nu / de wy flesch vnde blut synt / dorch den louen Christo ingeliuet / de vm̅ vnsen willen is flesch vnde blut geworden / vnde werden mit em gantz eyns / alse
man vnde wÿff synt eyn lÿff / Ephe. v. Dat is dat ëtent synes flesches vnde drinck nt sines
bludes dar van he so vele rëdet Jo. 6 Wen wy löuen dat Christus vm̅ vnsen willen
is geworden eyn warhafftich mynsche / vnde dat suluige flesch vnde blut welk he vm̅ vnsen willen hefft angenamen / hefft vor vns geoffert synem̅ vader im̅ crütze in den döt / so ëte wy syn flësch vnde drinken syn blut warhafftigen /
vnsichtliken / alleyne dorch den louen / vth der predige des Euangelij begrepen / vnde werden
em warhafftich ingeliuet / also dat he bli ue in vns vnde wy in em / vnde hebben dar dorch dat
ewige leuent / Amen. Wat bedarue wy mehr? Nichts.
Noch hefft sick Christus nicht benögen laten dat he vns so rikelick let to seggen / vnde
gifft vns ock dorch de predige des Euangelij sulke gnade / alse gesecht is / sunder hefft vns
ock dar to ingesettet / beualen vnde gegeuen de twe vthwendige sacramente / in welken vns nicht
anders ock vohrgeholden wert wen dat hilge Euangelion van Christo / vnde wert vns darinne
gewislik Christo ock
|| [ID00152]
to ëgene / so wy löuen vnde holden vns
an dat beuehl Christi / alse he vns de sacramente beualen hefft. Dat wy io gesterket vnde
getrostet sÿn / dat Christus wil mit vns handelen vnde vnse ëgene sÿn alse he vns tosecht vnde
holt ock wen wy löuen dem̅ Euangelio.
Wente disse beyden sacramente synt ock anders nicht wen dat Euangelion / ouers dat Euangelion
is dat wort Gades vnde tosage alleyne / de sacramente ouers synt dat wort Gades vnde eyn
vthwendich tëken tosamende / dat ick höre dat wort vnde beuehl Christi / vnde sehe vnde bruke
dat vthwendige tëken / nach dem̅ louen vnde beueh le Christi / my sunder twiuel
tor salicheit. Ane dat wort vnde beuehl Christi weren de sacramente nichts. Sus were de water
döpe alleyne eynne wa ter döpe / vnde brot brot / wyn wyn.
Nu ouers Christus gesecht hefft. So eyn nicht wert wedder gebarn̅ vth dem̅ watere vnde dem̅ geiste / so kan he nicht ingän int rike Gades /
beualen dat wy scholen löuen dem̅ Euangelio vnde laten vns döpen im namen des
vaders vnde des sö nes vnde des hilgen geistes / dat wy io gewis scholen syn / dat vns Got vor
syne leuen kyndere in Chri sto hefft angenamen. So late wy vns döpen in Christum vnde in synen
döt im̅ namen des vaders vnde des sones vnde des hilgen geistes / alse touorn̅ van der döpe gesecht is.
Des geliken ock secht he van dem̅ sacramente synes liues vnde bludes. Nemet /
etet / dit is myn lÿff dat vor iw gegeuen wert. NEmet drin
|| [ID00153]
ket alle / disse dranck is myn blut / dat vor iw vorga ten wert to vorgeuinge der sunden
/ Sulk doht to myner gedechtenisse. Dar sehe wy brot vnde wyn / ouers vm̅ des
wordes willen dat wy där hören / bekenne wy dat dar sy dat liff vnde blut Christi / vnde ëten
vnde drinken dat to Christus gedechtnisse / alse he beualen hefft. Da is io dat rechte
Euangelion / dat wy löuen vnde vorlaten vns dar vp / dat Christus syn liff vor vns in den döt
gegeuen hefft / vnde syn blut im̅ crütze vorgaten / vm̅ neyne
andere orsake / sonder alleyne to vorgeuinge vnser sunden. Sulk Euangelion wert vns in
dissem̅ sacramente vohr gelecht mit dem̅ wörde vnde beuehle
Christi.
Wen dat sacramente des liues vnde bludes Christi recht gebruket wert / alse id Christus to
bru ken beualen hefft / so is ock dat hilge Euangelion Christi recht im̅ bruke /
dat vth erkand werde de bermherticheit vnde salicheit vns van Gade dem̅ Vader in
Christo gegeuen / dat wy also hengen mit dem̅ herten nicht an vnser rechticheit /
sonder alleyne an der rechticheit Gades in Christo.
Dat Euangelion prediget vns doch in vnsen sunden / nöden vnde angesten / neynen grotteren
tröst / wen dat Christus (de nu regëret ouer alle in der hehrlicheit synes vaders im̅ hemmele vnde vp erden) syn lÿff vor vns in den döt gegeuen hefft / vnde syn blut
im̅ crütze vorgaten / darum̅ dat vor vnse sunde vnde ouertredinge
scholde genöch gedän sÿn / vnde se nummer mehr gerekent edder vor Gade gedacht scholde
werden.
Sulk Euangelion hörestu hyr in der institutien edder beuehle / dar mede Christus dit
sacra
|| [ID00154]
mente beuehlet / Wente he secht. Dit is myn
lÿff dat vor iw gegeuen wert / Dit is myn blut dat vor iw vthgehaten wert tor vorgeuinge der
sunden. We wolde nu vortwiuelen vm̅ syner sunde willen / wen he höret sulk eyn
Euangelion / dat is / gude bö deschop edder vorkundinge / so verne he dem̅ löuen
kan to beteringe synes erdomes vnde sunden?
Dar to wil ock Christus dat me dit sacramente nicht bruken schal / dat is / ëten vnde drinken
/ alse he beualen hefft / ane vorkundinge sulkes Euan gelij van Christo. Wente he beuehlet vnde
gebut io dar by also / Sulck doht to myner gedechtnissen / dat is alse Paulus vthlecht. So
vakene gy ëten dit brot vnde drinken dissen dranck / so schole gy vorkundigen mynen döt / so
lange bet dat ick my wedder apenbare tom̅ iungesten dage. Den döt Christi
vorkundigen / is apenbar predigen de vorgeuinge der sunden vnde ewige salicheit dorch den döt
Chri sti / wedder alle lögen predigen / de vns mynschlike rechticheit vnde monnike tand ane
Gades wort erdichtet hebben.
Sulke predige van Christus dode vnde blut vorgëtinge / schole wy hören / vnde de suluige
manck vns vorkundigen / in vnsen hüsen dar van rë den / vnde vnse kyndere vnde gesinde leren /
wen wy tom̅ sacramente gän vnde hebben gegän / alse uu vele frame Christene in
ören husen lesen dat nye testamente vnde andere gude Euangelische lere vor sick vnde öre
kyndere vnde gesinde / Apenbare predige ouers schal me in der kerken hören van den de dar to
beropen vnde ordentlick geuordert synt.
|| [ID00155]
Dat het denne de rechte Commemoratio edder gedechtnisse Christi / alse Paulus leret / also
vvn Christo reden / wat he vor vns geda̅n vnde gelëden hefft / löuestu der
vorkundinge edder dem̅ redende / so bustu salich vnde ane sunde / wente dorch
sulken louen werden alle sunden vorgeuen.
Darum̅ wen dat Euangelion recht van Chri sto vnde vp Christum geprediget wert /
vnde dat sacramente im̅ rechten bruke by vns geyt / alse Chri stus beualen hefft
/ so is den Christenen nutte / gut vnde tröstlick / dat se vakene tom̅ sacramente
gän / alse Christus secht. So vakene gy dat dohn so doht id to myner gedechtnisse.
De sick dar vohr schüwen vm̅ etliker mutwil liger sunde vnde schande willen /
de dohn io recht dat se dar nicht to gän / oners se dohn nicht rech dat se nicht trachten tor
bëteringe / de wile en so rikelick in Christo Gades gnade wert to gesecht. Sulke gan vnwerdich
tom̅ sacramente / alse Paulus secht / dat se schuldich werden des liues vnde
bludes Christi / vnde ëten vnde drinken sick suluest dat richte / Dat is / de verdömenisse.
Dat ouers frame herten mit fulken worden nicht werden affgeschrecket vam̅
sacramente / welk de meyninge Pauli nicht is geweset / is im̅ Paulo klär
vthgedrucket wat dat vor lude weren / de he aff schreckede dat se nicht scholden vnwerdich
tom̅ sacramente gän. Etlike makeden secteu vnde partyen in der lere / vnde
bleuen nicht by dem̅ reynen Euangelion / also dat se sick haderden vnde spreken /
etlike / Ick bun Paulisch / etlike / Ick bun Kephisch / etlike / Ick bun Apollisch / etlike
|| [ID00156]
misbrukeden ock tom̅ hadere des namen Christi vn
de sëden / Ick bin Christisch / alse me lest. i. Cor. i. Sulk hader vm̅ der lëre
willen (alse id stedes to vorderue des Christenen louens gedyet / wen me nicht blifft by dem̅ reynen vnde vnuoruelschedem̅ worde Gades) gedyede vpt letste dar hen
/ dat etlike vorlökeden de vpstandinge der doden / alse me lest. i. Corin. xv. dar stund
wehrlick in vare de gantze Christene loue / Dar to so weren ock etlike de noch nicht sick
gebëtert hedden van örer vn reynicheit / hurerye / schande / hadere / hate / nide / vprore etc.
alse me lest. ij. Corin. xij. Item dar to plegen se ock / wen se tom̅ sacramente
to entfangen to samen quëmen / eyne gude Christlike collatie anrichten / vnde ëten vnde drunken
ehr se dat sacramente nëmen / alse Christus im̅ letsten auentmale mit synen
iungern̅ gedän hadde / De collatie was eynne tidlanck darum̅ gut /
vnde hëte des HEREN auentmäl / dat de riken de armen to sick setteden vth lëten se mit sick
ëten vnde drinken. Ouers alse se Paulus schald / was de collatie Vnchristlik gewurden / alse by
vns mit den Vnchristliken bruderschoppen is geschehn. Wente de riken ëten dar vnde drunken sick
vul / vnde lëten de armen to schan den dar by hungerich stän / wen se harreden na dem̅ sacramente / welk me plach togeuen vnder vnde na der collatien / alse me lest. i.
Cor. xi. Noch mehr / etlike weren ock de afgöde offer ëten vnde drunken / wen se Christus liff
vnde blut im̅ sacramente hadden gegëten vnde gedrunken / alse me lest. i. Cor. x.
Item de wile Christene scholen leuer vnrecht van andern liden wen andern dohn / noch weren dar
etlike de mit handele anderen lüden / ia ock ören ëge
|| [ID00157]
nen brudern / vnrecht deden / dar vth hader vnde rechtgand wurt vor den Vnchristenen
richtern / dar vth denne eyn spot wurt des Euangelij / dat de Euangelische lüde vnder eynander
sick ock vnrecht dohn vnde haderen tosamende / alse me lest. i. Corin. vi. Wy swigen van dem̅ mutwilligen de syne ëgene stëffmoder to echte genamen hadde. i. Cor. v.
Van sulken allen segge wy vnde bekennen fry lick / dat se vnwerdich tom̅
sacramente gän / wen se nicht sick bëtern willen. Dat suluige bekenne wy ock van allen den
vnwillich dar to gän / vnde bleuen sus wol dar van / wen se des Pawestes gebot ed der sus
schade vnde schande nicht fruchteden.
De ouers dat Euangelion Christi lëff hebben / vorlaten sick dar vp dat Christus vor se gestor
uen is / haten nemande / sonder willen richtich vnde redelick handeln / dat böse vormiden /
vnde dem̅ negesten gut dohn vnde syn beste wëten / vnde geduldich syn / so vele
Got wert gnade vorlyen / wo kranck se ock noch synt im̅ louen vnde lëue vnde
gedult / wo sundich vnde gebrecklick se ock noch synt in velen stucken / darum̅
se ock stedes möten bëden / Vorgiff vns vnse schuld etc / worum̅ scholden de
nicht uakene tom̅ sacramente gän? Is doch Christus vm̅ sulker
sundern̅ willen in de werlt gekamen / vnde nicht vm̅ der
rechtuerdigen willen / Vnde Christus lauede de Apostele / na der entfanginge des sacramentes /
alse Judas wech was / dat se mit em gebleuen weren in synen anuechtingen / vnde sëde en to dat
se ewich scholden by em bliuen / alse gescreuen steyt Luce. xxij. welkerer loue doch in der
|| [ID00158]
suluigen nacht nicht vaste stund / den se alle den HEREN
vorlëten / welk se nicht gemeynet hadden.
Dat is dat Paulus secht. De mynsche pröue sick suluest vnde ëte so van dem̅
brode / vnde drinke van dem̅ kelke. So is de mynsche wol gepröuet / wen he löuet
dat syne sunde em vorgeuen werden / darum̅ dat Christus syn blut vorgaten hefft /
vnde wil by Gades wörde bliuen / vnde syne feyle gerne bëteren. Dar to roppet er Got an im̅ namen Christi.
Darum̅ is id nicht gut / dat etlike sick alto sere we nnen vam̅
sacramente to nemen. Wente id schinet dat me leret den beuehl Christi / vns salich /
touorachten / gel???ck efft dar nicht ane gelegen were. Gut is id ouers vnde salich dat wy
vakene dar to gän / wen wy dar to gän alse Christus beualen hefft. Wente Christus secht. Dit is
myn lÿff dat vor iw gegeuen wert. Dit is myn blut dat vor iw vthgegaten wert tor vorgeuinge der
sunden.
He secht vor iw / dat is / iw to gude vnde salicheit / vnde nicht / Wedder iw. Darum̅ darue gy nicht dar vohr schüwen / alse vohr eyn schedelick dinck / sunder id is
tobegerende dat gy id nach mynem̅ beuehle annëmen.
Vnde wo wol / de wörde Christi. Dat vor iw gegeuen wert / dat vor iw vthgegaten wert /
gedüdet werden van den Christenen / vp dat crütze vnde den döt des HEREN / Dat he syn lÿff vor
vns gegeuen hefft in den döt / vnde syn blut vor vns
|| [ID00159]
vthgegaten im̅ crütze / to vorgeuinge vnser sunden / alse ock denne recht gedüdet
is / wente alle wörde des sacramentes lüden vp den döt Christi / alse Christus ock beualen
hefft / dat me schal ëten vnde drincken to syner gedechtnisse / dat is / dat me schal
vorkundigen synen döt / Doch kan dat ock mit rechte nëmand wehren / dat me sulke wörde ock
nicht mochte vorstan van der iegenwerdigen geuinge des liues Christi / vnde vthgëtinge des
bludes Christi im̅ sacramente / alse ock etlike gelërde lüde gedüdet hebben.
Wente so secht Ambrosius / alse id wedderhalet wert im̅ decreto / de
consecratione distinctione secunda / im̅ Capitele / Si quotiescunq???. Is id wahr
/ dat dat blut Christi / so vakene id wert vthgegaten / werde vthgegaten tor vorgeuinge der
sunden / so schal ick id billick alle tidt nëmen / de wile ick alle tidt sundige / schal ick
alle tidt nëmen arstedye / Dat Ambrosius dar redet vam̅ sacramente / is klar vth
den wörden vnde dar to vth synem̅ boke de sacramentis / dar dat vth genamen is.
Item / Er libro sententiarum Prosperi / alse darsuluest im̅ decreto steyt im̅ Capitele / Cum frangitur. Wen de hostie tobraken wert / vnde dat blut vth dem̅ kelke in den munde der löuigen gegaten / wat wert anders denne betëkent wen de
offeringe des HEREN liues im̅ crütze / vnde de vthgëtinge synes bludes vth der
siden? Item / Ex hontilia paschali Gregorij / alse darsuluest im̅ decreto steyt /
im̅ Capitele. Quid sit / Sÿn blut wert nu nicht in de hende der vnlöuigen /
sonder in de munde der gelönigen vorgaten.
|| [ID00160]
Dar hörestu dat sulke lüde edder doctores rëden dat ock dat blut werde vthgegaten vth dem̅ kelke in de munde der louigen / vnde wisen dar mede vp de vthgëtinge des suluigen
bludes / de eyn mäl to vnser erlosinge geschehen ist im̅ crutze / Wy schwigen nu
dat sulke sproke nicht wol lüden vor de lenen de den leyen den kelck des HEREN vorbë den.
Sulke meyninge is sere klar van dem̅ brode vth dem̅ Paulo / dat
me van dem̅ kelke nicht twinelen darff / Wente he bringet dat wört Christi also /
Dit is myn liff dat vor iw gebraken wert / vnde touorn hefft he gesecht. Jesus nam dat bröt
vnde brack id. Vnde im̅ vorigen Capitcle. Dat bröt dat wy brëken / is dat nicht
dat vthgedehlede lÿff Christi? Dat du io mogest sehn dat de brekinge dar höre vp de
iegenwertige vthdehlinge des liues Christi im̅ sacramente / worum̅
scholde ock nicht dar hen hören de vthgetinge / wen vthgegaten wert vth dem̅
kelke dat blut des HEREN in de munde der lönigen?
Christus lÿff is vor vns gegeuen im̅ crütze / vnde syn blut is dar vor vns
vorgaten eynmäl / dar mede is vns vorworuen vorgëuinge vnser sunden / dar hen höret ock de
gedechtnisse de Christus hyr vns beuehlet. Ouers wat hadde wy van sulker offeringe / dar mede
he vns im̅ crütze vorsönet hefft / gewust / wen he se vns nicht apenbaren hadde
laten vnde vthdehlen vnde to ëgene maken / dorch de predige des Euangelij?
|| [ID00161]
Neuen dem Euangelio / also gesecht is / gifft he vns ock de tekene / de me nömet sacramenta /
alse de döpe eynmal / darum̅ dat men eyn Christus is vnde eyn döt Christi in
welken wy gedöpet werden / vnde dat sacramente sines liues vnde bludes vakene / darum̅ dak wy vakene vorkundigen scholen den döt des HEREN / In der döpe wert de döt Chri
sti vnse ëgene / Dat wy ouers dat nicht vorgeten / vnde laten vns voruören vp Monnike lögene /
vnde vp vnse ëgene rechticheit dorch mynschen lere vnde gebade / schole wy vakene tom̅ sacramente gän tor gedechtnisse Christi / dat wy den döt des HEREN vorkundigen /
vnde laten by vns io nicht anders gëlden to vorgeuinge der sunden / wen des HEREN döt vnde blut
alleyne.
Alse nu syn lÿff vnde blut vns to gude gegenen is im̅ crütze / also wert id vns
ock to gude gegeuen dorch de predige so wy löuen / vnde dorch de sacramente wen wy der bruken
alse Christus beualen hefft / Wente Christus secht. Dit is myn lÿff dat vor iw vnde nicht
wedder iw gegeuen wert. Dit is myn blut dat vor iw vnde nicht wedder iw vthgegaten wert / Wert
id vor vns vthgegaten / so twiuele wy ock nicht dat id vns dëne tor vorgeuinge der sunden / so
wy anders louen den wörden Christi dar mede he vns dit sacramente beuehlet.
Is dat blut Christi im̅ crutze vthgegaten tor vorgeuinge der sunden / so is id
werlick myne vorgeuinge der sunden wen id to my kumpt vnde wert dorch den louen myn ëgen /
Dorch dat Euange lion my geprediget wert id myn ëgen so ick löue /
|| [ID00162]
ock dorch de sacramente wen ick se bruke alse Christus beualen
hefft / Wente id sy alleyne mit der prege des Euangalij / edder ock dar neuen mit den
sacramenten Christi / so wert doch dorch de wörde Christi van my geuordet dat ick schal löuen
vorgeuinge der sunden dorch dat blut Christi Rom. iij. Gelöue ick / so hebbe ick / de loue
welke̅ me vatet vth Christus worde kan nicht feyle̅. Dar to nëme
ick ock vor my suluest dat tëken der salicheit / welk is nach dem̅ wörde Christi
dat lÿff vnde blut Christi / nach synem̅ beuehle / dat ick io vaste gelöue dat
Christus wil myn ëgene syn / vnde dat de vorlösinge dorch syn lÿff vnde blut im̅
crutze vorworuen schal myne sÿn.
Vnnutte lüde geuen vohr / wen Christus dorch den louen vnse ëgene is / wat bedorue wy denne
des sacramentes? Gelick efft de rechten Christene des sacramentes brukeden ane den louen der
vor lösinge / de wy hebben dorch Christus blut. Gelick ock efft Christus vnse salichmaker vnde
meyster / de vns dat sacramente gegeuen vnde beuahlen hefft / nicht wëte wat vns nutte sy / so
möt sick Christus van sulken lüden meysteren laten. Wen anders ney ne nutticheit dainne were /
scholde id nicht eynem̅ Christenen mynschen eyne fröwde syn / dat he vth Christus
synes leuen HEREN beuehle ëte vnde drinke / vnde gedencke syner salicheit / de wile dat dar ock
eyn kostel ëtent vnde drinkent is / nömelick des liues vnde bludes Christi? Wat ouers vor
nutticheit hyr sy / is gesecht.
Syn lÿff vnde blut wert hyr ock van Christo / nicht dem̅ vadere geoffert alse
eyu mäl im̅ crütze /
|| [ID00163]
sonder vns gegeuen vakene
to ëten vnde to drinken tor gedecht / nisse des offers / dat Christus vullen / kamen eyn mäl
vor vns im̅ crütze geoffert hefft.
So hefft dit sacramente Christus vns vnde vor vns gegeuen / dat is vns tor salicheit / vnde
kumpt allen tor salicheit / de id so annëmen alse Christus beualen hefft.
Dat ouers etlike dat suluige nicht vor sick sunder wedder sick / dat is / tor vordömenisse
annëmen / is öre ëgene schult / alse touorn̅ gesecht is / dat sacramente is gut /
vnde is ock tom̅ guden bruke vns tor salicheit gegeuen / worum̅
bruke wy id nicht alse id vns Christus gegeuen vnde beualen hefft? Is doch wÿn ock gut /
geschapen vnde van Gade vns gegeuen tor suntheit vnde frölicheit / alse im̅
Psalme steyt. De wÿn maket frolick des mynschen herte. Noch vindet me lüde den de wyn vnsunt is
/ nicht vm̅ des wÿns willen / de gut is / sunder vm̅ örer mage
willen de mit dem̅ wÿne sick nicht kan vordragen. Eyn wÿff is ock gut / van Gade
dem̅ manne tohulpe geschapen / noch wert sulke gude creature Gades to eynnem̅ andern̅ bruke misgebruket / alse to hurerye vnde ehebrekerye wedder
Got tor vordömenisse. Wat is so gut dat me nicht kan misbruken? Bruke des sacramentes alse id
to bruken Christus beualen hefft / so is id gewisse nicht wedder dick sonder vor dick gegeuen /
dat is / dy tor salicheit.
Wy willen nicht hören de mutwillige lüde de dar seggen / id sy eyn slecht tëkeu vnde vns
werde
|| [ID00164]
dar sunderich meyne salicheit geschencket / dar mede
se alleyne sehn vp dat sichtlike / vnde vorlaten de wörde Christi / dar he mede dat sacramente
vns beualen hefft / Wy besluten ouers krefftich vnde vast / vth den wörden sancti Pauli. Is id
wahr alse Paulus secht / dat de schuldich werden am blude vnde liue des HEREN / vnde eten vnde
drinken sick suluest dat gerichte edder vordömenisse / de dit brot dar Christus van secht. DIT
is myn lÿff / vnwerdich eten / vnde dissen dranck dar Christus van secht. DIT is myn blut /
vnwerdich drinken. So möt id ock vnwedderspreklick wahr syn / dat al le de id ëten vnde drinken
w???rdich / dat is / alse Chri stus beualen hefft / de ëten vnde drinken sick suluest öre
salicheit vnde dat ewige leuent.
Darum̅ scholen sick de Christene vor dit sacramente nicht schöwen sonder gerne
dar to gän / Id is en nicht tor vordömenisse sonder tor salicheit gegeuen / so se id annëmen
alse id Christus gegeuen hefft.
Vm̅ des vnwerdigen ëtendes vnde drinkendes vnde pröuendes willen dar Paulus van
secht / hefft me der lüde conscientien martert mit der oren bicht / dat se scholden hehr tellen
alle vnde eynne iewelike sunde / welk nicht mögelick is / ock nicht vns beualen edder mit Gades
wörde gebaden / dat se io dorch sulk bichtent vnde nöchdönt vor de sunde / welk se mosten lauen
vnde toseggen / werdich mochten werden to nëmen dat sacramente nicht tom̅
gerichte edder vordömenisse / vnde sulk was dat prönent by den lüden / Dar mede de lüde lereden
sick vp de vngebadene bÿcht vnde vp öre werck vnde
|| [ID00165]
nöchdönt
vorlaten / vnde wusten nicht wat gnade vnde bermherticheit Gades sy in Christo vns geschencket.
Wy wëten anders neyn werck vnde nöchdönt vor de sunden / ane alleyne de werke vnde noch dönt
Christi im̅ crütze / Dar vp vns ock wiset dit sa cramente. Vnde de oren bicht is
schedeliken in velen stucken misgebruket / vp vordehl der Gotlosen Büke / vnde to voruöringe
der guden conscientien / Welcke bicht me doch sus wol Christlick konde den lüden dorch Gades
wört trostlick leren bruken / alse in andern̅ böke bescreuen steyt / ock yn dem
böke Philippi mit dem̅ titell. Vnderichtinge der Visitatorn̅
etc.
Darum̅ / wo wol wy genöch touorn̅ gesecht hebben van dem̅ werdigen vnde vnwerdigen ëtende vnde drinkende vnde van dem̅
pröuende / so wille wy doch / to mehr vnderrichtinge / dat suluige ock klär maken / vth den
wörden Christi vnde institutien edder beuehle dar mede he vns dit sacramente ge geuen
hefft.
Wen dit sacramente gebruket wert alse Chri stus beualen hefft / so wert id recht vnde werdich
genamen vnde de pröninge is dar. Wen id ouers nicht gebruket wert alse Christus beualen hefft /
so geyt de sake nicht rechte to / vnde de pröuinge is nicht där / Eyn vntrüwe knecht handelt
anders wen em syn here benalen hefft / dat wert em syn here nicht laten to gude / Dit is wahr /
vnde schal nëmand anders löuen / wen ock alle mynschen anders sëden / ia ock eyn engel vth
dem̅ hemmele went mogelick were / alse Paulus secht Gal. i. De Christene willen
syn / scholden sick io eyn mal schëmen / dat se wedder sulke wörde mogen mucken /
|| [ID00166]
edder noch lude wedder ropen vnde scriuen. Eyn Furste edder men
eyn hüswërt kan nicht liden / dat syn knecht synem̅ beuehle nicht nöchdeyt / vele
ringer dat he darwedder deyt. Vnde Christus schal to vreden syn vnde holden se dar to vor hilge
lüde / dat de gotlosen dissem̅ synem̅ beuehle vam̅
sacramente nicht nakamen / vnde dar to noch schendlick dar wedder handelen vnde leren.
Sus lange hehr in vnser vnwetenheit / hefft Got wol mit den synen kond gedult hebben / vnde
syne bermherticheit hefft wol mate vnde wise wust / alse stedes / wo he scholde de synen midden
in dem̅ erdome erredden vnde salichmaken / syne hand is noch newerlde tokort
geweset de synen salichtomakende. Ouers nu de wärheit des Euangelij / vnde wo Christus dit
sacramente beualen vnde vns gege uen hefft / noch klarer vnde apenbarer wen de sunne an den
dach gekamen is / wat willen gotlose / mutwillige / freuelige lüde mehr to entschuldinge
hebben? Se moten de warheit annëmen / edder Gades gerichte / welk ouer en holt / erwärten.
