Bearbeitet von Ulrich Bubenheimer

‖ [56r] aBartholome'us' Bernhart Feltkyrchen'sis' theologie baccalau'reus' sub d'omino' Andreab Carolstaten'si' theologie docto're'a↑

1.
(ic) Dicta sanctorum patrum non sunt neganda⟨.⟩
2.
(ii) Nisi essent correcta vel retractatad⟨.⟩1
3.
(iii) Si fuerint diversa non secundum nudum placitum sunt eligenda⟨.⟩

Co'ntra' mul'tos'.e

4.
(iiii) Sed ea que divinis testimoniis magis vel racione iuvantur⟨.⟩
5.
(v) Inter suffulta testimoniis preferuntur que evidentioribus nituntur authoritatibus.2
6.
(vi) Si varietas inter dicta unius doctoris absque concordia reperitur posteriori standum est.
7.
(vii) Sententia beati Augustini in moralibus nulli cedit⟨.⟩

con'tra' can'onistas'.f

8.
(viii) H'om'o exterior aut profectu aut defectu interioris hominis corrumpitur.3
9.
(ix) H'om'o exterior potest fieri templum dei⟨.⟩4
10.
(x) H'om'ointerior exteriorem respicit, et in sui comparacione foedum videt⟨.⟩5
11.
(xi) H'om'o interior in ipso animog consistit⟨.⟩6
12.
(xii) Causa exercendi ingenii sustinebitur quod h'om'o interior est exterior.7 sed non econtrah:
13.
(xiii) Per sacramentum regenerationis solvitur reatus sed manet lex peccati.8
14.
(xiiii) Speciale est in peccato hereditario quod reatui soluto concupiscentia manet⟨.⟩9‖ [56v]
15.
(xv) Per idem sacramentum fit plena remissio peccatorum⟨.⟩10
16.
(xvi) Manet tamen peccatum in membris tanquam superatum et peremptum⟨.⟩11
17.
(xvii) Item mortuum. sed nondum sepultum et adhuc sepeliendum.12
18.
(xviii) Et donec sepelietur. trahit ad mala et peccata.
19.
(xix) Et reviviscitj per illicitas consensionesk et in regnum proprium dominacionemque revocatur.13
20.
(xx) Sicut dum quis delectatur in bono opere quasi perfecto superbia erigit caput dicens⟨:⟩ Ego vivo let ideo vivol. quia tu triumphas.14
21.
(i) Voluntas non libertate consequitur gratiam. sed econtra.15

mco'ntra' co'mmun'em.m

22.
(ii) Ut bene velimus solius dei est⟨.⟩16

Contra communem.n

23.
(iii) Et quod volumuso ut faciamus bene pdei estp⟨.⟩17
24.
(iiii) Nulla bona merita precedunt graciam⟨.⟩18

qContra communem.q

25.
(v) Immo scriptura docet nedum mala merita sed et scelera precessisse iustificationem.19
26.
(vi) Fecimus mala et venerunt bona.20
27.
(vii) rDeus est qui pulsat liberum arbitrium⟨.⟩21
28.
(viii) Qui operatur in cordibus hominum que voluerit⟨.⟩22
29.
(ix) Qui voluntatess hominum quocunque voluerit inclinat⟨.⟩23
30.
(x) Qui aufert cor lapideumt et dat carneum⟨.⟩24
31.
(xi) Qui utitur cordibus malorum ad laudem bonorum⟨.⟩25
32.
(xii) Velle et nolle sic est in volentis potestate ut dei voluntatem non impediat.26

uContra communem.u

33.
(xiii) Deusmagis habet in potestate voluntatesv hominum quam ipsi suas⟨.⟩27‖ [57r]
34.
(xiiii) H'om'o antew gratiam potest facere actum non legitimum⟨.⟩
35.
(xv) Non potest renovari absque intercessione mediatoris.
36.
(xvi) Deus non pretendit iusticiam suam hominibus quia recti sunt corde. sed ut recti sint corde⟨.⟩28
37.
(xvii) Sine deo operante ut velimus et cooperante cum volumus ut faciamus. ad bona opera nihil valemus.29

xCo'ntra' Sco'lasticos'.x

38.
(xviii) Gratia facit ut invocetur deus.30

yCo'ntra' communem.y

39.
(xix) zIn nullo bono opere nos incipimus⟨.⟩

aaContra eandem⟨.⟩aa

40.
(xx) Hereticum est confirmare quod deus in abdonis suisab sit posterior et nos priores⟨.⟩
41.
(i) Non debemus nobis caput ad bene faciendum facere.31
42.
(ii) Nemo confugit ad dominum nisi viam eius volet.32

acCo'ntra' communem.ac

43.
(iii) Desiderare auxilium gratie est initium gratie.33

adCo'ntra' omnes quasi scola'sticos'.ad

44.
(iiii) Iustificatus nisi divinitus adiuvetur recteae vivere non potest.34
45.
(v) In bono faciendo liber esse nullus potest nisi liberatus fuerit per Christum⟨.⟩35
46.
(vi) Disposiciones de congruo ex parte hominis magis sunt ridende. quam ponende⟨.⟩36

afContra omnes quasi scholast'icos'.af

47.
(vii) Possunt autem ex parte dei aliquo modo poni⟨.⟩
48.
(viii) Omnis causa de congruo si est causalis est causa.
49.
(ix) Merita mortificata non sunt disposiciones ad iustificacionem.

co'ntra' Sco'lasticos'. Gab'rielem'ag.37

50.
(x) Peccatores non sunt monendi ad faciendum bona opera in genere.

ahContra quasi omnes scho'lasticos'.ah

51.
(xi) Nec adai opera ut dispositiones de congruo ad gratiam.

ajCo'ntra'eos'dem'. mirabile sed verum⟨.⟩aj

‖ [57v]
52.
(xii) Sed ad opera proprie dictaak bona⟨.⟩
53.
(xiii) Bonitas meritoria (ut aiunt) non presupponit moralem bonitatem⟨.⟩38

Con'tra' eos'dem'.al

54.
(xiiii) Confirmare quod peccator qui mortaliteram peccavit debet facere bona opera ex genere ut facilius sanetur est pervertere scripturas.

Contra eosdem⟨.⟩an

55.
(xv) Blandiri lib'erum' ar'bitrium' estao ipsum precipitare.39
56.
(xvi) Conversosapdeus adiuvataq. aversosar deserit⟨.⟩40
57.
(xvii) Sed ut convertamur deus adiuvat.41

Contra schol'asticos' theolo'gos'.as

58.
(xviii) Ad iusticiam nemo convertitur nisi operante gratia sanetur.42
59.
(xix) Nec ideo solis votis agendum est. quia adiutor noster deus est.43
60.
(xx) Corruit hoc quod Aug'ustinus' contra hereticos loquitur excessive.44

atCo'ntra' moder'nos'45at.

