Nr. 64
Pro Divinae graciae defensione. Sanctissimi Augustini de spiritu et litera
1517–1518

Libro nostro titulus est: de Spiritu et litera/ Ad Marcellinum⟨/⟩ 2. retract'ationum' xxxvii.81 et de fide et oper'ibus' c. xiiii. b.82 Ubi ait hunc librum de Spiritu et litera intitulatum⟨/⟩ Cuius sensum supervacaneeg iam explicaremus: cum ipse ex sequentibus satis elucescet. Subordiamur tex'tum' in Nomine Christi: preiectis tamen primo summariis et divisionibus⟨.⟩ Hoc caput altam Aug'ustini' sententiam recapitulat: Simul commemorans: quod Marcellinus male permotus/ dubietatem concepit.

Summatur sic.↑

Absurdum non est: Si possibilia factu: ea affirmantur: quorum exempla seu contingencias proferre nequimus.

Dividitur in partes duas.↑

In prima ea refert/ quibus Marcellinus motus erat ut absurditatem suspicaretur. In secunda: scripturae testimoniis commonstrat: absurdum esse minime/ quod ille idem absurdum putabat. secunda pars ibi: cum sicut.

In tex'tu' Quod eam s'cilicet' perfectionem iusticiae hominis/ nemo in hac vita etc. dicit Aug'ustinus' se illis in opusculis de peccatorum meritis scriptitasse/ quod nemo in hac vita (que mortalis et umbrosa est atque ipsa tentacio Et in qua pertranseunt bestiae ‖ [A6v] silvae: catuli leonum rugientes: querentes a deo escamk sibi)97 perfectionem iusticiae vel assecutus/ vel assecuturus sit. Vide in li: de pecc'atorum' me'ritis' 2. c. xv. xvi. xvii. xviii. xix. xx.98 adde de peni'tentiae' medi'cina' c. 2.99 Sed cum illam sentenciam multis astruxerim testimoniis in conclu'sionum' explicationibus videlicet. cxxxvi. cxxxvii. cxxxviii. et cxl.100 Et totum sentenciae illius fundamentum in c'apitulo' fi'nali' infra iactum sit101/ reservemus usque illic/ solummodo tenete/ quod cuilibet sancto necesse est confiteri peccata/ et peccatorum remissionem petere/ oratione quottidiana/ dimitte nobis debita nostra102. Verumtamen qualiter in carne baptizati/ in spiritu sanctificato: et in bono merito/ vicium sit/ quod scriptura peccatum vocat: ex conclu'sionibus' nostris per scripturas et ecclesiasticorum documenta scietis.103

In tex'tu' Excepto uno mediatore etc. ille est communis Aug'ustini' stilus: dum de peccatis loquitur. quod ab illis solum Christum excipit: cui quidem communi sermoni/ regula specialis de Matre Christi virginum virgine ab eo tradita opponi concipi/ ac subintelligi debet. videlicet dum de peccatis agitur nullam de Christo et eius gloriosa matre mentionem habere volo: Aug'ustinus' de na'tura' et gratia c. xxxvi.104 huic non legimus Aug'ustinum' derogasse: Nolite ideo ab ea exceptione discedere. Rationem autem huius restrictionis seu limitationis posui ad conclu'sionem' cxxxixl.105

In tex'tu' ibi mediatore: Mediator qui medius inter duos est/ Christus mediator est: inter deum et homines: ut eos qui recesserunt: per se reconciliet: recesseramus autem a maiestate dei: et peccato nostro offenderamus eum. Missus est filius mediator/ qui sanguine suo solveret peccata nostra/ qui interpositus redderet nos deo: qui nos reconciliaret deo: a quo aversi in delictis tenebamur: qui est deus ut crearet: Homo ut recrearet: Deus ut faceret: Homo ut reficeret: Aug'ustinus' ps. xc. ser: 2. b.106 Adde ps. cxxxiiii. h.107 et ps. ciii. sermo. iiii. h.108 ps. xxix c.109 de gra'tia' no'vi' testa'menti' c. xxviii. que est epistola cxx.110 de pecca'torum' meri'tis' li. i. c. xxviii iunct'is' c. xxvi in fi'ne' et xxvii.111 et enchir'idion'm c⟨.⟩ xxxiii. et xxxiiii. xxxv.112 Beda ad Gala'tas' iiii. alle'gans' Aug'ustinum' ex serm'one' de verbis Apostoli113/ Aug'ustinum' de civitate dei li: x. c. vi. b. et eo'dem' li: c. xxiiii. in fi'ne'114 per tex'tum' Apostoli Unus ‖ [B1r] mediator dei et hominum/ homo Christus Iesus115/ ubi Ambr'osium' litera e et f. videte.116 Mediator enim unius non est.117 vide Aug'ustinum' ad Gala'tas' iii. c. col. 2.118 Ambro'sium' col. vi. a.119 Hieron'ymum' ibidem.120

In tex'tu' Qui humana perpessus in similitudine carnis peccati etc. quomodo sit humana perpessus/ lectori satis ex lectione iam citatorum occurrit/ quod autem dicit in similitudine carnis peccati simul indicat/ quod non in carne peccatrice: quoniam omne simile diversum: et sollicitat lectorem/ ut disquirat de intellectu illius similitudinis. Similitudo illa est/ quod nos nascimur in carne peccati/ hoc est/ non solum ex carne et sanguine/ sed etiam ex voluntate viri. Christus autem tantum ex carne et sanguine: neque ex voluntate viri/ sed ex deo natus est121: ideo inferiora eius/ quibus ad nos descendit/ sunt nobis inaequalia/ et ob id non per omnia similia⟨.⟩ Aug'ustinus' de pecca'torum' mer'itis' li: 2. c. xxiiii.122 et: c. preceden'ti'123 et .c. xxvi.124 xxix.125 hypo'gnosticon' li: i. b.126 ubi plene et contra Faustum li. xiiii. c. v.127 Est autem auctoritas Apostoli in citatis locis/ probe explicata: adde de na'tura' et gra'tia' c. xiiii128 videbis sine penitudine. Verba autem sunt Apostoli. Deus mittens filium suum in similitudine carnis peccati: Et de peccato damnavit peccatum.129 Eum qui non noverat peccatum pro nobis fecit peccatum130/ Qui expertus est omnia secundum similitudinem absque peccato.131 Ambro'sius' ad Ro'manos' viii. col. 2. f. haec inquit est similitudo carnis/ quia cum eadem caro sit/ que nostra/ non tamen ita facta est in utero et nata/ sicut caro nostra.132 Adde et ibidem commentarios incerti auctoris133/ adde illis Aug'ustinum' ps. xxix. f. et s. et vide in quibus consistat similitudo carnis peccati in Christo.134

In tex'tu' Sine ullo peccato/ est sensus/ Christus perpessus est humana: Dolores scilicet et tristicias/ in similitudine carnis peccati/ sine ullo omnino peccato. hoc est absque omni omnino peccato fuit/ Petrus Apostolus scripsit: qui peccatum non fecit. i'd est' non habuit. Nec inventus est dolus in ore eius.135

Sed forte ex premissis sedulus ac diligens lector percellitur Cum verba Apostoli lecta sunt/ de peccato damnavit peccatum136: et illa in alia tamen epistola/ peccatum eum fecit/ ut nos efficeremur iusticia dei in domino137/ et non mediocriter turbat/ ‖ [B1v] quod idem Apostolus dicit Christum pro nobis factum maledictum138: longe quippe ante per Moisen dicebatur. Maledictus omnis qui pependerit in ligno.139 Scimus autem Christum in ligno crucis/ clavis perfixum pependisse. Si maledictum subiit pro nobis: consequens videtur/ quod et peccatum? Quod pio fortasse Fausto/ vel falsum/ vel horrendum/ et priori sentenciae contrarium videtur.140 Sed necesse est preconem veritatis/ mentiri non posse/ cogitemus nobis deficere intelligenciam/ non sanctis veritatem deesse literis. Ambro'sius' Ille in apologia David: c. iii. Christus/ ait/ pro nobis peccatum factus est/ opprobrium et abiectio plebis: ut scriptum est. Ego autem sum vermis et non homo opprobrium hominum et abiectio plebis141/ Et alibi. Opprobria exprobrancium tibi ceciderunt super me142/ Et post pauca. Dominus inquit opus suscepit alienum/ et interiectis nonnullis/ subiecit/ in figura maledictus/ in veritate autem/ qui tocius mundi maledicta deleret143/ Nec ociose/ Apostolus dixit/ factus maledictum/ non est factus pro nobis maledictus.144 Nam sicut hostia in lege pro peccatis oblata/ peccatum nuncupabatur: ita Christus a iudaeis factus est maledictum/ dum quasi peccator enecatur/ factus est pro nobis: ergo Christus peccatum et maledictum. Ambro'sius' in epistola ad Gala'tas' c. iii. col: iii. d.145 huic proxime dicto/ adde Aug'ustinum' in lib'ro' contra menda'cium' ad Consen'tium' c. xv.146 et de fid'e' ad Petrum .c. xxvi.147 Quod sacrificia pro peccatis/ peccata appellata sunt. Et poenae peccatorum/ dicuntur aliquando peccata/ ob id de gra'tia' no'vi' testa'menti' c. xxx. c vel in epistola cxx. illud Apostoli. Qui non noverat peccatum/ peccatum pro nobis fecit.148 i'd est' sacrificium pro peccatis.149 Quo pacto/ et Ambro'sius' in epistola ad Corin'thios' dicit/ deum patrem: fecisse filium peccatum.150 Ubi et incertus auctor151 ait/ pater pro nobis Christum/ qui peccatum nesciebat/ peccatum fecit/ hoc est: sicut hostia pro peccato oblata152/ peccatum dicebatur/ iuxta illud et imponet manum super caput peccati sui.153 adde quod Hieron'ymus' ad Gala'tas' ciii dicit.154 Aug'ustinus' contra Faustum li: xiiii. c. v.155 Paulus dixit peccatum/ quod Moises maledictum/ mortalitas illa nobis ex peccato est et mors ex maledicto/ iunge .c. iii. et iiii. eo'dem' li'bro'156 et tene memoria semper Augustini/ in Pauli epistolas/ explicationes/ per ista puto/ contraria/ si que appareant/ soluta.157 Ita versicu'lus' ille longe a salute mea verba delictorum meorum158 capitur. Quomodo ‖ [B2r] dicit Christus delictorum meorum? nisi quia pro delictis nostris precatur: nisi quod delicta nostra /sua delicta fecit/ ut iusticiam suam/ nostram iusticiam faceret. Aug'ustinus' ps. xxi. serm: 2. c.159 ita Hiero'nymus' in epistola ad Gala'tas' iii. dicit et inducit ps⟨.⟩ Tu scis insipientiam meam et delicta mea a te non sunt abscondita.160 Et alius dicit. Christus pro nobis maledictum suscepit/ quia omnes maledicti eramus/ et debiti ligno161/ taliter et alius vers'us' procedit. Non est pax ossibus meis/ a facie peccatorum meorum162/ Christi enim vox est/ Christus caput est/ ad purganda peccata/ Corpus ecclesia ad confitendum/ una tamen vox est. Aug'ustinus' ps. xxxvii. f g.163 adde quod dicit ps⟨.⟩ lxviii. sermo: i. p.164

In tex'tu' ibi. Absurdum enim tibi videtur/ etc. duo collige. primum absurditatem non esse admittendam. adde quod dicit de doctrina Christi'ana' li: 2. c. xxxi. xxxii.165 licet ibi de errore dicat/ tamen existimo ad errorem pertinere absurditatem. de absurditatis dedecore infra dicemus. Alterum/ quod est colligendum/ tangit id: quo Marcellinus inaniter fuit motus/ et hoc dicit/ quod in summario scriptum est: iuncto fine huius tex'tus'⟨.⟩

In tex'tu' et alia sexcenta. Postquam tria deo possibilia/ quorum facta non legimus memorasset: subiecit et alia sexcenta. hoc est: multa possunt occurrere possibilia. quorum exempla sive facta proferre nequimus: et inter illa: et hoc connumerare valemus/ quod dixit possibile esse: hominem sine peccato esse: nullum autem fuisse: esse: vel futurum sine peccato: exceptis Christo et eius matre.

Sequitur Capitulum Secundum.↑

Hoc c'apitulum' rigidam redarguit responsionem ad dicta in c'apitulo' i. datam et eam deceptionem quae nonnullis (hodie expungenda) periculo inest/ ac multa alia scitu dignissima refert.

Summatur.↑

Implere facereve iusticiam/ divino munere ad hominem pertinet. Nec is/ qui aliquos absoluta iusticiae puritate perfectos putat/ est molestus/ Dummodo et aliquos demonstraverit/ et testimonia sancta suae non obstare opinioni docuerit/ ‖ [B2v] Sed illis qui sine gratia/ voluntatem vel ad iusticiam tendere vel iusticiam perficere posse opinantur/ resistendum est acutissime atque severissime.

Dividitur.↑

Primo refert responsionem seu evasionem et eam confutat. Secundo dicit quomodo ii ferendi sunt/ qui aiunt ope divina multos puritatem iusticie assecutos et aliquos assecuturos Tercio eos/ tanquam impios et non ferendos taxat/ qui non verentur dicere/ quod voluntas humana sine adiutorio dei: potest tendere ad iusticiam. Partes patebunt quoniam tex'tus' prolixus est: et opportunius in singulas partes divisus tractabitur.

In tex'tu' ibi. Proinde non multum etc. Adverte quod non molestant multum qui dicunt/ hominem sine ullo peccato vixisse sive vivere/ quia non multum erratur: nec perniciose/ cum quadam quisque benevolentia fallitur/ qui talibus non solum minime adversaretur/ verumetiam gratulatus non fuerit/ non mediocribus invidentiae stimulis agitatur/ illi dicto adiicitur. Si ipsi docere valent/ testimonia scripturarum aliter quam sonant accipi posse/ hoc primo: Secundo si tales demonstrare aliquos possunt/ et tercio si seipsos non tales esse putant/ introspiciantv se illi magnicordes/ qui facta confessione et recepto sacerdotis verbo: gaudio puritatis adepte discedunt/ sine timore ad divina contrectanda devolant: Tales illi non falluntur benevolentia. sed impietate sed diabolica labuntur superbia: stimulis agitantur lethalibus/ cum aeterna deambulant damnatione. Cave ne te purum et mundum putes. Si alios mundatos plene arbitraris: qui non sunt: benevolentia falleris: erras utique sed non perniciose/ peccas sed non criminaliter⟨.⟩ dicit: nullum crimen est si lector utiliter intelligit/ cum ille qui legitur/ utiliter licet contra scripserit/ de util'itate' creden'di' c. v.192 fallebatur Faustus quadam pietate: quando irascebatur Moysi. quando dicebatw Christum a Moyse maledictum⟨,⟩ Contra Faustum li: xiiii. c. ii.193 Sedx cave ne sicut Iulianus dolo et malignitate fallaris/ abstine sacram scripturam intelligere secundum dolum/ prout Iulianus Augustinum capere instituit: quod gratia non perfecte hominem purgaret. sanaret: restitueret. ‖ [B4v] Contra Iulia'num' li: vi. c. v. col: 2. ad fi'nem'.194 Circumspice circumcirca ne non beneficentia sed impietate decipiaris: ne sacras secundum dolum pessimum et perniciosum literas explicare temtes. Nam semper de dolo presumimus. Si exceptionibus premissis abutaris videlicet si non ostenderis aliquos/ ita purificatos. ita ex omni parte iustificatos. Item. Si non docueris licere a proprietate vel sono verborum et scripturarum discedere: adverte: tene. time ne apprehendaris a disciplina mala. Item. Si non te inter illos sanctos internumerare audeas. Si aliquem illorum nodum seu laqueum incurreris scito te dolosum esse et iniquissimum virum a quo custodiri se peciit/ qui scripsit/ ab homine doloso et iniquo eripe me domine195 hec sunt sepius in occursum intelligenciae tractanda/ haec ex illa secunda textus parte colliguntur. Sed tamen alcius est tex'tus' in hac parte repetendus/ ex eo sunt tradiciunculae colligendae.