So vorsta wy nu den rechten vnde Gotliken gebruck disses sacramentes vth dem̅
beuehle vnde institutien Christi vnweddersprëcklick / also.
Int erste. We to dem̅ sacramente wil gän de schal syn eyn discipel / dat is /
eyn iunger Christi. Wente Christus hefft dit sacramente gegeuen suis discipulis / dat is /
synen iungeren / Den apostelen de mit em tom̅ auentmale quëmen / gaff he ock dat
sacramente / nicht alse apostelen sonder alse synen lungeren / Wente dat sacramente ëten vnde
drinken is nicht eyn apostel ampt edder prester ampt / alse
|| [ID00167]
ock nicht eyn prester ampt is / sick laten döpen / sonder dat is eyn apostel ampt alse Christus
secht. Gaht in die gantze werlt vnde prediget dat Euange lion allen creaturen / vnde alse
Paulus secht / Wy hebben dat ampt des geistes vnde nicht des böcksta nes.
Wy laten vns dorch apostele edder prestere vnde dënere dat Euangelion prediken / döpen vnde
dat sacramente geuen / ouers löuen dem̅ Euangelio vnde de sacramente nëmen /
kumpt vns to so wol alse en vnde is neyn vnderscheyd / Im̅ predigende vnde
geuende synt se vnse dënere / im̅ löuende vnde nëmende synt se vns gelÿck / so se
anders willen Christene syn vnde Christlick handelen / vnde nicht dem̅ vnlöuigen
apostele Judase nauolgen / De apo stele hebben neyn ander Euangelion dem̅ se
scholen löuen / wen wy hebben / se hebben neyne andere dö pe dar mede se scholen gedöfft syn /
wen wy hebben / se hebben neyn ander sacramente dat se to sick nëmen / wen wy hebben / Se
hebben neyn ander benehl vam̅ louen vnde sacramenten antonëmen / wen wy hebben.
Mit dem̅ predigende synt se apostele vnde bisschoppe edder parnere / mit dem̅ löuende vnde sacramente to nëmende synt se Discipuli / dat is / iungere Christi
alse wy synt.
Jungere hëten scholere de vnder eynnen Scho lemeystere leren / Jungere Christi synt alle
Christe ne / de dat Euangelion Christi gerne willen leren / vnde örem̅ Meystere
Christo gërne hören vnde vol gen / alse ock Christus secht to den apostelen vnde to allen Matt.
23. Eyn is iwe Meyster / alse Christus / ouers gy alle synt brödere 2c. Darum̅
schole wy ock
|| [ID00168]
em geleret werden / dorch der dënere predige /
vnde nëmen dat Euangelion vndede sacramente io an ders nicht an / wen vns Christus beualen
hefft / dat wy vns waren vor dem̅ sürdëge / dat is / vor der lö gen lere de de
Phariseer vnde Sadduceer mit manck mengen / to voruelschen dat reyne brot / dat is / dat lutter
Euangelion Christi / alse vns Christus wernet Matth. xvi.
Id is schande dat etlike willen Christene hëten / vnde vordern̅ doch dat me
sulk apenbare dinck schal wedder de losen lögen predigen bewisen. Im̅ Paulo. i.
Corin. x. vnde. xi. is id io klär wo vns allen Christus dat sacramente synes liues vnde blu des
vnder dem̅ brode vnde wine beualen vnde gege uen hefft / vnde wo de Apostele de
Christene hebben van dissem̅ sacramente geleret / vnde wo de Christene dat
sacramente nach der Apostelen lere gebruket hebben / ach Here Got / vele anders wen nu de papen
leren / Id is am̅ dage / sehe wol to. Paulus secht där. Ick hebbe id genamen
vam̅ HEREN (alse eyn iunger) dat ik iw ock gegeuen edder geleret hebbe (alse eyn
apostel) Dat de HERE IESVS in der nacht dön he vorraden wärt / nam dat bröt etc. Dar leret
Paulus vnde gifft en den beuehl Christi vam̅ sacramente / nach allem̅ lude mit ëtende vnde drinkende / alse Christus im̅ letsten auentmale beualen
hadde.
De Christene to Corintho weren io neyne apostele / se weren ock io nicht alle prestere. Doch
we Christum nicht hören wil vnde syn iunger syn / edder der apostelen lere / de id van Christo
genamen hebben / nicht volgen wil / de mach henne varen.
|| [ID00169]
We nu eyn iunger edder scholer des eynnigen meysters Christi is / dat is / de gërne syn Euan
gelion hören wil vnde nauolgen / so vele alse Got gnade gifft / de höret to dissem̅ sacramente. Wente Christus hefft dit sacramente synen iungeren / den groten vnde den kleynen
/ gegeuen.
Synt ouers manck vns / de den schÿn hebben alse iungere Christi / vnde hebben eyn valsch
herte to dem̅ Euangelio / de hören in Judas register / welke Paulus nömet valsche
brödere / vnde Joannes secht / se synt van vns gekamen ouers nicht van vns geweset. Sulken
konen wy / de wile se im̅ schyne gut synt / nicht wehren dat se mit vns tom̅ sacramente gän / alse Christus ock dem̅ Judas nicht wehren wolde /
wo wol id syne vordömenisse was / De ouers anpenbare schande anrichten vnde willen sick nicht
bëtern̅ / van den is gesecht dön gesecht wärt vam̅ banne.
TOMANdern̅ / wen du eyn iunger Christi bust / so daruestu nicht wide denken wo
du dick mögest suluen pröuen vnde werdich ëten vnde drinken. Höre wat dyn Meister Christus dy
hyr leret vnde beuehlet / vnde pröue dick suluest efft du ock dem̅ beuehle wilt
nakamen / so bustu werdich dar to nach Gades gnade / Wente Christus begëret mit synem̅ beuehle nicht mehr / wen dat du id mit dem̅ sacramente so schalt
vthrichten / vnde dick dar to so stellen / alse he beuehlet.
Sÿn beuehl steyt kort vp twen stucken / dat eynne / dat du löuest wat he secht / dat audere /
dat du deyst wat he gebut. We nu werdich vnde tor salicheit / alse id vns Christus ock gegeune
|| [ID00170]
hefft / tom̅ sacramente wil gan / de sy eyn
iunger Christi / wo schwack he ock noch sy / de apostele were done ock nicht sere starck / alse
gesecht ist / darum̅ wert he ock disse beyden stucken hebben / dat he löuet wat
Christus secht vnde deyt wat Christus gebut / wo konde he anders eyn iunger Christi s???n?
Wat secht hyr Christus? He secht vam̅ brode. Dit is myn lÿff dat vor iw gegeuen
wert. Vam̅ wyne / Dit is myn blut dat vor iw vthgegaten wert tor vorgeuinge der
sunden. Sulke wörde de Christus secht mostu löuen dat se wahr sind / vnde nicht vorachten /
alse de sacramentes schender de sulken wörden gerne wolden eynne nëse maken / gel???ck efft wy
nach sulken wörden des beuchles Christi / dar nicht ëten den waren lichnam vnde drunken dat
ware blut Christi.
So mostu nicht alleyne löuen dat in dissem̅ conuiuio Christi / sy dat brot syn
lÿff / vnde de dranck syn blut / welk ock de düuel löuet / wente he wet wol dat Christus nicht
lëgen kan / welk ock etlike gotlose lüde löuen to misbrükende dat sacramen te / sonder ock dat
lÿff vnde blut Christi dat dy hyr im̅ sacramente to gude gegeuen wert / vor dy
im̅ crütze sy in den döt gegeuen / alse ock Christus döt vnde blut vorgëtinge
hyr schol vorkundiget werden. Sulk löuen de düuele nicht / ia de gotlosen misbrukere des
sacramentes ock nicht / wente se vorlaten sick nicht dar vp van herten tor salicheit / sonder
vp mynschen lere vnde wer-ke.
Sick vorlaten vp de gerechticheit Gades in Christo / dat is / vp den döt vnde blut Christi /
dar mede vns Got rechtuerdich vnde fry van den sun
|| [ID00171]
den
maket / is de rechte loue / welken Christus van vns vordert / wente he secht / Vor iw gegeuen
vnde vthgegaten tor vorgeuinge der sunden. Sulke tonersicht to Gade vm̅ des dodes
willen Christi / maket dick alleyne werdich tom̅ sacramente / wente dar dorch
bustu fry van sunden / eyn kynd vnde erue Ga des / vnde hast dat ewige leuent. Vortwiuele nicht
vm̅ dyner groten sunde willen / sulke touersicht nym pt alle sunden wech. Wat
scholde Got mehr gedän hebben vor dick? He hefft nicht vorschonet synem̅
eyngebaren söne sonder hefft en vor vns allen gegenen. Rom. viij.
Wen du nu löuest wat hyr Christus secht / so werstu ock sonder twiuel frylick dohn wat he hyr
gebut / De mit dem̅ sacramente anders handelen alse Christus gebut / geuen
gewisse an den dach dat se nicht löuen sonder ören HEREN in synem̅ bevehle
vorachten / se seggen denne wat se willen / Du lëdest van dynem̅ knechte nicht
dat he dyne beuehl wolde vorachten / vnde disse vorechtere schüwen sick gantz nicht dat se dat
beuehl Christi so vorachten.
Wat gebut denne hyr Christus dat me dohn schal? He gebut. Nëmet vnde ëtet / Nëmet vnde
drinket / vnde doht sulks / dat is / ëtet vnde drinket so vakene gy so ëten vnde so drinken /
to myner gedechtnissen.
Wen vns Christus hëte wat anders to dohn / scholde wy id nicht dohn? Nu beuehlet he vns to
dohn dat aller leff likeste / dat me ock gërne vp erden begëret / alse dat getrüwe brödere to
samende kamen / vnde ëten vnde drinken dat aller beste / vnde rëden tosamende van saken dar van
öre herte sick fröwe.
|| [ID00172]
Getrüwe brödere van herten synt de rechten iungere Christi / de lëuen sick vnder eynander /
lëgen nicht / bedrëgen nicht / handelen nicht valschlick / de ock wol weten dat se schuldich
synt vor öre brödere lÿff vnde leuent to laten / ehr se scholden erren vnde vordömet werden /
we wolde nicht gërne by sulken syn? lopt ouers eyn heymelick iudas dar mede / so möge wy gedult
hebben vnde beuehlen dat Gade.
Wat ëten disse guden brödere vnde drinken wen se tosamende kamen tom̅ dische
des HEREN alse he beualen hefft? Dat beste / alse syn lÿff vnde blut vnsichtlick im̅ sichtliken sacramente / welke vor se sichtlick im̅ crütze in den döt
gegeuen synt.
Wat rëden se in sulker collatien dar se van frölick mögen sÿn? Se vorkundigen den döt des
HEREN / to tröste den bedröueden conscientien / to sterken de swackglöuigen / to beuestende
löuigen / wedder alle mynschen lere vnde rechticheit der hüchelie. Wat is doch lëff liker vnde
fröliker to hören den mynschen den gelegen is an örer salicheit? Wente we sulker vorkundinge
löuet de is gewisse sa lich / löuen ouers is sick vp den döt Christi vorlaten / so werde wy vns
mit dem̅ herten nicht vorlaten vp mynschlike rechticheit / vnde werden ock nicht
vortwiuelen vm̅ vnser sunde willen.
Is dat nu nicht eynne frölike Collatie / de vns Christus mit dissem sacramente hefft
angerichtet? We wolde hyr nicht gerne dohn wat he gebut / so he anders eyn discipel edder
iunger Christi is / besundergen de wile id Christus ock fry let / dat wy sulks dohn so vakene
wy willen?
|| [ID00173]
So steyt nu / alse gesecht is / de rechte gebrück vnde werdige entfanginge disses sacramentes
/ nach dem̅ beuehle Christi / kortes vp dissen twen stucken / dat wy iungere
Christi löuen wat he hir secht / vnde dohn wat he hyr gebut / Wen he secht. Dit is myn lÿff dat
vor iw gegeuen wert / Dit is myn blut dat vor iw vorgaten wert to vorgeuinge der sunden. So
antwerde mit dynem̅ herten / Got sy gelauet / Danckhebbe HERE JESV CHRISTE / id
is gewisse wahr / ick löue id. Hemmel vnde ërden mosten vorgän ehr dyn wort nicht scholde wahr
syn / ehr my dyne tosage nicht scholde salich syn. Dar to / wen he gebut edder beuehlet dy so
vakene alse du kummest to synem̅ dische. Nemet hen vnde ëtet / so antwerde van
herten. Ja HERE ick wil id dohn. Des geliken ock. Nemet hen vnde drinket alle dar vth. Ja HERE
ick wil id dohn. Wat mehr? Sulk doht so vakene gy id dohn to myner gedechtnisse. Ja HERE dat
wil ick ock dohn.
Also deystu hyr Christus willen nach synem̅ beuehle / vnde kanst nicht
vnwirdich dat sacramente entfangen / dy feyle ock noch sus wat dy feyle / wen te de geloue /
dat Christus lÿff vnde blut vor dy gegeuen is tor vorgeuinge de sunden / maket dick reyn van
allen sunden / vnde de gedechtnisse Christi / dat is / de vorkundinge synes dodes / vormanet /
sterket / tröstet vnde bëtert dick.
Wy swigen noch / dat id dy eyne sunderge lust vnde frowde schal syn / dat du mit dissem̅ rechten gebruke des sacramentes geyst vnde handelst recht in dem̅
willen vnde beuehle dynes HEREN
|| [ID00174]
JESV CHRISTI / des bustu
seker vth synem̅ wörde / vnde daruest dick nicht befruchten dat du vnwerdich dar
to geyst darum̅ dat du nicht nach der mynsche̅ gebade bichtet vnde
vastet hast. 2c. wen te sulke stucke hefft Christus / alse du hörest / in dissem beuchle tom̅ sacramente nicht gebaden.
Dar vth wil ouers nicht volgen / alse etlike vnuornufftich spotten / dat me scholde tom̅ sacramente lopen alse eynne söge tom̅ trage / Wente Christene könen
der oren bÿcht wol Christlick / doch fry / brüken / Vnde wen etlike / de doch vorstendige
genöch synt / rede nicht bÿchten / so erkennen se doch öre sunde vor Gade / vnde is en leyt /
Dat is de rech te bicht / de wy ock vor den vnsen / int gemeyne alse sundere / mit ernste
bekennen scholen / alse de lüde deden de to Joannes döpe quëmen / de bekenden int gemeyne öre
sunde.
Doch scholen sulke ock de oren bicht to tiden / besundergen in heymeliken anuechtingen /
nicht vor achten / sonder örem̅ predicanten edder vorstendigem̅
Christenen brodere seggen wat se allermeyst drucket vnde ehn feylet / dat also de düuel mit
syner anuechtinge vnde list vorraden werde / vnde de eyune den anderen mit Gades wörde möge
stercken / trösten / absoluiren / vnde bidden vndereynander vor sick / alse wy to sulken stuken
rikelike tosegginge Christi hebben / Matth. xviij. vnde dënet dar to allent wat gescreuen is
vam̅ bëde des louens. 2c.
Ock wëten de Christene wol dat se nicht supen vnde freten scholen / dat is / der spise
misbruke̅ / im̅ drinkende ouers vnde ëtende scholen se sick neyne
|| [ID00175]
sunde maken / sonder danken Gade so se erkennen syne gauen
/ alse touorn̅ is gesecht vth dem̅ Paulo. 1. Timo. iiij. alse ock
Christus vns vormanet / Luce. xxi. Hödet iw dat iwe herten nicht besweret werden mit fretende
vnde supende vnde mit den sorgen disses leuendes. 2c. M???tich leuen / edder ock to tiden
dem̅ olden Adamme / wen he vordraten is / dat voder weyniger geuen / is genöch
geuastet wen du ock flesch etst vnde neyne spise vp neynen dach vnderscheydest / ane alleyne
dat du nicht vorachtest de schwacklöuigen.
Dit lÿff ouers mit vnbescheydener abstinentie vorderuen / alse etlike dulle hilligen gedän
hebben / is ock sunde / Wente dar na kan me anderen nicht dënen. Darum̅ ock
Paulus Timotheon vormanede / Drinck nicht mehr water / sonder drinck mëtigen den wÿn / vm̅ dyner mage willen vnde steder swackheit / Wente Paulus befruchtede sick / dat
Timotheus mit syner vnbescheydener abstinentie sick mochte vorderuen / dat he dar na nicht
konde dat Euangelium predigen / so hedde denne Timotheus wehrlick öuel gedän vnde wedder Got
mit synem̅ water drinkende / Syn Euangelion halp vëlen tor ewigen salicheit to
ewigem̅ laue Gades / Dat water drinkent halp nëmende.
Darum̅ daruestu nicht mit gebadener bicht vnde vastene edder anderen dingen van
Christo nicht gebaden / eynne vnnödige hillicheit tom̅ sacramente anrichten. Löue
hyr wat Christus secht / vnde doh hyr wat Christus beuehlet / so bustu eyn löuich mynsche vnde
eyn trüwe knecht Christi. So giffstu em de aller högesten ere / vnde deyst
|| [ID00176]
em den aller grötesten dënst / Löuestu nicht also vnde deyst
nicht also / so helpet id dy nicht / dat du dyne vntrüwicheit vnde gotlose vohrnëment wilt mit
anderen dingen hyr nicht beualen / smücken.
Wy synt Christus iüngere vnde knechte / he is vnse meyster vnde here. Alse he leret so schole
wy id annemen / alse he gebut so schol??? wy dohn. We syn ëgene meyster vnde here wil syn /
edder andere meystere vnde heren wedder Christus wört vnde beuehl volgen / de hefft mit Christo
nichts toschaf sen.
Vth dem̅ alle kanstu io wol vorstahn wo dy Christus dit sacramente beualen
hefft wërdich to entfangen / dat du dick nicht dar vohr schüwest alse efft id were vorgifft /
sonder nymst dat an vth der hand Christi alse eyn eddele geschencke / vnde brükest dat na dynes
gnedigsten HEREN beuehle.
Ock wert mehr wen klär vnde apenbar vth dem̅ rechten bruke / dar van wy gesecht
hebben / welk sy de misgebrück vnde vnwerdige entfanginge disses sacramentes.
Int erste de Sacramentes schendere de dar predigen vnde mit örer gemeynen löuen / dat dat
bröt Christi / nicht sy syn lÿff / vnde de dranck des HEREN nicht sy syn blut / wedder de
klaren wörde Christi. Dit bröt is myn lÿff. Disse dranck is myn blut / de vorlöchenen de wörde
Christi / vnde alse se nicht löuen so hebben se ock nicht / öre bröt is bröt vnde nicht dat
lÿff Christi / öre dranck is eyn dranck vnde nicht dat blut Christi / wente so leren se / so
löuen se. Darum̅ mögen se sick so hillich maken mit örem̅
sacramente alse se willen / dat sacra
|| [ID00177]
mente dat
Christus synen lungeren beualen hefft hebben se nicht.
Se seggen Christus hebbe beualen wy scholen ëten bröt dat nicht sy dat lÿff Christi / vnde
drin ken den kelck edder dranck / welk nicht sy dat blut Christi / dat dat bröt vnde de wÿn
nicht mehr im̅ auentmale Cristi schal sÿn wen ick dar mit den lÿffliken ogenen
kan sehn / vnde leren vns also de wörde Christi. Dit is myn lÿff / Dit is myn blut. 2c.
vorachten / vnde en eynne nëse edder vule glose maken. Etlike mögen manck en wol eynne gude
meyninge nach örem̅ gutduncken hebben / dat se mit sulker wise gerne wolden den
grüwel der papisteschen missen af bringen. Ouers id is nicht Christlick dat me lögene mit
lögene wil vthdriuen / de conscientien werden ock nicht dar van gewisse. Se seggen wol vele
vam̅ geystliken ëtende vnde drinkende / ouers wy howen hyr ock nicht dat lÿff
Christi in den pot / wy leren ock Christus lÿff vnde blut geistlick / dat is / mit dem̅ louen entfangen stedes ane dit sacramente / vnde so vakene wy willen ock in
dissem̅ vthwendigen sacramente nach synem̅ beuehle.
Darum̅ segge wy wedder se / dat Christus hyr vam̅ brode vns hefft
gesecht vnde beualen. Nemet hen vnde ëtet / dat is myn lÿff. 2c. Vam kelke. Drinket alle dar
vth / Dit is myn blut. 2c. He hefft nicht gesecht / Etet bröt / drinket wÿn / sunder / Nemet
ëtet myn lÿff / nemet drinket myn blut / wente dit brot dat ick iw hyr geue to ëten is myn lÿff
/ vnde disse wÿn den ick iw hyr geue to drinken is myn blut. Dar vm̅ is hyr de
beuehl Christi de recte Consecratie / vnde he suluest hefft my hyr syn liff vnde blut im̅
|| [ID00178]
sacramente / wo wol dorch de hand des dëners / de my den
beuehl Christi hyr mit dem̅ wörde vohrdrecht / dar vth alse ick höre vnde löue so
hebbe ick. Alse ock Christus / ia ock de gantze hilge Dreualdicheit suluest döpet / alse
touorn̅ gesecht is / darum̅ dat id in synem̅ namen
vnde beuchle schüt. Alse ock de predige des Euangelij nach synem̅ beuehle schüt
vnde wert doch dar nicht eynnes mynschen wört ge höret / sonder Gades / alse Christus secht.
Minescha pe hören mynen stemmen / nicht mynschen stemmen.
De sacramentes schendere seggen also / Wen id wahr were nach iwem̅ vorstande /
so segget vns / wo wert denne dat brot Christi syn lÿff / vnde de dranck Christi syn blut?
Meyne gy dat eyn iewelick pape / wen he ock syn eyn hurer eyn ehebreker / eyn wökerer etc / iw
maken kan dat lÿff vnde dat blut Christi? wor hefft Christus beualen / Maket myn lÿff / maket
myn blut? Wor steyt id gescreuen / dat eyn pape darum̅ kan dat lÿff vnde dat blut
Christi im̅ sacramente maken / dat em de hende gesmeret synt / vnde eyn
lögenafftich character indelibilis in de sële gedrucket / id were denne character Antichri sti
vnde conscientia cauterizata? So richten se ock öre sake so heymelick vth / dat nëmand wet wat
se gemaket hebben / vnde wisen iw dar na dat bröt alse touorne / wat kone gy dar mehr sehn? De
wile nu iw nemand dat lÿff vnde blut Christi kan maken so hebbe gy id ock nicht im̅ sacramente to ëtende vnde to drinkende.
Wy laten nu anstän de lester wörde de se mehr plegen to bringen / vnde antwerden hyr vp. Wat
kone wy darum̅ dohn / dat dit sacramente mennichnaldich / dorch etlike mit
vnuorstande dorch andere
|| [ID00179]
mit mütwillen / misgebruket is
wedder den beuehl Christi / schal darum̅ Christus wört vnde beuehl / dar sick de
iungere des Euangelij anholden / nicht wahr syn? Wy fragen ock nicht na den mynschen ge setten
vnde charactern̅ / dar Gades wört vnde beuehl nicht van wet / vnde darum̅ ock de Christene lo ue dar nicht van kan holden / Vnde bekennen frylick dat nicht
alleyne de papen de in sunden synt / sonder ock neyn mynsche wen he ock so hillich were alse
Joannes Baptista / ia ock neyn Engel vth dem̅ hemmele / vns kan maken hyr im̅ sacramente dat lÿff vn de blut Christi / vnde volget denne noch nicht dar vth.
Nemand kan maken dat lÿff vnde blut Christi darum̅ hebbe gy nicht syn lÿff vnde
blut to ëten vnde to drin ???en im̅ sacramente. Wente wy könen noch wol dar dat
lÿff vnde blut Christi hebben to ëten vn de to drinken / wen ock vnse prëster edder predicante
eyn heymelick Judas were / eynnen apenbaren / de vns dat Euangelion vorkeren wolde edder eyn
schand leuent anrichten / wille wy nicht liden.
Wo geyt id denne to? Christus möt hyr sulnest mit synem̅ wörde vnde beuehle syn
lÿff vnde blut maken / sus konde neyne creature noch im̅ hemmele noch vp der
erden Christus l???ff vnde blut maken de wile he ock dat nemande beualen hefft. Christus giff
vns hyr suluest seyn lÿff vnde blut / Wente he secht nicht / Maket myn lÿff vnde blut / sonder
Nemet hen vnde ëtet / Dit is myn lyff etc. Drinket / dit is myn blut etc. Wat rëde is dat darff
me nicht maken. Christus beuhl so wy deme löuen maket dat dat bröt vns sy dat l???ff / vnde de
dranck dat blut Christi / to ëten vnde to drinken to syner gedechtnissen.
|| [ID00180]
Alse wy nu de apenbare predige vnsem̅ predicanten im̅ namen
Christi beuehlen vohr to dragen den de se hören willen / wo me dar dem̅ Euange
lio löuet hefft me ock gewisse / alse Gades wört secht Also ock beuehle wy dem̅
suluigen predicanten / dit wört Gades / dat is den beuehl Christi vam̅ sacramente
/ neuen dem̅ brode vnde wyne / den de dar ëten vnde drinken willen / vohr to
dragen / Dat se vth den wörden vnde beuehle Christi mogen hören vnde wëten / wat se dar
salichliken löuen vnde dohn scholen / Wat se nar löuen dat hebben se gewislick / alse dat lÿff
vnde blut Christi / de loue feylet nicht / wente he steyt vp dem̅ klaren vnde
apenbaren wörde Christi / Dit is myn lÿff / dit is myn blut.
Sulke ordeninge to holden lerede Paulus den Corinthern vnde allen gemeynen Christi / alse he
scrifft. Ick hebbe id vam̅ HEREN entfangen dat ick iw gegeuen edder geleret hebbe
/ dat de HERE JESVS CHRIstus in der nacht don he vorraden ward / nam dat bröd etc. vndehe
beslut dar vth / dat wy dar ëten dat lÿff vnde drinken dat blut Christi / darum̅
schole wy nicht vnwerdich dat entfangen / vnde secht. Itaq??? quicunq??? etc / dat is /
Darum̅ dat ick gesecht hebbe dat Christus gespraken hebbe var dissem̅ brode / dit brot is myn lÿff / vnde van dissem̅ kelke / disse kelck
edder dranck is myn blut / we vnwërdigen / nicht van eynnem̅ slichten sonder van
dissem̅ brode des HEREN ëth / vnde vnwerdigen / nicht vth eynnem̅
gemeynen kelke sonder vth dem̅ kelke des HEREN drincket / de wert schuldich /
nicht am̅ brode vnde wyne sonder am̅ liue vnde blude des HEREN.
|| [ID00181]
De mynsche ouers pröue sick suluest / vnde also ethe he / nicht
van eynnem̅ gemeynen brode sonder van dem̅ brode des HEREN / van
welkem̅ de HERE secht / dit is myn lÿff dat vor iw gebraken wert / vnde drinke
also / nicht vth eynnem̅ gemeynen kelke sonder vth dem̅ kelke des
HEREN / van welkem̅ de HERE secht / disse kelck is eyn nye testament in mynem̅ blude. 2c. Wente we vnwerdigen eth vnde drinket de eth vnde drinket sick suluest
dat gerichte edder vordömenisse / dat is / he sundiget grofflick vnde straff lick / dar mede /
dat he nicht vnderscheydet dat lÿff des HEREN / he wet wol vnde bekennet dat id sy dat lÿff des
HEREN / wente he höret dat Christus secht / Dit is myn lÿff / noch geyt he dar to vnde achtet
noch des liues Chri sti noch syner salicheit mehr / wen efft he sus rökelose to eynner andern
spise ginge. Alse etlike Corinthe re deden / wo to vorn gesecht is / alse noch etlike dohn
besondergen de ören erdöm vnde sunde nicht vorla ten willen na erkanten warheit vnde
angebadener gnade / Van swacklöuigen vnde brekeliken brödern̅ edder iunger
Christi / segge wy nicht wente de willen so nicht blinen sonder öres feyls gerne lös sÿn / de
hören ock to dissem̅ sacramente / wa swack vnde brëkelick se ock synt.