61.
(i) Aliud est nihil mali facere aliud facere bonum⟨.⟩46
62.
(ii) Qui nec quid boni. nec mali fecerunt condemnantur.
63.
(iii) Cuius sintau illi servi ignoro⟨.⟩
64.
(iv) In malo faciendo tam iusticie quam peccati servus liber est.47
65.
(v) Precepta dei inaniter darentur hominibus. si liberum voluntatis arbitrium non haberent⟨.⟩48
66.
(vi) Preceptis divinis admonetur liberum arbitrium ut graciam querat⟨.⟩
67.
(vii) Lex incutit nobis dolorem quem non sanatav, sed admonet ut medicum queramus.
68.
(viii) Lex demonstrat vicia⟨.⟩49
69.
(ix) Lex ostendit nobis nostram infirmitatem⟨.⟩50
70.
(x) Ut supplicemus reformatori ne in illa remaneamus foeditate.51‖ [58r]
71.
(xi) Ut sentientes aculeum correptionis excitemur in maiorem affectum oracionis⟨.⟩52
72.
(xii) Strepitus correpcionis forinsecus per mandata insonat et flagellat⟨.⟩53
73.
(xiii) Deus autem intrinsecus occulta inspiracione operatur velle.54
74.
(xiiii) Sicut cognicio gencium q'ui'aw deum cognitum non sicut deum glorificaverunt non profuit eis ad salutem.55
75.
(xv) Nec ad axopera bonaax.56
76.
(xvi) Ita non iustificat eos q'ui'ay per legem dei cognoscunt. quemadmodum sit vivendum.57
77.
(xvii) Ita cognicio legis. et voluntas ei se conformans non est disposicio previa ad gratiam.

azContra Scotum.az

78.
(xviii) Ita nec attricio perfectissime circumstantionataba in genere morum est disposicio sufficiensbb ad iustificacionem.58

Co'ntra' eundem⟨.⟩bc

79.
(xix) Si contricio vel attricio requiritur ad iustificacionem tunc ut actus concomitans non previus:59

bd⟨Contra⟩ multos.bd

80.
(xx) Ut actus formatus non formabilis⟨.⟩60
81.
(i) Peccator sine omni disposicione sufficienti de congruo ex parte eius iustificatur.61

beContra quasi omnes.be

82.
(ii) Facile tamen est salvarebf quod apud deum non est accepcio personarum⟨.⟩62
83.
(iii) Iustificacio factores legis precedit non sequitur.63
84.
(iiii) Lex sine gratia est litera occidens in gratia spiritus vivificans.64
85.
(v) Gratia facit nos legis dilectores et factores⟨.⟩65
86.
(vi) Condelectari legi dei est donum spiritus non litere.66
87.
(vii) bgLex sine gratia facit prevaricatoresbg.67‖ [58v]
88.
(viii) Non iustificatur homo preceptis bone vite.
89.
(ix) Non lege operum nec litera nec factorum meritis.68
90.
(x) Sed per fidembh Hiesubi Christi spiritu. lege fidei et gratia⟨.⟩69
91.
(xi) Homo sine gratia nulla precepta legis potest implere etiam imperfecte.70

bjContra communem.bj

92.
(xii) Implere imperfectebk non est implere quantum ad substantiam operis⟨.⟩71

blContra Cap'reolum'.bl

93.
(xiii) Implere perfecte non est implere quantum ad substantiam operis et modum agendi qui est ex charitate.72

Con'tra' Cap'reolum'.bm

94.
(xiiii) Modus agendi non est separatus a substantia operis.73

Co'ntra' eundem.bn

95.
(xv) Obligatus ad faciendum ex charitate. non peccat mortaliter si non ex omni parte impletbo⟨.⟩

Co'ntra' Sco'tum'.bp

96.
(xvi) Peccat autem sibq nulla ex parte implet⟨.⟩74

brContra eundem.br

97.
(xvii) Observatio precepti sine charitate seu gratia. nedum est inutilisbs ad vitam eternam sed occidens:

Co'ntra' Capre'olum'.bt

98.
(xviii) Per auxilium seu adiutorium speciale nullum preceptum in aliqua parte potest impleri.

buContra eundem.75bu

99.
(xix) Supposito quod non pertinet ad gratiam iustificantem:

bvs'ecundu'm eundem.76bv

100.
(xx) Auxilium dei prevenientis non est distinctum a dono iustificante.77

Co'ntra' eu'ndem'.bw

1.
(i) Decalogus excepta sabbati observatione a christiano est observandus.78 Ad literam tamen observatus auget concupiscenciam ac iniquitatem et facit sup'ra' modum peccatoresbx:79
2.
(ii) Preceptum maximum de diligendo deum et proximum80 secundum literam occidit non vivificat:
3.
(iii) Omnis lex atramento scripta est ministratio mortis et damnacionis.81

byContra Sanctum Tho'mam'.by

4.
(iiii) Scripta autem digito dei est ministracio libertatis bzspiritus et graciebz:
5.
(v) Lex fidei in tabulis cordis carnalibus scripta est ipsa charitas diffusa in cordibus nostris per spiritum sanctum.82
6.
(vi) Opera charitatis in chartis scripta lex est operum et litera occidens:83
7.
(vii) Eadem gratia in veteri testamento latitabat que in Christi evangelio dispensata est⟨.⟩84
8.
(viii) Lex vetus talia continebat precepta iusticie qualia nunc quoque observare precipimur⟨.⟩85
9.
caLex evangelii scripta est vetus⟨.⟩ca86
10.
(ix) Indigemus deo doctore et adiutore ne dominetur in nobis omnis iniquitas⟨.⟩
11.
(x) Voluntati dei nemo resistit.