In tex'tu' ibi. Nam si testimonia etc. lege textum sic. Si testimonia scripturarum/ quisquam docere potuerit/ aliter esse accipienda quam sonant/ Pulchra est regula/ non esse a verborum proprietatey recedendum/ verum si quispiam aliter verba dei in tabellis papyraceis sive membraneis scripta intelligenda esse dixerit/ illud debet ostendere/ probare/ et evidenter commonstrare. Quomodo autem possit demonstrari seu doceri a proprio verborum sono esse recedendum/ infra c'apitulo' iiii. dicemus.196 Iam hanc tenete regulam/ Nam si indiscriminatim a sono verborum licitum foret desilire/ totus scripturarum tenor et sensus corrueret/ semper enim dicerem/ aliter sunt verba intelligenda/ quam sonant/ et frustra Moyses legem: Prophecias Prophete: Evangelium. Evangeliste/ epistolas apostolicas: Apostoli literis mandassent/ hauriamus hanc regulam/ eam inimicis tanquam scutum obiectantes/ repellentes eo plumbeos stimulos cereasque spinas liquantes.

Sed ne ita inermis et nuda imbibatur haec regula: eam testimoniis infra c'apitulo' iiii. fulciamus. Iurisperiti in suis terminis habent hanc regulam. Sole nociorem/ arida triciorem salvis restrictionibus infra ponendis197.

In tex'tu' Sicuti est non intres in iudicium cum servo tuo198 etc. dicebat esse testimonia scripturarum/ quibus diffinitum seu ‖ [B5r] explicatum est/ nullum hominem hic viventem inveniri sine peccato/ hoc est/ perfectam et ex omni parte absolutam iusticiam facere/ cuiusmodi illud iam citatum/ est: ubi scribitur/ neminem iustificari: in domini conspectu199: quod si est verum/ prout est verissimum/ non erit hic/ vita sine peccato/ non erit hic ex omni parte absoluta iusticia/ Hoc testimonium diffusius in conclu'sione' cxxxv. explicatum est200: ociose hic repeteretur. Verumtamen ne solus Aug'ustinus' sibi inter iustos esse peccator videatur⟨/⟩ audi quod in ps'almo' et versi'culo' preallegato Hiero'nymus' docet: dicit etenim: Deus Abraham: deus Isaac: deus Iacob: deus viventium et non mortuorum: ergo nec ipsi patriarchae iustificabuntur in conspectu dei.201 Et addit aliud testimonium Iob: dicentis. Nunquid potest homo deo comparatus iustificari? apparere mundus: natus de muliere? ecce etiam luna non splendet/ et stellae non sunt mundae in conspectu eius. Quanto magis homo putredo? et filius hominis vermis?202 Ubi Grego'rius' Petri auctoritatem internectit203/ dicentis. Vix iustus salvabitur/ Impius et peccator ubi parebunt.204 Et illam Esaie auctoritatem Super humum populi mei spinae et vepres ascendent: quanto magis: super omnem domum gaudii: civitatis exultantis205/ Cui optimo iure connectitur illud. Cum terram colueris: germinabit tibi spinas et tribulos206/ Donec anima/ etiam/ iusti in carne est/ inter spinas profecto versatur: referente Bernhardo/ Nam scribitur. Sicut lilium inter spinas: sic amica mea inter filias207: Vide Bernh'ardum' sermo: xlviii. super Cantica⟨.⟩208 Uterque et Grego'rius' et Bernh'ardus' eam tractant auctoritatem. Cum feceritis omnia: quae precepta sunt vobis/ dicite: quia servi inutiles sumus209/ hoc docet nos veritas: que mentiriz non potest/ non putes blandimentum humilitatis tibi preponi/ sed crede te audire documentum veritatis. Adde lamentacionem Iob dicentis. obtenebrentur stellae caligine eius.210 Vide Gre'gorium' in Iob li: iiii. c. xiii. et c. xxv.211 Qui dicit eo'dem' li'bro' c. xxiiii. Quomodo Efphraimaa habet/ inhabitantem Cananeum.212 Cyprianus dicit in oratione dominica Ne quis sibi quasi innocens placeat/ instruitur peccare quottidie/ dum pro peccatis quottidie/ iubetur orare. Remitte nobis debita nostra/ sicut et nos remittemus debitoribus nostris.213 Qui addit documentum ‖ [B5v] Ioannis in epistola. Si dixerimus/ quod peccatum non habemus: nosipsos seducimus/ et non est veritas in nobis. Si autem confessi fuerimus peccata nostra/ fidelis est dominus/ qui nobis peccata dimittat.214 Quo testimonio utitur et ille noster Aug'ustinus' Qui inter ecclesiasticos in indagandis nostris infirmitatibus facile principatum obtinet. Videte testimonia plura alia ab eo citata. De pecca'torum' meri'tis' li: 2. c. x.215 et aliis c'apitulis' et infra c'apitulo' fi'nali'216 ubi et auctoritates huic proposito/ accommodatas/ ponit/ quas dei ope ibi dicemus/ modo non vacat. adde Bern'hardum' in ser: iiii in vigilia natalis do'mini' e.217 et in verbis ps'almi' Quis ascendet in montem/ fol: xci.218 Adverte nisi quispiam docere poterit/ illa et sexcenta alia testimonia scripturarum/ aliter accipienda esse/ quam sonant/ subridendus est/ etiam si aliorum sanctitatem plenissima decoratam puritate defensare audet/ restant integri libri de hac re ab Aug'ustino' editiab.

Ex tex'tu' Sed illis acerrime/ hoc est severissime atque vehementissime/ hoc est tota vi et mentis impetu resistendum/ repugnandum atque adversandum est/ illis/ Qui putant sine adiutorio dei/ voluntatem per seipsam/ posse proficere/ ad tendendum in iusticiam/ vel posse iusticiam perficere/ utrumque sine dei adiutorio est impossibile factu. Patet ex hoc communicationem eorum esse periculosam/ qui hodie/ non modo: non putant/ sed aperto rictu stentoream efflant vocem/ dicentes et docentes/ hominem sine dei gratia/ posse se parare ad gratiam/ vel sine gratia/ tantum homines posse facere/ ne citra iniuriam exortes graciae maneant/ quoniam qui illorum est amicus/ quid aliud audire a deo debet/ nisi mihi adversaris/ amicus es inimicorum meorum. Alteri eorum videlicet/ quod homo non potest perficere iusticiae opera/ sine gratia/ nemo applaudit. Sed alteri nonnulli defensores arma ex literariis et quidem suo iudicio penitissimis cellis exquirunt Qui hic excerpunt/ et hoc/ quod Aug'ustinus' dixit. Sine adiutorio dei: quam paulo post opem vocitat divinam/ adverte dicunt/ et vide/ quod Aug'ustinus' loquitur/ de adiutorio dei. non de gratia iustificante/ de qua si disserere voluisset/ expressisset utique/ Qui possent et hoc suffragium habere in sexcentis locis: si fas esset voculas ita excerpere/ neglecta sententia. Addant illi: hoc quod dicit Aug'ustinus' de correp'tione' et gra'tia' c. i. ad fi'nem'. Iam non indigeat sui liberatoris auxilio.220 Hoc asserunt esse adiutorium generale/ quod gratiam prevenientem/ gratiam generalem vocant/ Hanc quidem dicunt cum gratia iustificante identificari essencialiter/ aliqui distingui/ et quoddam/ inter dona dei/ medium esse/ quae iam perstringere nequimus/ institui autem in conclu'sione' ‖ [B6v] C.221 hoc scrutari per sancta scripturarum testimonia. Nihilominus addenda sunt alia/ ex Aug'ustino' dicta/ ubi apertissime de gratia generali et speciali distinguit/ et loquitur. Nam habes stilum istum. i. retrac'tationum' xxiiii. ubi et gratiam et pacem/ ad generalem gratiam pertinere affirmat222/ et c'apitulo' sequen'te' eodemae li'bro' retract'ationum' quod pax et reconciliatio/ ad generalem gratiam pertinent223/ longum foret illa iam dicere/ Ad omnia illa similiaque coaptando nos textui/ petimus ab illis/ si Aug'ustinus' loquitur de adiutorio generali a iustificanteaf vel discernente gratia discreto. Consequens erit/ per illud adiutorium generale aliquem iusticiam perficere posse. quod Aug'ustino' horrendum est/ Uno verbo. quero si diversis adiutorium vel dei opem modis Aug'ustinus' usurpat/ non concludit. Si pariformiter/ quid tanta voculas colligimus cura/ claret autem per tex'tum' nostrum et c'apitulum' sequ'entem' quod adiutorium dei/ de quo in tex'tu' est gratia iustificans/ est illud auxilium quo opera iusticiae facimus. Quae est charitas dei diffusa in cordibus nostris/ per spiritum sanctum/224 de illa dei ope/ non alia tractat in proposito Aug'ustinus'⟨.⟩ Verum quam/ absurdum sit/ generalem gratiam/ ita colligere ut non sit discernens seu iustificans/ ex eo quod Aug'ustinus' pacem/ ad generalem gratiam pertinere dicit/ homini etiam parum litterato constat: Omnia enim ista charitas facit etc.225 Cuius multi sunt fructus spiritus.226 Si autem placet de illa universali seu generali gratia vel misericordia dei tractare: Qua homines et iumenta salvat.227 Qua solem suum facit oriri super bonos et malos.228 Qua dicit sinite utraque crescere usque ad tempus messis.229 Sed tunc exempla adducta non sunt ad propositum/ nec quadrantah.

De hoc altero tenete firmiter/ quod nemo potest ad gratiam tendere/ sine adiutorio dei iustificante/ hoc est nemo tendit ad gratiam nisi per gratiam/ ita Aug'ustinus' Enchi'ridion' c. xxxii.230 de eccle'siasticis' dog'matibus' xl. xlii.231 de corre'ptione' et gratia c. i.232 de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. iiii233 et aliis infinitis locis. Ita Bern'hardus' de conversi'one' ad clericos c. i.235 et serm'o' xxxix236 et alii quos in conclusionibus237 commemoravi per auctoritatem/ Inventus sum a non querentibus me palam apparui: hiis qui me non interrogabant.238 Sine me nihil potestis facere239/ Non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis240/ et prevenisti eum in benedictionibus dulcedinis.241 Benedictionem dabit/ qui legem dedit⟨.⟩242 Et quibus non est annunciatum ‖ [C1r] de eo videbunt. Et qui non audierunt intelligent⟨.⟩243 Ambro'sius' epistola fi'nali' col: vii. Adde quod dicit col: viii. c. Omnis igitur244 etc. Aug'ustinus' de perfect'ione' iusti'tiae' d. vi. col: iii. in fi'ne'.245

In tex'tu' ibi. Quoniam vident quam sit impia et non ferenda opinatio/ ideo cum urgentur scripturarum testimoniis: reprimunt se: nec hanc vocem (quod voluntas sine divina ope ad gratiam tendere possit) emittere audent. Utinam omnes viderent quam sit impia haec vox et non sustinenda. Ambro'sius' in epistola fi'nali' Aliter tumescunt qui cupiditate excellentiae singularis omnibus appetunt anteferri. Aliter intumescunt/ qui dei auxilium refutantes/ que fieri: sine ipsius ope non possunt/ ex sua perfici virtute contendunt/ et spem suam a domino aufferunt/ atque ad se transferunt/ ut impleatur in eis quod scriptum est: maledictus omnis qui spem habet in homine: et firmat carnem brachii sui.246 Haec superbia a diabolo cepit exordium. Haec Ambro'sius' in epistola fi'nali' col: v. a dicit. Quam ego Ambro'sii' esse existimo.247 At fortasse suppeciae sunt ex verbo/ auxilium/ sed legant/ qui tam plumbeos thoraces opponunt/ quod in eadem epistola col: iiii. d. versi'culo' Sicut 'e'n'im' alienus a numero fidelium etc.248 legant: videant quale sit huiuscemodi auxilium/ Et simul interminationem eiusdem epistole timeant/ in summa habes/ quod perniciosum est/ quod non est ex gratia/ et quod plene veraciterque confitenda est gratia dei. illa epistola sola Pantomimo Pelagii vires disrumpit/ vocem adimit. Adde quod dicit Ambro'sius' in li'bro' ii. de Voca'tione' om'nium' gen'tium' c. ix. ubi dicit gratiam dei voluntatem facere receptricem donorum divinorum/ atque famulam preparare.249 Quod extinguit oppositionem istam ex Aug'ustini' li: de vera et fal'sa' peni'tentia' c. xvi. B.250 et quod ad Simpl'icianum' li: i. q. 2. N. col: i. linea vii. in fi'ne' dicit quod deus vocat quomodo aptum est vocari251/ et secundum quod congruat col'umnae' seque'nti' que cum illo Ambrosi consonant/ quod scripsit nullam virtutem sine consensu voluntatis haberi.252 Sic intellige/ quod deus continuo et necessario quod suum est inspirat si est qui recepit253/ secundum hoc/ quod Aug'ustinus' contra duas episto'las' ad Bonif'atium' li: i. c. iii.254 Quotquot receperunt eum dedit eis potestatem filios dei fieri.255 adde quod gratia est prior eo'dem' li'bro' 2. c. ix.256 Et ideo gratia dei nos facit aptos congruentes et obtemperantes divinae vocationi: Gratia ‖ [C1v] dei facit/ non deesse: eos qui divinam inspirationem suscipiant/ iuxta illud/ qui eratis longe facti estis prope in sanguine Christi.257 Sic gratia facit voluntatem consentire⟨.⟩ Ambro'sius' de Voca'tione' om'nium' gen'tium' li: 2. c. ix.258

In tex'tu' ibi. Sed aiunt ideo ista sine ope divina non fieri etc. Satis clara est excusatio Pelagianorum/ expositione non indiget. Cave sis in illa malignitate seu superbia quod putes sufficere tibi usum arbitrii/ et legem docentem quid sit bonum/ quid malum: et erudientem te a malo declinandum/ bonum vero faciendumaj: nam non sufficiunt illa ad iusticiam: ut doceris hic: adde de correp'tione' et gratia c. i.259

Hoc c'apitulum' tractat de adiutorio illo/ de quo in preceden'ti' c'apitulo' dicebatur/ ipsum esse necessarium ad tendendum accedendumve in iusticiam vel ad faciendam iusticiam. Complectitur etiam utramque tituli partem.

Summatur.↑

Nec liberum voluntatis arbitrium: nec doctrina quemadmodum vivendum sit docens: ad faciendam iusticiam sufficiunt/ sed ultra vel preter illa requiritur dilectio dei per S'piritum'S'anctum' in cordibus diffusa.

Dividitur in partes duas.↑

Prima dicit/ quod lib'erum' ar'bitrium' et lex non sufficiunt ad opera iusticiae. Secunda declarat hec. Secunda pars ibi Nam neque.