Etlike vorstän dat wort Pauli also / dat de nicht vnderscheyden dat lÿff des HEREN de nicht
löuen dat darum̅ des wördes Christi willen / dat bröt sy dat lÿff Christi / Dat
de nicht vnderscheyden dat lÿff Christi / is wehrlick wahr / wo scholden se id van andern spise
im̅ herten afscheyden / wen se nicht löuen dat id dar sy / vnde hebben id ock
|| [ID00182]
darum̅ nicht. Ouers wat hebben sulke
vorlökers mit vnsem̅ sacramente to dehn? lät se slicht bröt ëten vnde slichten
wyn drinken / dat sacramente dat vns Christus gegeuen vnde beualen hefft hebben se nicht / vnde
Paulus na sulker meyninge / dat is / wen he wolde gesecht hebben van den vorlökers des liues
vnde bludes Christi im̅ sacramente / so hedde he mit anderen wörden rëdet.
Nu steyt ouers dar also / He vnderscheidet nicht dat lÿff Christi / Dat is io so vele / he
löuet dat dar sy dat lÿff Christi vm̅ des wördes willen Christi / darum̅ is em ock dar dat liff Christi / ouers dat suluige l???ff Christi vnderscheydet he
nicht / wen te he eth id vnrökelick vnde vorachtlick ane vnderscheyt alse eynne andere kost /
alse done vele riker Co riuthere deden / na örer mältidt dar inne etlike sick vul drunken vnde
vorachteden de armen / nëmen se dat liff Christi vnde blut nicht werdiger wen andere kost vnde
dranck touorne / se lereden van gewänheit dat sacramente nicht sere to achten / se hedden
anders so mit ergernisse sick nicht wedder de brödere gestellet alse se Paulus straffet.
Dat sulck des vnderscheydendes in Paulo de rechte meyninge sy / vnde nicht dat de Corinthere
scholden vorlökent hebben / dat dar sy dat liff Chri sti / is klär vth den wörden Pauli
darsuluest. Wente he secht. Ick hebbe id vam̅ HEREN entfangen dat ick iw gegeuen
edder geleret hebbe. 2c. Dar secht he io dat he en geleret hebbe / wo de HERE mit dissen wörden
dat sacramente synen iun
|| [ID00183]
gern gegeuen hebbe. Dit is myn
lÿff / dit is myn blut. 2c Darum̅ hebben se id io wol wust. Ock straffet se nicht
Paulus dat se vorlöken dat liff vnde blut Christi im̅ sacramente / sonder dat se
id vnwerdigen ëten vnde drinken. Dat suluige is noch vele klarer vth dem̅ vorigen
Capitele Pauli / dar he also secht van dissem̅ sacramente to den Corinthern̅. Ick rëde mit im alse mit den kloken / richtet gy suluest wat ick segge. Dat is /
gy vorstan de sake wol dar ick nu van seggen wil / also dat ick iw sulnest to richtere begehre
vnde vordere / ick wet io wol dat gy nicht ane twiuelen / vm̅ der wörde Christi
willen / dit i??? myn lÿff / dit is myn blut. De kelke der benedyginge den wy benedyen / is de
nicht de Communicatio eddder Participatio des bludes Christi? Dat bröt dat wy brëken / is dat
nicht de Communicatio edder Participatio des liues Christi?
Communicatio alicuis rei / het eynne gemeyn schop eynes dinges / des de alle to samende
dehlhaff tich synt de in eynner selschop synt / de eynne so wol alse de andern̅ /
also het Communicatio sanguinis et Corporis Christi / eynne gemeynschop edder samptentfanginge
des bludes vnde des liues Christi / dat alle de dar ëten vnde drinken entfangen dat liff vnde
blut Christi / alse Paulus ock na secht. Omnes ex vno pane participamus vel communicamus / wy
alle communicëren edder hebben gemeynschop edder samptentfangen edder nemen van eynnem brode /
edder wy alle synt dehlhafftich eynnes brodes / welkes brodes?
|| [ID00184]
des welck wy vp dem̅ dische des HEREN breken / Wat is dat vor eyn bröt? id is
de gemeynschop des liues Christi / Wat is denne de gemeynschop des liues Christi? wat scholde
id dissem̅ örde der wörde Pauli (de wile he secht / Dat bröd is de gemeynschop
des liues Christi) anders syn / wen alse Christus apenbär secht. Nemet / etet / dit bröt is myn
lÿff dat vor iw gebraken wert. Alse dar is de gemeynschop des liues Christi / so is dar ock to
vorstande de gemeynschop des bludes Christi. Vnde dat nemand möge dar eynne andere gemeynschop
vorstan mit eynner langen vulen erdichteden glosen so druket Paulus mit klaren wörden de
meyninge vth vnde secht. Dat bröt is de gemeynschop des liues Christi / de kelck is de
gemeynschop des bludes Christi / holt de wörde by de wörde Christi. Nemet etet / dit bröt is
myn lÿff / Nemet drinket / disse kelk is myn blut / so bedarffestu neyner lögen glose.
Dat ouers Paulus vortan secht / Wente wy vele synt eyn bröt vnde eyn lÿff / dat is / eyn köke
vnde eynne selschop / de wile wy alle eynnes brodes dehlhafftich synt. Dat höret vp de materie
edder meyninge / van welker he dar in dem̅ örde rëdet / dat de Christene de to
des HEREN dische pleged to gän / nicht ock scholen gän mit den heydenen tom̅
dische der düuelen / vnde ëten vnde drinken dar wat den afgoden geoffert is / wente id wil sick
nicht beyde tosamende liden alse etlike Christene Corinthere deden / de to willen den andern̅ heydenschen Corinthern̅ mit ëten vnde drünken götzen
|| [ID00185]
offer / darum̅ dat id öre frunt weren edder öre
heren / dat se nicht by en vorlören gunst vnde fruntschop / vnde mochten gehatet vnde voruolget
werben / alse nu by vns vele ock vm̅ sulker saken willen nicht mit vnwëtenheit /
sondder wedder öre conscientie och dohn vnde laten wat dat Euangelion nicht liden kau.
Noch wolden de Christene Corinthere sulke graue ergernisse entschuldigen mit der Christliken
fryheit / dat se sulks nicht ëten vnde drünken alse eyn gotzen opffer / sonder alse eynne gude
creature Gades de Got to eten vnde to drinken geschapen hefft / alse Paulus suluest leret. i.
Timot. iiij. vnde secht ock in dissem̅ örde / dat is. 1. Corinth. x. dat me möge
ëten allent wat vohr gesettet wert / id sy geoffert edder nicht geoffert den afgöde / so anders
des offers nicht gedacht wert / Dat is io alles recht in sick / ouers sulke öre meyninge
vorstunden de heydene nicht / sonder meyneden dat de Christene dar mede ock öre afgöde ereden
vnde priseden vnde dat se sulk hëlden vor eynnen rechten Gades denst / welk doch was eyn denst
der düuelen / Des geliken vorstunden sulks ock nicht de swaken Christene / de dar dorch sere
geergert wurden / vnde etlike vören to vnde ëten ock / dem̅ exempele na / doch
wedder öre Conscientie / vnde wurden so vor vöret tor sunde vnde vordömenisse de swacklöuigen
bröder / dorch den misbruck der Christliken fryheit / vor welke brödere doch Christus syn düre
blut vorgaten hedde / vnde me wolde doch nicht dar mede Christlike fryheit beschermen / sunder
den olden
|| [ID00186]
schalck sinucken / to houëren den geweldigen
heydenen / dat me nicht darffte bekennen Christum vnde syn Euangelion / alse noch vele dinges
des geliken schüt.
Sulk straffet Paulus scherp in dessem̅ örde vnde touorn̅ im̅. viij. Capitele / mit dem̅ stucke hebben de hilgen Apostole moye
gehat / alse ock Joannes hindene an syne Epistole scrifft / kynderken hodet iw io vor den
afgöderen / Amen.
So secht nu Paulus / De wile wy eyn koke vnde eynne selschop synt / wente wy alle eynnes
brodes dehlhafftich synt / welk bröt is de gemeynschop des liues Christi / van welkem̅ brode Christus secht. Dit is myn lÿff / so schole wy vns io nicht vth vnser
selschop dehlen / vnde gän van dem̅ brode dat Christus lÿff is / tom̅ brode dat den dünelen geoffert is.
Vnde wo wol de suluige vorstand blifft / so scholde me doch dissen text van rechte so lësen.
Quoniam vnus panis (seilicet est / quem frangimus) nos multi sumus vnum corpus / quia omnis ex
vno pane (quem frangimus) participamus / dat is / Wen te eyn bröt is id (dat wy breken edder
manck vthdelen) vnde wy vele synt eyn l???ff edder eynne selschop / darum̅ dat wy
alle eynnes brodes dehlhafftich synt / Eynnes brodes / secht he / welks? dat wy brëken / dar
Christus van secht. Dit is myn lÿff dat vor iw gebraken wert. Wy synt alle eyn lÿff / nach
vnsem̅ gerichte / wy holden vns alle vnder eynander
|| [ID00187]
vor eynne Christlike vorsammelinge / darum̅ dat
wy alle gelick tom̅ sacramente gän / wo wol nach Gades gerichte etlike in dat
lÿff edder vorsammelinge Christi nicht hören / vm̅ iegenwerdiges vngegelouen vnde
mutwilliger sunde willen / welke vnw???rdich ëten vnde drinken dat liff vnde blut Christi /
welk se löuen to syn im̅ sacramente vm̅ der wörde willen Christi.
Sulk eyn loue is ouers nicht genöch tor salicheit / welken ock wol de düuel hebben kan / De to
vor sicht vp Christus blut vnde döt / is eyn geloue / den alleyne de rechten Christene hebben /
ane welken blifft eyn mynsche vnlöuich / vnde kan Gade nicht behagen / wen he ock andere dinck
löuet de de düuel ock wol löuen kan.
Wy möten hyr in dissem̅ lëuende eyne vthwendige Ecclesiam edder Corpus / dat is
/ in allen örden wör Christene tosamende wanen / eynne vorsammelinge edder gemeyne edder lÿff
edder selschop vndereynander manck vns hebben / scholden ock heymelike indase manck vns syn
vnde kaff manck dem̅ körne. Van sulkem̅ vthwendigen liue edder
selschop secht hyr Paulus / Wy alle synt eyn lÿff / in welken etlike wol vnwerdich konen ëten
vnde drin ken dat liff vnde blut Christi im̅ sacramente / wente de wy staden
tom̅ sacramente / de synt vthwendich In nostra communione / in vnser gemeynschop
edder selschop / wente nach vnsem̅ gerichte holde wy se vor främ / welk wol mit
etliken vor Gade anders mach syn / dat se vor Gade nicht hören in dat liff vnde selschop
Christi / vnde synt nicht nach dem̅ geyste vnde liue geledematen Christi.
|| [ID00188]
De wy ouers vorbëden vam̅ sacramente / de synt nicht in nostra communione
sonder excommuni cati / Dat is / se synt nicht in vnser gemeynschop ed der selschop / sonder in
dem̅ banne / vnde werden / alse Christus secht / geholden van vns alse Heydene
vnde apenbare edder mutwillige sundere. Dar van ock nach older wanhet het dit sacramente Com
munio / dat is / eynne gemeynschop / dat wy vnder eyn ander gemeyschop hebben vnde holden vns
vor Christene / vnde nëmen ock to samende de gemeynschop des brodes des HEREN / vnde des kelkes
/ dat is / de eynne ëth vnde drinket dar so wol alse de andern̅ / van eynnem̅ brode vnde kelke / welke synt Christus lÿff vnde blut nach synem̅
wörde / also dat de gemeynschop edder sampt nëtinge des brodes vnde kelkes edder drankes / is
de gemeynschop des lines vnde bludes Christi / Wente dat bröt dat wy dar to samende alle nëmen
is Chri stus lÿff nach synem̅ wörde / vnde de kelk syn blut / Darum̅ ock Paulus secht / Dat bröt dat wy breken is de gemeynschop edder sampt nëtinge des liues
Christi / vnde de kelk der benediginge / den wy benedyen / is de gemeynschop edder sampt
nëtinge des bludes Christi.
Dit alle segge wy / dat me möge sehn wo klar alle worde Pauli / dar im̅. x.
vnde im̅. xi. capi tele / vam̅ sacramente / neuen den worden der
Euan gelisten / bewisen dat dat bröt Christi im̅ auentma le sy sÿn lÿff / vnde de
kelk syn blut / De wedderpar te seggen vele gudes dinges van der geystliken gemeynschop der
Christenen / dar dorch wy synt ledematen Christi / generet myt dem̅ hilligen
geyste /
|| [ID00189]
Sulke wëte wy Gade gedancket ock wol. Ouers se
wilken sulke gemeynschop drengen mit gewalt vp de wörde Pauli / Dat bröt dat wy breken is dat
nicht de gemeynschop edder samptnëtinge des liues Christi??? De kelk / is de nicht de
gemeynschop edder samptnëtinge des bludes Christi??? dat konen de wörde nicht liden / twiuelstu
dar an / so holt se by de wörde Christi alse gesecht is / so synt se klarer wen de sunne.
Allent wat se so vele gudes seggen vnde scrynen / dat dohn se alleyne tom̅
schine / dat me schal meynen id sy öre ernst / ouers tom̅ letsten nödigen vnde
dringen se alles / wo gut id sy / to disser groten düuelischen lögene / dat dat bröt Christi
im̅ auentmale nicht sy syn ware lÿff / vnde de kelk nicht syn ware blut / wedder
de klaren worde Christi vnde Pauli vnde der Euangelisten.
Wen wy nu to samende kamen / to ëten vnde to drinken dat bröt des HEREN vnde den kelk des
HEREN / alse he vns beualen hefft / so vakene wy in vnser gemeyne willen / welken beuehl
nemandt kan löchenen. Denne hefft an vnser predicanten eyn / dem̅ wy sus Gades
wort beualen hebben vns vohr to drëgen / vnde drecht vns vohr mit apenbaren vnde vorstentliken
wörden dissen beuehl Christi van synem̅ auentmale edder Collatien / alse eyn
Priuilegium vnses aller gnedigesten HEREN vnde Fursten / dat wy vth synen wörden vnde beuehle /
nach allem̅ lude / mögen vorstan wat dat sy dat wy dar scholen hebben / vnde wo
wi id werdich scholen bruken / dat nicht eyn vor
|| [ID00190]
uelscher kame vnde segge / Christus hebbe vns beualen bröt to ëten welk nicht sy syn
lÿff / vnde wÿn to drinken welk nicht sy syn blut / edder eyn ander voruörer geue vns vohr
eynen gotlosen misbruck disses sacramentes / alse leyder des de werlt vul is.
Vnse predicante / by dem̅ brode vnde wyne / hefft so an alse Paulus lerede de
Corinthere vnde (alse he secht vohr in der suluigen Epistole) alle Christene / welk he sick
vorrömet dat em de HERE Christus suluest gegenen vnde geleret hefft. Vnse HERE JESVS CHRISTVS /
in der nacht don he vorraden wärt / nam dat bröt etc. Dar höre wy dat Prinilegium vnde den
beuehl vnses HEREN Jesu Christi van dem̅ sacramente / vnde löuen wat he secht /
vnde dohn wat he gebut. Dar mede is id alles recht vnde wol vthgerich tet / alse touorn̅ gesecht is. Wy löuen dat dat bröt Christi nach synem̅ wörde sy dat
lÿff Christi / vnde de kelk dat blut / vnde dat he vns also hefft beualen / wen wy darum̅ to samende kamen / to ëten syn lÿff vnde to drinken syn blut / vnde nicht beualen
to ëten slicht bröt vnde to drinken slichten wÿn / löuen ouers ock dar by / dat sulk ëtent
synes liues vnde drinkent synes bludes van vns schehen schal to syner gedechtnisse / dat is /
dat wy dar by vorkundigen scholen den döt des HEREN / alse touorn̅ gesecht
is.
Also hefft vns Christus beualen syn lÿff vnde blut to entfangen im̅ sacramente
/ vnde nicht beualen syn lÿff vnde blut to maken / Syn beuehl is
|| [ID00191]
de rechte Consecratie / dat höre ick vnde nëme id an. Christus
secht. Nemet / etet / so nëme ick vnde ëte. Nemet / drinket / so nëme ick vnde drinke / Sulk
doet to myner gedechtnisse / so vorkundige ick vnde höre vorkundigen in disser vorsammelinge /
in dissem̅ conuiuio / den döt Christi / dat he syn blut vorgaten hefft to
vorgeninge der sunden / dat ick vnde myne selschop vorstan vnde bekennen / dat wy tor salicheit
vns dar vp scholen vorlaten / vnde nicht vp mynschlike rechticheit / alse de werck hilgen dön
wed der den Christliken louen.
Disse dinck alle / alse ëten / drinken / vnde des HEREN Christi gedenken / kone wy dohn vnde
vthrichten / Dat ouers dat bröt dat ick ëten schal sy syn lÿff / vnde de kelk den ick drinken
schal sy syn blut / dat wert Christus suluest wol vthrichten / He maket suluest mit synem̅ beuehle / dat dat bröt sy syn lÿff / vnde de kelk syn blut / He beuehlet / ick
schal dar ëten syn lÿff vnde drinken syn blut vnde gedenken syner / Eten dat bröt / vnde
drinken den wÿn / vnde syner gedenken / kan ick wol / alse eyn gehorsam iunger Christi / dat
dat bröt ouers dat ick ëten schal vns sy dat lÿff Christi / vnde de wÿn den ick drinken schal
vns sy dat blut Christi / dar wert Christus suluest wol vp sehn / syn beuehl wert vns nicht
bedregen edder vohr lëgen / mit welkem̅ beuehle he secht. Nemet ëtet / dit is myn
lyff / nemet drinket / dit is myn blut / dat is / Nemet ëtet myn lyff / löuende dat dit
sichtlike bröt / dat ick iw reke / sy nach mynem̅ wörde myn lyff. Nëmet
|| [ID00192]
drinket myn blut / löuende dat disse sichtlike dranck den ick
iw schenke / sy nach mynem̅ wörde myn blut.
Hyrum̅ twiuele wy nicht wen wy to samende kamen / to dissem̅
beuehle Christi to ëten vnde to drinken to syner gedechtnissen / vnde löuen dat sy ne wörde /
dit is myn lÿff / dit is myn blut / wahr synt / dat wy warhafftich dar in vnser gen???eyne heb
ben dat lÿff vnde blut Christi to ëten vnde to drinken in dissem̅ sacramente /
Alse wy hyr löucn so heb be wy / id is neyn byloue / darum̅ dat Christus klare
vnde apenbare wort sulken louen dar vordert.
Eyn iewelick ouers sehe wol to vnde pröue fick suluest / dat he des liues vnde bludes Christi
im̅ sacramente rechte bruke nach Christus beuehle. Wente dat wy io nicht
twiuelen scholden in vnser gemeyne manck den iungeren Christi / so let Christus syn lÿff ëten
vnde syn blut drinken im̅ sacramen te ock de vnw???rdigen iungere / tor
vordömenisse / so se sick nicht dar na bekennen vnde bëtern̅. Schadet id nicht
dem̅ liue Christi wen id de framen iungere ëten / so schadet id em ock nicht wen
id vnrichtige iungere ëten. Dat were ouers Christo eyn schade vnde schande / wen syn wort vnde
beuehl nicht scholde wahr edder recht sÿn.
Alse ock Got beualen hefft dat syne eddele sunne schal vp gän ouer de guden vnde ouer de
bösen / dat beuehl möt gän vnde wahr sÿn / vnde scha det der sunnen nicht dat se vp eynnen
schalck schinet edder in eynne dreck kule.
Dat lÿff Christi is vnlidelick / vnde wert in
|| [ID00193]
disser
sacramentes ëtinge nicht in den pot gehowen / edder mit den tënen to rëten edder mit dem̅ buke vortëret / sonder id is Mysterium fidei / dat is / eyn sacramente edder
vorborgen dinck des louen. Mynschen danken gëlden hyr gantz nichts. De loue vorsteyt sick
alleyne vp disse sake nach allem̅ lude der wörden Christi. Dat dar sy dat lÿff
vnde blut Christi / dar to is genöch dat wy löuen dat disse worde wahr sÿn / Dit is myn lÿff /
dit is myn blut / Dat wy id ouers rechte bruken tor salicheit / dar to höret dat wy löuen / dat
is / vns vorlaten vnde mit dem̅ herten touersicht hebben vp den döt Christi
2c
Dat ouers gesecht is / dat wy hyr dohn wat wy konen / dat andere möt Christus suluest dohn /
Wy konen ëten vnde drinken / dat id ouers syn lÿff schal syn dat wy ëten / vnde syn blut dat wy
drinken / dat drapet de warheit an synes wordes vnde beuehles / Dat geschüt ock in allen
mirakelen de Got den mynschen beuehlet to dohn / worum̅ wolde wy denne twiuelen
alleyne in dissem̅ beuehle / dar he beuehlet wy scholen ëten syn lÿff vnde
drinken syn blut??? ëten vnde drinken konen wy wol / syn beuehl ouers dat wy eten scholen syn
lÿff vnde drinke̅ syn blut / so wy id löuen vnde annëmen / wert vns nicht feylen
laten. Got beuehlet wat de lüde to den mirakelen dohn konen / dat mirakel ouers deyt he suluest
/ doch dorch den beuehl.
So lese wy Exo. xvij. vnde Numeri. xx. dat Got beuohl dem̅ Mose / dat he
scholde water bëken vth dem̅ steyne slän / dat was wol so wunderlick alse dat vns
Christus beuehlet vam̅
sacramen
|| [ID00194]
te / dat wy dar scholen eten syn lyff vnde
drinken syn blut. He beuohl dat Moses scholde nëmen de röde edder stock in syne hand / vnde gän
mit dem̅ volke hen vth / vnde rëden to dem̅ steyne dat id dat volk
anhorede / vnde slän mit dem stocke vp den steyn / Dat alle synt werke de ock wol eyn ander
gedän hedde ane Gades beuehl / he hedde ouers nichts vthgerichtet. De wile ouers Got beualen
hedde dat he so scholde water vth dem̅ steyne bringen / so moste Got syn wort
nicht to lögene laten wer den / Moses dede wat he konde nach Gades beuehle / vnde Gades beuehl
gaff water vth dem̅ steyne / de werke schineden nerrisch / alse in dissem̅ sacramen te vnse ëtent vnde drinckent / de beuehl Gades ouers gaff dar water vth
dem̅ steyne / alse hyr dat lÿff vnde blut Christi. Got möt by synem̅ beuehle syn / wor id wert angenamen / alse Moses id annam / alse dar suluest ock Got
tosecht. Sich ick wil dar by dy stän vp dem̅ steyne Horeb.
So ock Christus / alse gescreuen steyt. Joan ix. don he dem̅ blindgebaren / de
steden der ogenen / so nerrisch / alse id schynet / besmeret hedde gaff he em eynen gotliken
beuehl vnde sprack. Ga hen vnde wassche dick vth dem̅ dike Siloha / worum̅??? sun der twiuel / dat du schende werst / woscholde he id anders vorstän??? Henne
gän konde he wol vnde sick wasschen / wen ouers Christus beuehl nicht were dar geweset / so
weren lange neyne ogene dar vth geworden. Christus was dar in synem̅ vnde by
synem̅ beuehle / alse ock hyr in synem̅ auentmale syner iungern̅.
|| [ID00195]
Ja sechstu / sulk mochte ick löuen van den werdigen / alse Moses was vnde de blind gebarn̅ / Wat segge wy van den vnwerdigen??? Antwert / Werdich edder vnwerdich / sÿn wört
vnde beuehl / so dem̅ gelöuet wert dat id wahr sy / mot nicht toschanden werden /
Des nym cyn exempel van den teyn vthsëtischen / den sëde Christus / Gät hen vnde wiset iw den
prësteren / worum̅??? sunder twiuel dat se vp dem̅ wege scholden
reyne werden / vnde wisen den Jödeschen prëstern̅ öre reynicheit / Anders konden
se / ock scholden nicht disse wörde vorstän / se nëmen se ock so an / nach dem̅
sette Leuitici. xiiij. bescreuen / dat de prëster schal richten wen eyn vthsëtische mynsche is
reyn geworden / efft he ock rechte reyn geworden sy / dat me en möge wedder in de gemeyne manck
dat volk staden / denne schal he geuen syn offer / alse dar Moses gebaden hefft etc. Nu konden
disse teyne wol hen gän / se kon den sick ock wol wisen den prestern̅ / dat se
ouers scholden reyne werden / moste Christus krafft vnde beuchl vthrichten / Hedden se den
beuehl Christi vorachtet so weren se nicht reyne worden / doch süstu dar dat nëgene synt
vnwerdich geweset / de ock Christus schëldet dat se nicht wedder gekamen synt to prisende Got /
Christus wört moste nicht to schanden werden vm̅ etliker vnwerdicheit willen /
den id ock bëter geweset hedde im̅ vthsate to bliuen wen Gade so vndanckbar
werden.
Wen denne stedes Got by synem̅ beuehle is geweset / vnde hefft dorch syn beuehl
vnmögelike dynck vthgerichtet / wat twiuele wy an dissem̅ eynnen beuehle im̅ Sacramente??? De sichtlike
|| [ID00196]
mirakele bewisen io
wol syne warheit / we is so gotlose de dar seggen darffte dat Christus hyr nicht wahr sëde???
Vnde wo wol hyr nicht sy eyn mirakel dat de lÿff liken ogene sehn könen / so is hyr doch eyn
wunderlik mirakel welk de loue möt annemen / wente Christus beueh! vnde wört möt by synen
iungern nicht to schanden werden.
De ouers vorlöchenen vnde mit langen erdichteden glosen vorkeren disse wört. Dit is myn liff
/ Dit is myn blut / wat hebben de mit dem̅ sacramente to schaffen dat Christus
synen iungern beualen vnde gegeucn hefft??? De bevehl Christi is hyr vnse Consecratie / welken
beuehl wy annëmen nach alle synem̅ lude. Sundigen mögen de vnwerdigen iungere an
dissem̅ sacramente tonëmen / alse vele by den Corinthern / de Got darum̅ straffede / doch gnedichlick / alse Paulus scrifft / dat se mit disser werlt nicht
scholden vordömet werden / Ouers wör van synt de syne iungere / de syne wörde vorlöchenen edder
vorkeren / vnde maken van synem̅ beuehl eyn an der beuehl / He hefft beualen wy
scholen hyr ëten vn de drinken syn liff vnde blut / Se ouers seggen he hebbe beualen wy scholen
hyr ëten vnde drinken slicht bröt vnde wÿn / dar by schal syn liff vnde blut betekent syn. Se
brengen vele saken vp / dar mede se öre opinie edder meyninge vormeynen mede to beuesten /
Ouers wen se Gades wörde slicht syne ere konden geuen / so hedden se öres wunderens neyn be
hölff.
Se geuen vohr / id sy wedder etlike scrifft vnde artikele des louens / vnde dat Christus lÿff
nicht im̅ sacramente kan sÿn / darum̅ dat Christus in den
|| [ID00197]
hemmel geuaren is. Also dohn vnlöuige mynschen / wat se nicht
mit der vornunfft vorstän konen dat meystern̅ se / vnde wolden id gerne
vorandern̅ / nach ören dancken. Wy leren ock Christum söken im̅
hemmele / in hemmelischen dingen / vnde nicht in den elementen disser werlt / in mynschliker
gerech ticheit.