〈…〉cb

(xi)cc Deus ex misericordia quibusdam donat penam peccati a quibusdam iuste exigit penam⟨.⟩
12.
(xii) Prescientia87 dei est immutabilis⟨.⟩
13.
(xiii) Figmentum nihil potest opponere suo figulo⟨.⟩88
14.
(xiiii) Vocaciocd est principium bonorum operum⟨.⟩89
15.
(xv) Vocati atque illuminati mandata dei cognoscentes vel libero eligunt vel relinquunt arbitrio⟨.⟩90
16.
(xvi) Non omnes vocantur. nec omnes vocati sequuntur vocantem⟨.⟩91
17.
(xvii) Auxilium gratie etiam specialis motionis (ut aiunt quidam) multis deest⟨.⟩

ceContra. Capreolum.ce

92
18.
(xviii) Solum illis non deest quibus deesse noluerit deus.
19.
(xix) Perseverancia in dileccione dei pertinet ad gratiam dei.
20.
(xx) Et ideo or'ati'o Christi pro Petro93 non erat inanis ne sua fides deficeret:94
21.
(i) Filii perdicionum licet incipiant aliquando bene vivere ac iuste ambulare de hac vita tamen non auferentur nisi ceciderint:95‖ [59v]
22.
(ii) Attamen tales per speculatores sunt corripiendi⟨.⟩96
23.
(iii) Electi secundum propositum interdum labuntur⟨.⟩
24.
(iiii) Tenetur velle suam dampnacionemcf cui est revelata:97
25.
(v) Ista authoritascg deus vult omnesch hominesci saluos fieri98 minus bene exponitur de voluntate antecedente:

Co'ntra' scho'lasticos' theo'logos'.cj

26.
(vi) Putamus nec in deo nec in homine antecedentem voluntatem esse:

ckContra eosdem.ck

27.
(vii) Dona naturalia et leges recte non sunt de voluntate antecedente:

clContra Sco'tum'99 et alios.cl

28.
(viii) Nec illa adiutoria communia que ponuntur⟨.⟩
29.
(ix) Ad predictam autoritatemcm100 (cnantiquus licet non multum frequentatus. attamen verus dabitur intellectus)co.101

Adverte.cp

30.
(x) Conclusive cuius vultcq miseretur et quem vult indurat:102
31.
(xi) Deus vocatis omne studium ad spiritaliacr exercicia conferentibus et vincentibus coronas largitur eternas:103
32.
(xii) Vita eterna non debetur iusto operantecs cum gratia de condigno.

ctContra Cap'reolum'.ct104

33.
(xiii) Vita eterna est gratia data pro gratia ex misericordia et miseracione:
34.
(xiiii) Non est iustus in terra qui careat peccato in carne:
35.
(xv) Non est iustus in terra qui non habeat peccatum in spiritu.
36.
(xvi) Non est iustus in terra qui per iustum actum quo benefacit non peccet.105
37.
(xvii) Per hoc tamen peccatum deus non vult iustos esse damnabiles sed humiles:106
38.
(xviii) Iustus ergo simul est bonus et malus filius dei: et filius seculi⟨.⟩107
39.
(xix) Exceptis Christo et eius matre. non fuit nec est nec erit iustus in terra sine peccato:
40.
(xx) Non potest iniustus habere actum deo adeo placentem ‖ [60r] quantum displicuit veniale⟨.⟩108

cuContra Gabrielem109.cu

41.
(i) Deus non precipitcv homini impossibile.110
42.
(ii) Lex dei imperat multa impossibilia homini⟨.⟩
43.
(iii) Doctrina Aristotelis in scoliscw theologorum facit malam mixturam:
44.
(iiii) Sillogismuscx ex methaphisicali et credita mixtus inferenscy pro credita non concludit pro debiliorecz premissa.