In tex'tu' Sic divinitus adiuvari etc. Hic oculos et aures concedant/ qui sibi auxilium generale ad gratiam non spectansan discernentem/ ex Aug'ustino'colligunt/ videant si ad mentem illud ex c'apitulo' prece'dente' decerpant/ clare disserit de quo auxilio loquatur. de illo quippe/ Quo/ preter id/ quod homo cum lib'era' voluntate creatus est. preterque id quod homini etiam lex dei atramento descripta tradita est282/ indigemus. hoc auxilium vel adiumentum quo adiuvamur/ ita dicit esse a deo/ ut discernat a malis bonos/ quod ipse S'piritus' S'anctus' diffundit in cordibus nostris/ quod non ex nobis/ non ex nostro lib'ero' arb'itrio' in nobis surgit Sed per spiritum sanctum/ qui datus est nobis283: Ita de na'tura' et gratia cxxiii.284 ad fi'nem' et locis in premissis de auxilio/ quo ad opera iusticiae utcunque iuvamur facienda. Unde dicit Iob Non est auxilium mihi in me285/ miror illos qui audent affirmare quod ad iusticiam se quispiam possit disponere/ cum tamen non possit homo unam temptationem vincere/ nisi per Christum. de quo scriptum est Tu es pacientia mea286 de quo Paulus dicit/ et in his omnibus supervincimusao per eum qui dilexit nos287/ ita et alius dicit⟨:⟩ quoniam in te eripiar a temptatione288/ quoniam ab ipso est pacientia mea289/ discant quod quotidie petunt⟨:⟩ Et ne nos in temptationem inferri permittas290/ da nobis auxilium de tribulatione291. Attendant illud Osee perditio tua Israhel tantummodo in me auxilium tuum292 vel ut habet alia translatio Corruptioni tuae Israhel quis auxiliabitur293/ miseri. sed superbissimi unicornes294. sed et perditi vel corrupti. ita volunt sibi auxiliari. ita se disponere. ut demum dicant. deum disponenti concedere misericordiam: seu gratiam largiri/ verum non disponenti ‖ [C3v] non dare iusticiam/ illi sunt/ qui auxilium suum/ non a domino miserante/ non a deo discernente sed a sua perditione sed a sua corruptione sublevare volunt. Hierony'mus' dicit potest autem in hebraeo legi. Dispereas Israhel/ quia nihil tibi reliquum est/ nisi ut mea sola clementia salveris295/ quod tene memoria/ auxiliare tu tibi: ego auxilium/ non meum iactabo/ sed domini invocabo: gloriaturus in infirmitatibus meis/ virtus enim non aliter quam in infirmitate perficitur. Sufficiat mihi dei gratia296/ Ad illud quod dicunt sufficere voluntatem et dei legem/ confutatio ex premissis satis apparet. adde dicta in epistola. cvi. z.297

In tex'tu' ibi Quo fiat in animo delectatio dilectioque summi illius et incommutabilis boni etc. Adverte quod deum diligere/ non est ita opus humanum/ ut ex homine pendeat totum/ quemadmodum nonnulli hodie hallucinantur/ qui astruere conantur quod homo deum ex solis naturalibus/ absque spiritu sancto operante/ diligere super omnia potest. hic habes illud deo operante fieri. Nam per spiritum sanctum efficitur dilectio dei. deinde quantum diligitur deus/ tantum bonum ipsum delectat. De pecca'torum' me'ritis' li: ii. c. xvii.298 Postquam dominus dederit benignitatem. tunc terra nostra dabit fructum suum.299 Nisi enim deus benedictione dulcedinis/ hoc est gratia sua/ nos preveniat300⟨/⟩ Quomodo potest delectare/ quod gratia facit diligere. Contra du'as' episto'las' pela'gianorum' ad Boni'fatium' li: ii. c. ix.301 Ob id quisque nostrum opus bonum suscipere: implere: nunc scit: nunc nescit: nunc delectatur/ nunc non delectatur/ ut noverit non suae facultatis: sed divini muneris esse/ quod scit/ vel delectatur⟨/⟩ de pecca'torum' me'ritis' ubi supra302 et de gra'tia' et lib'ero' ar'bitrio' c. xix:303

In tex'tu' ut hac sibi velut arra etc. Charitatem Dei/ qua deum diligimus/ quam S'piritus' S'anctus' diffundit/ qua anima inardescit/ qua creatori inheret/ arram gratuiti muneris. sine omni bono merito/ largiter concessiaq appellat. quod c'apitulo' sequen'te' explicabitur.

In tex'tu' ibi/ atque inflammetur accedere ad participationem illius veri luminis. Vide tu quicumque inania congeris defendicula. Quod illo gratuitu munere/ ad gratiam/ hoc est ad participationem veri luminis/ anima accedit/ hoc est quod ‖ [C4r] in c'apitulo' preceden'te' textus referebat/ quo legitur/ tendit ad iusticiam etc. quod tex'tus' noster hic in prin'cipio' sub verbo (iusticiam facere) comprehendit/ Nam facere iusticiam est incipere facere/ est tendere ad iusticiam et operari/ ad Bonifa'tium' contra duas epi'stolas' li: ii. c. viii.304 Est autem verum lumen/ quod veniens in mundum illuminat hominem.ar305 adde premissis dicta in conclu'sionibus' xlii: xliii et xxxviii.306 adde quod Ioan'nes' Cassianus de protectio'ne' dei .c. viii. et .c. xviii. ubi verbum accendatur habes.307 Aug'ustinus' epistola cvi. as308

In tex'tu' Nam neque lib'erum' ar'bitrium' etc. hanc collige regulam et eam tene/ quod li'berum'ar'bitrium' sine gratia non valet quicquam/ nisi ad peccandum/ haec regula fuit dentibus meis quandoque acetum et oculis fumus309/ de illa satis infra c'apitulo' x. posite sunt auctoritates310/ adde hic quae in expli'catione' conclu'sionis' xlv.311 et infra. c'apitulo' sequen'te' scripsi.312

In tex'tu' Et cum id quod agendum/ et quo nitendum est ceperit non latere etc. Iam de lege dei dicit quomodo ipsa cum lib'ero' ar'bitrio' non sufficit/ paulo ante dicebat lib'erum' ar'bitrium' ad peccandum valere. Nunc dicit/ nec satis esse perficiendae iusticiae/ scire quid agendum/ quove nitendum/ sed preter ea esse necessarium amorem et delectationem Dei/ alioqui iusticia non agitur. non suscipitur/ nec bene vivitur/ sed ut suscipiatur iusticia/ ut deus diligatur. S'piritus' S'anctus' facit. Hoc rursus signa. Quoniam dicit id quod agendum est/ non suscipitur absque dei gratia/ quo solo dicto submoventur dispositiones chymericae/ premissis tamen adde conclu'sionem' lxxiiii.313

Hoc. c'apitulum' novissime in c'apitulo' preceden'te' dictum plenius prosequitur/ pulchrum est/ et vel discendumat vel repetendum/ adverte etiam/ quod incipit de altera tituli parte/ videlicet de littera/ eiusque effectu. ac utilitate: tractare. Et hoc facit in nonnullis capitibus deinceps de Spiritu acturus/ licet fere in omnibus commisceantur.

Summatur.au↑

Littera legalis/ non solum figuraliter. sed et litteraliter intelligenda/ sine gracia/ nocet.

Dividitur↑

In partes duas. in prima dicit/ quamcumque legis literam occidere. In secunda dicit. quemadmodum lex bona. malum coaugmentat desiderium: tex'tus' divisus explicabitur.

In tex'tu' ibi Neque enim solo illo modo etc. dicit quod sententia Apostoli/ Littera occidit/ spiritus autem vivificat321/ non solum procedit/ de scripturis figurate positis/ de quibus non est etiam/ apud pelagianos dubium quin occidant/ sed et illo modo/ dictum Apostoli intelligendum est/ quo et locum in scripturis non figuratis habeat/ et exemplum adiicit de illo testimonio/ non concupisces322/ quod utique prout verba intonant/ accipi debet/ quod tamen est littera occidens.

In tex'tu' ibi Cuius absurda est proprietas etc. Hic restringit seu limitat doctrinam supra c'apitulo' 2. positam videlicet quod adherendum est verborum proprietati sive sono. Nam limitatur primo/ nisi absurda sit verborum proprietas/ quemadmodum in figura‖[C5v]tis⟨.⟩ ay⟨Tene⟩ regulamay. Quod absurdum est verba in figuratis secundum proprium verborum sonum intelligere. Siquis equidem ea quae in canticis canti'corum' scribuntur/ secundum litteram acceperit/ carnaliter intelligeret et perniciose. Cuiusmodi est illud. Ego dormio et cor meum vigilat: Vox fraternalis mei pulsat ad ianuam/ Deinde dicit ipse/ Aperi mihi soror mea/ proxima mea columba mea/ perfecta mea/ quia caput meum repletum est rore: et crines mei guttis noctis/ et respondet illa. Exuiaz me tunica mea: Quomodo induar ea? lavi pedes meos: quomodo inquinabo illos?323 Si hanc scripturam et similes. secundum verborum sonum intellexerimus. Carni fomenta carpimus/ libidinose cupiditatis affectum succendimus. Verum si secundum spiritum i'd est' spiritaliter et non litteraliter accipimus admirabile sacramentum/ et grande mysterium docemur/ prout et beatiss'imus' Aug'ustinus' dicit/ atque copiose in Ioan'nis' evangelium tracta'tu'ba lviii et lix:bb324 quasi auctarium adiecit descripsitque. diffusius intelligentia eius hic tractaretur/ sufficiat proposito quod literalis intellectus absonat et grave olet/ Spiritalem in citato loco/ item penes Ambro'sium' de Isaac et anima .c. vi.325 et pro porcione in ps. cxviii sermo: i. versi: 2. et serm: xvi. vers: i. B.326 de virgi'nibus' li: iii. col: xxi. inspicite.327 Videri possunt Commentarii Grego'rii' in Cantica canti'corum' c. v.328 et in Iob li: v. c. xxi. f.329 Videatur et ille Gilbertus qui continuavit sermo'nem' Bern'hardi' in canticis can'ticorum' in ser'mone' suo xlii: xliii.330 Tene memoria doctrinam/ Quod in figuratis absurda est proprietas. hoc modo: Quando demonstraveris scripturam figuris inservire/ docere poteris/ imo docuisti/ a verborum proprietate recedendum esse. Quoniam parabolae atque figurae significandarum rerum/ non sunt ad proprietatem accipiende/ sed in illis est aliud ex alio intelligendum. accipe metaphoram/ et habes/ quod est de re propria/ ad rem non propriam verbi alicuius/ usurpata translatio. Sic Christus dicitur petra331/ Antiphrasis abundare dicit quod non est/ dulce vocitat quod acidum est/ hinc lucus dicitur/ quod non luceat/ et parcae quod non parcant. Sic diabolus domino ait/ Vide si non in faciem benedixerit tibi332 quod est maledixerit⟨/⟩ Aug'ustinus' contra menda'cium' ad Consen'tium' c. x.333

‖ [C6r] Adverte quod quedam scripturae nihil insinuant/ preter id quod sonant/ ut est illud Abraham genuit Isaac: Isaac genuit Iacob etc.334 et similes/ in quibus sola littera tenenda est. Quedam pariter litteram et mysticum insinuant intellectum cuiusmodi est illa que de transitu rubri maris335 conscripta legitur. Quedam tantummodo mysticum indicant intellectum/ cuiusmodi est hec: manus tue domine fecerunt me et plasmaverunt me.336 Aug'ustinus' de assumptio'ne' b'eate' Marie virg'inis' c. i.337 de illis scripturis amplius in conclusionibus nostris prioribus scripsimus potissime in conclu'sionis' quintae explicatione.338

In tex'tu' ibi. Quoniam sapere secundum carnem mors est: verba sunt Apostoli: Carnis prudentia mors: prudentia autem spiritus/ vita et pax339: intellectum vide penes Aug'ustinum' de na'tura' et gratia: c. xvii.340 et de pecca'torum' meri'tis' li: ii. c. xxviii:341 expo'sitione' ad Rom'anos' xlix.342 Expo'sitione' ad Gala'tas' c. v. c:343 super Ioan'nen' tracta'tu' xi. f. ubi in simili de nasci secundum carnem. clarius tract'atu' xxvii. a⟨.⟩ b.344 Ex quibus collige quod prudentia temporalia commoda sectatur. et contra caduca pericula fugit. que dicitur esse inimica in deum prout Aug'ustinus' legit de na'tura' et gratia. c. xvii345/ vel est ipsa inimicitia adversus deum/ pervertit quippe ordinem institutum/ arg'umentum' eorum que Aug'ustinus' disserit de gratia no'vi' tes'tamenti' c. 2 et epistolam cxx.346 Adde predictis Bern'hardum' serm: ix in parvis347/ et sermo: i. et ii. in natali do'mini'348 Ambro'sium' epist'ola' ad Roma'nos' c. xix.349

In tex'tu' Concupiscentiam nesciebam etc⟨.⟩ Non dicit concupiscentiam non habebam/ sed nesciebam⟨.⟩ Quid? utrum mala esset/ habebam igitur/ sed tamquambc naturale bonum esse putabam. Cum autem lex diceret non concupisces/ cognovi non naturale bonum/ sed per peccatum accidens esse malum Aug'ustinus' hypo'gnosticon' li: iiii. D.350 adde quod scripsit ad Simpli'cianum' li: i. q. i.351 et expositio: ad Roma'nos' xxxvi. usque ad xl:352 et in episto'la'bd cc. col: i.353

In tex'tu' Occasione accepta/ peccatum per mandatum354 operatum seu perpetrans vel operans est in me omnem concupiscentiam/ ‖ [C6v] hoc est: cum sperarem/ quod viribus propriis/ iubente lege/ possem concupiscentiam vincere/ maioribus eius stimulis/ magisque urgebar/ et me egrotante/ eius cupiditas augebatur⟨/⟩ Aug'ustinus' hypo'gnosticon' li: iiii. d.355 hoc est etiam fefellit.356

In tex'tu' ecce quid est littera occidit/ pulcherrima est connexio. Nam volebat/ quod omnis littera occidit/ astruere/ hoc facit rectissime per apostolicum testimonium: Nam cum Apostolus de lege disseruisset/ quod lex que erat ad vitam/ inventa est esse ad mortem/ assignabat rationem/ Nam peccatum/ per sanctum mandatum vel concupiscentiabe fallit/ et ne minus sit/ addidit/ et per illud scilicet mandatum occidit. Vides ergo quod illa littera. non concupisces357/ et omnis littera quae erat ad vitam/ illa inventa est esse ad mortem: ideo per legem/ peccatum occidit/ ideo et littera occidit: in quo quidem tractatu Apostolus universaliter de lege loquitur/ et exemplum de ea lege tradit/ que non est abrogata/ nec hodie in desuetudinem ivit. Immo de tota lege prohibitoria hoc exemplo dixit/ vide tamen explicationem illorum in dic'to' li'bro' iiii. d. hypo'gnosticon'358 peccatum hoc est cupiditas concupiscentia/ Mandatum inventum dicitur/ quia deus non dedit ad mortem: sed homo ex viribus illud implere temptans invenit sibi ad mortem/ Nec legi debet imputari/ quia lex sancta est/ et mandatum sanctum et iustum/ Sed peccatum per bonum operatur mortem ut fiat supra modum peccans359/ hoc est peccaminosum/ quomodo supra modum dicetur infra/ videtebf Aug'ustinum' in expositione ad Rom'anos' xxxvii360 ad Simpli'cianum' li: i. q. i. sed fallit peccatum falsa dulcedine/ accedente reatu/ occidit.361 adde quod contra adversa'rium' leg'is' li: 2. c. vii. c. scripsit.362

In tex'tu' Sed perfectissimum celeberrimumque est preceptum etc. Nota preceptum illud. Non concupisces esse perfectissimum et celeberrimum/ quod signa non enim semper tibi dicetur/ neque passim legitur/ rationem illius annexuit/ Cum dicit/ quod est generale quoddam preceptum/ ab omni omnino peccato prohibens/ merito dicitur perfectissimum/ iuste celeberrimum/ consonat quod de perfect'ione' iusti'tiae' d. 2. col: 2 et iii. scripsit/ dum inquit forte generalis est prohibitio non concupiscas. Sicut generalis iussio. Diliges/ Quorum utrumque Apostolus complexus est/ Nolite conformari ‖ [Cc1r] huic saeculo (prohibitio) sed renovamini in novitate mentis vestre363/ Non concupiscendo vetustatem expoliamus/ et diligendo/ novitatem induimus364/ illis. adde quod scripsit in epistola cc. a b.365

Ex premissis infertur ad explicationem illius. quod neque ullum peccatum nisi concupiscendo committitur: nam peccata fieri dicuntur/ dum nos seculo huic conformamus/ hoc dictum est verius illo/ omne peccatum contemptus dei est. Si hoc saltem est comparabile illi/ quod facile ex c. xxix. de nat'ura' et gratia366 colligitur. Patet illius veritas: quod videlicet omne peccatum concupiscendo perpetramus seu committimus: Quia nec respueremus aliquid/ nisi desideraremus aliud nobis charius vel iucundius. Nos habemus scriptum/ Nolite diligere mundum/ et ea que in mundo sunt/ Si quis dilexerit mundum/ dilectio patris non est in eo. Omne quod est in mundo/ est desiderium carnis/ desiderium oculorum/ et ambicio seculi/ que non sunt a patre: sed ex mundo367/ desiderium carnis earum est rerum/ que ad carnem pertinent/ desiderium oculorum curiositas/ ambicio seculi/ superbia/ omnes illae pestes concupiscendo subrepunt/ vivunt et necant: Vide Aug'ustinum' in epistolam Ioan'nis' tract'atu' 2.368 etbg Non ignoro/ in qua opinatione sint scholastici/ tractare tamen eorum dictata/ haec provincia non patitur.