Ouers kanstu dat water in der döpe vnde bröt vnde wÿn alse elemente disser werlt vorachten /
so mostu io / wen du eyn iunger Christ wult syn / nicht vorachten dat wört vnde beuehl Christi
/ welk nicht is eyn element disser werlt / sonder Gades krafft tor salicheit den löuigen.
Id is sere spottisch dat id wedder de scrifft schal sÿn vnde wedder de artikele des louens /
wen ick löue den wörden vnde beuehle Christi / welk doch neyn Christen mynsche edder iunger
Christi schal nageuen / wen dat wort Christi vnde bevehl ock noch dusentmäl wunderliker were.
Doch lät se varen / wy alse iungere Christi willen se nicht hören / sonder vnsen eynigen
Meyster Christum / de wert vns nicht wedder de scrifft / nicht wedder de artikele des louens /
sonder recht leren vnde nicht be drëgen.
Dat ouers vele misbrukes is geschehn mit den Monstrantien / darum̅ wy nu
gespottet werden dat wy maken eynnen brödern Got / is geschehn in vnwëtenheit / dat wille wy
gerne nu / na erkanten warheit bëteren̅ / vnde bruken dat sacramente anders nicht
wen vns Christus beualen hefft / alse wy Gade gedancket ock dohn / Sulk misbruck / den wy nu
wech dohn / schal vns nicht schaden tor warheit disses sacramentes.
|| [ID00198]
Wy ëten Christus ware lÿff vnde drinken syn ware blut im̅ sacramente / wente
syn wört secht vnde beuehlet also / Dat de loue nicht twiuelen kan dat dar sy dat lÿff Christi
vnde blut / vm̅ Christus wördes willen / wo id ouers da sy / wëten alle synne
nicht / kan ock neyne mynschlike vornunfft vorstan edder begripen / De oren vaten dat wört /
vnde dat herte löuet id / alse wy löuen / nach Gades apenbaren wörde / so hebbe wy.
Wen wy sulks wusten / so darffte wy nicht vele vnnutter fragen / maken / efft ock eynne müs
ete dat lÿff Christi wen se tom̅ sacramente kumpt / vnde der fragen mehr /
Christus hefft dit sacramente synen iungeren gegenen vnde nicht den müsen / de müse hebben mit
snnem̅ wörde vnde bevehle nicht to dohn. Christus is by synem̅
worde vnde beuehle / he wet wol weme vnde wor to he dit sacramente gegeuen hefft.
Dat is nu genöch int ërste gesecht wedder de vorlöcheners des liues vnde bludes Christi in
dissem sacramente.
Tom̅ andern̅. De nu gelöuen dat Christus ware lÿff vnde blut sy
im̅ sacramente / vm̅ syner wör de willen / dit is myn lÿff dit is
myn blut / de sehn recht to / alse iungere Christi / dat se id rechte nach synem̅
bevehle bruken / dat vns nicht vnse gnedigeste HERE JESVS CHRISVS möge schëlden vor bose
iungere vnd vntrüwe knechte / wen wy nalaten by dissem̅ sacramente wat he vns
beualen hefft / edder dohn dar mede wat he nicht beualen hefft vnde mochte seggen to vns. Ick
hebbe nicht
|| [ID00199]
eyn sacramente beualen dar me also mede scholde
handelen. Dar vth werstu schn den grüweliken misbruck disses sacramententes / sus lange
geholden.
Christus hefft hyr syn l???ff vnde blut beualen synem̅ iungern̅
to???ten vnde to drinken / to syner gedechtnisse. Wat he benale̅ hesst dat schole
wy dohn vnde nëmen van syncm̅ beuehle nichts aff / dohn ock nichts dar to dat
synem̅ bevehle mochte entgegen sÿn.
Lichte / alben vnde Caselen / de wy sus gerne dar by bruken edder andern swacklöuigen to
willen / breken dem̅ beuehle Christi nichts aff / alse ock nicht dar to schadet /
dat eyn tom̅ sacramente geyt im̅ roden rocke eyn ander im̅ schwarten / Sulk helpet nicht dar to / schadet ock nicht dar to. Dat is ouers
wedder den beuehl Christe wen me sick nicht vorlet vp den döt vnde blut Christi / edder wen me
nicht eth vnde drinket to syner gedechtnisse / sonder me maket andors wat dar vth / alse na
volget.
Tom̅ dr???dden / De misbruken des liues vnde bludes Christi im̅
sacramente / vnde nëmen id vn werdich / de nicht löuen / dat is / mit dem̅ herten
sick nicht dar vp vorlaten / dat Christus syn lÿff vor vns in den döt gegeuen hefft / vnde syn
blat im̅ crütze to vorgeuinge vnser sunden vorgaten hefft / dat dohn by vns alle
werk hilligen / de sick vorlaten vp mynschen tand vnde ertichtede hillicheit der dinge de Got
nicht beualen hefft / vnde laten de wile den namen dem̅ dode vnde blude Christi /
de krafft ouers rëkenen se to ören werken vnde vordenste / van örem̅ erdichten
Gades dënste secht Christus Matt. xv. Frustra colunt me. 2c. vnde Matthi. xxiij. Comeditis
domos viduarum praetextu longe orationis. 2c.
|| [ID00200]
alse datnu in
der werlt nemand is / de so sere dat Euangelion / welk vns den döt vnde blut Christi
vorkundiget / hate vnde voruolge. Se konden wol liden dat wy ock predigeden vnde predigen lëten
vam̅ dode vnde blude Christi / se wolden ouers dat me dar mede ock bliuen
scholde laten / öre valsche lere dar mede se öre erdichtede handwerck nödich maken tor
vorgeuinge der sunden vnde to vordënen dat erue Gades / welk de kyndere nicht vordënen sonder
id höret en / vnde sulk dohn se vm̅ örer ere wil len / vnde dat dem̅ groten gade BVKE nicht afgebraken werde / edder io sus vth mötwillen vnde vor stockeder
blindheit / se stoppen ören vnde ogene to / alse de Phariseyer vnde scrifftgelerden deden /
nach der prophetien Esa. vi. Sulke willen aller meyst mit dissem̅ sacramente
handelen. Wat hebben se doch toschaffen mit dissem̅ sacramente???
Christus im̅ heuehle disses sacramentes wiset vns dar vp / dat he syn liffvor
vns in den döt gegeuen hefft / vnde syn blut im̅ crütze vor vns vorgaten / to
vorgeuinge der sunden / vnde spreckt klär / dat wy scholen ëten vnde drinken to syner
gedechtnissen / dat is / wy scholen vorkundigen synen döt. Sulken louen vnde sulke vorkundinge
/ de wile öre ere vnde vule hillicheit dar mede wert nedder gelecht / haten se vnde voruolgen
vppet aller högeste / Wente se hebben mehr lÿffde ere der mynschen wen de ere Gades / se
kone̅ gotliker warheit vnde der pre digen des louen nicht thüm gëuen / se werden
ouers an dem̅ ecksteyne Christo dat höuet entwey lopen / Wat willen se doch mit
dissem̅ sacramente dohn??? De bevehl Christi höret den iungern Christi to / de
|| [ID00201]
sick vorlaten vp Christus döt vnde blut / vnde nicht vp
Monnike tand vnde mynschen lere edder rechticheit / dar dorch de vorkundinge des dodes Christi
wert vorhindert vnde to löuen gewehret.
Dit segge wy wedder de mutwilligen / de freuelich wedder dat Euangelion Christi ronnen / Beth
hehr in vnwetenheit hefft Christus vele mit vns vordulden kont / wör mede willen sick nu de
mutwilligen beschermen vor Gade.
Swacklöuige ouers / de noch hengen mit dem̅ herten an etliken werken / vnde
willen sick doch gerne leren laten mit dem̅ Euangelio / der schole wy vns annëmen
alse vnser leuen brodern̅ / vnde ergeren se nicht / de hören mit vns to dissem̅ sacramente. 2c.
Andere willen wol nicht anders hören wen dat Euangelion / se bëteren sick ouers nicht dar vth
/ sonder werden wilde vnde rökelös örer salicheit / Dar vth denne etlike / van vordrëte des
Euangelij vnde van begërte nyer vünde / vallen vp dancken vnde opinien vnde maken secten vnde
partyen manck den iungeren Christi / de wile se nicht konen bliuen / vp der reynen lere des
Euangelij / welk leret den louen in Christum / lëue vnde gedult iegen alle mynschen / to holden
slichten an Gades wörde wedder alle mynschen lere vnde gedancken.
Etlike vallen in apenbare sunden vnde schan den / edder sulke ergernisse dar andere mede
voruöret werden tor vordömenisse / alse disse stucke alls touorn gesecht synt / van den
Corintheren de vnwerdich ëten vnde drünken dat Auentmäl Christi.
|| [ID00202]
Disse lüde wëten wol vnde löuen wol dat id wahr sy vnde neyne valsche lere / dat Christus
lÿff vor se in den döt gegeuen is / vnde syn blut im̅ crutze tor vorgeuinge der
sunden vor se vorgaten / darum̅ konen se ock vele dar van seggen / lesen vnde
scriuen / wen ouers de rechte Christlike loue dar were / dat is / wen se mit dem̅
hërten sick dar vp vorlëten / so wurden se wol dar to gedenken vnde Got anropen dat se bëter
Christene mochten werden.
Wente fides Christiana / dat is / Christene loue / het nicht alleyne dat ick löue dat id wahr
sy / dat höret io ock dar to / sonder dat ick my mit dem̅ herten vorlate vp dat
iene dat my van Christo edder dorch Christum im̅ Euangelio wert to gesecht / dat
also fides Christiana (welken vns Christus vnde de Apostele prisen / dat wy dar dorch hebben
vorgeuinge der sunden vnde synt kyndere vnde eruen Gades.) het egentlick Fiducia in Christum
vel siducia in patris dei benignitatem per Christum / dat is eynne touorsicht edder dat me sick
vorlet vp Christum / edder eynne touorsicht vp de gnade vnde bermherticheit Gades vnses leuen
vaders vm̅ Christus wlllen / de wile he vns geschencket is vnde so vele vm̅ vns gedän hefft. We sulk eynnen louen beginnet tokrigen / dorch den hilgen geyst /
welk en alleyne möt geuen / dem̅ lustet nicht to Schwermen / wert ock nicht
seggen. Ergo peccabimus vt gratia abundet. Rom. vi.
Tom̅ vehrden. Christus spreckt / Nemet hen vnde ëtet / Nemet hen vnde drincket
alle dar vth / Wy synt nicht bedwungen dat sacraamende stedes
|| [ID00203]
te nëmen / de wile id Christus vns beualen hefft so vakene wy wille̅ / so
verne wy id nicht nalaten dorch vorachtinge / edder darum̅ dat wy vnse leuent
nicht betteren willen / alse leyder de meysten darum̅ vam̅
sacramente bliuen / den id bëter were vakene dar to gän wen se sick bëtern̅
wolden / wente io du lenger dar van bliuest / io du ringer lust dar to hest.
Wen wy ouers dat sacramente bruken willen / so schole wy ëten vnde drinken / vnde nicht wat
anders dar mede maken / dar mede wy laten dat ëtent vnde drinkent anstän / darum̅
hefft ock Christus dar to bröt vnde wÿn genamen / vnde beualen / Nemet ëtet / nëmet drinket.
Dar vth süstu etliken misbruck der missen vnde andern̅ misbruck des
sacramentes.
Heren vnde fursten güdere / ock alse Christus secht der wedewen hüsere / vnde schyr aller
werlt gudt / vnde alle gauen vnde offere framer lüde / dar van me scholde de dënere des wordes
Gades vnde gude Scholen vnde alle armut vorsorgen synt alle gekamen to den papen missen vnd
monnike missen / mie welken missen is wech gedän wat Christus van dissem̅
sacramente beualen hefft / vnde angerichtet wat he nicht beualen hefft / dat is grüwelick.
Alle man gifft to den missen / dat he io der / vor sick vnde vor de synen dehlhafftich werde
/ wen he ock nicht dar by is. Kamen ouers de lüde in de kerke dar to / wat willen se dar
dohn??? willen se ëten vnde drinken alse Christus beualen hefft??? neyn trowen / se willen men
tosehn / vnde vordënen so vele aflates alse me vp de missen gelagen
|| [ID00204]
hefft / dat id en den gantzen dach dar na wolga. Ja se laten
missen holden in de gedechtnisse vnde ere sunte Annen / sunte Erasmus dat se rike werden / vnde
ga en wol in örem̅ handele vnde kopenschop / in de ere sunte Jürigens / dat se
gelucke to krigende vnde to rouende hebben / dar mede Got vortörnet wert / welk den sëge gifft
vnde triumph / den de en van herten anropen / we kan allen misbruck hehr tellen / Ja wen eyn
pert den vöt vorbraken hefft so kumpt me vnde let vor dat pert misse holden.
Wen me sulks vp dat bet düdet dat in der missen geschüt / worum̅ misbruket me
so grüwelick dar to des sacramentes / kan me nicht bëden ane misse edder misbrukinge des
sacramentes???
Id is leyder dar hen gekamen dat eyn luter düuels spil dar vth geworden is / dat ock de
seröuere vp örem̅ schepe eynnen papen edder monnick wil len hebben / de en misse
holde vnde helpe gelick den anderen rouen vnde vordënen syne büte.
Doch wy willen nicht seggen van so gantz bö sen stucken vnde lüden / ock nicht van den papen
de eyn schendich leuent vören / sonder van den framen leyen vnde papen / de suslange mit erdome
vnde vnwetenheit / wedder dat apenbare vnde klare beuehl Christi / des sacramentes misgebruket
hebben / de nu vortan nach erkanten warheit nicht mehr vor Gade entschuldinge hebben.
Bisschoppe de de klocken döpen / de kerkwen de smeren vnde besprengen / vnde de papen
beschëren / vnde aflat mit molden vthdëlen / vnde Cano
|| [ID00205]
nike vnde andere Prelaten / de vns nergen to nutte werden / sulker hebbe wy genöch /
vnde der papen vnde monneke is neyn tal / De vns ouers Gades wört vnde dat Euangelion Christi /
tor salicheit / scholen vordragen / welke prestere edder Bisschoppe vnde Gades hüsholdere im̅ nyen testamente wer den genömet / nach Christus beuehle vnde der apostelen
vorordeninge / sulker hebbe wy weynich / ia wör synt se??? Misse papen vnde vigilien vnde
selemissen hebbe neyne mate / wat wy ouers hebben scholen dat hebbe wy nicht.
De hilgen prestere by den apostelen tiden / de Bisschoppe genömet wurden / van welken Paulus
scrifft. i. Timo. iij. Tit. i. predigeden krefftich dat Euangelion Christi / vnde bëden Got dat
se öre ampt recht vthrichten mochten tor salicheit veler lü de. Den schadt ouers der gemeynen /
welken de Christene to samende drögen / vordehleden den armen de Diakene / van welken gescreuen
steyt Act. vi vnde. i. Timo. iij. vnde der prestere hüse wurden ock dar van vorsorget nach
aller ehrliken hüsholdinge / alse Paulus beuehlet. i. Timo. v.
Dar na synt van den arbeydern̅ des wördes / Heren vnde Prelaten geworden dorch
innëminge der gudere der armen / vnde der gudern̅ dar me Scholen vnde predicanten
/ vnde lectores der hilgen scrifft / vnde sulke gesellen / de me clerike nömet / de studereden
/ dat se mit der tidt derhilgen scrifft weldich wurden vnde geschicket andere to leren / van
holden scholde.
Don se nu nicht mehr Apostelen / Propheten / Euangelisten / Pastores vnde doctores mit
|| [ID00206]
örem̅ ampte weren / alse Paulus de dënere der
Chri stenheit nömet Ephe. iiij. wurden se Misse papen / to misbruken des sacramentes / welk
Christus gege nen hefft synen iungeren wen se to synem̅ auentmale to samende
kamen to ëten vnde to drinken to syner gedechtnissen / Dön vortan den prelaten vordröt Misse
papen to sÿn / vnde mochten sick nicht na örer wise marteren mit velem̅ bichtende
vnde preparatorien / konden ock nicht de tidt hebben vm̅ des willen dat se mosten
gelt sammelen / to rechte gän / mit den riken Collatie holden etc / beuölen se de Missen ören
Capellaneken vnde vi???arien / Dar na wen eyn wärt Vicarius in twen edder dren örden / so sëde
he / Ick hebbe id io Got sy gelauet nicht van nöden dat ick vele missen scholde holden / ick
vormach wol eynnen officianten to holden etct
Christus beuehl vam̅ sacramente is io apenbär / Segge mit welken wörden hefft
he id den papen beualen to sacrificeren vor de leuendigen vnde doden??? konen de doden ock ëten
vnde drinken vnde Christus döt vorkundigen???
To sulkem̅ erdome to sterken / misbruken se der wörde etliker olden lerers / de
dit sacramente wen id gebruket wert Sacrificium nömen / vnde wil len nicht ansehn wo id de
olden hebben gemeynet / Se hebben id Sacrificium genömet / alse Augustinus bekennet ad
Bonifacium vnde ock Magister Sententiarum libro. 4. dist. 12. Darum̅ dat id is
eynne gedechtnisse des Sacrificij / dat is / des offers dat Christus suluest im̅
crütze geoffert hefft / vor de leuendigen de done weren vnde noch to kamen scholden bet tom̅ iungesten dage / vnde vor de doden de bet to der tidt van Ademes tiden an
vorstoruen weren So nöme wy ock wynachten den börtdach des
|| [ID00207]
HEREN / vnde de / HERE wert io nicht alle iar gebarn / sonder id is eynne gedechtnisse syner
bört. So ock de besnidinge des HEREN / Marien kerckgang. Paschen het de vpstandinge des HEREN
etc. Sulke meyninge stemmet to samen de mit dem̅ beuehle Christi / de secht dat
me sulk dohn schal to syner gedechtnisse. Wen me des wördes Sacrificium nicht misbruken wil /
so schadet id nicht in sulker meyninge de recht is. Etlike hebben ock Sacrificium genömet dat
bröt vnde wÿn dat de Christene to samende drögen / wen se wolden holden des HEREN auentmäl /
dar van de gewanheit noch is / dat me dat bröt / welk me plecht to bru ken tom̅
sacramente / nömet Oblaten vnde hostien / dat is / offere.
De olden doctores ouers vnde de Christene by ören tiden / nömeden dit sacramente eyn
Sacrificium / dat is eyn offer / welk se vorstunden eynne ge dechtnisse des offers Christ im̅ crütze / nicht wen eyn prester vor dat altar ginck vnde ath vnde dranck alleyne /
vnd ët de andern̅ tosehn / sonder wen de Chri stene to samende quëmen vnde ëten
dar vude drunken / alse Christus beualen hedde / So plach me done dat sacramente to bruken /
vnd nicht so groff mis bruken alse nu. Ock vorböth me done nicht den ley en den kelk des HEren
/ ia id wart vor erdom gerekent / vnde vor sulke sunde / dat me den vorbëden scholde dat
sacramente / de sick vam̅ kelke wolden entholden / alse me noch lesen mach / de
consecratione distin. secun. Capi. Comperimus.
So hebben se öre sacrificium vorstän / nach örer ëgenen scrifften bekentnisse / welk sick
rimet mit dem̅ beuehle Christi / sus scholde öre scrifft nichts gelden / vnd so
etlike örer scriffte wurden beuunden
|| [ID00208]
hyr wedder / so scholen
se nichts gelden / wen ock eyn Engel vth dem̅ hemmele screue vnde predigede
wedder den beuehl Christi / alse Paulus darff seggen vam̅ Euangelio Gala. i.
Wente wy synt nicht gebüwet vp disse edder iene doctores / dar hebben gude Christene geweset
ehr de doctores gebaren wurden / sunder wy synt gebuwet dar vp alle hilge doctores vnde alle
Christene gebuwet scholen syn / vp dat fundament der Propheten vnde apostelen Ephe. ij. welk
fundament is Christus Jesus. i. Corin. iij. den schole wy hören Matth. xvij. vp den hebben de
propheten vnde apostele mit örer lere gebuwet nach Gades beuehle / des synt wy gewis / wedder
Christus vthgedruckede wört vnde wedder de apenbare lere der propheten vnde apostelen / nëme wy
neyne lere an der mynschen / se syn hillich edder vnhillich.
Hillige doctores hebben dat ock nicht begëret / sonder mit ören scrifften vns gewiset tor
hilgen scrifft / mit bekentnisse dat öre meyninge nicht scholde gelden / wör se benunden wurde
dat he hilge scrifft anders sede / welk Augustinus mehr wen eyn mäl in synen scrifften bekant
hefft / welk ock de warheit wedder alle mutwillige fordert / wente wed der Gades wört schole wy
nemande löuen.
Polter geyste / welke nicht anders wen düuele synt geweset / alse am̅ dage is /
hebben vns vele selemissen gemaket / de vns mit Gades worde nicht beualen synt / Ja se synt
wedder Gades wört darum̅ dat me hefft geleret / dat sacramente werde vor de selen
geoffert / Mit welken wörden hefft dat Christus van dissem̅ sacramente
beualen???
|| [ID00209]
We by sick suluest vor de doden bidden wil / dem̅ wille wy id nicht vorbëden /
he gedenke ouers dat he sulkes nicht vohrnëme to beschermen / darum̅ dat id vns
van Gade nicht beualen is / welk ock de orsake is / dat id van rechte in der kerken apenbar
nicht schehen schal / de wile dat me dar nichts annëmen schal / wy hebben denne apenbar beuehl
van Gade.
Dat vele lüde / ia ock etlike hilge / alse Gregorius den polter geysten löuet hebben / vnde
balde vor wahr gescreuen wat se van andern̅ lüden höreden / dat hefft vele
vngeluckes maket in dissem̅ stucke / vnde is doch vnrecht wedder Gades gebot /
Wente Got hefft vorbaden dat me van dode neyne warheit fragen edder ock annëmen schal / Deut.
xviij Esa. viij. wat nu apenbar wedder Gades gebot is vnde kan ock mit neynem̅
wörde vth der scrifft bewehret werden / dat scholen neyne Christene holden / wen id ock alle
hilgen gescreuen hedden.
De doden ëten vnde drinken dit sacramente nicht / se synt ock nicht mehr in der Scholen des
Euangelij / se hebben vthgeleret / wy sint noch iungere Christi vp erden vnde leren noch / De
doden / synt se vorscheyden im̅ louen Christi so synt se salich Joan. v. vnde.
xi. synt se vorscheyden im̅ vnlgelouen so synt se vordömet. Joan. iij. dat werde
wy wol sehn tom̅ iungesten dage / Anders wert nëmand vth der scrifft bewisen /
wörum̅ wert id denne anders beschermet / gelick efft id were eyn artikel des
louens???
Id is in sick so vnmatich mit der hilgen scrifft
|| [ID00210]
dat dat
sacramente vor de doden geoffert wert / dat id van sick suluest lange geuallen were / wen id
nicht so grote pracht den̅ prelaten / vnde vele geldes allen papen gebracht /
vnde so vele vuler Monneke genëret hedde. Id is schande vnde sunde dat se nu öre missen mit
Gades beuehle nicht beschermen konen / de se so nödich hebben gemaket / vnde synt dar mede
grote heren geworden / de noch Key sere noch neyner ouericheit van Gade vorordenet gehorsan
synt edder Schot geuen / welk doch Christus vnde Petrus suluest gegeuen hebben / vnde de
apostele geuen leret / nach dem̅ wörde Christi / Geuet dem̅ Keyser
wat dem̅ Keysere höret. Ja wol / se hebben schyr der gantzen werlt gut vnde ere
to sick gelagen mit ören Missen.
Alse nu dit sacramente nicht vor de doden ge offert wert / so wert id ock nicht geoffert vor
de lenendigen / sonder nach Christus beuehle ëten vnde drinken id de leuendigen iungere Christi
tor gedecht nisse dat Christus syn lÿff vnde blut vor se im̅ crütze gegeuen
hefft.
Alle winkel missen vnde piler missen werden io geholden / dat de pape schal alleyne dar ëten
vnde drinken vnde driuen by sick suluest vele vnnuttes wunders / de andern̅
scholen alleyne to sehn / vnde scholen id dar vohr holden dat id en to hulpe kumpt / ia ock den
de dar nicht by synt / besundergen wen se gelt dar to gegeuen hebben. Christus hefft dit
sacramente gegeuën to ëten vnde to drinken / nu wil hyr io nemand van den de dar to samen de
kamen ëten vnde drinken. Ja id geschüt vakene
|| [ID00211]
dat de pape /
wo wol he alleyne ëth vnde drinket / ock nicht begeret to ëten vnde to drinken / sonder wert
gedrungen misse to holden dorch syne ouersten / edder dat em de rëge drapet misse to holden /
edder dat he gerne votiuen hedde / edder fruchtet sick he mochte vam̅ beneficio
kamen / edder me moch te sus vp ein schelden etc wör is doch gebleuen dat beuehl Christi van
dissem̅ sacramente??? Wat hebben de lüde in sulker misse doch gehöret vnde wes
sint se der gebetert??? Se gän dorch gripliken erdom mit losen dancken vmme / Gades wört hebben
se nicht dar to / Wente wat Christus van dissem̅ sacra mente beualen hefft / is
klär vnde am̅ dage.
Hebben de Misse paven eyn ander beuehl / so bringen se id vp / De wile se dat nicht dohn /
wille wy allen man vor öre missen / alse vor eynnen grüweliken misbruck des sacramentes /
wernen / so lange dat se sick bekeren vnde holden mehr van Gades ere wen van dem̅
affgade BVKE / dat geue en Got. Amen.
TO Mveften. So is id ock klär vth dem̅ dat gesecht is / welk eyn grüwelik
misbruck id sy / dat me nicht alleyne sulke missen anrichtet / dax nicht Christus beuehl inne
wert gedan / sonder wat lüde bedacht hebben / sonder wert ock dat sacramen te in Monstrantien
wech gesettrt / vnde dar na vm̅ den kerkhoff vnde stadt gedragen / vnde vakene vp
dat altar to schowen vnde to anbeden / dat wy io al les dohn mit dem̅ sacramente
wat Christus nicht be nalen hefft / vnde laten wat he beualen hefft. Eyn bure lede sulks nicht
van synem̅ knechte wen he
|| [ID00212]
wat beuehlet / dat
Christus möt liden / dat gotlose lüde syn bevehl vam̅ sacramente so schendich to
nichte maken / vnde dohn nicht wat Christus beualen hefft / sonder driuen ören mutwiilen / vnde
willen ock sick mit Gades worde nicht straffen laten.
Wenne hefft Christus doch eyn sacramente gegeuen dar me so mede spelen schal??? Ick sehe wol
Monstrantien vnde Chorkappen / höre klingen vnde singen / alle dinck wert prachtich vth
gerichtet / dar mede dem̅ armen volke de munt wert vp gesper ret / dat id meynet
alle dynck gan gotlick tho. Wat sehe ick ouers dar mehr vam̅ sacramente wen alse
eyn Turke dar mochte sehn. Myn loue kan io dar vnde schal ock nicht sta̅n vp dat
sehent. Ick höre dar nicht Gades wört tom̅ sacramente / wat schal ick dar denne
löuen??? Dar to wert id ock nicht vohr gedragen to ëten / sonder alleyne to sehn / De Christus
beuehl vorsteyt de late sick vor sulken misbruck grüwen / vnde lope wÿt dar van.