Co'ntra' Sco'tum'.da111

45.
(v) Habere peccatum in corpore non est peccaredb.
46.
(vi) Illud peccatum concipit partus. et parit peccata⟨.⟩112
47.
(vii) Propter quos partus dicimus dimitte nobis debita113⟨.⟩
48.
(viii) Quod nequeunt nisi filii dei dicere⟨.⟩114
49.
(ix) Peccatum veniale proprie est peccatum⟨.⟩
50.
(x) Nec contemnendum sed timendum⟨.⟩115
51.
(Ultima) dcFoecundadd veritatis aucthoritasde sepius discussa. melius cognoscitur. et veram convenienciam parit quam manifestis sermonibus abscondit⟨.⟩116
a–a Centum quinquagintaunum conclusiones de natura, lege et gratia, contra scolasticos et usum co'mmun'e'm'. D'omini' A'ndrea' Carolostadii. A, Centum quinquaginta unum conclusiones de natura, lege et gratia: contra scholasticos et usum communem. D'omini' A'ndrea' Carolostadii. B
b vom Editor verbessert für: Andree
c Zählung mit arabischen Zahlen nach a, Zählung mit römischen Zahlen nach A, B. Die runden Klammern wurden vom Editor hinzugefügt
d a, A; retracta B
e A; Contra mul'tos'. B, fehlt a
f A; Contra can'onistas'. B, fehlt a
g anima A, B
h contra A, B
i a, B; reratu A
j revivissit A, B
k concensiones A, B
l–l A, B; fehlt a
m–m A; Contra communem. B, fehlt a
n A, B; fehlt a
o a, B; volimus A
p–p est dei A, B
q–q A, B; fehlt a
r vii B, xii A
s a, A; voluntas B
t a, B; lapidium A
u–u A, B; fehlt a
v voluntatis A, B. – Von Gottschalk korrigiert in B
w autem A, B. – Von Gottschalk korrigiert in B
x–x A; Contra Scholasticos. B, fehlt a
y–y A; Contra Communem B, fehlt a
z xix B, xx A
aa–aa A, B; fehlt a
ab–ab bonis suis A, B
ac–ac A; Contra communem B, fehlt a
ad–ad A; Contra omnes quasi scholasticos B, fehlt a
ae 'contra' om'ne's quasi danach in a gestrichen. Der Schreiber hat hier versehentlich die Contra-Bemerkung der vorhergehenden These teilweise übernommen und wieder gestrichen.
af–af A; Contra omnes quasi schola'sticos'. B, fehlt a
ag A; Contra Scholast'icos'. Gab'rielem'. B, fehlt a
ah–ah A; Co'ntra' quasi omnes Scolasti'cos'. B, fehlt a
ai fehlt A, B
aj–aj A; Contra eosdem. mirabile sed verum B, fehlt a
ak fehlt A, B
al A; Contra eosdem B, fehlt a. – In B wurde die Bemerkung versehentlich hinter These 52 gesetzt
am a, B; moraliter A
an A, B; fehlt a
ao et A, B. – Von Gottschalk korrigiert in B.
ap Generosos A, B
aq A, B; iuvat a
ar a, A; adversos B
as A; Co'ntra' sch'olasticos' th'eologos'. B, fehlt a
at–at A; Contra modernos B, fehlt a
au fehlt A, B
av a, B; sonat A
aw que A, quae B
ax–ax bona opera A, B
ay que A, quae B
az–az A; Contra scotum B, fehlt a
ba a, A; circunstantionata B
bb a, B; suffiticus A
bc A; Contra eundem. B, fehlt a
bd–bd A, B; fehlt a
be–be A; Co'ntra' quasi omnes B, fehlt a
bf a, A; fehlt B
bg–bg A, B; Lex prevaricatores sine gracia facit⟨.⟩ a
bh fehlt A, B
bi Jesu A, Iesu B
bj–bj A, B; fehlt a
bk a, A; impefecte B
bl–bl A; Co'ntra' cap'reolum'. B, fehlt a
bm Contra cap'reolum'. B, fehlt a
bn A; Contra eundem B, fehlt a
bo implent A, B. – Von Gottschalk korrigiert in B.
bp A; Contra Scotum. B, fehlt a
bq a, B; fehlt A
br–br A; Contra eu'ndem'. B, fehlt a
bs a, A; inutulis B
bt A; Contra Capreolum B, fehlt a
bu–bu A; Co'ntra' eundem B, fehlt a
bv–bv A; secundem eundem. B, fehlt a
bw A; Contra eundem B, fehlt a
bx a, A; peccares B
by–by A; Contra Sanctum Thomam. B, fehlt a
bz–bz A, C; fehlt a
ca–ca fehlt A, B
cc a hat diese Thesen bei der Durchnummerierung der Thesen versehentlich übersprungen, denn der Schreiber hat die Nummerierung am Rand erst nachgetragen, nachdem er den Text aller Thesen abgeschrieben hatte
cd vom Editor verbessert für: vacatio a, A, B. Korrigiert von Gottschalk in B
ce–ce A; Contra Capreolum. B, fehlt a
cf damnationem A, B
cg a, B; aucthoritas A
ch A, B; omnis a
ci A, B; fehlt a
cj A; Contra Sco'lasticos' Theo'logos'. B, fehlt a
ck–ck A, B; fehlt a
cl–cl A, B; fehlt a
cm authoritatem A, B
cn A, B; fehlt a
co A, B; fehlt a
cp A, B; fehlt a
cq a, A; fehlt B
cr a, A; spiritualia B
cs A, B; operanti a
ct–ct A, B; fehlt a
cu–cu A, B; fehlt a
cv precepit A, B
cw a, A; Scholis B
cx Syllogismus A, B
cy a, A; inserens B
cz vom Editor verbessert für: debiliora a, debiliori A, B
da A; Contra Sco'tum'. B, fehlt a
db a, A; peccatum B
dc Ultima A, B, fehlt a
dd Fecunda A, B
de authoritas A, authoritatis B
1 Karlstadt verweist hier wohl auf die Retractationes Augustins (Aug. retr., CCSL 57, 5–143).
2 Zur 5. These s. u. KGK 64. Zu den Thesen 1–6 s. u. KGK 64, und KGK 64.
3 Aug. vera rel. 41,77: Corrumpitur autem homo exterior aut profectu interioris aut defectu suo. (CCSL 32, 237,1f.); vgl. 2. Kor 4,16.
4 Aug. c. Iul. 6, 13,40: Sanctificatio ergo per baptismum etiam nunc confertur et corpori, non tamen nunc corruptio eius aufertur, quae ipsam quoque aggravat animam. Et ideo quamvis casta sint corpora, cum desideriis peccati membra non serviunt, propter quod ad templum dei pertinere coeperunt: […] (PL 44, 844); vgl. 1. Kor 3,16f. und 2. Kor 6,16.
5 Aug. vera rel. 40,74: Ita renascitur interior homo et exterior corrumpitur de die in diem. Sed interior exteriorem respicit et in sua comparatione foedum videt […]. (CCSL 32, 235,1ff.).
6 Aug. pecc. mer. 2,7,9: […] certe manifestum est adhuc in veterem corruptionem atque in mortem tendere in fine postea renovandum, quando vere tota novitas erit, sed excepto corpore si in ipso animo, qui est homo interior, perfecta in baptismo novitas fieret, […] [2. Kor 4,16]. (CSEL 60, 80,9–17). S. u. KGK 64.
7 Kähler, Karlstadt, 13*f. verweist auf Aug. vera rel. 27,50: […] isti ambo […] ita sunt, ut unum eorum, id est veterem atque terrenum possit in hac tota vita unus homo agere, novum vero et caelestem nemo in hac vita possit nisi cum vetere, nam et ab ipso incipiat necesse est, et usque ad visibilem mortem cum illo quamvis eo deficiente se proficiente perduret […] (CCSL 32, 219,136:1–6).