In tex'tu' Quod siquis impleverit/ nullum habebit omnino peccatum. pulchra est haec sententia/ si modo probe accepta fuerit/ eius sensus bifarius est/ prior Si quis preceptum illud Non concupisces impleverit/ hoc est nullo modo concupiverit. i'd est' nulla demum illicita desyderia habuerit/ nullum habebit omnino peccatum/ Quod sic in presenti vita/ nullus/ Christo dempto/ implet: contra Iuli'anum' li: iii. c. fi'nali' b c et li: vi. c. xi.369 de na'tura' et gratia c. lxii.370 super Ioan'nem' tracta'tu' xli371 de perfect'ione' iusti'tiae' D iiii. col. 2.372 Et doctiss'imus' Cassia'nus' collacio'ne' xxiii. per totum titulum.373 Precipitur attamen licet non valeamus implere ut sciamus quo tendendum nobis sit. quoque currere fide spe et charitate debeamus/ de perfectio'ne' iusti'tiae' D. iii. col: ii. ad fi'nem' et col: iii: versi: horum testimoniorum374⟨/⟩ epistola. cc. a b.375

Alter sensus est/ Si quis illud mandatum non concupisces impleverit/ nullum omnino habebit peccatum/ hoc est inquantum ‖ [Cc1v] implet in tantum non peccat/ inquantum autem deficit/ et minus implet peccat. Ut vera sit veritas/ Non est iustus in terra/ qui bene facit et non peccat376/ copiose/ hanc auctoritatem et nonnullas alias huic proposito congruentes in expli'catione' conclu'sionis' cxxxviii. dixi pro regula.377 Videte Aug'ustinum' de pecca'torum' me'ritis' c. 2. c378 et Cassianum illum nescio/ utrum vel ante vel post Aug'ustinum' in titulo de velle bonum/ et agere malum. c. vii. et viii. qui .c. xi auctoritatem hanc/ in sudore vultus tui edes panem tuum: inducit ad premissa.379

In tex'tu' quae praecipit hoc etc. dicit quod lex quae precipit hoc non concupisces, est bona et laudabilis/ ita Apostolus dicit lex quidembi sancta/ et mandatum sanctum: iustum et bonum.381 Sanctum dicitur quia ipso mandato precipitur/ ut ab huius mundi coinquinationibus recedentes/ casta conversatione vivamus/ Aug'ustinus' de fide et operib'us' c. xxv. a382/ facit quod hypo'gnosticon' li. iiii. E. colligi potest383/ dicitur bonum/ quia contra mortis opera datum/ vel quia bona iubet/ non quia confert/ contra adversa'rium' legis li. 2. c. vii. col: 2.384

In tex'tu' Sed ubi sanctus non adiuvat spiritus etc. Scitis quod dictio: Sed: transitum ad aliam rem denotat atque exceptionem infert/ dicebat legem esse bonam/ Sed nisi S'piritus' S'anctus' infirmitatem nostram adiuverit/ nisi pro mala concupiscentia/ bonam inspiraverit dilectionem/ infirmitas nostra crescit peior fit/ ideo lex in ⟨se⟩bj quidem bona est: sed non confert bonitatem/ eam quidembk ostendit/ sed non est satis infirmo salubria demonstrare medicamenta/ nisi etiam admoveantur: nisi et infirmitati medeantur. Satis illa ex dictis dicendisque patebunt.

In tex'tu' Lex quamvis bona auget prohibendo desiderium malum etc. collige/ quod lex bona auget malum/ sed quemadmodum hoc fiat/ pulcherrimo ostendit exemplo/ veluti impetus aquae/ fit vehementior quando obex/ in eam partem/ in quam defluit/ iniicitur/ ita quando concupiscentiae malae iniicitur lex prohibens ea/ in quae declinat/ ipsa fit impacientior et maior. Item Sicuti aqua/ eiecto obice violentius precipitatur/ ita quando concupiscentia evicerit legem/ trahit vehementius. Nescio modo ubi Aug'ustinus' copiosius de cupiditatis precipitio tractet et exemplo.

In tex'tu' Nescio quo enim modo etc. Adverte quod concupiscitur/ dum vetatur/ fit iucundius. alibi dicit/ fructus desiderii prohibiti dulcior est/ exposi'tio' ad Ro'manos' xxxix.385 et xxx. Concupiscentia ex prohibitione fit ardentior.386 Ad Simpli'cianum' li: i⟨.⟩ q⟨.⟩ i. b c l.387 et infra. c'apitulo' v. ⟨/⟩ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. iiii. blc. xibl.388

‖ [Cc2v] In tex'tu' per illud occidit etc. Sensus est peccatum per mandatum occidit/ cum per mandatum accedit prevaricatio389/ que sine lege nulla est/ ita hic dicit legem occidere/ ex causis reservemus usque ad c'apitulum' vel xiiii. vel xviii.390 in quibus et hic memorata tractabuntur/ addatis tamen/ quae leguntur ad Hilarium .c. i. e et f.391

Summatur sic.↑

Tametsi iusticia non fiat sine hominis voluntate/ tamen dei operationi est tribuenda/ idcirco iusticia perfecta ponitur sine exemplo possibilis. Insuper auctoritas/ littera occidit/ per verba in alia eiusdem Apostoli epistola declarata repetitur.

Dividitur in partes tres.↑

In prima reproducit et epilogat dicta in c'apitulo' iii. et 2. In secunda parte dicit humanam iusticiam quamvis sine hominis voluntate non fiat deo tribuendam esse. In tercia prosequitur ceptam materiam et quidam secundam tituli partem/ de littera scilicet/ quid littera faciat/ partes patebunt in tex'tus' divisione: quamquam sit brevis.

In tex'tu' quamvis et illic/ hoc est/ in figuratis locutionibus. congruenter accipitur/ dictum Apostoli/ littera occidit/ clarus est textus et repetit scripta in c'apitulo' iiii. in inicio.

Vide Aug'ustinum' de doctri'na' Christ'iana' li: iii. c. xvi. ubi dicit que scriptura sit figurata.396

In tex'tu' Bene vivere etc. Ipsum bene vivere est donum divinum a deo specialius concessum. prout in c'apitulo' iii recensuit: docuitque.

In tex'tu' Sine quo/ nec bene etc. dicit sine lib'ero' ar'bitrio' hominem ‖ [Cc3v] nec bene nec male vivere/ per ipsum homo arbi'trium' vel bene vel male vivit/ quando male vivit/ tunc de suo vivit/ cum vero bene vivit ex alieno vivit munere/ non tamen absque arbitrio vivit/ vivit ideo arbitrio bene/ si restauratum. si restitutum. si liberatum fuerit per eum/ de quo scribitur/ si vos filius liberaverit/ tunc vere estis liberi.397 Si autem lib'erum' ar'bitrium' non habuerit dei charitatem/ nihil valet nisi ad peccandum/ quod in c'apitulo' iii. dixit. igitur male de suo vivit. Nam Apostolus scripsit/ Si secundum carnem vixeritis/ hoc est/ si secundum hominem vixeritis moriemini. Si autem/ spiritu facta carnis: hoc est hominis/ mortificaveritis/ vivetis.398 Vides facta hominis spiritu mortificari/ sed quo spiritu? non tuo/ sed illo/ de quo continuo subiecit. Quicunque spiritu dei aguntur/ illi sunt filii dei399/ ecce dicit/ dei spiritu/ non tuo: non hominis. Utrumque iam te docuit Apostolus/ videlicet quod spiritu dei. vivit arbitrium bene. At spiritu hominis vel seipso deperit male: cui nec dissonat illud. Ex operibus legis non iustificatur omnis caro. sed per fidem Iesu Christi.400 igitur absque fide iniustus manes. Tene igitur quod vivere secundum lib'erum' ar'bitrium' est male vivere:401 est perire: est mentiri/ peccare/ nihil boni facere402. Quippe vani filii hominum sunt403: mendacesque filii hominum sunt/ vivere hominis filium/ est vivere vanum atque mendacem/ filii hominum usquequo corde graves/ queritis mendacia: et diligitis vanitatem404/ nonne homines estis. si inter vos est contencio405. Vide et disce quid sit secundum hominem vivere: de hoc infra c'apitulo' x dixi406/ et ultra allegata ibidem: adduco vobis Aug'ustinum' de Continen'tia' c. iiii. a. et in fi'ne'407 et ps. cxv. in vers'o': Ego dixi in excessu meo omnis homo mendax408/ quem vide ab eo explicatum de perfect'ione' iusti'tiae' D. iiii. col: iiii. in princ'ipio'409 et adde quod post versi'culum' Calicem salutaris accipiam410: et contra menda'cium' ad Consen'tium' c: xx: ad fi'nem'⟨.⟩411 Item ps cii.bp E.412 Ac in evange'lio' Ioan'nis' tract'atus' v. a. dicit413/ Posset applicari et illud quod scripsit ad Simpli'cianum' li: i. q. 2. R.414 et in epistola cxi. g.415 Adde illis Ambro'sium' in epistola fi'nali' col: v. B.416 cetera infra c'apitulo' x. Adiice Gre'gorium' in Iob li: iiii. c. xvii.417 Bern'hardum' de conversio'ne' ad clericosbq .c. i. ipse dat vocem virtutis/ nos mendacii418/ et de meditacio: c. ix. cor meum/ cor vanum. cor vagum419/ adiunge illis/ alia ad idem producta infra c'apitulo' x. ibi.420 Vivere secundum ra‖[Cc4r]tionem/ Studiosus facile alia testimonia contexet. plura de hac re et plenius dictavi in explica'tione' conclu'sionis' xxiii.421

In tex'tu' Sed quia per spiritum sanctum diffundit charitatem in cordibus electorum/ adverte tu quicunque ociose/ sed et perperam tua proferre putamina conaris/ dicit tibi (quemadmodum c'apitulo' iii. dixerat) quod bene vivere: est ex charitate/ diffusa in cordibus/ non ex lege scripta: non ex arb'itrio' lib'ero' sed ex deo in voluntate/ quia non fit bene vivere/ nisi in voluntate/ quod copiosius dum vacaverit tractabimus. modo reflectite ad 2 et iii. c'apitulum' Aug'ustini' de gratia et lib'ero' arb'itrio'.422

In tex'tu' quos prescivit ut predestinaret/ pulchra et altissima est Apostoli sententia et sub hoc tenore enucleatim recitata/ quam vide et nota inductionem eius/ vult insinuare in quorum cordibus charitas diffundatur423/ et infert eorum: quos prescivit ut predestinaret/ predestinavit ut vocaret/ vocavit ut iustificaret/ iustificavit ut glorificaret.424 Adverte totum gratiae pelagus ex misericordia proficiscitur/ et sufficeret hec unica Apostoli sententia/ pro defensione gratiae. si probe intelligeremus/ diffundit in eorum cordibus charitatem/ quos prescivit etc. Aug'ustinus' hypo'gnosticon' li: vi. a. ad fi'nem'. Non omne/ quod prescitbr: deus predestinat/ mala enim prescitbs. sed non predestinat/ bona vero et prescit et predestinat/ Unde Apostolus dicit/ quos prescivit et predestinavit425/ praedestinatio dicitur a providendo/ praeveniendo et preordinando futurum aliquod/ quos deus prescit misericordia gratuita/ hos predestinat. i'd est' praeparat ad vitam aeternam. Sine dubio igitur quod praedestinavit praescivit426 Ne aliquis Augustino: illum pulcherrimum aufferre librum/ et deinde intelligentiam hanc infringere audeat/ placuit et alia eius ad eundem effectum documenta adiungerebt. Vide eundem c'apitulum' xvii. et c'apitulum' xviii: ad fi'nem' de bo'no' perseve'rantiae'427 et de praedesti'natione' sancto'rum' c. x.428 Quid autem hec sententia Miserebor cui misertus sum. misericordiam prestabo cui prestitero.429 distet ab illa: Perpetua charitate dilexi te: ideo attraxi te miserans430/ capis. quem ergo prescivit. quem et predestinavit/ illum attrahit/ illum vocat/ illum trahit pater ad filium. illum plantat. illi dat initium operum foelicium⟨.⟩ Vocationebv etenim principium bonorum operum ‖ [Cc4v] suscipimus de predestin'atione' et gratia c. ix.431 ad Simpl'icianum' li: i. q. 2 D432 et lxxxiii. q. q. lxviii. e.433 reliqua in conclu'sione' cxvi: vide.434 Quos vocavit illos et iustificat.435 illorum nebulam sicut cinerem spargit.436 Adverte quomodo perpetua charitas in misericordia trahit/ et quemadmodum miseretur illius/ cuius misertus fuit/ misericordia domini ab aeterno predestinationis/ usque in aeternum beatificationis⟨.⟩ Aug'ustinus' ps. cii.437 itaque misericors deus/ operatur omnia in praedestinatis secundum consilium voluntatis suae438. Et vide/ ne mihi hanc explicationem deputes. Ambro'sium'/ in epistola fi'nali' col: vii. ad fi'nem'439 et cetera in conclu'sionibus' nostris de hac materia440: Et Aug'ustinum' epistola lix. H.441 Attende per ista. Quomodo charitas est arra divinorum munerum quod dicebatur c'apitulo' iii.bw442

In tex'tu' hoc autem cum apparuerit etc. repetit obiectionem Marcellini seu aliorum factam in c. i. et 2. videlicet. Si iusticiae humanae perfectio est possibilis/ eius debet exemplum proferri/ nam tametsi/ illa iusticia sit opus dei: tamen pertinet ad opus hominis/ ideo possibilitas eius nequaquam sine exemplo poni debet. Dicit autem frustra hoc inferri. si apparuerit quemadmodum bene vivere: hoc est iusticia humana/ specifice ex munere dei est: non enim eo modo: quo ar'bitrium' hominibus: non denique eo modo quo lex dei: universis hominibus ex deo est/ sed peculiarius/ quod cum erit apertum inanitas argumenti: manifestabitur.