Dat sacramente dat vns Christus beualen hefft / wille wy / mit allem̅ gebruke /
nach synem̅ beuehle / in sulken eren holden alse wy der Gotliken maiestete wört
vnde beuehl schuldich synt antonëmen vnde toholden / wy willen id ëten vnde drinken to syner
gedechtnisse / alse id geschehen is ouer dem̅ dische im̅ letsten
auentmale Christi / vnde by den Co rinthern / alse Paulus scrifft / ane der Corinthere misbruck
/ vnde alse id de Christene stedes geholden hebben by den tiden der olden doctoren edder
bischoppen / So wat gefeylet hefft / alse wol by den lüden feylen kan / dat wille wy alles
bëteren vth
|| [ID00213]
dem̅ worde vnde beuehle Christi /
vth welkem̅ wy io nicht konen erren / alle mynschen mogen lögenere syn / alse
im̅ Psalm steyt / Christus wört kan io nicht lëgen edder bedrëgen. Mit vns armen
sundern̅ kan de Gotlike bermherticheit vele gedult hebben / alleyne lät vns io
syn wört nicht vorachten.
Wat ouers de misbrukere mit dem̅ sacramente maken / late wy se vor Gade
vordëgedingen / Wy willen nicht mit en to schaffen hebben / sonder holden vns gerne van ören
missen / de bevunden wer den to syn wedder Christus wort vnde beuehl. Sus lange hefft Got gerne
gedult gehat mit vnser vnwetenheit / mutwillen ouers wert he nu nicht mehr biden / willen se
nicht hören / so werden se in eyn ewich vngelucke kamen alse den Jöden is geschehn.
Tom̅ sösten / Worum̅ vorbëden se den leyen den kelck des HEREN???
Se antwerden / De pre stere scholen alleyne den kelk drinken / dat steyt gescreuen im̅ lehmklicker boke / Wat synt de prestere beter tom̅ sacramente alse
de leyen??? hefft doch Christus dit sacramente gegeuen alle synen iungern̅ / vnde
besundergen gesecht / Drinket alle vth dem̅ kelke. Vnde de Apostele hebben dit
sacramente leret n???men / dat is / ëten vnde drinken allen Christenen / ane vnderscheyt / alse
klär bewiset de lere Pauli vnde de historie by den Corinthern̅. Dar to hebben
alle Christlike lerer vnde bischope / dit sacramentente nicht anders leret to geuen vnde
tonëmen allen Christenen / alse touorn̅ gesecht is. Dat me anders secht / schut
vth grauer vnwetenheit
|| [ID00214]
edder vth gotlosen mutwillen / Les de
böke de doctorum ecclesie / alse me se nömet / les de historien / so werstu id anders nicht
beuinden. Ja wo scholden se anders leren vnde holden / de wile se wol wusten dat beuehl Christi
vnde wat de Apostele geholden hedden / alse Paulus klär betüget dat he sulks van Christo
suluest geleret hebbe vnde hebbe id den Corinthern̅ vortan geleret???
Alse dat Euangelion alleyne den helpet de id annëmen / dat is / de dem̅
Euangelio löuen / vm̅ dines louen willen kame ick nicht in den hemmel / sonder
ick möt ock löuen. Alse dyne dope my nicht helpet. So ock helpet my nicht dat eyn ander dat
sacramente eth vnde drinket / alse vns de papen mit ören missen leren wedder Christus beuehl /
sonder ick möt suluest ëten vnde drinken alse my Christus beualen hefft / alse ock Paulus
secht. Judicium Sibi manducat et bibit / We vnwerdich eth vnde drincket / de eth vnde drinket
sick suluest vnde nicht den andern̅ dat richte. Dar vth ock klär is / We werdich
eth vnde drinket / de eth vnde drinket sick suluest vnde nicht den andern de salicheit.
Hefft Christus den leyen nicht gegeuen den kelk im̅ letsten auentmale / so
hefft he en ock nicht gegeuen dat bröt / wente he hefft io in synem̅ bevehle neyn
vnderscheyt gemaket / ock nicht vp eyn andermäl dat sacramente gegeuen. Hebben se neyn ander
beuehl wen Christus beualen hefft vam̅ sacramente im̅ letsten
auentmale / so swigen se men
|| [ID00215]
stille / me wil nu nicht mehr
kikel kakel hören / sonder Gades klare vthgedruckede wört. Christus hefft beualen / alse ock de
Apostele geleret hebben vnde de Christene nach der apostele lere geholden / Nemet ëtet / Nemet
drinket alle dar vth / Tratz dem̅ vortwiuelden kettere / de hyr wedder gude grunt
der warheit schal bewisen / Eyn gut conuinium scholde id sÿn dar me ëthe vnde nicht drunke /
dar de knechte dat drinkent den gesten wolden vorbeden / vnde de wërt hedde id doch beualen to
geuen vnde to nëmen.
Darum̅ sundigen de papen noch gröuer in dissem̅ stucke als im̅ andern̅ misbruke / wente hyr vorbëden se vnuorschemet / ane
entschuldinge / vth mütwillen / wat Christus gebaden vnde beualen hefft / Christus secht
drinket vth dem̅ kelke. Se seggen / Drinckt nicht / de is eyn ketter de dar vth
drinken wil / wen he ock nicht drunke. Is dat nicht eyn grüwelick freuel vnde mütwille / wedder
den beuchl Cheisti / wed der de lere der Apostelen / wedder den gebruck der olden Christenen /
ane alle Gades wört???
Dat se ouers vele vehrlicheit hyr vth maken / is eynne narrye / Christus is wol so klück
geweset alse se / dat se en nicht daruen meystern̅ / de olden Christene hebben
van sulker vare nicht gewust. Hyr is gantz neyne vare wen du dat sacramente wult bruken alse
Christus beualen hefft / Vare ouer vnde vordömenisse is id / wen du mutwillich anders lerest
vnde handelst.
|| [ID00216]
Wen se denne sehn dat se sick nicht beschermen konen wedder de warheit / vnde synt doch so
gotlose lüde dat se der warheit nicht wiken konen / scholden se ock ewich tom̅
düuele varen / so bringen se eynne trefflike örsake vohr / wörum̅ de leyen nicht
scholen den kelk des HEREN drinken / dat me schÿr meynede id were öre ernst / vnde seggen / Wen
de leyen dat blut Christi vth dem̅ kelke drunken / so mochten se yn eynnen groten
erdöm kamen / dat se löueden / dat im̅ brode were dat lÿff Christi ane blut /
vnde kan doch nicht syn dat eyn leuendich lÿff scholde syn ane blut / wen de leyen dat lÿff
ëten im̅ brode / so eten se mit dat blut Christi.
So segge wy. Hans Narre / wy wëteu ock wol dat eynnes mynschen leuendige lÿff / ia ock eynnes
esels vnde ossen / blut in sick hefft. Bustu ouers eyn iunger Christi / so mostu Christus wört
vnde beuehl nicht meystern̅ edder breken mit dyner vornunfft / Alle vornufft vnde
mynschlike vorstand vnde dancke gelt hyr gantz nichts / alles steyt hyr vp Christus wörde vnde
beuehle.
Christus hefft vns eyn sacramente gegeuen / dat is / eyn heymelick vorborgen dinck / welk
alleyne de loue begript vth synem̅ wörde / im̅ welkem̅ sacramente vns dat brot is dat lÿff Christi to ëtende / vnde de wÿn dat blut to drinkende /
dar twiuele wy nicht anne / wente syn wört kan nicht lëgen / wo id ouers to geyt dat dat bröt
sy syn lÿff / vnde de wyn syn blut / vnde dat ick to sundergen syn lÿff ete vnde to sundergen
syn blut im̅ sacramente drinke /
|| [ID00217]
dat kan neyne
vornufft begripen / dat id ouers wahr sy vnde geyt so to / dat vorsteyt de loue wol vth
Christus wörde / wat Christus hyr secht vnde bevehlet / dat kone wy wëten vth synem worde / wat
he nicht secht / dat kan vnde schal vnde darff nemand weten / wy hebben nöch to dohn mit dem̅ dat vns beualen is / dat wy nicht daruen mit gotlosen danken vm̅gän
wedder Gades beuehl. Vornufft wet nichts van dissem̅ sacramente / Vnde vele
dinges is by dissen letsten tiden bedacht / alleyne to beschermen den gotlosen misbruck des
sacramentes / vnde to vorbëden wat Cdristus beualen hefft / alse ock is dit stucke van kelke
des HEREN.
Wen vornunfft hyr gelden schal wedder Ga des wört / so wil ick ock balde mit der vornunfft
vnde mynschlikem̅ vorstande hyr in plumpen / alse meyster plump plecht to dohn
wen he sick nicht vp Gades wort kan vorst???n / vnde seggen / Is dat bröt dat lÿff Christi / so
wil dar vth volgen / wen dat brot in stucken wert to braken / dat dat lÿff Christi ock wert to
braken / wert id instucken tobraken so wert id gedödet / Item wen id gegeten wert so wert id
vordoruen / vordowet vnde to nichte / alse vns ock de Sacramentes schendere lesteren / wen
vornufft schal gelden in disser saken / vnde nicht slichtes Christus wört vnde beuehl / wor
mede wultu dick wehren / wedder sulke lesterlike ansprake??? noch kumpstu hehr mit dyner
vornufft vnde sechst. Eyn leuendich lÿff is nicht ane blut / darum̅ wen me dat
liff im̅ brode hefft gegëten / so schal me nicht den kelk des HEREN drinken. Hans
narre / darvm̅ dat dy so drömet / schal ick darum̅ Christus
|| [ID00218]
wort vnde beuehl vallen laten??? Doh dat wort Christi wech so
hastu nichts vam̅ sacramente / Deyt id ouers hyr alles dat wort vnde beuehl
Christi / so is id io Christlick dat du synem̅ beuehle nauolgest vnde nicht dynen
gotlosen danken.
Segge worum̅ drinken den kelk de papen / wen se dat bröt entfangen hebben??? To
ëten vnde to drinken synt alle Christene gelÿck / wen du wult wat anders mit dem̅
sacramente vthrichten wedder Christus beuehl / so sehe wo du id vor Gade vorantwerdest.
Höre to du dulle vornufft / de du so gotlose wult meystern vnde vorandern̅
Christus wört vnde beuehl / wy willen alse iungere Christi dy wol eynnen andern̅
text lësen / so du den nicht wilt hören so schaltu gotlose bliuen / vnde mit Christo edder mit
synem̅ sacramente nicht to schaffen hebben / Wy fragen dar nicht na wat du
gedenkest im̅ brode to sÿn / efft me im̅ brode nicht alleyne
lÿfflick ëte dat lÿff Christi / sonder ock na dynen danken drinke dat blut Christi / Christene
lüde de na Gades wörde fragen / konen sulke danken wol entberen.
Wy fragen ouers dar na / wen Christus vns den kelk anbut / vnde secht de sichtlike wyn sy syn
blut / vnde beuehlet vns dat wy scholen alle dar vth drinken / mit dissen worden / Drinket alle
dar vth / disse kelk is myn blut / Efft id denne Christlick edder billich sy / dat eyn gotlose
mynsche / he sy gröt edder kleyn / segge / Neyn / Drinket nicht dar vth / gy daruen nicht /
hebbe gy doch syn blut gedrunken im̅
|| [ID00219]
brode / vnde wil id also bëter weten wat wy hyr dohn scholen
wen Christus suluest / vnde Christus möt so eyn narre syn de sulk beuehlet / vm̅
des vnsinnigen koppes duller kluckheit willen / Ja he darff noch wol sulk vor ketterye schelden
/ vnde maket also Christum to eynnem̅ kettere / vnde syne leuen Apostele vnde de
olden doctores vnde alle Christene de geweset synt na Christus hemmeluart ouer dusent iaren.
2c.
Wo steystu nu du graue osse / is id nicht am̅ dage dat du hyr Gades wört
vorachtest / vnde firlefantzest mit losen danken / mit welken du bewehren wult dat me hyr nicht
schal dohn / vnde dat id ketterye sy / wat Christus vns gnedichliken beuehlet.
Höre noch mehr wo Christus mit synem̅ beuehle vnde wörde stormet vnde dunret
wedder dyne lamen dancken / Christus secht / dit brot is myn lÿff / vnde secht nicht / Dit bröt
is myn lÿff vnde myn blut / Item / disse kelk is eyn nye testamente in mynem̅
blude / edder / dit is myn blut / vnde secht nicht / Dit is myn blut vnde myn lÿff. Also dat
dit wol mach hëten eyn sacrament edder Mysterion / dat is / eyn vorborgen dinck vnde
vnbegriplick / in den sichtliken dingen der vornunfft vorborgen. Item he secht vam̅ brode dat syn lÿff is. Nemet ëtet vnde secht nicht / nemet ëtet vnde drinket van dissem̅ brode / He secht vam̅ dranke de syn blüt is / Nemet drinket / vnde
secht nicht / Nemet drinket vnde ëtet van dissem̅ dranke. De concomitantia dar se
van seg gen / de lät gelde̅ so vele alse se wert is / du iunger Ch risti hebe
acht wat Christus hir secht vnde beuehlet.
|| [ID00220]
Sulken wörden
Christi hefft Paulus ock nageuolget vnde gesecht / So vakene gy werden ëten dit bröt vnde
drinken vth dissem̅ kelke etc / vnde hefft stedes dat ëtent by dat brot vnde dat
drinkent by den kelk gesettet / dat Christene beyder leye dohn / eyn iewelick by sick nach
Christus beuehle. Dar to secht Paulus im̅ vorigen Capitele. Dat bröt dat wy
breken / is dat nicht de gemeynschop edder samptnëtinge des liues Christi??? vnde secht nicht /
de gememeynschop des liues vnde bludes Christi / Item de kelk der benediginge den wy benedien /
is de nicht de gemeynschop edder samptnëtinge des bludes Christi??? vnhe secht nicht / de
gemeynschop des bludes vnde liues Christi. Darum̅ alse touorn̅
gesecht is / leret dar Paulus de Christene dat se nicht to den düuels tafelen vnde kelken gan /
darum̅ dat se plegen dehlhafftich to syn der tafelen vnde des kelkes des HEREN.
Den Christenen is hyr beua len lÿfflick to ëten van dissem̅ brode des HEREN vnde
lÿff lick to drinken van dissem̅ kelke des HEREN / darum̅ hefft he
ock bröt vnde wÿn dar to genamen / Dar wedder kan neyn Christlick herte vechten.
Worum̅ vorbut me doch den leyen den kelk??? secht doch Christus vam̅ kelke also. Disse kelck is eyn nye testamente in mynem̅ blude dat
vor iw vorgaten wert to vorgeuinge der sunden. Hören de ley en nicht ock tom̅
Nien testamente / dat is / tor vorgeuinge der sunden??? is dat blut Christi ock nicht vor se
vorgaten??? Scholen se sulcks ock nicht gedenken vnde bekennen??? alse hyr Christus mit sulkem
drinkende des eynne gedechtnisse beuehlet.
|| [ID00221]
Noch mehr / Christus hefft hyr ingesettet eynne gedechtnisse synes dodes / alse Paulus ock
secht / De gedechtnisse ouers synes dodes wert vns klarer im̅ sacramente der blut
vorgëtinge im̅ kelke vohrgelecht / wen im̅ sacramente des liues /
wo wol de beyden to samende eyn sacramente synt / Syn lÿff is vor vns nicht slicht gegeuen /
sonder also dat syn blut vorgaten is / Wat hebben doch de armen leyen sundiget / dat se in
dissem̅ sacramente de gedechtnisse des dodes Christi nicht möten holden alse
Christns beualen hefft???
Id is neyn wunder dat in dissem̅ stucke de düuel mit synen gesellen sick so
hart wehret / wente wen de wörde vnde institutio edder beuehl Christi van dissem̅
sacramente / recht an den dach kamen vnde wol vthgelecht werden / dat me vorsteyt den rechten
gebruck des sacramentes / so is ock dat gantze Euangelion wedder im̅ lichten /
alse touorn̅ gesecht is / vnde de paperye vnde Monnekerye wert dunne werden /
Darum̅ leuen heren wehret mit gewalt de wile gy Gades wört nicht hebben / so
lange alse gy konen / gy hebben eynen harden vyent dar gy wedder vechten / de het Christus
lapis offensionis et petra scandali / varet flux vört so stote gy iwe harden koppe deste ehr
entwey. De klare warheit maket iw to schanden / Gnade begeren / were vele bëter.
TOM söueden / Christus spreckt / Sulk doht to myner gedechtnisse / dat is alse Paulus ock
vthlecht / vorkundiget mynen döt / van welker vorkundinge touorn̅ gesecht is. Dar
mede werden ock
|| [ID00222]
neder gelecht de winkelmissen / dar nichts
wert gehö ret / ick swige denne vorkundiget / Ja ock in den sanckmissen (ane dat se latinisch
synt dar dorch vns leyen ock nichtes vorkundiget wert) wen dat sacramente gehandelt schal
werden / so maken de papen eyn Silentium dar vth / dat is / eyn swigent edder eyn stilnisse /
dat wol heten mach eyne Stillemisse.
Dat is eyn vnlidelick misbruck / nicht alleyne darum̅ dat id beuunden is / dat
etlike papen de nicht gerne misse hëlden nicht consecreret hedden / vnde wat etlike gedän
hebben / dat möt me sick by andern̅ / wen se ock dat nicht dohn / befruchten / de
wile de sake so heymelick to geyt / sonder ock darum̅ dat / wen se ock alle dynck
vthrichten na örer wise / ick nichts dar van wët / wente ick hebbe dar nichts gehöret / vnde my
loue schal sick nicht vp den dëner der sacramente vorlaten / sonder vp Christus wört vnde
beuehl / worum̅ let me my dat nicht hören???
Hefft doch Christus so heymelick dat sacramente nicht gegeuen / sonder apcnba geredet to
synen iungeren̅ / wat hedden se anders dar van gewust??? vnde hefft ock beualen
wy Christene scholen syner gedenken / dat is / dar van reden dat he syn lÿff vor vns in den döt
gegeuen / vnde syn blut im̅ crütze vorgaten hefft to vorgeuinge vnser sunden /
sulk bringen de worde des auentmals Christi mit sick. Dar to hefft Paulus ock nicht leret / dat
beuehl Christi vnder de banck holden / Vnde dar na de Christene / wo wol se sick vorslöten
heymelick to dissem̅ auentmale / vnde leten nicht to sick Jöden ed der Heydene /
Doch manck sick wen se vorslaten we
|| [ID00223]
ren helden se dat
beuehl vnde de wörde Christi nicht heymelick / sonder wärt en apenbar vorgedra gen / to löuende
wat Christus secht vnde to dohnde wat he gebut / Darum̅ plecht Augustinus seggen.
Norunt fideles / dat is / de löuigen weten id wol / wat dit sacramente sy / se weten id ouers
vth Christus wörde.
Darum̅ schal Christus wört vnde beuchl gehöret van vns werden wen wy tom̅ sacramente gan Wat konde wy dar anders löuen??? De loue möt io kamen vam̅ hörende / vnde dat hörent schal gerichtet sy vp Gades wört / alse gescreuen steyt
Rom. x. wör Silentium / dat is / eyn swigent is / dar höre ick gantz nicht.
Leue Here Got / me holt my vohr dat sacramente / ick schal sehn / wat kan ick dar sehn??? Ick
merke nergende by dat id sy dat lÿff Christi vnde syn blut / wör by scholde ick dat sehn???
Myne ogene sehn dar alse touorn̅ / wen nicht de loue Christus wört vnde beuehl
höret. Wy daruen vns io der wörde nicht schemen / Paulus schemet sick io örer nicht by den
Corinthern̅.
Se seggen / me möt se heymelick holden dat se nicht vorachtet werden / Worum̅
scryet se denne de Epistolarius in des hilgen lichammes misse ouer de gantze kerke??? Worum̅ prediget me se denne??? ane dat me wol mit der predige hefft inne holden kont / me
konde wol swigen wat de leyen weten scholden. Ja den rechten gebruck wusten de predicanten
suluen nicht / se predikeden de wile wo vele mirakele dat im̅ Sacramente
|| [ID00224]
synt / dat dar synt accidentia sine subiecto / quanti tas sine
quanto etc.
Wy seggen dat / dat Christus wörde nummer werden mehr verachtet sunder wen me se swicht /
wente denne kan me en nicht löuen. Löuen vnde gehorsam syn den wörden Christi / is öre gro
teste ere / se begeren ock sulks van vns vnde nicht mehr.
Doch synt de papen mit örem̅ Silentio wol entschuldiget / Wente de wile se ock
seggen möten. Nemet / ëtet / Drinket alle hyr vth / vnde hebben sick doch vohrgesettet dat se
nemande willen geuen / besondergen vth dem̅ kelke / so is id en to raden / dat se
sulks reden alse se aller heymelikeste konen / de lüde mochten anders meynen / dat se en dat
sacramente anböden in beyder gestalt / alse id Christus beualen hefft.
In den hogen Scholen hefft me vakene gebruket van dissem̅ sacramente / den
sproke Augustini super Joannis. c. xv. den he secht van der döpe. Accedit verbum ad elementum
et fit sacramentum. Dat wört kumpt tom̅ Elemente edder tom̅
vthwendigen dinge / alse tom̅ watere in der döpe / edder tom̅ brode
vnde wÿne / vnde so wert id eyn sacrament / Dat is eyn fyne sproke van den sacramenten de vns
Christus mit synem̅ wörde beualen hefft.
Ouers in dissem̅ sacramente sehe wy wol / dat de missepapen den guden vnde
Christliken sprö ke Augustini nicht recht vnde Christlick vorstän / Wen se hören / Dat wort
kumpt tom̅ Elemente / so meynen se se scholen heymelick alleyne reden mit
|| [ID00225]
dem̅ brode vnde wÿne / dat dat wort kame tom̅ bro de vnde wÿne / vnde nicht to den de dat sacramente n???men willen / welken wol
de groteste macht dar ane lëge / dat se mogen weten wat se dar löuen vnde dohn scholen /
Darum̅ synt ock tom̅ letsten vele vngelërder papen so bylöuesch
geworden / dat se nicht in dat böck wolden sehn / sonder lëten sick maken sonderge breue / dar
inne stunden verba Consecrati ouis / vnde buckeden dem̅ brode vnde wyne schyr mit
allen worden to / dat se id io wolden rechte drapen / vnde wen se id so nicht hedden gemaket /
so ma keden se eynne harde bicht dar van.
Augustinus ouers in dem̅ suluigen örde düdet syne wörde suluest vele anders
also. Hoc fit faciente verbo / non quia dicitur sed quia creditur / dat van den Elementen
sacramente werden vnde wy dar sunderge gnade vnde salicheit entfangen / dat geschüt dorch de
krafft des wördes / nicht darum̅ dat id gespraken wert / sonder darum̅ dat id gelöuet wert. Schal id ouers gelöuet werden van vns so möte wy id
hören.
So holde me vns nicht vohr dat Elemente ane dat wört / wente sulk eyn elemente edder
vthwendich dinck hebbe wy wol ehr gesehn / me holde vns dat wört vnde beuehl Christi dar by /
dat wy so dat mogen holden vnde annëmen vor dat rechte sacramente dat vns Christus beualen
hefft to ëten vnde to drinken to syner gedechtnisse / Worum̅ wiltu my nödigen dat
ick Gades wörde löuen schal wen ick Gades wört nicht höre vnde du makest dar eyn Silentium
van???
|| [ID00226]
Besundergen by vnsen tiden is id aller meyst van nöden dat wy dat beuehl Christi apenbar
laten hö ren / wedder de Sacramentes schendere dat se vp hören van örem̅ erdome /
vnde wedder de papisten dat se vphören van örem̅ schendliken misbruke / Dat
beuehl Christi schendet se van beyden siden / vnde steyt by vns / so wy dem̅
nakamen.
Vth der gedechtnisse de Christus beualen hefft / kan me ock wol merken / dat nicht sick eyn
iewelick heymelick by sick eyn sunderich auentmal anrichten schal. War woldestu den döt Christi
vorkundigen wen nemand dar is de to höre / edder de mit dy rëde edder singe van Christns
dode??? Darum̅ schal dit sacramente apenbar gebruket werden wor eynne Christene
gemeyne is / Wem̅ dar nicht is / edder dar dit sacramente nicht gegeuen wert / so
late me sick benögen alleyne am̅ geystliken ëtende vnde drinkende / dar van
touorn̅ gesecht is / De dit sacramente ouers hebben konen / scholen id nicht
vorachten / sonder vakene to gan / alse ock gesecht is.
TOM achten volt vns eyne frage vohr / efft dat ock eyn misbruck sy des sacramentes / wen ick
dar by bun dar dat sacramente recht na Christus beuehle gebruket wert / dat is / dar
Communicanten synt / de dat sacramente willen ëten vnde drinken etc. vnde ick wil doch vp dit
mäl nicht ëten vnde drinken.
Antwert. Wen ick dat wolde stedes dohn / so were id vnrecht / vnde ick höue wedder an vam̅ sacramente eynne papistische misse to maken / dat ick men wolde tosehn / vnde sus
mit dem̅ beuehle Chri
|| [ID00227]
sti nicht
schaffende hebben / sus wen ick id nicht dem̅ beuehle Christi to voruange doh /
holde ick id nicht vor eynnen misbrück / sonder kan wol selichlick vnde nutlik dar by sÿn / mit
sulker meyninge.
Ick hebbe orsake dar to worum̅ ick vp dit mäl nicht dar to ga / wil doch vp
andere tide gerne vakene dar to gän / na Christus beuehle / de id my fry gelaten hefft to
entfangende so vakene alse ick wil.
Wandages mosten se dat sacramente nemen so vakene alse se to samende in de kerke quëmen /
alse steyt de Consecratione Dist. ij. Peracta / vnde Dis. i. Omnes fideles / edder me dede se
in den ban / sulk dwanck is to vele geweset / mynschen bade hebben done nerren kont so wol alse
nu / me lecht id dar den apostelen to dat se sulks gebaden hebben / me deyt en vnrecht / De
apostele wusten wol / dat sulks Chri stus mit gebaden to bestrickende nicht beualen hedde.
Wo wol nu dat ick vp dit mäl nicht dar to ga so vorachte ick id doch nicht / vnde wen neyne
Com municanten dar weren / so scholde me vm̅ mynes tosehndes willen nicht misse
holden / wente dar wil ick nicht by syn / dar dat sacramente nicht gebruket wert na Christus
beuehle / De wile ouers ick bun dar Communicanten synt de des sacramentes recht bru ken willen
/ so vele alse minschen vth Christus beueh le richten konen / worum̅ scholde ick
nicht in der ker ken sÿn??? bun ick doch nicht eyn Jöde edder Heyden
|| [ID00228]
edder vth myner gemeyne van mynen Christenen brodern̅ vorbannen. Ick wil ouers nicht myck todrengen vnde vorhinderlick syn den
Communicanten / de sunderlick by dem̅ altare vam̅ volke scholen
afgeschey det syn / dar tho de Chöre wol dënen / van oldes / ehr dat vele singet vpquam / dar
tho gemaket / sonder ick wil stän dar ick nemande hindere / vnde kan ick dat sacramente nicht
sehn / so wil ick my nicht bekummern̅ darum̅ / sonder wil id doch
hören / wente dar höre ick myne salicheit dat gantze Euangelion / alse touorn̅
gesecht is / vnde holde ick vp dit mäl mit den Communicanten / dat is / mit mynen leuen
brodern̅ de tom̅ sacramente gän / nicht de vthwendige Communicatio
/ dat is / de gemeynschop edder samptnëtinge des sacramentes / so wil ick doch mit en holden de
vthwendige Commemoratio / dat is / de gedechtnisse odder vorkundinge des dodes des HEREN / vnde
mit en bekennen Christus blut / bëden / singen / lauen / lësen / hören lësen vnde predigen van
der bermherticheit Gades vnses leuen vaders dorch Jesum Christum vnsen HEREN vor vns in den döt
gegeuen.