8 Aug. pecc. mer. 2,28,45: Quamdiu ergo manet lex concupiscentialis in membris, manente ipsa reatus eius solvitur; sed ei solvitur, qui sacramentum regenerationis accepit renovarique iam coepit. (CSEL 60, 117,1–4); Haec autem lex peccati […]. (ebd., 116,1).
9 Vgl. Aug. retr. 1,12,6: Et illud quod in parvulis dicitur originale peccatum, cum adhuc non utantur arbitrio voluntatis, non absurde vocatur etiam voluntarium, quia ex prima hominis mala voluntate contractum factum est quodammodo hereditarium. […] ideo gratia dei non solum reatus omnium praeteritorum solvitur in omnibus qui baptizantur in christo, quod fit spiritu regenerationis, verum etiam in grandibus voluntas ipsa sanatur et praeparatur a domino, quod fit spiritu fidei et caritatis. (CSEL 36, 60,16–61,9).
10 Aug. pecc. mer. 2,28,46: […] fit in Baptismo plena remissio peccatorum. (CSEL 60, 117,15).
11 Aug. pecc. mer. 2,28,45: Haec autem lex peccati, quod etiam peccatum appellat apostolus, cum dicit: non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius [Röm 6,12], non sic manet in membris eorum, qui ex aqua et spiritu renati sunt, tamquam non sit eius facta remissio, ubi omnino plena et perfecta fit remissio peccatorum omnibus inimicitiis interfectis, quibus separabamur a deo, sed manet in vetustate carnis tamquam superatum et peremptum […]. (CSEL 60, 116,1–8).
12 Aug. c. Iul. 2,9,32: Quorum pugna, nisi boni et mali, non naturae adversus naturam, sed naturae adversus vitium, iam mortuum, sed adhuc sepeliendum, id est, omnino sanandum? (PL 44, 696).
13 Aug. pecc. mer. 2,28,45: […] si non inlicitis consensionibus quodam modo revivescat et in regnum proprium dominationemque revocetur. (CSEL 60, 116,8f.).
14 Vgl. Gal 2,20: vivo autem, iam non ego: vivit vero in me Christus, […]; Aug. nat. et gr. 31,35: Ubi enim laetatus homo fuerit in aliquo bono opere se etiam superasse superbiam, ex ipsa laetitia caput erigit et dicit: ecce ego vivo, quid triumphas? Et ideo vivo, quia triumphas. (CSEL 60, 258,16ff.).
15 Die von Karlstadt gemeinte These würde lauten: Voluntas gratia consequitur libertatem. So sinngemäß Aug. corrept. 8,17: Voluntas quippe humana non libertate consequitur gratiam sed gratia potius libertatem, et ut perseveret delectabilem perpetuitatem, et insuperabilem fortitudinem. (CSEL 92, 238,32ff.). Vgl. auch Kähler, Karlstadt, 16* Anm. 5 und KGK 64.
16 Aug. gr. et pecc. or. 1,47,52: […] si [Pelagius], […], consenserit etiam ipsam voluntatem et actionem divinitus adiuvari et sic adiuvari, ut sine illo adiutorio nihil bene velimus et agamus, eamque esse gratiam dei […] in qua nos sua non nostra iustitia iustos facit, […], nihil de adiutorio gratiae dei, […], inter nos controversiae relinquetur. (CSEL 42, 163,16f.).
17 Hinter den Thesen 22f. steht neben der in FN 16, zitierten Stelle Aug. ench. 9,32: Nolentem praevenit, ut velit, volentem subsequitur, ne frustra velit. […] itemque cur admonemur petere ut accipiamus, nisi ut ab illo fiat quod volumus a quo factum est ut velimus? (CCSL 46, 67,103–108). Diese Stelle wird auch zitiert bei Petrus Lomb. Sent., lib. 2 d. 26 cap. 2 par. 2 (Petrus Lombardus, Sententiae 1, 472,11) sowie lib. 2 d. 26 cap. 4 par. 1 (Petrus Lombardus, Sententiae 1, 474,5ff.). S. u. KGK 64.
18 Aug. gr. et lib. arb. 14,30: Non solum autem bona merita eorum nulla, verum etiam mala merita praecessisse demonstrat, dicendo, sed propter nomen meum sanctum, quod profanastis in gentibus. (PL 44, 899).
19 Siehe Aug. gr. et lib. arb. 14,30 (PL 44, 899). Zu den Thesen 24–25 s. u. KGK 64.
20 Aug. gr. et lib. arb. 22,44: Non itaque debent dicere, faciamus mala, ut veniant bona: sed, fecimus mala, et venerunt bona; iam faciamus bona, ut in futuro saeculo recipiamus pro bonis bona, qui in hoc saeculo recipimus pro malis bona. (PL 44, 910). Siehe auch Röm 3,8.
21 Aug. gr. et lib. arb. 14,29: Liberum quidem hominis arbitrium pulsatur, ubi dicitur: hodie si vocem eius audieritis, nolite obdurare corda vestra [vgl. Ps 94(95),8]. Sed nisi posset Deus etiam duritiam cordis auferre, non diceret per prophetam: Auferam ab eis cor lapideum, et dabo eis cor carneum [Hes 11,19]. (PL 44, 898). Siehe auch Ps 94(95),8.
22 Aug. corrept. 14,45: […] et tamen hoc in eis egit qui in cordibus hominum quod voluerit operatur […]. (CSEL 92, 274,33f.).
23 Aug. gr. et lib. arb. 21,43: […] operari deum in cordibus hominum ad inclinandas eorum voluntates quocumque voluerit […]. (PL 44, 909).
24 Vgl. Hes 11,19: Et dabo eis cor unum et spiritum novum tribuam in visceribus eorum et auferam cor lapideum de carne eorum et dabo eis cor carneum. Vgl. Aug. gr. et lib. arb. 14,30: Sed nisi posset deus etiam duritiam cordis auferre, non diceret per prophetam: auferam ab eis cor lapideum, et dabo eis cor carneum. (PL 44, 899).
25 Aug. gr. et lib. arb. 20,41: Ecce quomodo probatur, deum uti cordibus etiam malorum ad laudem atque adiumentum bonorum. (PL 44, 907).
26 Aug. corrept. 14,43: Sic enim velle seu nolle in volentis aut nolentis est potestate, ut divinam voluntatem non impediat nec superet potestatem. (CSEL 92, 272,14ff.).
27 Aug. corrept. 14,45: Si ergo cum voluerit reges in terra deus constituere, magis habet in potestate voluntates hominum quam ipsi suas […]. (CSEL 92, 275,40ff.).
28 Vgl. Aug. spir. et litt. 7,11: Nec quia recti sunt corde, sed etiam ut recti sint corde praetendit iustitiam suam, qua iustificat impium. (CSEL 60, 163,1f.).
29 Aug. gr. et lib. arb. 17,33: Tamen sine illo vel operante ut velimus, vel cooperante cum volumus, ad bona pietatis opera nihil valemus. (PL 44, 901). Vgl. Kähler, Karlstadt, 18* zu Th. 37, der auf Petrus Lombardus, II Sent. d. 26 cap. 1 (Petrus Lombardus, Sententiae 1, 436f.) und dessen Unterscheidung von gratia operans und gratia cooperans verweist.
30 Vgl. u. KGK 64.
31 Aug. spir. et litt. 7,11: Haec cogitatio non aufert in superbiam, quod vitium oritur, cum sibi quisque praefidit se que sibi ad vivendum caput facit. (CSEL 60, 163,2ff.).