In tex'tu' Et ipsam humanam iusticiam operationi dei tribuendam esse etc. attendunt studiosiores illud quod Divus Aug'ustinus' iusticiam illam sanctam/ humanam vocitat/ Insuper et illud quod continuo contexuit. videlicet quod eandem iusticiam asserit dei operationi tribuendam/ Vellem si vacaret hic lectori satisfacere Sed scitis calcographum nostro consilio iussuque caput nonum excutere cepisse/ quamobrem/ et huius rei et aliarum explicationem ad magis idoneum locum reservabimus. Ne tamen iusticiam humanam/ ita quis existimet esse hominis/ ut homini ex deo miserente/ misericorditer non imparciatur/ attendat quod infra c'apitulo' ix:444 autore Apostolo: nostram iusticiam/ quam deus in nobis non operatur/ confutat atque conculcat. de hac tamen iusticia humana/ vide de perfectio'ne' iusti'tiae' d. iii col. i.445 illic scribere institui. Insuper adverte quod iusticia humana/ ut ita cum textu loquar/ est operationi dei attribuenda: hoc intro vide/ hoc perpende et retine. Nam simul habeo/ quod tametsi humana appelletur: tamen est divinae operationis/ hoc est/ deus eam in homine operatur. Praeterea colligo/ quod illa hominis iusticia quam homo ex deo habet/ tota est deo deputanda. ad hanc regulam multas auctoritates tam canonicas quam ecclesiasticas in conclu'sionis' xxiii. explicatione coegi.446.

In tex'tu' Quamvis non fiat sine hominis voluntate/ resolvit ambiguitatembx. Nam evestigio aliquis insultare iam dictis posset ‖ [Cc5v] atque dicere/ quod si iusticia dei operationi: est tribuenda/ consequitur: voluntatem illi iusticiae non esse necessariam: Sed dicit/ eam iusticiam/ quamvis non fiat sine hominis voluntate/ tamen dei operationi acceptam referendam esse. Igitur autem non fit sine voluntate/ quoniam in voluntate fit/ quoniam ipsa est officina/ in qua deus sua coronabilia opera: fingit: creat: format: facit: et operatur. Animadverte Ambro'sii' illud quod ait. Deum suam gratiam iisdem/ quibus eam impertit. ascribere. ut quamvis auxilio dei steterintby/ tamen quia in se habebant unde caderent/ ipsorum meritum esse/ quod steterunt. de Voca'tione' om'nium' gen'tium' li: ii. c. ix. et .c. iiii. col: i. eo'dem' li'bro'.447

In tex'tu' Sive que cooperantibus creaturae suae voluntatibus a se fieri posse constituit arg'umentum' est quod voluntas concurrit active in facienda iusticia/ et non solum passive/ hoc est susceptive448/ nam alioqui non diceretur cooperari/ sed compati/ ita videtur dicere de na'tura' et gratia .c. xxxii449 et de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. xvii. ibi: cum volumus ut faciamus450⟨/⟩ de pecca'torum' me'ritis' li: i. c. xxvii. quamquam arg'umentum' in oppositum ex eodem c'apitulo' colligere aliquis valeret451/ adde etiam quod scripsit ad Boni'fatium' contra duas epis'tolas' li: i. c. ix. x.452 adde etiam auctoritatembz Coepi et hec est mutacio dextere excelsi453 et Ezechielca Ego faciam vos facere454/ et Apostoli gratia dei mecum455/ scilicet laboravit: Sed refragari videtur premissis auctoritas. Deus operatur in nobis velle et operari.456 Qui cepitcc in nobis opus bonum perficiet457: Modo si deus cepitcd et perficit/ nequaquam hoc voluntati deputabitur ex parte/ Quid sentiendum alibi tractabimus/ nec preterit me illorum opinacio/ qui aiunt/ quantum ad substantiam operis/ voluntatem in iusticia dei perficienda prevalere/ contra vero quantum ad relationem seu respectum meritorium458/ usurpantes illud Aug'ustini' voluntas est pedissequa in epistola cvi.: a.459

In tex'tu' Non se obliviscatur esse hominem etc. Ex precedentibus et sequentibus collige doctrinam hanc et regulam quod condita est responsio. Si fuerimus interrogati/ quare deus hoc fecit/ vel illud dicit fieri posse cuius exemplum non legimus/ vel nec habemus: percunctanti sapienter respondemus/ causam ignoro: quoniam homo sum/ qui scrutari altitudinem sapientiae et virtutis dei nequeo. Non appeto habere cognitum/ quod deus esse voluit secretum. Amb'rosius' de Voc'atione' om'nium' gen'tium' li: 2. c. viii⟨.⟩460

In tex'tu' Nec deo det insipientiam: quia non plene capit eius ‖ [Cc6r] sapientiam/ textus planus est et notabilis: non explicandus/ sed piae memoriae impingendus. De iusticia: simile habemus: O homo tu quis es qui respondeas deo⟨?⟩/ nunquid dicit figmentum ei qui se finxit/ quid me fecisti⟨?⟩/461 possent pro primo forsan applicari ea que de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. xxiii. c. xxiiii462 scripsit.

Ex hoc tex'tu' collige. quod licet intelligenciam unius epistolae/ ex alia eiusdem autoris sumere. Nam illud Apostoli ad Corin'thios' Littera occidit/ explicat per ea/ que in epistola ad Ro'manos' edidit.

In tex'tu' Scire enim fecit peccatum potius quam cavere etc. ostendit illud quod supra c'apitulo' preceden'te' in fi'ne' demonstravit/ scilicet quemadmodum lex occidit/ quia littera legis/ que docet non esse peccandum/ scire facit peccatum/ non cavere/ idcirco magis auget peccatum/ quam minuit/ quo etiam fit/ quod accedente prevaricatione. littera occidit/ adverte: Si liber de vera inno'centia' non est Aug'ustini' tunc verba in fi'ne' huius c'apituli' sunt recepta ad litteram/ ad c'apitulum' cclvi. dic'ti' lib'ri' de ve'ra' inno'centia'.465 Ego autem non inficior Aug'ustini' eum esse librum.466 adde quod dicit de predest'inatione' et gratia .c. xiii467 item de gratia et li'bero' ar'bitrio' c. ii:468 iuncto simul .c. i. de correp'tione' et gra'tia'469 adde dicenda infra c'apitulo' ix.

Summatur.↑

Lex homini foeditatem sui languoris demonstrat/ sed contra eam/ medicinam non confert ullam: Solo autem Christo. veteris vitae nostrae occasus/ et exortus novae: iniquitatisque abolitio: et iusticiae renovatio fit.

Dividitur duas in partes.↑

Prima: Apostoli sententia fretus: ostendit: legem docere: non adiuvare. item per legem peccatum abundare: solaque medicante gratia aboleri. In Secunda idem mystice demonstrat/ atque postremo ex premissis sententiae summam subiungit. Secunda pars ibi. Consequenter eandem medicinam.

Ex principio tex'tus' collige intentionem Apostoli per totam epistolam ad Roma'nos' retinendam: dum dicit volens: hoc est intendebat Apostolus gratiam dei commendare (idem ad Simplici'anum' li: i. q. 2. B.477 et epistola. lix. k478⟨/⟩ ad Gal'atas' c. iii. c col: 2 et 3.479 ad eundem effectum) ita ut iudei inaniter se de accepta lege extollerent/ ac gentibus anteponerent/ cum docuisset/ quod gratia dei per Iesum Christum do'minum' nostrum est480/ et quod sicut per unum hominem Adam scilicet peccatum intravit/ ita solum per unum hominem gratia dei iustificatio481 impii conceditur. Si per solum et per unum hominem: ergo non per legem/ idcirco frustra se superbissimi iudei iactitabant.

In tex'tu' Per unum hominem iusticia. apercius diceretur iustificatio/ ita li: i. c: xiiii. de pecca'torum' me'ritis'482 propter illud dico/ expressius/ quod legitur credenti in eum/ qui iustificat/ fides deputatur ad iusticiam.483 Et illud: quos vocavit iustificavit.484

In tex'tu' Lex subintravit ut abundaretcj delictum/ ob causas declarationem huius ad inferiorem locum reservo. ubi de illo/ lex prevaricationis gratia est posita/ dictandi dabitur occasio.486

In tex'tu' Ut quemadmodum regnavit peccatum in mortem/ sic gratia regnet in vitam aeternam/ attendant amputatores gratiae ‖ [Ccc2r] quod sola gratia regnat ad vitam: ergo dispositiones quas aiunt gratiam anteire/ pereunt/ ponunt tamen preparatorias gratiae/ Cui extremo deputare debeant perquirant. Constat non gratiae/ quoniam priores gratia ponuntur. idcirco ad illud extremum spectant quod regnat ad mortem/ quod vocatur peccatum/ hoc enim regnum mortis: sola dei gratia et iustificans/ et aliud nihil: destruit/ de pecca'torum' meri'tis' li: i .c. xi.489 Ex uno delicto/ in omnes homines pervenit condemnatio490/ item et grave iugum super omnes filios Adam a die exitus de ventre matris eorum usque in diem sepulturae491. hoc iugo difficili premaris. quicquid feceris/ necesse est/ sed et ut succumbas/ nisi unica te dei gratia/ ab illo tam importabili onere: liberaverit pariter necessarium est.492 Corpus equidem quod corrumpitur aggravat animam493/ a cuius labore/ onere et aratri corruptione/ nemo solvitur propria voluntate et potestate/ nisi a Christo iuste iudicante/ et indebite miserante: hypo'gnosticon' li: iiii. f. et amplius li: v. c. nisi equidem iugo Christi subleveris/ iugo peccati supprimaris oportet.494

Adverte etiam dum dicit/ quemadmodum regnavit peccatum in mortem495/ quod non annexuit/ per unum vel per Adam/ quoniam premisit de illo quoque peccato/ quod lege subintrante/ abundavit:496 et hoc utique non est ⟨solum⟩cl originis: sed proprie voluntatis: ideo peccatum indistincte regnat ad mortem: ad damnationem trahit et interitum. de pecca'torum' me'ritis' li:cm i .c. xv. ad fi'nem'497 et li: ii .c. xxvii.498 adde quod scripsit .c. xxi. xxiii xxviii.499 et li: ii .c. xxvii.500

In tex'tu' Deinde opponens sibipsi questionem etc. Presensit Apostolus quosdam sententiarum subversores perperam accepturos/ quod probe asseveraverat videlicet ubi abundavit delictum superabundavit et gratia501/ tanquam dixisset/ propter abundantiam gratiae delicta profutura/ hoc diluens: absit/ respondit. Hodie dispositores ad gratiam dum redarguntur/ mox subinferuntur/ ergo nihil boni facere debemus/ et iterum ergo in operibus nostris ambulare volumus/ hoc est in peccatis. Deus bene disponet. illis dicendum est cum Apostolo/ quod mori debemus peccato. et quod in via domini ambulare oportet/ prout scriptum est declina a malo et fac bonum.502 Scriptum est. Ne declines ad dexteram hoc est bona opera ex tuis viribus/ propter subiectam rationem. quia Deus rectos facit gressus tuos. Neque ad sinistram declines quia perverse sunt viae/ quae a sinistris sunt.503 quo tex'tu' dispositiones ille subvertuntur. gratiaque predicatur.

‖ [Ccc2v] In tex'tu' Qui mortui sumus peccato: quomodo vivemus in eo? tene explicationem Aug'ustini' quod sola gratia prestat nobis/ ut peccato moriamur. Idem ad Ro'manos' expo'sitio' xxxi:504 ergo non dispositio aliqua humana⟨.⟩ Dilectio dei fortis est sicut mors505/ mortificat peccata. mortificat hominem mundo/ contemptibile sed et grave facit atque invisum/ omne quod non est Deus/ vel quod deo displicet. Charitas peccatorum multitudinem operit.506 adde Ambro'sii' c'apitulum' fi'nale' de Isaac et anima.507 Nec obstat Apostoli testimonium illud: Si Christus in vobis est/ corpus quidem mortuum est/ propter peccatum. Spiritus autem vita est propter iusticiam.508 Et quod Aug'ustinus' de pecca'torum' meri'tis' li: i. c. iiii. et vii.509 de civi'tate' dei li: xiii. c. xxiii .c.510 Contra Faustum li: xxiiii. c. ii. c.511 Nam peccati meritum corpus gerit/ sed nec frustra: expedit enim eam peccati carnem ad recipiendam iusticiam: laboribus et molestiis conari/ que in deliciis obedientiam non servavit antequam caro peccati esset/ de pecca'torum' meri'tis' li: 2. c. xxxiiii.512 Nec obstat Iam ego non operorcn illud/ sed quod habitat in carne mea peccatum513/ Quoniam concupiscentia/ illa dicitur peccatum/ quia peccato facta est/ et quod ad mala illix est/ de hoc et ratione eius peccati in conclu'sione' cxxxvi.514

Aliud est etiam habere peccatum et peccare: expo'sitio' ad Gala'tas' v. d515 conclu'sio' cxlviii.516 Non dixit/ Si mortui estis peccato/ quomodo peccatum est in vobis sed quomodo vivitis peccato/ vivere profecto peccatis/ est eis consensionibus inherere.

In tex'tu' Demonstranda erat homini sui languoris foeditas etc. sententia plana est/ sed quamobrem expediebat homini foeditatem demonstrari infra c'apitulo' x. abunde dictabitur/ nimirum dum coeno quis se squalidum et grave olentem agnoscit/ confestim curat quo possit emundari atque elui. Nam lex dicit/ peccator es/ abiectus/ grave olens/ indignus divino contuituco/ quod dum salubriter peccator intelligit/ erubescit/ peccata fatetur/ se in ius advocat/ Depositionibus legis convincit/ et supplicio se dignum decernit/ iuxta illud/ peccavi: et peccatum meum contra me semper est517/ semper non ad momentum/ non ad diem/ non ad annum/ sed ad totam vitam hominis hoc est semper/ quia omni tempore foeditatem meam contra me/ ad tribunal inculpantis conscientiae perduco.

‖ [Ccc3r] In tex'tu' Nec mandatum sanctum et bonum profuit/ quippe dum lex veniret non cessavit peccatum/ peccatum enim usque ad legem fuit/ hoc est/ non cessavit/ legis adventu/ imo eius iniquitas prohibitione fortescebat/ robora et augmentum sumens518/ quod supra c'apitulo' iiii. et v. dictum est insuper cur sanctum sit referebam supra c. iiii. addite insuper illud/ iniquitas non potest sine dei visitatione deficere Ambro'sius' ps cxviii. serm: xxii. c.519

Sanctum mandatum dicitur/ eo quod ipso precipitur/ ut ab huius mundi inquinationibus/ casta conversatione/ recedamus/ non quod sanctificet seu iustificet. Nam si iustificaret/ Christus gratis frustra esset mortuus/ lex ideo: tametsi non adiuvet/ tamen sua sanctitate/ malam esse concupiscentiam ostendit/ docetque ad superandos eius illicitos appetitus: debere divinum auxilium implorari: hypo'gnosticon' li: iiii. E.520 ita bona dicitur/ quod bona iubet: contra adversa'rium' legis li: ii. c. vii.521 de fide et operib'us' .c. xxv.522 Nec obstat illud Ezechielis: Dedi illis precepta non bona: et iustificationes in quibus non vivent in eis523: Nam idcirco dixit non bona/ cum iusta sint/ quia non illis ad iustificationem proficiebant. Aug'ustinus' li: quest'ionum' vete'ris' et no'vi' testa'menti' c. xliiii c.524 existimo me penes Ambr'osium' aliam/ sed et clariorem legisse explicationem.

In tex'tu' Ut eo modo convictus etc. Insinuat quod lex convincit nos et confundit/ ad Simpl'icianum' li. i. q. i. in fi'ne' dicit Lex litera est: non adiutrix legentium: sed testis peccantium:525 ob id paulo ante dicebam/ quod depositionibus legis probamus contra nos miserrimos peccatores/ inexcusabilis est ignorans/ et gravius puniendus sciens⟨/⟩ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. iii.526

In tex'tu' Videret non tantum doctorem sibi esse necessarium etc. tenenda auctoritas/ quod non modo indigemus doctore/ sed etiam adiutore deo/ licet enim lex doceat/ eaque docente incipiat/ non latere/ quid est faciendum/ attamen nisi charitas qua diligimus deum in cordibus diffundatur/ non suscipitur quod est agendum/ supra c'apitulo' iii. ideo scito nobis et doctorem esse necessarium et adiutorem Deum: non dicit hominem adiutorem sed deum: adverte quod de hominibus hic bonis a malis discretis tractamus.