De Commemoratio / dat is / de gedechtnisse edder vorkundinge vnde bekentnisse Christi vnde
synes dodes schal stedes by den Christenen sÿn / ock wen me nicht geyt tom̅
sacramente / wat wolden se bëter predigen edder predigen hören edder vndereynander bekennen
vnde sick vormanen??? wo lös ouers vnde wo träch wy to tiden dar to werden / wuste Christus wol
/ darum̅ richtede he vns so gröt eyn sacramente tho / dar by de gedechtnisse
wedder krefftich in vnser selschop anginge / alse by vns id
|| [ID00229]
ock im̅ swange geyt wen wy des sundages to samende kamen.
Darum̅ id ock nicht gut is den predicanten des Euangelij sick lange van
dissem̅ sacramente to entholden / wy wëten wol dat wy nicht stedes angebunden
synt an dat sacramente / ouers wat vns gut is / wet Christus bëter wen wy / wy eruaren id ock
dat wy ringer lust tom̅ sacramente hebben (dat doch Christus vns beualen hefft)
io wy lenger dar van bliuen.
Also kan vnde mach de Commemoratio geschehn ane de Communicatio / dat is / ane misse edder
sacramente. De communicatio ouers schal ane de commemoratio nicht geschehn / Wente so hefft
Christus beualen.
Mit sulker wise mach ick wol syn dar myne brödere communiceren / wil doch to rechten tiden
ock tom̅ sacramente gän / dat ick andern̅ neyn exempel geue / to
sterken öre vnrechte meyninge / de stedes na dem̅ sacramente kapen willen vnde
nümer ëten vnde drinken / ane velichte kume eyn mäl des lares van gewauheit edder ock van
schemede wegen / dat me se nicht vor vnchristen holde.
Tom̅ nëgeden / Wo denne / mit den kranken??? schal me de ock alleyne
communiceren??? Antwert. Nöt hefft neyn sunderich recht / so verne dat Got sulks nicht vorbaden
hefft / Wen etlike hastich darnedder vallen / vnde hebben des sundages mit vns tom̅ sacramente gegangen / so laten se sick dar an benögen vnde beuehlen Christo ören geyst.
Begëren se ouers denne ock dat sacramente also ock andere hastige kranken de nicht kortes
tom̅ sacramente
|| [ID00230]
hebben geweset / so gëue me
id en / wente se hören in vnse gemeyne / vnde gedenken vns nu gude nacht to seggen / dat se
nicht wedder kamen willen in vnse lÿfflike vthwendige gemeyne vp erden.
Dat schal so togan. De predicante schal to vorn̅ vornamen hebben / vth der
bekentnisse des kranken / syne rüwe vnde louen. Dar na schal he dohn eynne korte vormaninge /
alse he vormödet to dënen dem̅ krancken vnde den de dar by synt / van vnser
salicheit. Sulke vormaninge höret to der Commemoratio edder gedechtnisse Christi / Dar na
spreken den louen vnde dat vader vnse / apenbar / vnde geuen dem̅ kranken dat
sacramente nach dem̅ beuehle Christi / nicht ane dat wört / alse touorn̅ genöch gesecht is.
He heue so an. De HERE Jesus Christus in der nacht don he vorraden wärt / nam dat bröt. 2c.
vnde wen he dem̅ kranken hefft gegeuen dat lÿff des HEREN / schal he vortan
seggen / Des geliken nam he ock den kelk 2c. vnde geuen em drinken dat blut des HEREN / dar na
beuehlen dem̅ kranken vnde den andern̅ danck to seggende Gade vnde
Christo vnsem̅ salichmaker. 2c.
Sulken tröst scholen van vns sulke krancken hebben / wente se hören in vnse gemeyne vnde
werden velichte nicht wedder in de kerke to vns kamen.
Van den ouers de dat Euangelion vorachtet hebben vnde alse swine geleuet / vnde konen ock in
den letsten nöden nicht to erkentnisse der warheit ka men / is in eynnem̅
andern̅ Capitele in dissem̅ böke gesecht.
|| [ID00231]
Den kranken ouers de nicht in vare des leuen des synt / vnde konen doch nicht to vns in de
kerke ka men / wolden doch gerne wen se konden / were ock gut dat se sick to tiden im̅ huse / wen id nicht anders geschehn konde / vp den sundach wen andere öre bro dere
communicëren / dat sacramente lëten ock na gesechter wise geuen / Wente öre nöt schal se nicht
scheiden vth vnser gemeyne / sonder vele leuer / de wile se nicht könen kamen to vns / synt wy
schuldich to kamen to en.
Tom̅ teynden fraget me ock efft de latinischen misse eyn misbruck sy / edder
efft me alleyne schal düdesche misse by vns holden. Antwert. Latinische misse is nicht böse /
wen idele latinische Christene to samende synt dar me Communicëren wil / so doch dat neyn
Silentinm dar sy dar me Christus beuehl schal handelen / alse gesecht is.
Ouers wen id sus nicht vnrecht were / so were id doch sere spottisch / dat me vns leyen hefft
mit velen sermonen vormanet / vnde mit velem̅ erlagenem̅ aflate
vnde anderer lögene to locket vele missen tohören / vnde vp de Sundage vnde andere feste misse
tohören mit strengen mynschen gebaden vorstricket / vnde is nergende eynne misse geweset de wy
hören konden / wente wy vorstunden neyn latÿn / vnde nu sehe wy ock dat de papen öre misse
nicht vorstän hebben vnde vorstän ock noch nicht / wente de lere de se suluest lesen in den
Epistolen vnde Euangelion / vorstän se nicht / sonder haten vnde voruolgen vp dat allerhögeste.
Also scholde wy misse hören vnde konden nicht hören / du woldest denne seggen dat id ock hören
het / wen eynne koh trumpen höret / se dantzet ouers
|| [ID00232]
nicht
dar na. Darum̅ is id tidt dat wy düdeschen ock eyn mäl leren misse hören.
By den Jöden de dar Christene wurden im̅ Jodeschen lande / hefft me dat
sacramente mit Jödeschen wörden gegeuen / by den Greken mit grekeschen wörden / alse ock noch /
by den walen edder latinischen mit latinischen wörden / alse ock noch. 2c Warum̅
denne ock nicht by den anderen tungen mit örer sprake??? Schüwet sick doch de hilge geist vor
neyne sprake / sonder hefft dat Euangelion predigen laten mit allerleye sprake alleyleye lüden.
Dat eyn slicht leye latinische misse höret / gelt euene so vele alse wen he latinische predige
hörede / wert den ne des sacramentes misgebruket / so is de misse deste erger / alse gesecht
is.
De Collecta edder alse id Paulus nömet. 1. Corinth. xiiij. de benedictio edder segeninge vnde
dancksegginge edder dat apenware bet / möt io by vns düdesch syn / dat de vngelerden ouer de
gantze kerke dar to antwerden konen / Amen. Alse dar suluest Paulus secht / wente sulk bet
edder dancksegginge deyt de prester to Gade apenwar in aller namen / darum̅
bewilligen se ock dat alle mit dem̅ / Amen.
Worum̅ scholden denne vortan de leyen ock nicht düdesch hören de Epistolen vnde
Euangelien??? synt id doch wörde des ewigen leuendes / de wy scholen hören vnde leren. Worum̅ scholden se nicht düdesche Psalmen vnde senge vth der hilhen scrifft dar tusschen
singen??? Vormanet doch Paulus alle Christe̅ Col. iij. vnde spreckt. Latet dat
wört Gades
|| [ID00233]
rikelike̅ manck iw wanen in aller
wÿsheit / leret vnde vormanet iw suluest mit Psalmen vnde louesengen vnde geystliken lëdën in
der gnade / vnde singet dem̅ HEREN in iwen herten.
Wen id ouers kumpt vp de predige / de möt ock io düdesch syn / Dar na möt me ock Christus
beuehl vam̅ sacramente ock vthrichten / dat wy dar mögen vorstan wat wy löuen
vnde dohn scholen / vth Christus wörden vnde beuehle / alse dat to vorn̅ genöch
gesecht is.
Wat is denne in der misse dat nicht mochte düdesch syn / wen me mit vns vns armen leyen
Christlick handelen wil???
Wy lauen ouers nicht / ock schelden nicht / sonder seggen dat de id eyn weynich to nowe nëmen
/ de alle dinck vnde sanck so willen düdesch hebben / gelick efft id vnrecht were eyn latinisch
wort edder eyn ander to syngen / De wile doch Paulus secht / me schal mit tungen rëden nicht
vorbëden. Wen de leyen de düdesche misse hebben / so scholen se den latinischen kynderen vnde
andern to gude holden / dat se to tiden singen eyn latinisch Gloria in excelsis / eyn Haleluia
/ Sanctus / Agnus / vnde sundergen sanck alse Sequentien in den dren groten festen / doch
düdesch dar manck edder dar neuen gesun gen / alse na gescreuen wert.
Id were ock syn / alse wy nicht wandelen de hebreischen wörde / Amen / Haleluia / Osanna / de
ock de hilgen Apostele im̅ nyen testamente nicht heb ben vorwandelt / wo wol se
grekisch scrëuen / dat wy ock also nicht in düdesch vorwandelden dat kyrie eleyson vnde Christe
eleyson / welk grekesch is. Van der Jödeschen Christenheit is dat Euangelion in
|| [ID00234]
de gantze werlt gekamen / alse Christus secht / Jo. iiij De
salicheit is vth den Jöden / vnde mit grekeschex scrifft is vns dat gantze nye Testament
bescreuen / vnde daruen de greken so gantz nicht van vns werpen / vele greken synt noch
Christene / kanstu eyn wen̅disch edder palens wört leren wat id het / wen id dy
men eyn mäl gesecht wert / so kanstu ock balde beholden so du nicht mutwillich dat vorachtest /
wen dy eyn mäl wert gesecht dat kyrie eleyson / het / Here erberme dy / vnde Christe eleyson /
het / Christe crberme dy / vnde wen du id alles so nowe düdesch woldest maken / so mostestu
nicht seggen Christe erberme dy / sonder / Du gesaluede erberme dy. Wy swigen / dat sick ock
dat lange he he he he / ha ha ha ha / nach dem̅ Chörsange / vp düdeschen wörden
nicht schicket. Eynen düdeschen text vth latinischer edder anderer hilger scrifft to maken mit
schicklikem̅ sange / is nicht eynnes iederen mannes / vnlustich singen anrichten
is neyne kunst. Worum̅ scholde me dat Kyrie eleysen in der misse nicht singen???
singet me id doch in andern̅ lëden / alse synt / Got sy gelauet / Midden in
dem̅ leuend. Dit synt de hilgen teyn gebot / Mynsche wiltu leuen salichlick.
Christ is vpgestanden / Nu bidde wy den hilgen geyst / Gelauet sistu Jesu Christ. 2c. Vnde de
leyen konen dat suluige so se willen wol mit singen leren / edder bëden de wile eyn vader vnse
/ edder lësen edder sehn öuer eynnen Psalmen vth dem̅ Psalter / den se van rechte
scholden stedes by sick dregen wen se in de kerke gän / edder dat nye trstamente.
Wil me öuers Gloria in excelsis / düdesch vnderwilen singen / besundergen dar neyne schölere
|| [ID00235]
synt / so schicke me ock fine korte düdesche noten dar to /
dat kyndere / megede vnde wyue konen schicklick vnde eyntrechtichlick mit singen / vnde nicht
alleyne de de des latinischen sanges gewauet synt.
Dat de leyen ouers de latinischen kyndere nicht scholen edder bedaruen vorhindern / in
örem̅ singende des auendes vnde morgens vp hilge dage edder dagelikes / is
anders wör touorn̅ gesecht / dat also alle dinck ordentlick to ga / vnde dëne
allen tor bëteringe vnde Gade to prise / Amen.
Van der dudeschen misse
Dat is nu geno̅ch gerëdet vam̅ gebruke vnde misbruke des
sacramenres / vth dem̅ beuehle vnses HEREN JESV CHRISTI / Darum̅ in
vnser misse darue wy vam̅ sacramente vnde syner entfanginge nicht vele ordeninge
maken / Id is alles rëde vorordenet van Christo / alse gesecht is / alse ock Paulus sulke
ordeninge den Corinthern lerede / vnde römet / he hebbe sulks geleret van Christo suluest /
im̅ hemmele ouer alle dinck regërende / we kan dar bauen ordenen???
Dat wy ouers vnsem̅ prestere sunderge kledere laten an tehn / dat schadet
tom̅ bevehle Christi edder helpet / nicht mehr / alse dat de communicanten
hebben rocke ane / etlike rode / etlike blawe. 2c. Wy dohn vnde laten sulks dohn / to vormiden
erger nisse der swacklöuigen mit sulken stucken dar nicht ane gelegen is / Wy wëten wol dat
Christus suluest / vnde dar na de Apostele vnde öre iungere sulke kledinge vnde andere pracht
by dem̅ sacramente nicht gebruket hebben edder beualen.
|| [ID00236]
darum̅ wy de dinck ock nicht holden alse nödich /
sonder fry vm̅ der leue willen der andern̅ / edder sus dat wy dar
lust to hebben / de wile se nicht vorbaden synt / vnde hindern̅ nicht tom̅ beuehle Christi.
Alle singent ouers vnde lësent dat vor der predige geschüt in der misse / kone wy vnde willen
ock nicht bëter maken / wen id rëde vp de sundage gemaket is / Me hefft gesungen vth psalmen
vnde hilger scrifft / dat wille wy ock dohn / Drape wy de suluigen wörde nicht / dar is nicht
an gelegen / Id schal doch alle van Gade vth synem̅ wörde sÿn / Dat wille wy /
efft Got wil / eyndrechtich dohn / vnde nicht in vnsen kerken liden sulck twedrechtich vnde
vngeschicket gelt blerrent / alse suslange is ge weset / dar me to gelike sanck eynne misse
vam̅ feste / eyn ander van Marien / de drudde eyn Requiem 2tc. vnde hüleden to
samende alse wulue vm̅ geldes willen.
Epistolen vnde Euangelien / wille wy lesen alse se vp dat gantze iar vorordenet synt. Vp
sunte Joannis baptisten dach ouers / de wile me lëset van sunte Joannes / dat doch van Christo
gescreuen steyt Esa. xlix. alse betüget wert Act. xiij. schal me lesen de Epistole Esa. xl.
Consolamini etc / finis. Foetas ipse portabit / welk gewisse van Joannes Baptisten vnde syner
predige / de he van Christo gedän hefft / gescreuen is / alse des tüchnisse is in allen
Euangelisten. In die Visitationis Marie lëse me de Epistole Esa. xi. Egredietur virga etc /
finis Et erit sepulchrum eius gloriosum. Welke gewisse van Christo is gesecht / de dorch Mariam
de iunckfraw is vth dem̅ stamen Jesse / de Dauides vader was.
|| [ID00237]
Sulke ordeninge na der gewänten wise / ane wat dat sacramente andrapet / wille wy gerne
holden / dat wy nicht nyes maken ane nöt / Dat wy ouers düdesch singen vnde lesen willen / dat
holde me vns düdeschen to gude / hefft me vns doch gebaden dat wy misse scholen hören / so
möten se ock sulke missen sÿn dat me se hören kan.
Mit dem̅ sange vnde apenbaren lësende / vp de sundage wandages geordenet /
dorch gelërde vn de frame Bischoppe / hefft id io eynne gude meynin ge / wen id by vns düdesch
wert gesungen vnde gehöret. Wente sulk sanck vnde lësent vnde dar to dat predigent dat vnder
der missen geschüt / höret alle vp de Commemoratio edder gedechtnisse des HEREN / vp welken
alle scrifft wiset / Wo kone wy syner bëter gedenken wen wy to samende kamen / wen dat wy van
em / vth der scrifft des olden vnde nyen testamentes / singen vnde rëden???
Wat is doch dar iegen de Canon misse / dem̅ se sere recht gedän hebben dat se
en so heymelick geholden hebben??? he is to samende flicket van velen stucken alse eyn pracches
hoyke / eyn iewelick hefft sÿn dehl wolt dar to setten / alse ock de historien be tügen / vnde
hebben nicht eyn mäl sick vm̅ gesehn / wo sick de stucken / de se wolden hen in
flicken / rimeden edder ouereyn stemmeden mit der hilgen scrifft vnde mit dem̅
Christen louen.
Sulk apenbär öuent ouers vth der hilgen scrifft in der missen / is wandages ock den
Christenen gebaden / alse gescreuen steyt / de consecratione dis. i. Omnes fideles / Alle
löuigen de in den hil
|| [ID00238]
gen dagen to samende kamen in de
kerke edder gemeyne / scholen der apostelen scriffte vnde dat Euangelion hören etc. Ick segge
nicht wo recht dat sulks sy mit gebaden to vorsiricken / wo wol id ane sulke gebade in sick gut
is / me deyt den apostelen vn recht dat me en sulks to lecht / me süt ouers dar vth de historie
/ wo sick de Christene wandages / wen se tom̅ sacramente quëmen / mit Gades wörde
vth derhilgen scrifft geöuet hebben / nicht wen se dat sa cramente sehn wolden sunder ëten vnde
drinken / alse dar suluest by dem̅ banne gebaden wert / is de ban dar recht so
synt lange tidt neyne Christene geweset edder alle im̅ banne.
Ordeninge der Misse.
Int erste singet me eynen düdeschen Psalm. Dar na kyrie eleyson / vnde dat Gloria in exelsis
/ welk me ock to tiden mach na laten. Dar vp lëset de prester eynne dudesche Collecta / vnde
dat volk ant werdet Amen. Denne keret sick de prester tom̅ volke vnde lest de
Epistele also. So scrifftsunte Pawel to den Romern̅ im̅ teynden
Capitele / Leuen brode re etc. edder anders / wo sick dat wol schickende wert / Dar vp singen
de kynde eyn Halelnia sine cau dis cum versu. Dar na eynnen düdeschen sanck vth der scrifft.
Wor neyne schölere synt dar darff me des Haleluia nicht. Vp de dre hoge feste wert me na dem̅ Haleluia singen latinische Sequentien vnde dü desch dar tusschen / alse
nagescreuen schal werden.
Denne keret sick de prester wedder vmme tom̅ volke / vnde lest dat Euangelion
also / So scrifft sunte Joannes am̅ sosten Capitele. De He
|| [ID00239]
re Jesus / ginck / sprack etc. Item / Id is geschehn etc.
Dar vp singet de prester na dem̅ altare gewendet / Ick lone an eynen Got / so
singet dat volk vort an dat gantze Symbolum Nicenum vth / vnde dar to. Wy gelöuen al an eynen
Got etc. Id were wol gut dat de prester vor der predige / stunde dar me de Collecta / Epistele
vnde Euangelion ouer de gantze kerke wol höre̅ konde / doch late wy dat geschehn
wo me dat make̅ wil. Ouers de Co̅municatio mit allem̅
togehöre na der predige schal geschehn im̅ Chore.
Dar nä geschut de wönlike predige des Euan gelij / Wen de vthe is / so vorkundiget me nötlike
saken / Dar na vormanet me vp dem̅ predickstole to bëden vor de ouericheit etc /
alse Paulus beuelet. i. Timo. ij. welke vormaninge edder Exhortatio schal na gescreuen werden /
Wende predicante affsti get / so singet me eynen düdeschen Psalm edder lëd / de wile gan de
Communicanten int Chor / de frawen vnde de iunckfrawen an de luchter side besundergen / vnde de
mans vnde knechte an de rechter side besundergen / vnde de prester bereydet bröt vnde wÿn vnde
wes dar to nöt is. Na dem̅ lëde keret he sick vm̅ vnde deyt eynne
Exhortatio vam̅ sacramen te / welke nagescreuen schal werden.
Dar na keret he sick tom̅ altare / vnde in den groten festen de sunderge
prefatien hebben / vnde sus wen he wil vp etlike sundage mit der prefatie Trinitatis (de wedder
de Arrhianer / alse ock dat Symbolum Nicenum gemaket is) schal he anhenen latinisch de prefatie
Dominus vobiscum / vnde singen se bet an dat ende / dar vp singe dat Chör eyn latinisch
Sanctus. Sus mach wol totiden sulke Prefatie vnde Sanctus nabliuen /
|| [ID00240]
wente de Exhortatie vam̅ sacramente is de rechte
Prefatie / dat is / eyne vohr rëde. Wor neyne scholere synt dar mach sulke prefatie vnde
Sanctus wol stedes nabliuen / me wolde denne sus se gerne singen
Dar na / edder (wen me de prefatie vnde Sanctus nicht singet) balde na der Exhortatie / schal
dat beuehl Christi vam̅ sacramente vnde dancksegginge / bet in dat ende der
missen stedes also gehölden werden / Dar höret nicht vele wunders in / wy möten dar vp syn
beuehl sehn.
De prester hefft also an slicht to singen dat bet van Chri sto beualen.
Vader vnse de du bust im hemmele / ge hil get wer de dyn na me / to kame dyn rike / dyn wil le gescheh al se
|| [ID00241]
im hemmele ock vp der er den / vn se dagelike brot giff vns hüden / vn̅ vorgif vns vnse schulde / alse wy vorgeuen vnsen schuldigern vn̅ vohr vns nicht in vor sökin ge / sonder er lo se vns van dem bösen. Dat volck antwordet Amen.
|| [ID00242]
Balde nympt he dat bröt in de hand / vnde bringet vp den beuehl Christi also.
Vnse HERE Jesus Christus / in der nacht dön he vorraden wärt / nam dat bröt / dankede / vnd brackt / vnd gaf synen iungern̅ vnd sprack / Ne met hen vnd ëtet / dit is myn lÿff / dat vor iw gegeuen wert. Solk doht to myner gedech t
|| [ID00243]
nisse.
Balde gan hen to de Communicanten / de mans vnd knechte vohr / de frawen vnde iunckfraw en na
/ vnde nemen den licham des HEREN / vnde eyn iewelick geyt wedder vp syne stede / De wi le
finget dat volk Jesus Christus vnse Heyland etc. edder Got sy gelauet vnde gebenedyet etc / wen
ouers de Commuicanten synt togegangen so schal de sanck vp hören / vnde de prester n???me den
kelk / vn de drege den beuehl Christi vortan vohr / also.
Des geliken nam he ock den kelk / na dem̅
auent male / dankede / gaff en vnd sprak. Drinket alle dar vth / Disse kelk is eyn nye te sta
|| [ID00244]
ment
/ in mynem̅ blude / dat vor iw vth gegaten wert / to vorgeuinge der sunden. Sulk doth / so vake̅
gy drinken to myner gedechtnisse.
Balde entfangen de Communicanten den kelk des HEREN / vnde gän wedder vp öre steden / sitten
vp den knehn edder stän / bet to der letsten segeninge / de wile singet me wat ouerich is
vam̅ lëde / edder me hëuet mehr an wen vele Communicanten synt. Wen se ouers
alle communicëret hebben vnde synt vp ören steden / so singen se vnde alle volk to Christo
im̅ hemmele dat düdesche Agnus Dei / dremäl also.
Christe du lam Gades / de du drechst de sünd der
|| [ID00245]
werlt / erberm dick vnser. Giff vns dynen frede. Tom drudde male. A men. Lat vns bëden. Dar to danket de prester vor alle
also.
Wy danken dy almechtige HERE Got / dat du vns dorch disse heylsame gane hest erquicket vnde
bidden dyne bermherticheit / dat du vns sukls gedyen latest to sterkem̅ louen
iegen dy / vnde to ber niger leue manck vns allen.
Dorch vnsen HEREN Jesum Christum. Amen
Denne keret he sick vm̅ vnde gifft den Co̅municanten vnde dem̅ volke vorlöff / mit disser sëgeninge / bescreuen Numeri. vi.
De HERE segene dy vnde behöde dy
|| [ID00246]
De HERE erluchte syn
angesichte öuer dy vnde sy dy gnedich. De HERe heue syn angesichte vp dy.
vnd geue dy fre de / A men.
Finis Missae.
Wen neyne communicanten synt / so schal me dat Sacramente nicht handelen / dat wy nicht
vallen in den gruweliken misbruck des sacramentes Christi wedder synen beuehl / Doch wille wy
singen / beden / danckseggen / lesen vnde lesen horen vn de predigen vnde predigen horen des
hilgen dages alse Christene scholen / nach aller wise / alse de misse bescreuen is vor der
predige / Na der predige mit gewonliken missekledern̅ / schal gesungen werden de
prefatie / Sänctus / düdesche Pater noster / Christe du lam / Eynne düdesche sundage Collecte /
vnde de letste segeninge.
De Scholemeystere scholen dar vp sehn / dat de senge sick fÿn rymen mit den festen / wen se
neyne senge dar to hebben / so nemen se de frolikesten psalmen edder lëde / vnde sehn io dar vp
dat de gesenge vth der reynen scrifft syn / vnde reyn vnde lustich vnde vorstentlick vor de
leyen vth Gades wör de gemaket. Des geliken werden ock wol de predicanten dar to trachten mit
den Collecten.
|| [ID00247]
Van Wynachten bet na Purificationis schal me singen de Sequentie / Grates nunc omnes vnde mit
sulker wise dar tusschen dat lëd Gelauet systu Jesu Christ etc. Erven schal me singen Grates /
dar vp twe düdesche versche / Noch eyns Grates / vnde twe andere düdesche versche / Ock drudde
mäl Gra tes / vnde twe andere düdesche versche. Tom̅ letsten Huic oportet / mit
dem̅ letsten düdeschen versche.
Van Päschen bet vp pynxten schal me singen de Sequentiae Victimae Paschali / also dat me na
allen verschen singe ock eyn versche van dem̅ düdesche lëde / Christ lach in
dodes banden etc. Dat lëd öuers Christ is vp gestanden / schal me singen na wönliker wise wen
me de predige anhefft.
Im̅ Pynxten schal me singen de Sequentie Veni sancte spiritus / vnde na twen
latinischen verschen eyn düdesch versche van dem̅ lëde / Nu bidde wy den hilgen
geist etc.
Düdesche Hymnos in der Aduente / im̅ Wynachten bet vp Purificationis / vp
paschen bet vp pynxten / im̅ pynxten / van dtn festen / edder sus an dere hymnos
/ mach me wol singen des hilgendages in der vesper / wen de leyen dar synt vnde willen mit
singen / edder sus wor me des auendes prediget. Anders scholen de kyndere stedes latinische
hymnos sengen.
Exhortatio edder vormaninge vp dem predickstole na der predige.
|| [ID00248]
Leuen frunde in Christo / spreket mit my den louen. Ick loue in Got den vader almechtigen.
etc.
Spreket de bicht mit my vnde bekennet Gade iwe sunde / dat vns Got gnedich sy.
Got sy gnedich my arme sunder. Id feylet my an dem̅ louen / dat ick Got mynen
heren nicht van gantzem̅ herten lëue / my nicht gantzlick vp em vorlate in
anuechtingen vnde aller nöt liues vnde der selen. Ick scholde alleyne Got fruchten vnde in
allen dingen vor ogene hebben / nu fruchte ick my vor de lüde de my vm̅ der
gerechticheit willen konen bose dohn / Ick fruchte vor myn gut / ere / fruntschop vnde lÿff to
vorlësende. Ick sorge vor de nëringe vnchristlick / vnde söke in allen dingen dat myne / vnde
nicht wat Gades is. Ock stelle ick nicht gantz myne salicheit in Jesum Christum synen eyngebarn
sone / vor vns gegeuen.