32 Aug. corrept. 1,2: Quis autem confugit ad gratiam, nisi cum a domino gressus hominis diriguntur et viam eius volet? (CSEL 92, 220,9f.). Siehe auch Ps 36(37), 23.
33 Aug. corrept. 1,2: Ac per hoc et desiderare auxilium gratiae initium gratiae est. (CSEL 92, 220,10f.). Zu den Thesen 42–43 s. u. KGK 64.
34 Aug. nat. et gr. 26,29: […] sic homo etiam perfectissime iustificatus, nisi aeterna luce iustitiae divinitus adiuvetur, recte non potest vivere. (CSEL 60, 255,5ff.).
35 Aug. corrept. 1,2: In bono autem liber esse nullus potest, nisi fuerit liberatus ab eo qui dixit […]. (CSEL 92, 220,15f.).
36 Vgl. KGK 85.
37 Vgl. Gabriel Biel Collect. IV d. 14 q. 3 Dubium 5: Sed mortificata [scil. opera] sunt, quae ad praemium aeternum sunt a Deo accepta, sed per sequens mortale peccatum ab assecutione praemii impedita. Talia sunt opera meritoria ex gratia elicita, lapsum in mortale praecedentia. (Biel, Sententiae (Werbeck/Hofmann) 4/1, 499,16–18). Vgl. Kähler, Karlstadt, 19* zu Th. 49.
38 Vgl. dazu Scotus, Quodl. q. 17 art. 9: Sed si meritorium non praesupponat praecise bonitatem actus moralem, sed bonitatem quam tribuit charitas, cum illa completior bonitate morali in actu, sequitur, quod actus qui est meritorius habet aliquam bonitatem specificam, ulteriorem quam bonitatem moralem. (Scotus, Opera (Wadding) 12, 465).
39 Vgl. Aug. c. Iul. imp. 2,233: Ite nunc et contra istam christianam atque apostolicam veritatem extollendo praecipitate liberum arbitrium et in vestra virtute non assurgendo, sed cadendo confidite. (CSEL 85/1, 347,22ff.).
40 Aug. pecc. mer. 2,5,5: Conversos ergo deus adiuvat, aversos deserit. (CSEL 60, 75,19).
41 Aug. pecc. mer. 2,5,5: Sed etiam ut convertamur, ipse adiuvat, quod certe oculis corporis lux ista non praestat. (CSEL 60, 75,20).
42 Aug. pecc. mer. 2,33: Quod vitium nisi adiuvante gratia superetur, ad iustitiam nemo convertitur, nisi operante gratia sanetur, iustitiae pace nemo perfruitur. (CSEL 60, 104,6ff.).
43 Aug. pecc. mer. 2,6,6: Nec ideo tamen solis de hac re votis agendum est, ut non subinferatur ad bene vivendum etiam nostrae efficacia voluntatis. adiutor enim noster deus dicitur nec adiuvari potest, nisi qui aliquid etiam sponte conatur, […]. (CSEL 60, 76,23–77,3). Vgl. Kähler, Karlstadt, 21* zu Th. 59.
44 Vgl. hierzu Kähler, Nicht Luther, 357 Anm. 32; Oberman, Werden, 126f. Anm. 157 bzw. 130f. Anm. 172 und LuStA 1, 105 Anm. 4.
45 Nominalistische Richtung der scholastischen Philosophie.
46 Aug. gr. et pecc. or. 1,25,26: Non enim ait: oramus, ut possitis nihil facere mali, sed ne quid faciatis mali, nec: ut possitis bonum facere, sed: ut bonum faciatis […]. (CSEL 42, 146,18ff.). Siehe auch 2. Kor 13,7.
47 Aug. corrept. 1,2: […] sed in malo faciendo liber est quisque justitiae servusque peccati. (CSEL 92, 220,14f.).
48 Aug. gr. et lib. arb. 18,37: Haec ergo praecepta charitatis inaniter darentur hominibus, non habentibus liberum voluntatis arbitrium. (PL 44, 903).
49 Aug. spir. et litt. 19,34: Quod vitium per legem demonstrandum, per gratiam sanandum fuit. (CSEL 60, 187,24f.).
50 Aug. spir. et litt. 9,15: Sed iustitia dei sine lege est, quam deus per spiritum gratiae credenti confert sine adiutorio legis, hoc est non adiutus a lege, quando quidem per legem ostendit homini infirmitatem suam, ut ad eius misericordiam per fidem confugiens sanaretur. (CSEL 60, 167,19–23).
51 Aug. corrept. 5,7: […] reformatorem desideres, ei que supplices, ne in illa remaneas foeditate. (CSEL 92, 224,6f.).
52 Aug. corrept. 5,7: […] quando sentit correptionis aculeum, excitat eum in maioris orationis affectum. (CSEL 92, 224,15f.).
53 Aug. corrept. 6,9: Si tamen qui corripitur filius est promissionis, ut strepitu correptionis forinsecus insonante ac flagellante, deus in illo intrinsecus occulta inspiratione operetur et velle. (CSEL 92, 227,24–27).
54 Siehe Aug. corrept. 6,9 (CSEL 92, 227,24–27). S. u. KGK 64.
55 Aug. spir. et litt. 12,20: Nam sicut illis per creaturam cognitoribus creatoris ea ipsa cognitio nihil profuit ad salutem, quia cognoscentes deum non sicut deum glorificaverunt aut gratias egerunt dicentes se esse sapientes, ita eos, qui per legem dei cognoscunt quemadmodum sit homini vivendum, non iustificat ipsa cognitio, quia suam iustitiam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. (CSEL 60, 173,8–14).
56 Siehe Aug. spir. et litt. 12,20 (CSEL 60, 173,8–14).
57 Siehe Aug. spir. et litt. 12,20 (CSEL 60, 173,11f.).
58 Scotus, Ord. IV d. 14 q. 2 art. 136: Sed si est attritio perfecte circumstantionata in genere moris, videtur omnino dispositio sufficiens ad iustitiam in termino illius attritionis acquirendam […]. (Scotus, Opera (Vaticana) 13, 35, 897ff.).
59 Scotus, Ord. IV d. 14 q. 2 art. 137: Et si idem manet motus contra peccatum in esse naturae et moris qui prius, idem etiam motus qui prius fuit attritio, in illo instanti fit contritio, quia in illo instanti fit concomitans gratiae, et ita actus formatus, quia habens secum caritatem, quae est forma actus ut hic loquimur. (Scotus, Opera (Vaticana) 13, 35,910–914).
60 Vgl. FN 59.
61 Scotus, Ord. IV d. 14 q. 2 art. 136: Vel enim oportet dicere quod iustificetur peccator sine omni dispositione sufficiente de congruo ex parte eius, et per consequens difficile est salvare quod apud Deum non sit personarum acceptatio […]. (Scotus, Opera (Vaticana) 13, 35,901–904).
62 Vgl. Röm 2,11: Non est enim personarum acceptio apud Deum. Siehe auch FN 61.
63 Aug. spir. et litt. 26,45: Sed sic intellegendum est factores legis iustificabuntur, ut sciamus aliter eos non esse factores legis, nisi iustificentur, ut non iustificatio factoribus accedat, sed ut factores iustificatio praecedat. (CSEL 60, 199,7–10).
64 Aug. gr. et lib. arb. 18,37: […] lex autem sine gratia littera est occidens, in gratia vero spiritus vivificans […]. (PL 44, 903); vgl. 2. Kor 3,6.