In tex'tu' a quo eius itinera etc. docet itinera hominis a deo esse dirigenda: Ne dominetur ei omnis iniquitas527/ gressus ‖ [Ccc3v] animi profectus. Omnis iniquitas est quam prevaricatio facit omnem/ non est enim omnis antequam prohibeatur/ cum autem prohibita fuerit/ tantum crescit iniquitas/ ut in suo genere omnis/ id est consumata fiat/ ut etiam contra legem faciat: expo'sitione' ad Ro'manos' xxxvii.528 existimo ab hac sententia non multum distare/ illam Apostoli/ occasione accepta/ peccatum per mandatum operatum est in me/ omnem concupiscentiam.529 Nisi enim deus gressus diriget secundum eloquium suum/ homini/ omnis hoc est consumata iniquitas dominaretur⟨/⟩ intantum igitur non dominatur/ inquantum dirigit Deus⟨/⟩ Aug'ustinus' ps. cxviii. sermo'ne' xxvii. E.530

In ⟨textu⟩ct quicumque baptizati sumus in Christo Iesu: in morte ipsius baptisati sumus533 etc. Christo per baptismum consepelimur atque incorporamur: de pecca'torum' meri'tis' li: i .c. xxvi.534 Enchi'ridion' c. lii. et liii.535 Bona est (ait Ambro'sius' de bo'no' mor'tis' c. 2. a) mors peccati/ qua is qui mortuus fuerit: iustificatus est/ a peccato536/ adde quod scripsit idem ad Ro'manos' c'apitulo' suo .xv.537

Demonstrat Apostolus mystice. quod ex solo Christo nobis est medicina et dispositio ad gratiam eius/ Nam morte ipsius diluuntur peccata: Christus certe mortuus est peccato. cui peccato nisi carnis/ in qua erat similitudo carnis peccati/ quod et ideo nomine peccati appellat/ Unde sicut Christus mortuus est semel peccato/ sic et nos debemus existimare nos peccato mortuos/ vivere autem deo/ in Christo Iesu. d'omino' n'ostro' Enchi'ridion' c. lii. in fi'ne'538 item eo'dem' li'bro' c. xli. in fi'ne' iuncto .c. xlii.539

Si enim complantati sumus similitudini mortis eius540 etc. Amb'rosius' ‖ [Ccc4v] legit pariter complantati i'd est' si in baptismo vicia deponentes/ in novam vitam translati/ de cetero non peccemus: Similitudo mortis/ similem prestabit resurrectionem.541 Erasmus autem noster sic legit. Nam si insiticii facti sumus illi/ per similitudinem mortis/ nimirum et resurrectionis542.

In tex'tu' Vetus homo noster simul crucifixus est543: Veterem hominem: divus nihil aliud Apostolus/ quam veterem vitam dicit/ quae in peccato est/ in qua secundum Adam vivitur: in ipso enim omnes peccaverunt: Et is vetus homo/ nedum exterior. ut Faustus hallucinabatur/ sed totus homo: hoc est interior et exterior: qui propter peccatum inveteravit/ et penae mortalitatis addictus est. Aug'ustinus' contra Faustum li: xxiiii .c. ii.544 accedit quod de pecc'atorum' meri'tis' li: 2: c. vii. de vetustate interiori notavit.545 Item contra Foelicem Maniche'um' li: ii .c. xi. Vetus homo i'd est' sors mortis/ que ex peccati veniebat merito.546 Item ad Rom'anos' expo'sitio' xxxii.547 Nec obstat quod lxxxiii .q: q. lviii .c. dicit exteriorem/ veterem.548 Id vide in q'uestione' nostra xi.549 Crucifixio veteris hominis significata est morte Christi: sicut novi hominis instauratio signata est in Christi resurrectione550/ Crucifixus homo vetus is qui maledictus est propter peccatum/ Ambro'sius' c'apitulo' suo xv. ad Ro'manos' ait. Sicut novus homo per fidem et puram vitam dicitur: ita et vetus homo per diffidentiam et malos actus/ hos actus crucifixos dicit/ id est/ mortuos.551 Bern'hardus' sermo'ne' v. de adventu. o. Vetus ho'mo'. prevaricator ille erat/ prevaricator in ore per arrogantiam et detractionem/ in corde per desideria carnis/ et desideria gloriae temporalis. Qui paulo ante hunc hominem. Adam veterem appellabat: asserebatque effusum per totum hominem/ et totum occupasse.552

Adam veterem et novum/ vel primum et secundum/ legis penes Aug'ustinum' contra Iulia'num' li: iiii. c. iii. b.553 et li: vi. c. xii.554 de correp'tione' et gratia .c. xii.555 de vera inno'centia' c. cccxxviii.556 de gene'si' ad litteram li: vi c. xx.557 contra Faustum li: xi. c. iii. col: 2.558 ps xxxviii .n.559 de bo'no' perseve'rantiae' c. vii.560 de predesti'natione' sancto'rum' c. i.561 et epistola. xxxviii. a.562

In tex'tu' Ut evacuetur corpus peccati: hoc ipse/ quid sit exposuit/ ut ultra non serviamus peccato: idem Aug'ustinus' ad Ro'manos' expo'sitione'/ xxxiii.563 Ambro'sius' ad Ro'manos' c. suo xv. corpus peccati omnia sunt peccata.564

Summatur.↑

Sancta cogitacio: qua per solum d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum/ a peccatis nos sanari/ et spiritus novitate indui/ bonaque opera facere cogitamus, pios in protectione alarum dei sperantes servat. Superbiam non affert/ se sibi caput vivendi non facit: verum impietati adversatur/ a Paulo merito acrius defensa est⟨/⟩ Q'uia' misericordiam pro damnatione/ et pro poena consecutus est gratiam.

Dividitur in partes duas.↑

In prima/ commendat cogitationem/ de qua in argu'mento'565 et e regione de superbia/ quae tam sancto repugnat cogitatui tractat. In secunda parte ostendit/ quamobcausam Paulus hoc nomen sibi elegerit atque acrius et forcius in commendenda gratia dimicaverit. Secunda pars ibi Ideo Paulus Apostolus.

Ex principio tex'tus' haec cogitatio etc. Adverte refert cogitationem/ pro qua erigenda/ in c'apitulo' preceden'te' et aliis/ testimoniis apostolicis insudavit/ idcirco repetendus est ille sensus/ quem in summario habes.572 Quae autem sit hec cogitacio infra c'apitulo' xi. plenius dicetur.

In tex'tu' Filios hominum. filii hominum a Christo dicuntur/ ab Adam/ homines/ doctus sum ab hebraeo preceptore/ Adam significare hominem/ et Adamim homines/ quemadmodum apud Aldum: dein legi573/ ab Adam igitur homines dicimur/ a veteri scilicet veteres/ quoniam vetustas ab Adam cepit/ ob hanc causam puto Christum se filium hominis nominasse magis quam hominem/ et eum negatum hominem ps'almo' quo scribitur. Ego autem sum vermis et non homo574/ ac si diceret Ego sum Christus/ in quo omnes vivificantur/ Non homo Adam/ in quo omnes moriuntur575: Habent homines cum iumentis communem salutem: de quo in psalmo Homines et iumenta salvabis576/ sed filii hominum: hoc est novi testamenti habent quandam propriam salutem et a iumentorum consortio separatam/ nam de illa sequitur. Filii autem hominum sub tegmine alarum tuarum sperabunt:577 Certe cum superius dixisset homines/ posterius nec ociose subtexuit. Filii autem hominum/ tanquam distinguens ab hominibus/ hominum filios. Non autem existimes/ quasi locutionis regulam figi/ perpetua lege servandam/ et ubicunque legas homines aut filios hominum secundum hanc distinctionem intelligas/ sed ut se habuerit circumstancia lectionis⟨.⟩ Aug'ustinus' de gratia no'vi' test'amenti' c. viii. b c. vel epistola cxx. L.578 quandoque enim homines filii hominum dici possunt/ aliquando filii hominum propria et distincta significatione dicuntur. Aug'ustinus' ps xxxv. O⟨.⟩579 Et homo/ vetus: terrenus. Filius hominis: novus: celestis dicatur. Aug'ustinus' ps. viii. D. versi'culo' Quid enim homo: quod memor es eius: aut filius hominis quoniam visitas eum580/ Adverte quod Christus hominem ‖ [Ccc6v] terrenum habet in memoria/ et filium hominis visitat. Animadverte versi'culum' ps'almi' Filii hominum usquequo graves corde: ut quid diligitis vanitatem et queritis mendacium.581 Cum deus non vane filios hominum constituerit582/ Interpretatio tamen Hieronymiana habet/ filii Adam sub umbra alarum tuarum sperabunt.583

In tex'tu' Ut inebrientur ab ubertate domus tuae. Inebriabuntur ab ubertate domus tuae/ vel secundum Hiero'nymum' inebriabuntur de pinguedine domus tuae584/ hoc est a pinguedine gratiae S'ancti' S'piritus'⟨:⟩ Domus hoc est ecclesiae sanctae/ Aug'ustinus' Cum accepta fuerit illa ineffabilis leticia/ perit quodammodo mens humana et fit divina/ Calix tuus inebrians quam preclarus est585/ hoc calice inebriati sunt sancti martyres. Quid tam ebrium quam non cognoscere uxorem flentem/ eiulantes filios? Aug'ustinus' ps xxxv. q.586 Mens nostra charitate inebriatur. dum charitas exurit omnia temporalia et mundana et separat hominem a patre: matre et filiis/ immo suam propriam facit odire animam587/ quam temulenta est anima/ quae ita ubertate domus domini mundo nutat. Ambrosii doctrinam et charitatis encomium vel hymnum silentio preterire non valeo/ ille de Isaac et anima .c. fi'nali' col: iiii et v. scripsit/ Mortem habet charitas/ Zelum habet charitas/ et alas ignis habet charitas/ Denique Hiere'mias' habens in se donum divinae charitatis/ dicebat/ Erat ignis inflammans in ossibus meis/ et dissolutus sum undique588⟨.⟩ Bona igitur charitas que volitat per pectora sanctorum: et exurit quicquid materiale et terrenum est/ quicquid vero syncerum est probat: et quid contigerit meliorat⟨.⟩ Hoc igne cum Paulus assumeretur cecidit et probacior resurrexit⟨.⟩ Videns super se circumfulsisse lumen589/ caetera vide ibi et Amb'rosium' de No'e' et ar'ca' c. xxix590 Insuper Aug'ustinum' de spi'ritu' et anima .c. xxxiiii et xxxvi xlix. item .c. li. et lii. et c. ix.591 Si autem non est Aug'ustini'⟨/⟩ Vide de Scalis paradi'si' c. v. et vi.592 Si nec hic est Aug'ustini' saltem est Bern'hardi' in quo eum de verbo ad verbum legi.593 Vide igitur eum libellum etiam c. iii. et iiii.594 Adde quod Aug'ustinus' de doctri'na' Christ'iana' li: ii .c. vii.595cw de materia contemplationis plurima in conclu'sione' xi. contexui.596

In tex'tu' Et torrente voluptatis tuae potentur. Ambro'sius' Voluptatem locum paradisi disserit/ in quo paradisus est plantatus⟨/⟩ de parad'iso' c. i. ⟨in⟩ fi'ne' et c. iii. in prin'cipio'⟨.⟩597 Aug'ustinus' ps. xxxv. Tor‖[D1r]rens aqua vehemens dicitur cum impetu. Impetus/ misericordia dei/ ad irrigandos et inebriandos eos/ qui modo spem sub umbra alarum eius ponunt: et unde currat torrens voluptatis. demonstrat per subiectum versiculum: Quoniam apud te est fons vitae.598 Hiero'nymus' Torrens voluptatiscx dei/ est S'piritus' S'anctus' qui animam spiritualibus fluentis irrigat.599 Qui et transtulit: et torrente deliciarum tuarum potabis eos.600

In tex'tu' Neque enim quia sciunt pretendit misericordiam suam/ hoc est/ non ideo dat suam Deus misericordiam. quia sciunt/ sed ut sciant. hoc est. gratia facit in veritate scire: neque quia recti sunt corde/ pretendit misericordiam. sed ut recticordes efficiantur. ideo largitur misericordiam. nimirum non ideo bene currit rota/ ut fiat rotunda. sed idcirco currit bene: quod iam est rotunda. Nec ideo calefacit ignis: ut ferveat/ sed cum calidus et fervidus sit/ ob id calefacit. ad Simpli'cianum' li: i. q. 2. D.601 ita nemo bene operatur ut accipiat gratiam. sed eo quod donata est gratia. ita nullus facit iusticiae opera ut fiat iustus: sed quia iustificatus est ideo iusta agit. opera igitur iusta facit/ quia deus in eo iusticiam operatur in bona voluntate.602 Aug'ustinus' eo'dem' li'bro' et q'uestione' & .603 de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. viii. ix. xiiii.604 de predestin'atione' sancto'rum' c. xx.605 ad Bonifa'tium' contra duas epis'tolas' li: iiii .c. vi.606 attollenda ne adhuc sunt semina carnis? robora predicanda corrupta?

In tex'tu' Haec cogitatio etc. Ob causas quas recensui/ vela huius partis complico infra in .c. xi.607 explicaturus ubi deo operante hunc textum intermixtum reperietis.

In tex'tu' Cum Saulus prius vocaretur etc. Dicit Paulum quasi parvum/ a parum quod est modicum venire Perotus ait: haec paulum ‖ [D2r] et paululum. paucum parvum parvulum609. quod pusillum significat Paulum igitur se Saulus vocitari voluit/ quasi parvulum: qui se primum peccatorem esse confitetur610/ memor illius qui se humiliat exaltabitur611. Et illius iustus in primordio sermonis est accusator suiipsius612/ atque istius pauper et mendicus sum ego et dominus sollicitus est mei613. Sciens se. sine divina gratia nihil esse614 et quod qui reputat se aliquid esse cum nihil sit ipse se seducit615/ miratur cum Iob. qui ait. quid est homo. quod magnificas eum616/ confitetur se parvum et pusillulum qui ex sola dei misericordia se fieri magnum sciebat. volebat nuncupari pusillulus qui in veritate nihil/ sed in dei misericordia magnus fieri potest. hoc est enim magnificas eum/ quod ipse dixit gratia dei sum id quod sum617/ gratia dei sum Apostolus/ non per hominem neque ab homine618: ergo nec a seipso quia et ipse utique hominem se fatebatur/ in veritate igitur/ se paulum appellavit ut nos minores pusillulo/ eum in confessione veritatis imitaremur: ob id et se evidenter ait minimum apostolorum. haec ex Aug'ustino' hic et ps lxxii d.619 vide pro inductis per me paulo ante.