Id feylet my ock an der lëue / dat ick mynen negesten nicht lëue alse my suluest / sonder
handele wedder en mit bosen vordechtnissen / mit achterkosen / mit worden / mit werken / vnde
kan nicht eyn wort van em wedder mick liden / Ick swige denne mehr / vnde kan em nicht van
herten vorgeuen / vnde bun doch sulcks schuldich to dohn.
Besundergen hebbe ick eynne beswërde conscientie in disser anuechtinge. N. in disser sunden.
N (Eyn iewelick klage Gade syne heymelike beswerlike sunde tor bëteringe.)
|| [ID00249]
Darum̅ almechtige Got leue vader / vorgiff my alle myne sunde / vnde erlüchte
myn herte mit dy ner warheit / dat ick dick mach holden vor mynen gnedigen vader / vnde mynen
negesien vor mynen broder / ane alle ergernisse / nach dynem̅ worde dorch vnsen
HEREN Jesum Christum (spreket) Amen. Jesus Christus is vnse salicheit ewich lick (spreket)
Amen.
So lat vns nu vlitich bidden vor keyserlike maiestat / vor konnige / vor heren / fursten /
fursten rëde vnde Stad rëde / eddele lüde / Borgermeystere vnde richtere / vnde allen / den dat
werlike swërt beualen is besundergen vor vnsen Landesfursten vnde vor den Radt disser Stadt /
dat Got mit syner gnaden stedes by en sy / vnde geue en dat se vnstrafflick mogen regeren in
den werliken dingen de en beualen synt / dat wy vnder en mögen eyn rowelick vnde stille leuen
vohren / mit aller gotsalicheit vnde rëdelicheit.
Biddet ock vor de prestere de vns armen schapen weyden mit dem̅ wörde vnde
Euangelio Christi / dat se vns mit vulstendigem̅ herten dat reyne wort Gades
vordregen to vnser beteringe / vnde werden behödet vor allen erdöm / vnde gesterket to allem̅ besten / wedder den düuel vnde alle weddersagere / dat io dat Euangelion Christi
by vns reyne bliue.
Biddet ock vm̅ eynnen tidliken frede / vor kran ke / swake / ëlende /
anuechtede lüde / vor swangere frawen / vor vnse vyende / vor alle nöt liues vnde der selen /
Amen. Lattet vns bidden den eynnen vor den andern̅ / dat wy alle salich werden /
Amen. Spreket eyn Vader vnse. 2c.
|| [ID00250]
So etlike sunderge gemeyne nöde vohr vallen / alse to bidden vor dat korne / hoppen / früchte
/ vor eyn tidlick wëder / wedder böse tucht vnde pestilentie. 2c. dat kan me wol mit
inbringen.
Exhortatio edder vormaninge vor dem̅ altare vam̅ sacramente an
de Communicanten.
Myne aller leuesten / vns wert stedes dorch de predige des Euangelij Christi vohr geholden /
dat wy van vns suluest vnweten / arme sundere vnde vorlaren sind. Vnde de wile wy nicht mehr
van vns suluest sind wen flesch vnde blut / der wegen wy vns ock mit vnsem̅
vorstande vnde vormogen nicht konen lös maken vth dem̅ strengen richte Gades vn
de van der gewalt de düuels / dar in wy geuallen synt dorch de ouertredinge de gebade vnde des
willen Gades. So hefft Got vnse vnuormogen bet erkant wen wy / vnde hefft vor vns gegeuen alse
eyn gnedich vader synen eyngebarn̅ sone Jesum Christum / dat wy dorch syn
Euangelion erluchtet / vnde dorch synen döt erlöset wurden van vnsen sunden / vnde dorch em
kyndere Gades weren / ewich salich / so wy dat löueden. Sulklet he vns stedes predigen / we dat
louet de hefft gewisse dat ewige le nent / vp sulken louen vnde to sulker salicheit werde wy
ock gedofft / dar schole wy stedes inne bliuen / so bliue wy in Christo vnde Christus in vns.
So ëte wy stedes ane vnderlät geistlick mit dem̅ louen dat lÿff Christi vnde
drinken syn blut / dat is / wy werden Christo ingeliuet dat wy eyns mit em werden /
|| [ID00251]
dar mede dat wy löuen / dat he syn lÿff vor vns in den döt
gegeuen hefft / vnde syn blut vor vns im̅ erütze vorgaten / dar vp vorlate wy vns
tor salicheit / wedder alle falsche lere / alle sunde / anuechtinge vnde nöt. Vth welker woldät
Christi / wy ock leren welke leue vnde gedult wy öuen scholen iegen vnsen negesten ock iegen
vnsen vyent / Wat wolde wy mehr???
Doch dat wy nicht vorgëten / edder träch wurden (alse wy leyder werden) to sulkem̅ louen der mynschwerdinge vnde dodes Christi / hefft he vns ock eynne besonderge
gedechtnisse edder vorkundinge synes dodes / so vakene wy willen / beualen / dat wy ock im̅ vthwendigen sacramente / der vornufft vorborgen / alleyne dem̅ louen
vth dem̅ worde Christi bekant / ëten scholen vnde drinken syn liff vnde blut /
dat wy io nicht twiuelen scholen / syn döt vnde blutuorgetinge im̅ crütze sy vnse
gewisse salicheit / dar van schole wy singen / lesen / predigen / hören / alse wy in der misse
dohn / vnde namals ock dar van rëden vnde manck eyn ander vorkundigen / vns to tröste vnde
velen tor salicheit / nach dem̅ beuehle Christi. Sulk doht to myner
gedechtnisse.
We nu werdich wil ëten vnde drinken dit sacramente de schal twe dinck dohn / he schal löuen
wat Christus secht / vnde dohn wat he gebut. He secht. Dit is myn lÿff dat vor iw gegeuen wert.
Dit is myn blut dat vor iw vthgegaten wert to vorgeninge der sunden / Sulk schole gy löuen. He
gebut ouers / Nemet hen vnde etet / Drinket alle dar vth vnde gedenket myner. Sulk schole gy
dohn / nach syner gnaden wort vnde beuehl. Amen.
|| [ID00252]
Dit is dat Symbolum Nicenum / dat is / dat de Christenc to samende gesettct hebben im
Concilio Niceno / vth der hilgen scrifft / wed der de Arrhianer vnd andere ket terye. Dit schal
me versche vm versche singen / de prester ouers schal anheuen.
Ick loue in eynnen Got. Almech tigen vader / ma ker hemmels vnd der erden / aller sicht liken dinck vnd vnsichtliken. Ickloue ock in den eynnigen Heren Jesum Christum / eyngebare̅sone Gades / vn̅
|| [ID00253]
van dem̅ vader gebare̅ vor aller tidt / Got van gade
licht van lichte / ware Got van warm̅ Gade gebare̅
nicht gemaket / eyns wesendes mit dem̅ vader / dorch welken alle dinck gemaket sint. De vm̅ vns minschen wil len vnd vm̅ vnser salicheit ge sti gen is vth dem̅ he̅mel / vn̅ is flesch geworde̅ van dem̅ hilge̅ gey
|| [ID00254]
ste / vth Marien der iunckfrawen / vnd is mynsche geworden. Ock gecrutziget vor vns / vnddr Pontio Pilato / gestoruen vnd begranen. Vnd is vpgestande̅
des drude̅ dages / nach den scrifte̅ / vn̅
is vpgestege̅ to hemmel / sit to der rechter ha̅d vaders. Vn̅ wert wed
derkamen mit herhlicheit to richten de leuendi
|| [ID00255]
gen
vnd de doden. Synes rikes wert neyn ende. Ick loue ock in den hilgen geyst de eyn HERE is vnd eyn leuent maker / de van dem̅ vader vnd van dem̅ sone vthgeyt / de mit dem̅ vader vnd mit dem̅
dem̅ sone gelik wert angebedet vnd gelick geeret. De gespraken hefft dorch de Propheten. Ick
|| [ID00256]
lö ue men eynne ge mey ne apolsto lische Christenheit / Ick bekenne men eynne döpe / to vorgeuinge der sunden. Vn̅ wärde vp de weder vpstandin ge der doden / Vnd vp dat leuent der thokamenden werlt. A men.
Wy gelöuen al an eynen Got etc.
|| [ID00257]
Van den bilden.
Van den bilden synt gude böke gescreuen / dat id nicht vnrecht edder vnchristlick sy bilden
to hebben / besundergen dar me inne mach sehn historien vnde gescheffte. Wy bekennen frilick
dat wy in vnsen kerken vele lögenbilden vnde vele vnnutte klotze hebben / Doch dat wy nicht
mögen bilden stor mere syn / vnde andere lüde bekande edder frömede sulks nicht vor ergerlict
ansehn / hebbe wy alleyne wech gedän / mit ordentliker gemalt vnde ouericheit de bilden by vnde
vor welken sonderich anbëdent vnde afgoderye vnde sonderge ere mit lichten vnde luchtere̅ angerichtet wärd / De anderen alle de nicht hinderlick synt in der kerken late wy
stan / so ouers by etliken bilden namals ock sulke afgoderye vnde vormeynede Gades dënst /
dorch bylöuige lüde / sick vorhöue / so wile wy mit ordentliker gewalt vnde rechte de suluigen
ock wech dohn / so vakene alse nöt wert sÿn / wente anbedent vnde anropent schal alleyne Got
hebben / alse he suluest secht / Esa. xlij. Ick bun de HERE / dat is myn name / Myne ehre wil
ick eynnem̅ anderen nicht geuen / ock nicht myn loff den bilden.
Van den gemeynen Casten der armen.
Wille wy Christene syn / so möte wy io dat in der frucht bewisen / ga wy nicht vm̅ mit monni
|| [ID00258]
ke tande vnde ertichtem̅ Gades dënste / dar vns Got nichts van beualen hefft / darum̅ wert
vns Gott nicht vorachten / so möte wy io vm̅ gän mit dem̅ rechten
Gades dënste / dat is / mit rechten guden werken des louens / vns mit ernste van Christo
beualen / nömelick dat wy vns annëmen der notrofft vnser nëgesten / alse he secht / Dar by
scholen alle lüde erkennen dat gy myne iungere synt / so gy iw mauck eynander lëuen.
Aller notrofft liues vnde der selen vnser brödern̅ se syn rÿck edder arm /
schole wy / so vele wy vns is / en to troste gerne annëmen. Ouers hyr segge wy nu alleyne von
notrofft der armen lüde de neyn gelt hebben / vnde der haluen möten mennigerleye nöt liden.
Jegen de synt vor alle schuldich de riken / alse Paulus se vlitich beuelet to leren. 1. Tim.
vi. Dar to synt ock schuldich alle handewerke vnde arbeydere / den Got gelucke gifft dat se
sick mit öres handes arbeyde wol ernëren konen / alse ock Paulus leret / Ephe. iiij.
Sulke armen ouers synt / int erste de hüsarmen / vnde handewerkes lude vnde arbeydere de dat
öre nicht vorsupen edder vnnutte to bringen / sonder arbeyden vlitich / leuen in allen ehren
vnde redelicheit / vnde hebben doch dar neuen vngelucke dat se nöt liden ane öre schult. Item
de dorch kranckheit edder feyl örer ledematen nichts vorweruen konen. Item wedewen vnde weysen
/ de nichts hebben / nichts konen arbeyden edder vorweruen / edder hebben sus neyne fruntschop
de sick örer schal edder wil annëmen / so vërne se eyn ehrlick leuent
|| [ID00259]
vören vnde nicht synt lesterinnen / alse Paulus van den wedewen
scrifft. 1. Timo. v. synt se iunck so helpe me en vm̅ Gades willen dat se wedder
echte man ne krigen / alse dar suluest Paulus wil hebben. Item Elende iunckfrawen vnde ehrlike
dënst megede / de gude tuchnisse hebben vnde nemand nympt sick örer an / sonder synt vorlaten
van allen. Item den me helpen kan dat se sunt werden van örer kranckheit / de sus mosten
vorderuen van armut wegen / Dissen vnde der geliken synt wy notrofft plege.
Sulke werke vnde nicht hüchelwerke / wert Christus tom̅ iungesten dage gedenken
/ alse gescreune steyt / Matth. xxv. mit dissen wörden. Kamet hehr gy gebenedyeden mynes vaders
/ besittet dat rike dat iw bereydet is van annange der werlt / wente ick hebbe gehungert vnde
gy heben my gespiset / gedorstet vnde gy hebben my gedrenket / Ick bun na ket geweset vnde gy
hebben my gekledet / in kranckheiden vnde nöden hebbe gy my besocht. Wat gy eynnem̅ van dem̅ ringesten der mynen gedän hebben / dat hebbe gy my suluest gedän.
Wy bekleden bilden / de bloke vnde steyne synt / wy geuen vele geldes dat me sondergen Gades
dënst schal vthrichten / dar vns nichts van beualen is / vnde geuen sulks den de rëde alto vele
hebben / edder konden wol arbeyden / dat se nicht wedder Got leddich gingen edder sulk dynck
im̅ hand hedden dat gotlös is edder sus doch vnuutte / alse Christus secht /
Matth. xv. Alle öre Gades dënst is vorlaren vnde vorgeues / de wile se leren de leren vn de
gebade der mynschen vnde nicht Gades.
|| [ID00260]
Ouers to dissem̅ rechten Gades dënste / den Christus tom̅
iungesten dage wert bekennen sick suluest gedän / dar mede bekledet vnde geehret werden de
rechten bilden Gades / dat synt de armen dar van gesecht is / dar wil nemand an / nëmand wil
dar to geuen.
To vörne hefft me den monneken so vele kornes vnde bëres gegeuen / vnde andere schenke / to
den vigilien sëlemissen vnde anderen missen vnde blerren / ane mate gegeuen / to allen
hochtiden / doden / kynderdopen / apostel festen / Marien dagen vnde andern̅
geoffert / gegeuen to bilden / tafelen / klocken / orgelen / so velen was lichten in der kerken
vnde hüsen. 2c. Wy swigen der ewigen beneficien vnde memorien / broderschoppen / aflates breuen
/ hilgen reysen 2c. To sulken dingen hedden de riken vele geldes / vnde ock eynne arme frawe /
de sick der spille nërede gaff gerne dar to / wy swigen denne der andern.
Nu ouers geleret wert vth Gades wörde / dat wy mit vnsem̅ gëlde neynen
andern̅ Gades dënst konen vth richten / wen dat wy dar mede den notrofftigen to
hulpe kamen / besweret sick eyn yederman.
Etlike varen hehr. Ick hebbe myn gelt gegenen to der misse / to dem̅ Salue. 2c.
schal id nicht dar by bliuen so wil ick myn gelt wedder nëmen. Sulke lüde vnderrichte me recht
/ velichte synt se nicht so böse alse se beren / wil den eyn nicht hören de vare hen / wat he
edder syne kyndere rike dar ouer wert / wen he sulks mutwillich deyt / dar byte he
|| [ID00261]
bröt to / He wil id tom̅ rechten Gades dënste
nicht gunnen / so plecht id gerne tom̅ düuels dënste kamen vnde andere gelt vnde
gut by sick mit vpfrëten. Wente wen Got synen völck edder vormaledyginge dar in werpet / so
gedyet neyn gut / wedderum̅ Ga des sëgeninge maket rike / alse Salomon secht.
Doch id is neyn wunder dat gotlose lüde sul ker Christliken sake vyent synt / vnde nicht
alleyne nicht helpen sonder ock mit rade vnde dade mishelpen to sulkem̅ rechten /
Gades dënste / Dat is ouers vnbillich van den de Euangelisch edder recht Christene willen syn /
dat de sick swar maken vnde vnwillich vm̅ eynnes groschen willen / to witliker
notrofft der armen edder der dëneren des Euangelij / wenne wolten se doch eynnem̅
armen mynschen eynnen rock edder kledinge geuen??? Id is vorware eynne grote vndanckbarheit /
wy synt erlöset van so menniger schinderye der monneken vnde der papen / vnde besweren vns dat
aller ringeste Gade to genen / wy swygen noch wat dat vor eynne gnade is / dat wy dorch
geapenbarede warheit / erlöset synt van sulkem̅ erdome vnde vordomenisse dar wy
vnse gelt vnde gut mosten tho geuen / vnde me vyndet doch etlike de grote besweringe klagen wen
se to tiden eyn nen pennick scholen geuen to erholdinge öres predigers / vnde willen
Euangelisch syn vnde nicht anders hören wen dat Euangelion / se weren doch wol wërd dat se
nicht eynne gude Euangelische predige höreden / sonder lögene vnde schinder predige alse
touorn̅ / se sind ock nicht wërd dat in ören nöden eyn gut predicante scholde to
en kamen.
|| [ID00262]
Darum̅ möt me dat volk vakene vormanen vnde fruntlik mit Gades wörde straffen /
alse Paulus beuehlet dem̅ Tito mehr wenn eyn mal dat se mit sulker wise dem̅ düuele nicht ruhm geuen / gelick efft dat gelt vnse here vnde got scholde syn /
gelick efft wy nicht wërd sÿn mit vnsem̅ gelde wat gudes to dohn / gelick efft al
vnse gut io so vnrecht vnde dü uelsch scholde syn / dat Christus nicht eynnen rock dar van
mochte nëmen / sonder dat se sick io vliten vohr to gan mit guden werken / wor id de notrofft
vordert / vp dat se nicht vnfruchtbar syn / vnde maken sick / alse Christus beuelet / frunde
van dem̅ vnrechten Mammon / dat se wedder genamen werden in de ewigen woningen in
örer notrofft / Wente salich synt de bermhertigen / de scholen wedder bermherticheit krigen /
also dat se ock neyne nöt scholen hebben in örer nëringe / alse he ock secht. Geuet so wert iw
wedder gegeuen ouerulodich / dat gy ock genöch hebben nach dem̅ liue mit guder
vnde froliker conscientien / welk ock Salomon also secht. We sick erbermet des armen de wokert
mit dem̅ HEREN / Dat is eyn hillich woker vnde gröt vordel / wen wy id löueden /
Ouers nëmand hefft dar lust to.
Mit sulken früchten mote wy io bewisen dat wy gude böme sind geworden dorch den louen in
Christum / dat wy vns suluest nicht bedrëgen.
Wo me ouers geuen schal steyt fÿn bescreuen in der andern̅ Epistolen to den
Corinthern im̅ achten vnde negenden Capitele. Welke notrofftige me ersten
vorsorgen schal vnde dar na de andern̅ / wiset
|| [ID00263]
ock de vornufft vrh by allen luden / alse vor alle scho le wy vorsorgen de vns tokamen vnde vns
beualen synt edder in vnsem̅ dënste / alse Paulus ernstlick secht. 1. Timo. v. So
iemand de synen / sonderliken syne hüsgenaten / nicht vorsorget / de hefft den louen vorsaket /
vnde is erger wen eyn vnlöuich mynsche / Dar na schal me acht hebben vp de naberschop vnde
andere bekanden / aller meyst vp de de mit vns löuen dem̅ Euangelio / alse Paulus
secht / Gal. vi. Lät vns wat gudes dohn iegen alle / allermeyst iegen de hüsgenaten des louens
/ Tom̅ letsten dat wy ock gerne dënen den de vns beleydiget hebben / so se in
örer nöt vnser bedaruen alse vns dat Christus leret / Matth. v. vnde sus des vakene in der
scrifft werden vormanet.
De wile sulke vorsorginge aller notrofftigen / bauen de de vns sundergen tokamen vnde beualen
synt / etliken framen lüden to vele wurde / de wol vp sulke notrofft denken / wen andere / de
id ock wol vormochten / gantz nichts dar van weten willen edder nichts dar na fragen / So is id
gut vnde nöt dat wy dohn / alse wandages de rechten Christen / van der tidt an der Apostelen /
plegen to dohn / dat wy to samende dragen eynnen gemeynen schath vnde hebben also eyn gemeyne
gut / nicht vor vns alse de ersten Christen to Hierusalem de nichts e̅gens wolden
beholden / welk nu nicht geschehn kan vnde is ock nicht van nöden / de wile id nicht gebaden is
/ de monneke meynen se drapen id noch / ouers se dragen nicht öre gut vnde arbeid tosamende /
sonder holden öre kostele vulkomenheit van auder lüde gude / Wy seggen ouers /
|| [ID00264]
eyn gemeyne gut is vns nöt to hebben nicht vor vns / sonder vor
de notrofftigen / dat kone wy rikelick so wy willen to samende dragen by penningen / by
groschen / mit milden gauen vnde testamenten / dat wy id in vnser nëringe nicht völen / ane
alle vnsen schaden / ia mit vnsem̅ groten framen / alse gesecht is / vnde mit
frolicheit vnser conscientien / dat wy io neyne bose conscientie daruen hebben dat arme lüde
nicht vorsorget werden / Eynnen froliken ed der willigen geuer hefft Got lÿff alse Paulus
secht.
To sulkem̅ schatte edder vnsem̅ gemeynen gude / schal me erwelen
Diakene dat synt dënere der armen / de in vnsem̅ namen van vnsem̅
gude / de andern̅ notroftigen vorsorgen / de wy sus nicht by vns besundergen
vorsorgen edder vorsorgen konen / edder dar wy ock velichte nicht in vnser Stadt van wusten.
Den diakenen konen de notrofftigen sick angeuen edder angeuen laten dorch frame lüde /
besondergen dorch de predicanten. So scholen denne de diakene dar hen schicken / so id
vnbekande lüde synt / vnde laten besehn wat dar nöt is. 2c.
Welke borgere ouers me to diaken erwelen schal is klar / vth der Apostelen wörde vnde der
ersten Christenen daht / Acto. vi. bescreuen / vnde vth den worden Pauli. i. Timo. iij.
Int erste se scholen vul des hilgen geistes vnde wisheit syn / dat is / sulke lüde / so vele
alse vns mogelick is to erkennen / de wy dar vohr holden dat se dat hilge Euangelion Christi
im̅ herten löuen vn de löff hebben. Sus kunde wy alse mynschen in der erwelinge
wol feylen / welk vns Christus bewiset
|| [ID00265]
hefft / de beuohl
Judase den büdel vnde was doch eyn heymelick dëff / alse en Joannes schelt / Joan. xij.
Darum̅ ock de Apostele seggen. Erwelet iw söuen menne de eyn gut rüchte hebben
dat se vul synt des hilgen geistes vnde wisheit / dat is (alse dar steyt van Stephano) vul
louen vnde des hilgen geistes.
Wente wor nicht eyn erdichtet loue is / dar is gewisse vorgeuinge der sunden vnde eynne
touorsicht dat wy kyndere Gades synt vnde hebben dat ewige leuent dorch Christum / kort vm̅ / dar is gewisse de hilge geist / wente de bose geist let dat herte nicht anhengen
dem̅ Euangelio.
Dat is ock dat Paulus secht / dat de diakene scholen hebben de heymelicheit des louen in
reyner conscientien / De heymelicheit vnses louen is dat hilge Euangelion Christi / welk
vorborgen is geweset by Gade vnde nu dorch de apenbare predige geapenbaret / alse steyt
gescreuen / Rom. xvi. i. Corin. ij. vnde blifft noch heymelick vnde vorborgen den id de hilge
dreualdicheit nicht wil apenbaren / alse Christus secht / Matth. xvi. Flesch vnde blut hefft id
dy nicht apenbaret / sonder myn hemmelische vader. Vnde Matth. xi. Nemand kennet den söne
sunder de vader / vnde den vader kennet nëmand sonder de söne / vnde weme id de söne wil
apenbaren / vnde Joan. xiiij. De hilge geist wert iw alles leren wat ick iw gesecht hebbe.
Ouers reyne conscientie is / dat wy na vnsem̅ vorstande handelen willen vor
Gade. Eyne reyne conscientie der Christenen / schal syn / dat se nicht dar na trachten / rëden
/ handelen / welk se wëten to
|| [ID00266]
sÿn wedder den louen vnde
Gades wört / sonder trachten / rëden / handelen nach dem̅ louen vnde Gades wörde.
Gades wört vnde eynne gude conscientie hören to samende / sus is eynne reyne conscientie / dat
is / dat du dick nergen anne schuldich west vnde eyne gude meyninge hest / nicht alleine genöch
vor Gade / de conscientie vnde gude meyninge möt by sick hebben Gades wort / dat du also Gades
meyninge volgest vnde nicht dynem̅ koppe vnde gutdunken.
Wente etlike hebben dat Euangelion voruolget mit reyner conscientie vnde guder meyninge /
welke doch alleyne vor en reyne vnde gud was vnde nicht vor Gade alse Christus secht / De
stunde wert kamen dat alle de iw dödet meyne he doh Gade eynnen dënst dar mede. So bekennet ock
Pau us. ij. Timo. i. dat he Gade stedes gedenet heb be mit reyner conscientie / vnde hedde doch
mit sulkem̅ reynen wëtende / alse eyn Gades dëner / gelestert dat Euangelion vnde
voruolget de Christen / alse he bekennet. i. Timo. i. vnde düdet dar suluest dat he eynne gude
meyninge hefft gehat mit dissen wörden / Ick hebbet vnwëten gedän im̅ vnlouen /
Dat is dat vns ock Christus wernet / Luce. xi. Seh wol to / dat nicht dat licht dat in dy is
dusternisse sy / dat is / dat welk du vor dat aller beste holdest / nicht sy vor Gade dat aller
ergeste / Gades lesteringe / wedder Gades wört vnde den rechten louen / alse leyder by vns
sulks vële geweset is.
Alse ouers eynne gude conscientie nicht kan syn ane Gades wort edder den louen / so kan ock
de loue vnde Gades wört nicht by vns bliuen / wen wy
|| [ID00267]
de gude
conscientientie vorwerpen vnde nicht mehr achten / alse Paulus scrifft. i. Timo. i. wente denne
fraget me nicht mehr dar na dat me lere edder leue wedder de warheit. 2c.
Sulcks ouers hebben de apostele begeret vnde Paulus geleret van den diaken / Wente nëmand
wert recht handelen mit sulkem̅ gelde vnde gude der armen / he sy ock we he sy /
wen he nicht de rechte forchte Gades hefft / vnde lëuet dat hilge Euangelion alse syne
salicheit. Wente Judas stelt dar van. 2c.
Tom̅ andern̅ / werden etlike dögede besundergen in Paulo
vthgespraken / dat de diakene scholen syn redelick / de eyn gut ruchte hebben dat se alse
ehrlike frame lude in allen dingen nicht vnrecht han delen. Item dat se nicht twetungich sÿn /
wen wo kan me dem̅ sulk gelt vnde dënst der armen bevehlen de gërne lëgen vnde
achterkosen / vor mynen ogenen wit seggen vnde anders wör swart. Sulke plegen ock hader vnde
afnal wedder de bischoppe edder predicanten (welk alle eyn dinck is) anrichten. 2c. Item /
Nicht wÿnsuchtich edder eyn drunkenbolt / wente sulk eyn wert syne collatie söken van der armen
gelde / edder is he to främ dar to dat he nichts dar van nympt / so wert he doch syner
collatien wahr nëmen vnde der armen nicht achten. Item nicht schendlikes gewinstes girich / he
mochte anders handelen by dem̅ gelde alse Judas by Jesus büdele. Item se scholen
ock sulke lüde syn / de ören ëgenen kynderen wol vohrstan vnde ören ëgenen hüsen / wo scholden
se anders vohrstän fromeden luden vnde vorsorgen / de öre ëgene
|| [ID00268]
vorsümen vnde nicht vorsorgen tom̅ liue vnde tor
salicheit / alse eyn Christen hüswert schuldich is. Item se scholen sÿn eynner frawen man / dat
se sick richtoch vnde recht holden im̅ eheliken stande / in welkem̅
/ man vnde wÿff is eyn lÿff / De sick anders holden synt billich ehrlös / vnde to sulkem̅ ampte / den armen to dënen / vnduchtich.