65 Aug. gr. et lib. arb. 18,38: Gratia nos facit legis dilectores, lex vero ipsa sine gratia nonnisi praevaricatores facit. (PL 44, 904); Aug. gr. et lib. arb. 12,24: Gratia quippe adiuvat ut legis quisque sit factor, sine qua gratia sub lege positus tantummodo erit legis auditor. (PL 44, 896).
66 Aug. spir. et litt. 14,26: […] incipit condelectari legi dei secundum interiorem hominem, quae delectatio non litterae, sed spiritus donum est […]. (CSEL 60, 180,26–181,1); Aug. spir. et litt. 13,22: […] sed lege fidei, non littera, sed spiritu, non factorum meritis, sed gratuita gratia. (CSEL 60, 176,16).
67 Aug. gr. et lib. arb. 18,38: Gratia nos facit legis dilectores, lex vero ipsa sine gratia nonnisi praevaricatores facit. (PL 44, 904).
68 Aug. spir. et litt. 13,22: […] colligimus non iustificari hominem praeceptis bonae vitae nisi per fidem iesu christi, hoc est non lege operum, sed lege fidei, non littera, sed spiritu, non factorum meritis, sed gratuita gratia. (CSEL 60, 176,14–17).
69 Siehe Aug. spir. et litt. 13,22 (CSEL 60, 176,14–17).
70 Vgl. Capreolus, In II Sent. d. 28 q. 1: Homo pro isto statu [praesenti] non potest sine gratia habituali implere omnia praecepta legis divinae perfecte, potest tamen sine gratia habituali implere aliqua et imperfecte. Nullo modo tamen perfecta aut imperfecte potest ea implere sine auxilio dei. (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 284).
71 Vgl. Capreolus, In II Sent. d. 28 q. 1: Nemo potest sine gratia habituali implere praecepta quantum ad substantiam praecepti et quantum ad modum agendi, igitur non perfecte potest praecepta legis omnia implere et totaliter. (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 285).
72 Vgl. Capreolus, In II Sent. d. 28 q. 1 – der Thomas, S. th. I–II q. 109 art. 4 zitiert: […] Sed in statu naturae corruptae, [homo] non potest implere omnia divina mandata sine gratia sanante. Alio modo possunt impleri mandata legis, non solum quantum ad substantiam operis, sed etiam quantum ad modum agendi, ut scilicet ex charitate faciat. Et sic nec in statu naturae integrae nec corruptae potest homo implere absque gratia legis mandata. (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 284f.).
73 Siehe FN 70.
74 Vgl. zu den Thesen 96–98 Aug. pecc. mer. 2,5,5: Ad peccandum namque non adiuvamur a deo; iusta autem agere vel iustitiae praeceptum omni ex parte implere non possumus, nisi adiuvemur a deo. (CSEL 60, 75,10ff.).
75 Vgl. Capreolus In II Sent. d. 28 q. 1: […] [homo] nec potest sine auxilio Dei speciali in aliquod bonum velle, aut agere, sive sit naturale, sive supernaturale. (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 284).
76 Vgl. Kähler, Karlstadt, 29* Anm. 1.
77 Vgl. auch KGK 64.
78 Aug. spir. et litt. 14,23: In illis igitur decem praeceptis excepta sabbati observatione dicatur mihi quid non sit observandum a christiano […]. (CSEL 60, 177,2f.).
79 Aug. spir. et litt. 14,25: […] quod littera prohibens peccatum non vivificat hominem, sed potius occidit augendo concupiscentiam et iniquitatem praevaricatione cumulando […]. (CSEL 60, 179,3ff.).
80 Vgl. Mt 22,37–39: Ait illi Iesus diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et in tota anima tua et in tota mente tua. hoc est maximum et primum mandatum secundum autem simile est huic diliges proximum tuum sicut te ipsum.
81 Aug. spir. et litt. 14,23: Ea certe est ministratio mortis in litteris figurata lapideis et ministratio damnationis, quia lex subintravit, ut abundaret delictum. (CSEL 60, 178,7ff.). Vgl. KGK 85, und KGK 85.
82 Vgl. Röm 5,5: Spes autem non confundit quia caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis.
83 Aug. spir. et litt. 17,29: Sed ad hanc prudentiam carnis terrendam cum in tabulis scribuntur opera caritatis, lex est operum et littera occidens praevaricatorem. (CSEL 60, 183,4f.).
84 Aug. spir. et litt. 15,27: Haec gratia in testamento vetere velata latitabat, quae in christi evangelio revelata est dispensatione temporum ordinatissima, sicut deus novit cuncta disponere. (CSEL 60, 181,5ff.).
85 Aug. spir. et litt. 21,36: […] talia contineat praecepta iustitiae, qualia nunc quoque observare praecipimur, quae maxime duabus illis tabulis sine figura adumbratae significationis expressa sunt […]. (CSEL 60, 189,17f.).
86 Aug. spir. et litt. 6,9: […] ut eo modo convictus atque confusus videret non tantum doctorem sibi esse necessarium, verum etiam adiutorem deum, a quo eius itinera dirigantur, ne dominetur ei omnis iniquitas et confugiendo ad opem misericordiae sanetur atque ita ubi abundavit delictum superabundet gratia non peccantis merito, sed subvenientis auxilio. (CSEL 60, 161,19–24). Vgl. KGK 85.
87 Röm 8,29 Vg [Deus] […]quos praescivit et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii eius.
88 Siehe Jes 45,9: […] numquid dicet lutum figulo tuo quid facis […], und Jes 29,16: […] quasi si lutum contra figulum cogitet.
89 Ps. Aug. praed. et grat. 9,10: […] ut vocatione ipsius bonorum principia sumeremus. (PL 45, 1671).
90 Ps. Aug. praed. et grat. 9,10: Vocati autem atque illuminati, vias mandatorum eius rationis ingenitae intelligentia nosceremus, et eas libero vel eligeremus vel relinqueremus arbitrio. (PL 45, 1671).
91 Siehe Mt 22,14: […] multi autem sunt vocati pauci vero electi.
92 Vgl. Capreolus In II Sent. d. 29 q. 1: Utrum homo ante peccatum per liberum arbitrium et suae naturae vires praecise absque alio auxilio Dei speciali fuerit sufficiens ad agendum aliquem actu moraliter bonum, seu vere rectu et virtuosum. (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 316).
93 Vgl. Lk 22,32.
94 Aug. corrept. 8,17: Sed quia praeparatur voluntas a domino, ideo pro illo christi non posset esse inanis oratio. (CSEL 92, 238,26ff.) und An audebis dicere etiam rogante Christo ne deficeret fides Petri, defecturam fuisse si Petrus eam deficere voluisset, hoc est, si eam usque in finem perseverare noluisset? (ebd. 238,20–23).