Ambro'sius' in expo'sitione' ad Ro'manos' c. i. dicit Paulum quasi immutatum/ quietum humilemque vel parvulum.620 Nec terreat quempiam quid depromptum est prius/ quoniam Paulus amat dici a nobis peccata sua. ut glorificetur qui talem morbum sanavit Deus. Aug'ustinus' in epistola'm' Ioan'nis' tract'atu' viii. b. Paulus igitur modicus et humilis.621

In tex'tu' Multum contra superbos etc. dictio et/ cum subiecit/ et de suis operibus presumens/ explicat significantiam vocum illarum/ arrogans et superbus/ nam sunt/ qui de operibus presumunt sicut dives ille phariseus arrogans in prece622/ iactans innocentiae/ presumptor gloriae/ exprobrator misericordiae/ predicator sui/ criminator alieni623/ infra c'apitulo' xi. de hoc amplius.624

In tex'tu' Pro commendanda dei gratia acriter dimicat etc. dicit primo Paulum in commendanda. dei gratia strenuumda fuisse defensorem atque repugnatorem acerrimum/ secundo addit causam quod non immerito magnus gratiae defensor fuerit. quoniam in eo clarior et evidentior fuit gratia: Nam dum persequeretur ecclesiam fuit dignus supplicio summo/ et tamen misericordiam pro damnatione suscepit/ et pro poena consecutus est gratiam⟨/⟩ fecit mala/ et deus dedit bona/ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xxiii. et ‖ [D2v] c. v.625 precesserunt in Saulo scelera/ blasphemiae/ et caedes et in Paulo successit gratia: ad Bonifa'tium' con'tra' du'as' ep'istolas' li: iiii. c. vi.626 de na'tura' et gratia .c. xiiii. b.627 Nec in re profunda et nimis abdita curat invidiam eorum qui verba sua sana vel salubria in pravum detorquent sensum/ dum predicat/ attollit. commendatque dei donum/ hoc est gratiam divinam/ qua sola salvi/ hoc est beati fiunt salvandi/ hoc addidi/ quoniam filii perditionis/ quandoque iustificantur et ita salvantur/ hoc est sanctificantur. sed illi non moriuntur antequam gratiae excidant ingrati Aug'ustinus' de correp'tione' et gra'tia' c. ix.628 ampliores huic proposito et sensui auctoritates in conclu'sione' cxxiii. coegi/ illic lubeat videre.629 que hic annotare res presens non patitur.

Adverte quoque non curandam esse invidiam detorquentium integra verba in pravum vel absonum sensum/ dicite. Sana verba in perversum detorques sensum/ audiat subversor illud/ Ve vobis qui bonum: malum dicitis/ et contra malum: bonum630: quod declarat Aug'ustinus' enchi'ridion' c. xix.631 hypo'gnosticon' li. iiii. f. g.632 illi dum vident pellem leoninam pervenire non posse: assuunt vulpinam.633

In tex'tu' Salvi fiunt filii promissionis. filii beneficii divini filii gratiae et misericordiae: filii testamenti novi: tene memoria haec nomina: et collige quod eo ipso/ quod filii gratiae et beneficii appellantur non esse ab alio hanc filiationem nisi ab dei gratia per d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum. ita Aug'ustinus' de predes'tinatione' et gra'tia' c. viii. vasa misericordiae nominat. quod totum quod sunt ex misericordia est.634 iuxta hanc professionem. secundum misericordiam suam salvos nosdb fecit.635 dicuntur illi etiam filii Abrahe. ob id Christus Zacheo dixit hodie huic domui salus facta est/ eo quod sit et ipse filius Abrahae636. Induco ad hoc Ambro'sium' de Vo'catione' om'nium' gen'tium' li: i. c. iii. col. iiii. in prin'cipio' Sed certum est inquit/ eos apud prescientiam dei filios Abrahae non fuisse/ qui audito evangelio credere noluerunt.637 Postremo inter illum filium promissionis. et filium Dei. diversitatem esse: facile ex .c. ix de correp'tione' et gratia discernis. Ubi Aug'ustinus' asserit plerosque esse filios dei in praescientia dei plerosque duntaxat nobis fieri vel esse filios dei. qui temporali gratia induti. postea in impietate vivunt.638 Cui adde quod in fi'ne' c. vii. eiusdem lib'ri' de electis a nescientibus dicit.639

In tex'tu' Primum quod omnis salutatio sic se habet etc. attende Paulo ‖ [D3r] ante aiebat Paulum donum dei (quo unico salus nobis evenit daturve) predicare atque defensare. hoc idem. Ex salutatione Apostoli demonstrat. Quo nobis bona datur occasio. Inferendi ex salutationibus epistolarum apostolicarum. possumus igitur Aug'ustinum' imitari. atque argumenta seu connexiones/ ex salutatione epistolari deducere. probaturus idcirco gratiam nobis sola dei largitate concedi. induco hanc apostoli salutationem. Gratia vobis et pax a deo patre et domino nostro Iesu Christo.640 Nam si gratia ex homine esset: Paulus non dixisset pax et gratia vobis a Deo patre etc. quod licet sit non difficile. attamen memoriae commendandum.

In fine tex'tus' Ut interioris hominis magis exerceat membra. de homine interiori et eius membris ac organis/ distinctioneque suarum etatum. copiose in conclu'sione' xi. dictavimus.641

Summatur.↑

Presumentes absque Dei gratia ex propriis naturae suae viribus legi obtemperare. aliud in corde. aliud in apparente opere faciunt/ atque ob id Deo rei tenentur/ qui humanis coram oculis/ legis factores iudicantur.

Dividitur in partes tres.↑

In prima/ refert Apostoli testimonium/ quo ostendit/ iudeos nomine/ absque re frustra gloriatos fuisse/ de impletione legis eosque nec legem implesse. In secunda hoc idem conspicua ratione demonstrat/ In tercia/ dictum Pelagianorum quo naturae adulantur refellit. Secunda pars ibi. Quia et quicumque. Tercia ibi. Sed laudamus.

In tex'tu' Qui predicas non furandum: et furaris etc. Sed queris quare non imples/ quod predicas/ vel litera docente didicisti. Quia presumis/ quia negociatores/ quia opera tua extollis: quia nescis necessariam esse adiuvantis gratiam/ ut impleatur preceptum iubentis. Ecce iussit deus. age quod iussit. Si incipis agere quasi ex viribus tuis/ cadis/ et manet super te litera/ convincens. puniens/ non adiuvans. Unde merito David scripsit. Non cognovi litteraturam Introibo in potentiam domini/ memorabor iusticiae tuae solius.647 Ubi Aug'ustinus'648 vel si placet legere secundum Hiero'nymum' Os meum narrabit iusticiam tuam/ tota die/ salutare tuum. quoniam non cognovi litteraturas. Ingrediar in fortitudine domini dei. recordabor iusticiae tuae solius.649 rursus ap‖[D4v]paret eum qui cognoscit litteraturam/ qui in ea gloriatur/ qui non ingreditur in fortitudine Christi/ non narrare iusticiam dei/ minusque eam faceredg/ qui ergo dicit non furandum/ et non furatur manibus corde fur est apud deum/ quia absque charitate furta in humanis oculis non admisit/ hoc demonstrat Apostolus/ cum subiecit/ Neque qui in manifesto iudeus est/ neque que in manifesto/ est circumcisio650. vel ut clarius Erasmus noster legit. Non is qui in manifesto iudaeus sit/ iudeus est. Neque ea que in manifesto sit carnis circumcisio/ circumcisio est/ sed qui in occulto iudeus/ Cui laus non ex hominibus/ sed ex deo.651 Igitur fieri potest ut is qui in occulto fur est/ in manifesto non sit fur. qui enim propter honorem/ famam/ et hominum laudem abstinuit/ in occulto utique est fur: Unde definitio illa/ fur est qui alienis invito domino utitur652/ non est sufficiens/ pertinet quidam ad forum hominum/ non autem ad tribunal Christi/ qui scrutator et inspector est cordium. ipse profecto intus voluntate peccat/ qui non voluntate sed timore non peccat/ ad Bonif'atium' contra duas epist'olas' li: i .c. ix. a.653 ea ipsa voluntate non rapiendo aliena. querit que sua sunt et mundi.

In tex'tu' Hic manifestavit etc. Ostendit Aug'ustinus' bifariam in deo gloriationem: Veram qua homo gloriatur in deo/ gloriam solius dei intendens/ hanc facit ea/ que sine meritis datur gratia/ et bene/ nam iustus vel bonus vir. nihil aliud vult nisi illud summum preclarum et incommutabile bonum/ huic soli intendit/ hoc unum in bonis ducit/ non aliud cum illodh sed solum ipsum semper desyderans⟨.⟩ Ambro'sius' de Iacob et vita bea'ta' li: i. c. fi'nali' col: i.654 Alteram viciosam/ qua iudaei de accepta lege gloriabantur spernentes illeges/ querentes laudem ex hominibus/ de hac et altera infra c'apitulo' x.655 hanc ipsam legem suis viribus se adimpleturos predicabant: eisque pre caeteris traditam hominibus iactitabant: quasi dicerent non sic fecit omni nationi.656

In tex'tu' Quicumque faciebant/ quod lex iubebat. amplectanda regula/ Quicumque/ quod lex iubet/ non adiuvante dei gratia: facit/ facit timore poenae: aut appetitu propriae laudis/ non autem amore iusticiae/ non intuitu illius summi et incommutabilis boni. Quo fit etiam et aliud in voluntate/ quam deus pendit ac iudicat/ et aliud in apparente opere/ fateor quidemdj: quod quantum ad opera pertinet/ que forinsecus aguntur/ et qui timet poenam/ et qui facit iusticiam/ non faciunt contra mandatum/ et esse pares quidemdk manu/ dispares autem corde. Similes actione sed dissimiles voluntate. Aug'ustinus' de Ve'ra' inno'centia' c. ccxliii.660 hoc verum quantum ad externa pertinet opera: propterea qui facit opera legis coram hominibus in eis vivit661/ quod vide per Aug'ustinum' ad Gala'tas' c. iii. b. col: 2.662 hinc dicit Ambr'osius' c. iii. d. quod nemo iustificatur apud deum/ ex operibus legis/ bene tamen iustificatur apud mundum ut securus sit in presenti mundo. hic igitur talis securus/ ‖ [D5v] ne plectatur. reus erit in futurum⟨.⟩663 Hieron'ymus' eo'dem' c. iii. non dissentit qui dicit iudeos putasse mercedem operum legis fore vel ipsa opera/ vel longitudinem vitae/ vel declinationem penae. qui addit non esse verba Apostoli. sed qui fecerit ea vivet in illis. sed Ezechielis prophete664/ ad propositum redeundum est et tenendum quod Christus documentum dedit/ quod procedit ex ore/ hoc coinquinat hominem665/ quod Aug'ustinus' pulchre de continen'tia' c. ii. b. explicat.666 Item mundate que intus sunt et omnia munda erunt vobis.667 Item facite arborem bonam et fructum eius bonum.668 quibus accedit/ cor humiliatum non despiciet deus669/ illis autem/ qui corde sibi/ operibus autem ocellis serviunt humanis. qui aliud corde. aliud operibus agunt. dicitur/ hic populus me labiis orat/ cor autem procul abest670/ in summa apud deum/ legis reus est/ qui non per charitatem quod lex precipit adimplet.

In tex'tu' Timore poenae de illo/ quem charitas foris mittit/ timore infra c'apitulo' xxxii. tractabitur.671

In tex'tu' Potius ex illo rei tenebantur. quod deus noverat iudaeos magis velle/ si impune fieri posset/ committere/ quod lex vetuit/ adverte quemadmodum voluntas/ quae poenas metuit/ mavult admittere quod vetitum est. sed abstinet timore poenae.

In tex'tu' Circumcisio cordis est pura: ab omni illicita concupiscentia: voluntas. hanc autem puritatem/ nullo studio humano/ nec litera docente/ homo consequitur/ sed spiritu dei. ac gratia sanante et iuvante. legimus enim circumcidimini domino et aufferte preputia cordium vestrorum viri iuda672 et rursus omnes gentes incircumcisae carne/ Israhel autem incircumcisi corde673/ et in actis/ duri cervice et incircumcisi cordibus.674 In Christo Iesu neque preputium neque circumcisio. sed nova creatura675 in quibus locis videantur Aug'ustinus'676 Ambr'osius'677 Hie'ronymus'678 Bern'hardus' in serm'o' de circumci'sione'⟨.⟩679

In tex'tu' Sunt qui laudare deum volunt/ quod homines sunt/ se autem quod iusti sunt. haec sententia in eos iactanda est/ qui dum de gratia dei loquuntur/ aiunt/ certum est nos esse homines ex deo. certum est nos sine dei influxu nec quicquam operari posse. quid faciunt aliud qui asseverant generalem gratiam qua sese ad gratiam disponere conantur/ eis sufficere cum li'bero' ar'bitrio' et tandem eandem gratiam generalem non computant iustificanti gratiae quam quod laudant deum quod ‖ [D6r] homines sunt/ quod dormire comedere. cogitare et velle possunt. quod autem se ad gratiam disponere valent/ quod bene operari possunt/ sibi suisque viribus deputant/ quando illis obiicitur Christi testimonium⟨.⟩ Sine me nihil potestis facere680/ replicant. verum esse perfecte/ verum quoque esse de facere sed non incipere. Quique illud Apostoli⟨:⟩ Non sumus sufficientes aliquid cogitare ex nobis681 aiunt verum esse sine generali influxu. laudant igitur deum quod homines sunt. quod agunt. quod generalem influxum habent. non autem volunt deum laudare/ quod opera iusticiae faciunt. Sed nolunt hoc eis obiectari/ quoniam adhuc habent colliculam in quam sese illatebrare valent/ quam in tercia parte tex'tus' vide.

Summatur sic.↑

Iusticia dei (qua deus impium iustificat) lege testificatur: ac libero ar'bitrio' vera largitate. deo miserente donatur. ultra nec lex nec arb'itrium' progreditur h. d.dr

Dividitur in duas partes⟨.⟩↑

In prima/ format oppositionem pelagianam et eam per auctoritatem apostoli infirmat ac perdit. In secunda parte explanat auctoritatem Apostoli et aliqua pro lucidiore intellectu interserit/ Secunda pars ibi hec testificatur per legem etc.693

Ex principio tex'tus' adverte. cuius sit oppositio quam facit: cum ait. hic forte humana dicat presumptio. Oppositio est humanae presumptionis: quam si non cognoscis: vide quod adiicit. hec est humana presumptio quae ignorans dei iusticiam suam constituit. Haec presumptio. non dei dona. sed sua robora firmat. principium in homine bonorum faciens operum: non vult pro nihilo hominem fieri salvum/ haec ex operibus ut extollatur: vult consequi iusticiam. Contra illud quod psal'mo' dicitur pro nihilo salvos facies eos.704 Contra dictum Apostoli. Non ex operibus. ne quis extollatur sive glorietur705: et illud iustificati gratis per gratiam dei⟨.⟩706 Et quamquam illi magnicordes non intendant arcum illum/ rem amaram: ut sagittent in occultis immaculatum707/ hoc est nolunt illi persequi et urgere crucem Christi: tamen habent arcum: arma. et scutum in quibus sperare insipientissime audent: Contra illud Hieremiae maledictus homo qui confidit in homine et firmat carnem brachii sui/ benedictus autem vir qui confidit in domino et erit dominus fiducia eius.708 Sed nullatenus hoc eis refragari existimant/ aiunt enim se confidere in domino: sed tamen aliqua preparamenta facienda profitentur/ quibus suum habitaculum ad futuram infundendam dei gratiam aptare conantur. Itaque bonum se arcum extendere seu potius scuto se succingere probo predicant: nolentes audire quod in psal'mo' scribitur Arcum conteret et confringet arma et scuta comburet igni709 (arcus insidiae/ arma/ publica oppugnatio/ scuta vana presumptio sue protectionis)710 omnia illa vel conterit vel confringit aut comburit dominus. Si dominus illam presumptionem comburit ad quid anteponitur gratiae? Incipere in bono opere iuxta illud: Cepi et haec mutacio dexterae excelsi711 ex munere coelesti/ non ex humanis est viribus. Contra illa ac similia testimonia ac complura ‖ [Diiir] alia apertis oculis/ nolens videre/ latrat et blatterat/ de se ipsa presumens/ pessima presumptio. Ambrosium legant et quod scripsit de voca'tione' om'nium' gen'tium' li. i. c. 2. de voluntate animali et li. 2. c. ix.712 Et de Iacob et vita beata li. i. c. vi. Non habeo igitur ait/ unde gloriabor in operibus meis: non habeo unde me iactem: et ideo gloriabor in Christo. Non gloriabor quia profui/ neque quia profuit mihi quisquam: sed quia pro me advocatus apud patrem Christus est/ sed quia pro me sanguis Christi effusus est.713 Et Bern'hardus' de triplici misericordia: qui dicit Quod duriciam et impenitenciam cordis714 ille scindit qui per passionem suam petras rupit.715