Item wen se in ören personen vnstrafflick synt / noch schal me se nicht erwelen wen se böse
wine hebben. Ore wiue scholen syn redelick in allem̅ handele / mit örem̅ gesinde vnde kyndern̅ to regeren / mit arbeydes lüden / mit köpen in
de kokene / mit gehorsamme iegen dem̅ manne / mit almissen iegen armen lüden etc.
Nicht lastererschen / de van andern̅ achterkosen vnde vnnutte wasschen / alse den
ne is eyn gemeyne feyl der wiue vnde sere strafflick. Sulk eyn wÿff mochte den Diaken ören man
affwen den etliker lüde notrofft tohulpe tokamen / wen se böse redet / vnde licht dem̅ manne in den oren wedder frame notrofftige / den se gram is. Item de wynere
scholen syn nuchtern̅ / dat se sick nicht vul drinken. Sulk is ock by den
Grekischen wiuen gemeyne geweset / ouers nicht by den düdeschen. Item trüw in allen dingen /
Dat kan me by vns ock wol vorwaren / dat se van de gudern̅ der armen nichts in de
hende krigen.
Vth dem̅ alle mach me sehn wo genöwe de apostele dar vp hebben gesehn / dat me
so frame lü de scholde erwelen / alleyne to tidlikem̅ gude vth to dehlen / Id is
eyn wahr sproke / Gelt maket eynnen schalck / wen nicht dat herte vor Gade främ is. Ock frame
herten laten sick lögene ouer reden vnde vam̅
|| [ID00269]
gaden vorhinderen / dorch vnframe wyue / dat heb bewy leyder
am̅ Adam wol beuunden.
Eyn redelick wÿff is nicht to betalen vnde aller ehren wërd / alse Salomon bescriuet in synen
sproken im̅ letsten Capitele. De andern̅ sint bestien vnde Scorpien
de öre dulle ëgensinnige köppe hebben / vnde synt neyner redeliken vnde gotliken saken edder
den armen notrofftigen gunstich. Van den is to vorstande allent wat Salomon van bösen wyuen
gesecht hefft. Darum̅ wen rëde de man fram vn de Christen is / so schalme en doch
nicht erwelen to eynnem predicanten edder Diakene / wen syn wÿff eyn ruchte hefft by der
naberschop / dat se in vohrgenömeden stucken vnreddelick sy.
Sus kone wy wol manne vnde frawen vor Gade in velen stucken arme sundere vnde sunderinnen sÿn
vnde strafflick / wente wy sind neyne engele / Vnstrafflick ouers nach mynschlikem̅ gerichte scholen sÿn de to sulken Gotliken ampten werden er welet / dat is / se scholen by
den mynschen neyn böse ruchte hebben.
Sulke Diakene de wile se hebben de heymelicheit des louen in reyner conscientie / konen ock
vol trösten mit Gades wörde de armen vnde elenden den se mit gelde to hulpe kamen / alse
sanctus Stephanus to Hierusalem dede vnde sanctus Lau reitius to Rome / ane platte vnde ane
Diaken rock / By vns ouers wat dem̅ worde Gades by den kranken to kumpt / dohn de
predicanten mit der heymsökinge / also dat vnse diakene alleyne van dem̅ gemeynen
gude gelt vorschaffen den notrofftigen.
|| [ID00270]
De wile ouers sulk diaken ampt vele moye vnde vpsehnt by sick hefft / darum̅
ock etlike frane lüde sick weren mochten dat antonëmen / wen se dar to vordert werden / so
settet sanctus Paulus by sulken arbeid sulk lohn / welk eyn Christen herte nicht kan vorachten
/ vnde wo wol id is eyn lohn / so is id doch nicht vnse vordenst / sonder Gades togesechte
gnade / de nëmand vordënen kan / sus were id plicht vnde neyne gnade Roma. iiij.
Dat lohn ouers alse he secht is dit. De dar wol dënnen edder Diaken synt / de vorweruen sick
suluest eynen guden gräd vnde eynne grote frymodicheit im̅ louen / in Christo
Jesu. Ore vorwerff im̅ trüwen dënste is in Christo Jesu / dat du mögest de gnade
Gades dar vth merken vnde nicht dat vnse dënst sulkeswerdich sy / alsevnrecht de Pharisens
meynede de sprack / Got ick danke dy dat ick nicht bun alse de andern̅ mynschen
etc. Wente Christus leret vns seggen / dat wy vnnutte knechte synd / wen wy ock gedän hebben
allent wat vns gebaden is.
Wät is nu dat vorwerff??? Se daruen nicht klagen / dat se / wen se der armen moten wahr nëmen
/ vele vorsüm̅en in örer nëringe vnde vorwernen de wile nichts / Se vorweruen dat
aller beste gut / welk ock Christene herten begeren / vnde later sick an dem̅
alleyne bonögen wen se dat ouerkamen wëten wol dat se mit sulkem̅ groten schatte
nicht konen arm werden im̅ line vnde in der selen. Ja wense ???at nicht by sick
beuinden so synd se in angeste vnde nöt / vnde klagen dat se synd in der hellen van Gade
verlaten / alse me dat in velen Psalmen mach sehn.
Wat is id doch denne??? he secht. So vorw???r
|| [ID00271]
nen
sick suluest eynnen guden gräd vnde eynne grote frymodicheit im̅ louen / Neyn
Christen kan syn ane den louen in Christum / in dem̅ louen ouers schal me wassen
vnde hogerstiigen / Sulk eyn gräd vnde högerstigent vnde grote frymodicheit im̅
louen vor Gade / wert hyr to gesecht den de trüwelick dënen / eyn iewelick in synem̅ ampte vnde beualen arbeide / besondergen den Diakenen dar van hyr gesecht wert /
Dat se van dage to dage mehr vnde thonëmen im̅ louen vnde hopeninge to Gade
wedder alle sunde / nöt vnde anuechtinge liues vnde der selen / dat het denne in Christo wassen
vnde vpstigen alse vp den graden / vth dem̅ louen in den louen / Ro. i. van der
hehrlicheit des HEREN to der hehr licheit des HEREN. ij. Cor. iij vnde alse im̅
psalme steyt / de virtute in virtutem / vth der eynnen krafft des hilgen geystes in de andere
krafft des hilgen geystes / dat se van dage to dage mehr erluchtet vnd stercker werden wedder
sunde / döt / duuel vnde allen feyl / vnde frymodich sick to vorlaten vp Gades gna de vnde
bermherticheit dorch Jesnm Christum vnsen HEREN / we wolde nu nicht gerne eyn trüw diaken
sÿn???
Me wil nu vele vnnutte pluderen van geystliken ordenen. Ouers Got geue vns wedder de rech ten
Bischoppe / pastores / doctores / Prophetas / Euangelistas / Apostolos / Diaconos / Ephe. iiij.
alse Christus beualen hefft vnde Paulus bescreuen de mit dem̅ wörde Gades bëteren
mogen de Christenheit vnde dënen den armen.
Ordeninge der Casten der armen.
|| [ID00272]
Darum̅ hebhe wy hyr to Brunswig Christlick dar to gedacht / vnde de Radt sampt
der gantzen gemeyne angenamen / vnde vorordenet de gemey nen Casten antorichten vnde toholden /
nach wise wo hyr na gescreuen steyt. Int erste van den Casten der armen.
In allen groten paren schal apenbar stän eynne gemeyne Caste vor de armen vnde hüsarmen vnde
andere notrofftige. Dar in scholen kamen alle willige offere de me stedes des gantzen iares wil
dar in geuen / wen eyn iewelick wil / Item alle Testamente vnde willige milde gauen. Item dat
offer dat vp sunte Autors dach plach to vallen / dat schal ock vp einnen sundach na sunte
Autors dage in eyn nem bekene van dem volke / welk offert / gesammelt werden / vnde kamen in
der armen Caste / dar to schal ock kamen dat gelt dat eyn Erbar Rädt togesecht hefft den armen
/ vor de vnkost de plach to schehn vam̅ Rade in sunte Autors dage.
Item to vorne hefft me vnnutte den doden na geoffert / vnde de leuendigen armen vorsümet were
id ow gut / dat me vnnutte wanheit wendede in nutte wanheit / dat de fruntschop des doden mit
den andern̅ vam̅ graue ginge dorch de kerke / vnde offerde Christo
/ dat is / synen notrofftigen in de Caste der armen / de wile sulk neyn byloue is / sonder me
wet wol wor id tho kumpt.
Item touorne hefft me ock geoffert wen de brut in de kerke ginck / were id nicht Christlick
dat me denne den armen in de Caste offerde??? wy willen denne tor hochtidt wol ëten vnde
drinken vnde wol leùen / welk Got wol liden kan wen dar sus nichts geschut wat vorbaden is /
wente Christus is suluest
|| [ID00273]
frolick geweset tor hochtidt vnde
hefft den buren guden wÿn dar to geschencket / were id denne ock nicht gut dat me de hungeregen
vnde dorstenden mit eynnem̅ helre edder penninge bedachte / dat wy nicht vor Gade
wurden vorklaget alse de rike slömer / de den armen Lazarum vor der döre nicht wol de
ansehn.
Item so etlike wen eyn dode is / wolden lüden laten / dat schal en gegunt werden to ermaninge
den leuendigen / dat se ock denken dat se sterfflick synt / nicht tohulpe den doden / Ouers dat
gelt vor dat lütent / ane wat den pulsanten höret / schal me steken in der armen Casten / de
schatkasten heren ouers / de wile se vorstender synt tor kerken / schal me vm̅
dat lüdent anrëden.
Item wat frame lüde Christlick konen be̅den ken to hulpe disser Casten / schal
ock dar to hören.
Item de Diakene der armen scholen sick öres Christliken vnde gotliken amptes nicht schemen /
des se ehre hebben vor Gade vnde allen Christenen sonder gän des hilgen dages vohr vnde na der
predige vmme in der kerken / mit büdelen dar anne eyn haueschelleken sy / dat se nicht daruen
reden / dat de lüde hören dat se dar synt / we nicht gerne gifft den scholen se nicht vele
nödigen de wile Paulus secht / dat Got lëff hefft eynnen fröliken geuer. Twe scho len der vm̅gengere sÿn / de eynne schal gän in der eynnen / de andere in der andern̅ siden der kerken / al les to gude dem̅ Casten der armen.
De predicanten scholensick io in ören predigen sulken Gades dënst den armen to gude beualen
laten syn / alse de anderen apostole ock sanctum Paulum vormaneden. Gal. ij. se konen vele
gudes dar to dohn etc.
|| [ID00274]
To disser Caste der armen scholen erwelet werden dre Diakene vam̅ Rade vnde van
den vorordenten der gemeyne in dem̅ wickbelde / sampt den diakenen der armen de
rëde dar suluest im̅ ampte synt. De scholen / na dem̅ vthnëmende /
dat gelt vorwaren in der gar wenkamere eder sus wör / vnde anseggen den predicanten / wen dat
volck vorsüme lich is to geuen / dat me id vormane / dat se geuen alse in den anderen kerken /
vnde nicht de vulesten syn to sulkem̅ Gades dënste.
De predicanten synt sulck schuldich to dohn vnde konen id wol ehrlick ane alle vordechtnisse
dohn / de wile se ören bestemmeden sold hebben / vnde krigen nichts vth der armen Casten / id
were denne dat en Got sunderge nöt to schickede / alse to vorn̅ van en gesecht
is. So darff me nicht van vnsen prestern̅ seggen dat se predigen in ören büdel /
alse sus lange hehr geschehn is.
De Diakene / de wile se sulke lüde sÿn scholen / alse touorn̅ bescreuen is /
werden wol vornufftich syn vnde willich / dat se nicht sparen / wör id be want is / so vele
alse de gauen dregen konen / wedderum̅ dat se nicht lösgëtern̅
edder schendigen geuen mit wetende / krigen se sus wat wech mit bedregerye so howen se hen vnde
kamen nicht wedder / de Diakene hebben id nicht en vm̅ örer böuerye willen gege
uen sonder vm̅ Gades willen / vnde Christus wert dat sulueste ock annëmen alse
dat andere.
De diakene scholen scriuen wat se krigen vnde wör se id hen geuen / vnde hebben bescreuen de
namen vnde hüse der ienen den se alle weke wat na
|| [ID00275]
gelegenheit der nöt thokeren / dat se deste gewisser vnde vnuordechtige rekenschop konen
dohn.
Wen se rekenschop gedän hebben dem̅ rade vnde den teyn manne / so scholen se
dat ouerige gelt so wat is / vth allen paren to samende bringen besundergen in eynnen sondergen
ört / doch also dat me scriue wat eynne iewelike pare dar to bringet / sulk gelt schal bereyt
syn antogripen vor de notrofftigen / so sunderge nöt vohr ville / alse pestilentie etc / edder
körne dar vohr to köpen / dat me to rechter tidt na mate de armöt vor eyn redelick gelt vth doh
etc.
Alle sundage edder vp eynnen anderen bestemmeden dach in der weken moten de diakene to
samende kamen in eynnem̅ ieweliken Caspele / den armen na notrofft vth tho dëlen
/ vnde to rëden wat nöt is vor etlike kranken edder hüsarmen / Vnde wen neyn gelt dar is /
edder toringe / so scholen de predicanten dat dem̅ volke anseggen / dat se in de
ge meyne Caste to hulpe kamen eynnem̅ armen hüsarmen reddelick stür to dohn etc.
Doch schal sulks geschehn ane des hüsarmen name / de diakene ouers scholen synen namen scriuen
/ to vormiden vordecht nisse.
Dat ouers de gemeyne Caste der armen nicht besweret werde / vnde de armen de vorlaten synt
van allen deste bet mogen vorsorget werden / so schal eyn iewelick / de wol kan / de synen
vorsorgen alse touorn̅ gesecht is / vnde nicht aflaten so he tonorn̅ etliken notrofftigen hefft besundergen geholpen.
|| [ID00276]
De rechten armen lüde de vm̅ bröt gan / mögen noch etlike weken vm̅ gan / so lange disse Caste in den swanck kumpt / dat me öre namen dar na inscriue vnde se na
gelegenheit örer notrofft vorsor ge.
Scholere ouers scholen nicht vm̅ bröt gan / eyn iewelick vöde syne kyndere
suluest / is id em nicht mogelick / so werden de diakene wol dar to gedencken / dat me so der
bëdelerken lös werde / de vnder dem̅ scholere namen de lüde vor den dören
vexëren.
Frommede bedelere vnde andere de arbeyden konen edder sus neyne nöt hebben / scholen mit
örem̅ bedelen nicht geleden werden.
Ouers de by vns kranck werden / wo wol from mede / by den wille wy dohn alse by den de by vns
gewanet edder gedënet hebben / Wente sulke achte wy dat se vns Got sulvest in örer nöt
tobesorgen thowerpet.
Krege ock ouers to tiden eyn dorchreysende natrofftige van vnsem̅ gemeynen gude
eynne porteke / id were gelt / hasen edder schoh / besondergen dorch vohrbede framer borgern
edder der predicanten / schal id so nöwe nicht gespannet syn / doch ane af broke vnser
armen.
Item de Schat Casten heren vth allen paren möten eyn hüs buwen vth der Stadt / mit velen
vndergescheidenen kamern̅ / vor de de in de pestilentie vallen. Dar in scholen de
diakene der armen bestellen in der tidt der nöt dënere vnde dënerinnen / so vele alse nöt wert
syn / vnde se belonen / de notrofft mogen plegen den kranken / wen nicht ören knechten vnde
megeden de borgere willen Christlick dar
|| [ID00277]
hen notrofft
schicken / so scholen de diakene der armen vor de suluigeu alse vor de andern̅
alle natrofft mit ëtende / drinkende / vüre / beddewerke / arstenye 2c vorschaffen / dar to
scholen alle frame lüde gerne mildichlick geuen / Wente id is bevunden / dat me so velen lüden
helpen kan dat se der pestilentie lös werden / vnde dënet ock dar to / dat andere in der Stadt
nicht vorgifftiget werden. Ouers wen me sulke lüde wolde hen vth bringen vnde nicht laten en
vlitich notrofft plegen / dat were erger wen heydensch.
De Schadt Casten.
In eynner ieweliken groten pare schal ock stän eynne Schad Caste in der Sacristie / dar in
scholen steken de vorstendere edder Schat Casten heren (de ock tom̅ dehle diakene
synt to vorsorgen de dënere der kerken) den Schat örer kerken / alse na volget. Memorien by de
kerken gestifftet / vnde kalenden / vnde dat me nömet benefactorum vnde al le beneficien /
scholen alle wen se lös steruen / hyr in kamen / Registere vnde alles wo vnde wör se sulks alle
scholen ouerkamen / scholen vam̅ Erbarn̅ Rade den Schat Casten
heren ouer antwerdet werden. Dar to scholen se ock in örer macht hebben alle kerken gudere /
alse touorn̅ de kerkswaren / vnde de bringen in ören gemeynen Casten. Ock
beneficien wen se lös steruen in sunte Peters vnde in sunte Michaelis kerken / dar to alle
kerckswaren gudere in den beyden kerken scholen vallen in sunte Martens Schat Caste / dar vth
se weder to besorgen vnde öre dënere.
In disse Caste schal ock ??? de vehrtide pennick / den wy hebben angenamen togeuen / den
predicanten to holden tohulpe / Dat nicht de orde
|| [ID00278]
ninge
van den predicanten vnde Scholen valle / Wente vele der genömeden guderen werden lancksam vns
to nutte kamen / de wile se werden gelaten den presteren de se hebben to örem̅
leuende na notrofft / welke wen se vnde ock monneke nöt scholden liden / so verne se redelik
leuen / vnde vnsem̅ Euangelio nicht vorhinderlick syn / se löuen ock wat se löuen
billick is dat wy se vth der Casten der armen vorsorgen.
Darum̅ scholen de predicanten den vehr tide penninck vlitich van dem̅ volke vp dem̅ predickstole vordern̅ des sundages vor
dem̅ offerdage / Id is io eyn ringe dat de gemeyne man nicht mehr darffto
dissem̅ groten gudenwerke geuen wen den vehrtiden offerpenninck. 2c.
Wy twiuelen ock nicht / dat de Erliken gilden vnde beöderschoppen / werden allent wat se
touorn̅ an wasse / memorien / vigilien vnde selemissen to holden / in de kerken
gegeuen hebben / in dissen Casten kamen vnde bringen laten.
Item de afwesende beneficiaten scholen so vele in dissen Casten bringen / alse se touorn̅ den offi cianten / dat lehn tobelesende / hebben geuen möten. Dar to / wat se
touorn to wyne vnde oblaten tom̅ Sacrificio gegeuen hebben / schal ock in disse
Caste.
Item wat de Rede der wickbelde by de parren gelecht / hebben / dar vp vnde ock vp andere
stucke / wil me mit den parhern̅ handelen / dissem̅ Casten
togude.
Ouers den vicarien de hir tor stede / vnde na gemakeder ordeninge mede to Chore gän / to
singen alse de Cantor singet vnde Chör regeret / vnde sick ehrlick / fromelick vnde redelick
holden vnde na der ordeninge richten / schal de gantze rente örer lehne na volgen öre
leuentlanck.
|| [ID00279]
Item by eynnem̅ ieweliken hospitale schal eyn vohrstender edder diaken bliuen /
van den de nu dar by synt / dat nicht eyn schade geschehn mochte mit vnrade / wen nye dar to
quëmen de nicht dar mede hedden vm̅ gangen / Dem̅ suluigen schal me
eynen diaken edder vorstender tohulpe maken vth der gemeyne van den Schat Casten diakenen / de
in der pare synt dar dat hospital is / edder is id nicht in der Stadt alse Leonardi. 2c. so
nëme me eynnen diaken van den paren de dem̅ hospitale negest edder bet to gaden
liggen.
Alle beyde vorstendere / de eynne vam̅ Rade / de andere van der gemeyne /
scholen syn / alse van den diaken gesecht is / dat se io der armöt vnde wat mehr tom̅ ampte höret / trüwelick vorstän.
De feyl mit den armen vnde mit dem̅ parner im̅ hospitale sunte
Lenardes / vnde in den andern̅ hospitalen so wat were / schal alles dorch den
Erbarn̅ Radt vnde de vorordente vohrstendere gebëtert werden.
Wen de vorstendere der hospitalen rekenschop hebben gedän / so schal allent wat ouerich is na
der erholdinge / in de gemeynen Schat Casten werden gebracht / Dar inne scholen de vorstendere
der hospitalen vlitich syn / so doch dat der armöt nicht werde in den hospitalen afgebraken /
edder anderer rechter erholdinge der hospitalen.
To disser Schat Casten scholen vehr diakene edder vohrstendere / vam̅ Rade vnde
den vorordenten der gemeyne / erwelet werden / de scholen innëmen vnde inmanen allent wat en
beualen wert / vor alle antwerden / ock quitëren vor sick vnde öre nakömelinge / Dar vm̅ scholen se dar to hebben eyn höuetböck / dar inne alle notrofftige dinck bescreuen
|| [ID00280]
vnde rechtlick vorwaret werden.
Disse diakene edder Schat Casten heren scho len den sold geuen den predicanten in ören kerken
alle verndel iares / ock den Costeren vnde organisten. Ock scholen se vorschaffeu vnde holden
wönin ge by der kerken ören predicanteu / vnde ock örem̅ scholgesellen wör se
willen vnde könen / de in öre kerke vorordenet is mit den kyindern̅ to singen /
wen he wil ehelick werden vnde husholden. Ouers vth allen paren to samende / scholen de Schat
Casten den sold geuen alle verndel iares den Scholemeystern̅ vnde Schole gesellen
in beyden Scholen. Se scholen ock de kerken in bëtteringe holden vnde vorschaffen wat dar inne
nöt is.
Disse vehr personen scholen macht hebben van der gemeyne / mit thodät des Rades / predicanten
antonëmen / alse touorn̅ gescreuen is / Vnde manck dissen vehren schal sÿn eynne
Rades persone.
Ane dit alle / scholen se ock vth den Gchat Ca sten tosamende iarlikes den Hëue Ammen edder
bade mömen / weike eyn Erbar Radt de besten wil vor schaffen / eynne temelike vorehringe geuen
/ Des geliken ock den düdeschen scholemeystern̅ vnde Scholemeysterinnen / nach
vormöge der Casten / dar vohr / wen en sulk togesecht wert / se deste vlitiger scholen leren
ock wat Gotlick vnde Christlick is / alse touorn̅ gesecht is.
Disse vehr Casten heren scholen alle iar rekenschop dohn dem̅ Erbarn̅ Rade vnde den teyn mannen / wat ouerblifft schal vth allen paren to samende werden
gedragen in eynnen sonderg??? in ört / in eynne sonderge Caste / alse ock van der ???r
|| [ID00281]
men Caste gesecht is / doch dat me scriue wat eynne
iewelike pare dar in gebracht hefft / to bruken vp to kamende nöt / Wen me mit den Schat casten
nicht recht vm̅geyt / so kan me mit sulker wise vnse Christ like ordeninge / de
Christlike ampte by vns andrapende / nicht holden.
Vor gelt schalme nemand mehr nëmen in de riken hospitale / sonder me holde dat alse id
gemaket is vor arme olde borgere vnde borgerinnen / de sus anders neyne entholdinge / noch van
ören gudern̅ noch van örer fruntschop / hebben / alse Paulus secht van den
rechten voratenen wedewen / de ehrlick / reddelickr vnde Christlick by vns gelenet hebben / De
oues neyn gut ruchte hebben gehat / den mach me anders in ören nöden tohulpe kamen / in sulke
ehrlike hospitale scholen se nicht genamen werden. Ock schal me nicht holden edder liden bose
beruchtede dënere vnde dënerinnen edder andere de de warheit Gades vorlesteren / wente id were
vnrecht / ock nicht lidelik den framen lüden d??? in den hospitalen scholen erholden
werden.
Alle suluerwerk ouers edder golt in allen ker ken / schal trüweliken bescreuen / vnde dar
öuer eyn togesëgelt inuentarium gemaket werden / welk inuentarium schal gelecht werden by de
teynmanne vp de Müntsinëde / de des rades heymelicheit vnde vpkumest vp nëmen vnde vorwaren /
Vp dat me in nöden wëte wor me sulken suluer Schat vinden schal / ock to vormiden
vordechticheit vnde ansprake / desus erwassen mochte in tokamenden tiden wed der de
iegenwerdigen edder nakömelinge.
Angenamen de or deninge.
|| [ID00282]
Alle disse vorscreuene puncte vnde artikele / van den guderen de in de Schat Casten kamen
scholen / wil eyn Erbar rädt vlitich vthrichten / vnde helpen dat se dorch gude erwelede
diakene edder vohrstendere der Schat Casten vthgerichtet werden / so vele by dem̅
Rade is vnde mögelick / vnde eyn Erbar Radt vnde de gantze Stadt edder gemeyne / hebben
angenamen eyndrechtichlick alle or deninge van den Scholen / predicanten / Casten / kercksengen
vnde anderen dingen / alse in dissem̅ böke bescreuen is / De annëminge vnde
eyndrechtige voreynninge is geschehn / des Sunnauendes vor Natiuitatis Marie im̅
iare M D. xxviij. vnde vth gescryet in allen kerken van den predickstölen des andern̅ dages / darum̅ ock de borgere ouer de gantze Stadt in allen kerken /
tor dancksegginge gesungen hebben. Te Deum laudamus. Got geue syne gnade vortan dorch Jesum
Christum vnsen HEREN. Amen.
Wert nu Jemandes van Borgern̅ / borgerkyndern̅ effte inwänren der
Stadt Brunswig / he sy we he sy / hyr bauen wat nyes sonderlikes vnde dätlikes vohr nëmen / ock
im̅ schyne des Euangelij edder wedder dat Euangelion vorsammelinge tomaken /
edder sus / dat to vprore edder wedderwillen der Stadt gerëken konde / den wille wy hyr nicht
by vns wëten / ock schal dar mede des vnde syner byplichteren lÿff vnde gut in straffinge des
Rades genallen sÿn.
So ouers iemand disser ordeningen haluen ock anderet werliken saken / feyl vnde mangel hedde
so he is vth den gilden / schal he id synem̅ gildemeyster / so he is vth der
gemeyne / schal he id synem̅ honetmanne edder Borgermeystere anseggen / de wer
|| [ID00283]
den eynnem̅ ieweliken wol berichten.
Drapet ouers de sake de lere an des Euangelij edder sus de predikere in vnsen kerken / so
schal de Superattendente mit synem̅ Adiutor etc / wo to vorn̅
gescreuen is / dar to dohn.
Wy willen nach der gnaden Gades / so dem̅ Euangelio vnses HEREN JESV Christi an
hengen / alse ock dat Euangelion vnde apostolische scriffte leren / dat keyser rechte /
landrechte vnde Stadrechte / edder werliken ouericheit / der vns Got vnderwopen hefft /
neynerleye wise aff bröke geschehe / sonder wy willen gërne vnde erkennen dat wy dar to
schuldich synt / alse vns Christus leret / geuen dem̅ Keysere wat dem̅ Keysere gehöret / dat is / aller werliken ouercheit wat ör gehoret / so doch dat
wy ock darneuen mogen Gade gëuen wat Gade gehöret. Amen.
Andere stucken / in disser ordeninge nicht begrepen / de sick in gesette vnde mynschen bade
nicht vaten laten / edder ock nicht geuatet konen werde??? / doch dënende tom̅
Christlikem̅ frede vnde eynicheit der lere vnde leue manck vns de nicht bedrapen
dat werlike swërt / beuhle wy alle dem̅ wörde Gades dorch vnser predicanten /
vnde der gnaden vnses HEREN JESV CHRISTI / Amen.