95 Aug. corrept. 13,40: […] quosdam de filiis perditionis, non accepto dono perseverandi usque in finem, in fide quae per dilectionem operatur incipere vivere, et aliquandiu fideliter ac iuste vivere et postea cadere, neque de hac vita priusquam hoc eis contingat auferri. (CSEL 92, 268f.,11–18).
96 Siehe den inhaltlichen Bezug zu Aug. corrept. 14,43: Patiantur ergo homines se corripi quando peccant, nec de ipsa correptione contra gratiam argumententur, nec de gratia contra correptionem: quia et peccati iusta poena debetur, et ad ipsam pertinet iusta correptio […]. […] ut si is qui corripitur, ad praedestinatorum numerum pertinet, sit ei correptio salubre medicamentum; si autem non pertinet, sit ei correptio poenale tormentum. […] Cum autem homines per correptionem in viam iustitiae seu veniunt seu revertuntur, quis operatur in cordibus eorum salutem, nisi […] deus […]? (CSEL 92, 271,17–272, 13).
97 Karlstadts Wortlaut ist abhängig von Thomas In I Sent. q. 48 art. 4 arg. 2: Posito quod alicui sua damnatio reveletur, iste non tenetur suam damnationem velle; quinimmo tenetur suam salutem velle, quia tenetur se ex caritate diligere, et sibi summum bonum optare. (Thomas, Opera (Busa) 1, 121). Implizit widerspricht ihm Karlstadt aber und folgt Gregor von Rimini In I Sent. d. 48 q. 1 art. 1 ad 3 (Gregorius Ariminensis, Lectura (Trapp) 3, 524,8–14), der wiederum zitiert ist in Biel Lect. 68 S.: Sed, diceres, quid si deus revelaret alicui prescito quod damnandus esset, nunquid talis prescitus velle deberet suam perpetuam damnationem? Hoc enim esse contra legem dilectiones qua tenetur seipsum diligere ad salutem. Ad hoc respondet Gregorius de Ariminio, questione ultima, I Sententiarum: Supposito, inquit, ‚quod talis revelatio a deo possit fieri, quod es satis dubium, dicendum videretur quod nisi deus vellet huiusmodi hominem non velle suam damnationem et hoc sibi constaret, ipse sciens dei voluntatem deberet contentari, et velle quod eum deus damnaret, ex quo sic esset placitum deo, et hic actus procederet et maxima dilectione dei; nec esset culpabilis, sed laudabilis. (Biel, Expositio (Oberman/Courtenay) 3, 133). Vgl. auch u. KGK 64.
98 Vgl. 1. Tim 2,3f.: […] coram salutari nostro Deo, qui omnes homines vult salvos fieri […].
99 Vgl. Scotus In I Sent. d. 46 q. unica, ad 1 arg.: Dico quod licet illud dictum Apostoli [1. Tim 2,4] […] posset exponi de voluntate antecedente sic, id est, vult omnes homines salvare, et salvos fieri, quantum scilicet est ex parte et sui, et voluntate sua antecedente; pro quanto dedit eis dona naturalia, et leges rectas, et adiutoria communia sufficientia ad salutem: […]. (Scotus, Opera (Wadding) 5/2, 1384).
100 1. Tim 2,4. Vgl. Bibelzitat in These 125.
101 Kähler vermutet, dass Karlstadt mit antiquus intellectus (vgl. Kähler, Karlstadt, 32* – zu Th. 129) die Erklärung Augustins gemeint haben könnte, in Aug. corrept. 14,44: ita dictum est, omnes homines vult salvos fieri, ut intelligantur omnes praedestinati; quia omne genus hominum in eis est. (PL 44, 943).
102 Röm 9,18: Ergo cuius vult miseretur et quem vult indurat.
103 Ps. Aug. praed. et grat. 9,10: Dei in se dona servantes ad spiritualia exercitia omne studium contulerunt, et in agone huius vitae certantes adiuvat, et coronas vincentibus largitur aeternas. (PL 45, 1671).
104 Vgl. Capreolus In II Sent. d. 27 q. 1 ad art. 2/10: […] solum per gratiam est in nobis illud meritum de condigno, quod Deus ex sua gratuita ordinatione requirit in operibus nostris ad hoc ut remuneremur vita aeterna. (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 4, 275).
105 Vgl. Pred 7,21 Vg Non est enim homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet. und Aug. perf. iust. 16,37: Item sibi opposuit testimonium scripturarum, quod eis dici solet: quia non est homo iustus in terra, qui faciat bonum et non peccet […]. (CSEL 42, 37,24–38,2).
106 Aug. pecc. mer. 2,19,33: Nec in eo ipso vult nos damnabiles esse, sed humiles commendans nobis eandem gratiam suam, ne facilitatem in omnibus adsecuti nostrum putemus esse quod eius est. (CSEL 60, 104,19ff.).
107 Aug. c. Iul. 6,13,40: Non autem omnes filii saeculi filii sunt diaboli, quamvis omnes filii diaboli filii sint saeculi. Sunt enim etiam filii dei, qui tamen adhuc filii sunt saeculi. (PL 44, 844).
108 Zu den Thesen 136–140 vgl. u. KGK 64.
109 Biel Collect. VI d. 16 q. 5 opin. 2 D: […] remissio peccati venialis fit per aliquem actum Deo magis acceptum quam peccatum veniale displiceat […], und Art. 2 Concl. 2 F: Ad remissionem peccati venialis non requeritur paenitentia proprie accepta, neque actualis neque habitualis nec sacramentalis. (Biel, Sententiae (Werbeck/Hofmann) 5/2, 461 und 462).
110 Kähler vermutet (vgl. Kähler, Karlstadt, 34*), dass die Th. 141 und 142 im Verlauf einer Disputation Anlass bieten sollten, die Beweisführung Aug. gr. et lib. arb. 16,32 (= PL 44, 900) vorzubringen; dabei wäre Th. 141 das Argument der Pelagianer.
111 Vgl. Scotus In III Sent. d.24, q. unic. § 16 Si […] exponit per alias scientias, ad quod ultimo devenerunt Doctores inmiscendo Philosophiam Scripturae sacrae (quod sine dubio multum valet, et praecipue Metaphysicalia, ut veritas scripturae […] intelligatur) tunc dico, quod conclusio non habet maiorem certitudinem, quam altera praemissarum, quae minus certa est: […] (Scotus, Opera (Wadding) VII/1, 484).
112 Vgl. Aug. Contra duas ep. Pel. IV, 7,17 (CSEL 60, 540,22).
113 Mt 6,12 Vg dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimisimus debitoribus nostris.
114 Zu den Thesen 145–148 vgl. u. KGK 64.
115 Cic. leg. 2,39: Ego autem nec tam valde id timendum nec plane contemnendum puto.
116 Ps. Aug. de ass. b. M. 1: Fecunda est enim veritatis auctoritas: et dum diligenter discutitur de se gignere quod ipsa est cognoscitur. Saepe enim discussa ueram convenientiam parit quam manifestis sermonibus abscondit et saepe apertis sermonibus insinuat […]. (PL 40, 1143).