Presumptio humana est qua de alio/ quam deo/ quispiam presumit. argumento illius quod dicit Aug'ustinus' psal: xlviii m. serm: i.716 et psal. lxxxv. e in fine. Quicquid vel in te vel circa te est. de quo presumere possis. abiice abs te. Et tota presumptio tua deus sit. humiliter dicas. Inclina aurem tuam quoniam egenus et inops ego sum717/ esto indigens dei ut implearis.718

Nihilominus quo se fundet ac tueatur suffragio/ illa ipsa humana presumptio/ altera dumtaxat aure auscultemus/ Non frustra Apostolus dixit. Quia ex lege non iustificabitur omnis caro coram illo719/ scilicet deo/ ex operibus legis non iustificatur homo720. Nam opera legis sunt/ ostendere quid faciendum quidve cavendum sit. fateor inquit humana presumptio/ nisi arbitrium humanum fecerit seu operetur. quod lex monstrat faciendum/ fugiatque quae docet fugienda/ non iustificabitur. Veruntamen si lib'erum' ar'bitrium' in operibus suis concordaverit operibus legis/ iustificabitur utique. hoc est. pertingit illuc/ quod vel perficit iusticiam vel proficit ad tendendum ad eam/ Hec est presumptionis oppositio/ iuncto illo. supra in c'apitulo' 2. in fi'ne' ubi etiam in effectu posita est et c'apitulo' iii. soluta. supposita communi quoque lectura qua legitur non ex operibus legis iustificabitur omnis caro coram deo.721

Hanc: ad sanctum testimonium: loquacitatem B'eatus' Aug'ustinus' subtiliter et pulcherrime redarguit atque contundit. Sed o homo inquit: attende quid sequitur⟨.⟩ In latentibus et dubiis testi‖[Diiiv]moniis et sequentia et precedentia inspicimus/ ex illis/ intelligentiam mediorum concludimus. Quoniam regula est (quam retinete) quod scripturae circumstancia lucidat sententiam.722 hanc multis S'ancti' Aug'ustini' documentis in conclusionis quintae explicatione astruxi.723 Non patitur hoc negocium/ ea recapitulari modo. Retenta autem regula quod in ambiguis ad sequentia/ propter connexitatem eorum/ quae eadem digessit intencio: conspicimus/ dicit S'anctus' Aug'ustinus'⟨/⟩ attende quid sequitur: Nunc autem sine lege manifestata est iusticia dei. testificata per legem et prophetas724 (vel ut Amb'rosius' legit/ testimonium habens a lege et prophetis)725⟨.⟩ ⟨Hoc dicto⟩dw plene retunditur inanis ad legem responsio/ Vehemens hec redargucio etiam surdis intonare ne videtur?

Iusticia dei (quam humana presumptio ignorat) est per legem testificata et sine ea manifestata: non dicit quod iusticia hominis sive humana sit per legem demonstrata/ sed dei/ Haec est illa iusticia/ quam lex testatur/ Nullo igitur pacto pessima responsio eorum subsistere potest cum dicunt lib'erum' ar'bitrium' ex operibus que facit homo secundum doctrinam vel ostensionem legis iustificari/ hoc est vel tendere ad veram iusticiam vel eam facere posse/ Quoniam illa iusticia que per legem testificatur/ non est humana: in hominis potestate/ sed dei est/ Ideoque quantumcumque infirmum arbitrium/ se legidx conformare sancte conabitur/ non faciet illam iusticiam que per legem ostensa est. Sitis advertentes. quoniam ille detestabilis error in nonnullos contemporaneosdy nostros repsit/ quos ego commemorare nimium puto.

In tex'tu' ibi/ iusticia dei non qua deus iustus etc. non est sensus quod illa iusticia dei sit per legem testificata/ qua deus in se iustus est. sed illa qua iustificat impium qua induit hominem/ qua instaurat imaginem dei in homine/ de hac iusticia qua deus suos electos iustos et pios efficit tractamus: Haec est illa iusticia quae homini est ex deo/ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xii. col: 2.726 Sic scribitur. Domini est salus et super populum tuum benedictio tua727/ non ea salus intelligitur qua deus salvus est/ sed qua salvi sunt quos ipse salvos fecit/ de gratia no'vi' test'amenti' c. xxx.728 Haec est iusticia quam annunciant coeli populo qui nascetur quem fecit dominus729. ibidem et in epist'ola' cxx. h. Huic iusticiae qua fideles ‖ [Divr] iusti sunt730 contraria est superbia qua confiditur de operibus propriis.

Iusticia hominis vel propriae voluntatis de qua in tex'to' nostro: est illa quam homo ex lege suis propriis viribus facit. Quae dicitur etiam iusticia ex lege/ non quia/ lex ab homine est constituta/ sed ideo quia homo legem (quam deus instituit) suis propriis viribus implere/ vel nititur vel credit/ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xii.731 et epistola .l. litera l732 et .cvi..733 et. cv. c d.734

Illa iusticia est proprie impietas qua sibi tribuit homo/ quod dei est/ supra .c. vii. et infra c. xi:735 Ipse per prophetam promisit se facturum/ ut operemur et faciamus mandata sua736/ item Paulo docente scimus: quod deus operatur in nobis velle et operari pro bona voluntate.737 Quisquis audet absque dei dzgratia cogitaredz vel conari aliquod preceptum implere: is sibi tribuit quod deus facere instituit.

Utramque iusticiam Paulus simul complexus est/ cum ait/ Ignorantes dei iusticiam et suam constituentes/ iusticiae dei non sunt subiecti⟨.⟩738

In tex'tu' ibi. hec testificatur per legem et prophetas.739 hoc est lex et prophete perhibent huic iusticiae scilicet dei testimonium. quod clarum est.

In tex'tu' ibi/ lex quippe hoc ipso etc: erudite dilucidat/ quo lex perhibeat testimonium iusticiae dei. Quoniam hoc ipso. lex perhibet testimonium quod iubet/ ac minatur. sed neminem iustificat/ iubet implere precepta/ minatur desidibus penas/ et neminem iustificando indicat/ non seipsa/ non lib'ero' ar'bitrio' iustificari hominem/ sed adiutorio spiritus donoque dei⟨.⟩ Huic videlicet quod lex iubet et minatur concordat de natura et gratia c. xv in fi'ne' et xvi.740 de cor'reptione' et gratia .c. i. et 3.741 Precipit Ap'ostolus' cum dicit: Omnia vestra in charitate fiant.742 Corripit dicens. Iam quidem delictum est in vobis quia iudicia habetis vobiscum.743 Orat cum dicit⟨:⟩ Vos autem multiplicet et abundare faciat in charitate in invicem et in omnes744/ In oratione⟨:⟩ cognosce unde accipias quod vis habere745⟨/⟩ de gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. iii.746 de peni'tentiae' medi'cina' c. i.747 contra Felicemea Maniche'um' li. 2. c.eb xi.748 et in epistola cxliiii L749 psal: cxxix. d.750 vide plenius in c'apitulo' sequen'te'⟨.⟩ Ex quibus omnibus collige qualiter lex docet/ iubet et terret ac minatur docet nos scire nostram infirmitatem et que facere debemus/ minatur plagas/ nisi fecerimus. Sufficiant duo exempla. Servus qui scit voluntatem domini et facit digna ‖ [Div] plagis vapulabit multa. qui autem nescit et facit digna plagis vapulabit pauca751/ Effunde iram tuam super gentes que te non noverunt.752 Cum venerit in flamma ignis/ dare vindictam in eos qui ignorant deum.753 Et verbis non emendabitur servus durus. Si enim et intellexerit non obaudiet.754 Maledictus omnis qui non permanserit in his que scripta sunt in libro legis755/ Ecce qualiter lex minatur. De preceptione satis claret/ ab hoc maledicto/ sub quo omnes sumus qui in operibus legis sumus liberat nos Christus. Sola igitur gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum nos adiuvat. At lex ultra testificationem non progreditur: ut in summario dixi/ testificat autem docendo/ imperando/ ostendendo nostram infirmitatem/ minando penam/ demonstrando eum/ a quo per fidem debemus impetrare ut possimus facere quod iubet.

In tex'tu' ibi. Iusticia dei per fidem Iesu Christi756 etc. hoc est per fidem/ qua creditur in Christum/ iusticia est fides ex qua iustus vivit757. quo tex'tu' aperte adversariorum sententia proruit. nam premisit quod ex operibus legis nullus iustificatur et deinde dicit que sit iusticia iustificans videlicet que est per fidem Ihesu Christi758/ Et ad Gala'tas'⟨:⟩ non iustificatur homo ex operibus nisi per fidem Iesu Christi759 Non qua Christus credit. sed qua creditur in Christum.

In tex'tu' ibi. utrumque nostrum est scilicet iusticia et fides Christi: sed ideo dei et Christi dicitur quod eius largitate nobis donatur.

Videbatur malus dolus detestande presumptionis humanae extinctus/ adhuc tamen inflati tumoris preconia querit/ O dicit/ adhuc video suffragia/ concedis ipse defendicula/ tam iusticiam dei quam fidem Christi nostram esse fateris veritate cogente/ Non fit: ut in fi'ne' tex'tus' refertur/ sine nostra voluntate⟨.⟩ Respondeo⟨:⟩ dicitur: utrumque nostrum/ quia dei largitate nobis donatur. hoc quid est aliud/ quam quod ipse/ sua facit nostra/ non adeo tamen nostra facit/ ut sua non maneant/ pulchra est per tex'tum' ad hanc oppositionem solutio videlicet quod ex largitate dei nobis et iusticia dei et fides Christi donantur. Nam si ex dono dei nostra efficiuntur profecto nullo ‖ [E1r] nostro facto: nullo conamine/ nulla cura nostra. nullo denique studio: nos facimus iusticiam dei. hominis iusticiam/ non facimus suam iusticiam. iusticiam nostram: semper dicetur tibi/ quid habes quod non accepisti760: que plenius cumulavi in explicatione conclusionum mearum videlicet .xxiii.761 cum per auctoritates complures affirmarem/ totum esse dei/ adeo/ quod nefas sit/ nostra ea simpliciter fateri/ item posui/ quod nostra: que deus non fecit nostra/ sunt deo odiosa.

In tex'tu' ibi. Iusticia ergo dei sine lege/ non sine lege manifestata est763/ hic versi'culus' dubitationem infert. Quoniam testes manifestant ea: super quibus producuntur/ Apostolus autem dicebat iusticiam dei per legem testificatam/ quomodo inficiabitur eam esse manifestatam? Respondeo dicitur manifestata sine lege/ quia eam deus per spiritum gratiae credenti sine adiutorio legis confert.

Circa fi'nem' tex'tus' dicit quod voluntas ostenditur infirma per legem ad hoc adducte sunt concordancie/ adde quod dicit psal: lxxxiii. n.764

In fi'ne' dicit quod sanata per gratiam voluntas/ non est sub lege/ nec indiget lege. Sub lege est qui secundum legem agitur: qui servus/ non liber est. psal: i. b.765 Qui regnare peccatum in carne permittit saltem voluntate: Ad Gala'tas' v. d. habito respectu ad retractationem quae venit declaratorie.766 Sub lege sunt quos lex reos facit iubendo/ non iuvando/ gratia quippe facit legis factorem/ sine gratia sub lege positus/ tantummodo erit legis auditor non factor. De gratia et lib'ero' ar'bitrio' c. xii.767 Sub lege est qui timore supplicii (quod lex minatur) non amore iusticiae/ se sentit abstinere/ ab opere peccati nondum liber/ nec alienus a voluntate peccandi. De na'tura' et gratia .c. lvii.768 Sub lege trahuntur a concupiscentia carnis eamque sequuntur. Expo'sitione' ad Ro'manos' xiii.769 adhibita retractatione memorata. adde psal: xxxi. tract. 2. g.770 ad Gala'tas' c. ii. col: penul'tima'771 lxxxiii. q'uaestiones' q: lxvi. b.772 adde quod dicit psal: cxviii. trac: xxv.773 et epistola ix. E.774

Qui sub lege existunt: eamque in oculis hominum non dei implent (de quibus supra in .c. viii775) Symoni Cironeo/ qui non ‖ [E1v] suam crucem portabat/eg comparantur. Quoniam religiosa intentione carentes angariantur/ compelluntur ea facere/ quae non amant. Bern'ardus' in ser'mone' de sancto Benedicto.776

Cum dicit quod voluntas per gratiam sanata non indiget lege. hoc satis patet/ si attendimus quod lex terret et punitatem minitatur. Nam peccare timet charitas: etiam si sequatur impunitas/ immo semper sequuturameh scit punitatem/ quoniam peccatum ipsum/ poenam deputat. psal: cxviii. serm. xxv.777 Potest tamen lege uti ut in c'apitulo' sequen'te'⟨.⟩

Summatur sic.↑

Lex iniustum ad gratiam perducit. non autem iustificat. h'oc' d'icitur' retento titulo libri et principali intentione. Vel sic. Lex iusto non est posita sed iniusto/ quem ad gratiam perducit. h'oc' d'icitur' propter dictionemei: enim: quae in principio ponitur⟨.⟩ Et est coniunctio causalis secundum Perotum780 vel rationalis secundum Donatum781 quamobrem haec coniungit precedentibus cum causae vel rationis commonstratione.

Dividitur in quattuor partes.↑

In prima format oppositionem. In secunda dicit qualiter iniustus lege utitur. In tercia quemadmodum iustus lege utatur legittime. In quarta dissolvit apparentem illam repugnantiam et suam solutionem sacro testimonio astruit⟨.⟩ partes in processu patebunt.

Tantum de prima parte tex'tus' Nunc colligamus pauculas subnotationes.

In tex'tu' Iusto enim lex non est posita. Enim denotat connexionem istorum ad illa: et causam sive rationem precedentis infert. Nam cum dixisset in fine quod iustus non indiget lege: iam causam vel rationem per hanc Apostoli sententiam/ quod iusto non est lex posita/ subiecit. Quod nolui tacere ut demonstrarem singula pendenda/ nihil spernendum esse. Nisi enim in verbis esset vis/ non esset questio facienda/ glo'ssa' in ver'bo' questio: in auten'tica' de restitu'tionibus' §. i. col'umna' iiii.785 Ad haec inducatur illud quod Aug'ustinus' super Ioan'nem' trac'tatu' xl. g vers'iculo' Non amat multum etc. scripsit:786 et in li: i. retract'ationum' .c. xxvi. ibi Maxime pertinebat787. Nihil negligendum putes. adde quod dicit idem Aug'ustinus' ps cxviii. trac: xiiii. a788/ et Ambro'sius' eo'dem' ps.789

In tex'tu' Iusto non est lex posita: Ambro'sius' in epistola ad Gal'atas' c. v. col: pen'ultima' Si spiritu ducimini. Non estis sub lege non est obscurum inquit/ quia qui ducem S'piritum' S'anctum' habet: non errat. Lex enim errantibus dominatur. Sicut alio loco dicit. Iusto lex non est posita790: unde errantibus dicit legem esse positam/ et in epistola ad Timotheum dicit. Si humanum genus naturalem legem ducem habuisset. Lex in literis per Moisen data non esset791/ quod per legem naturalem intelligat Amb'rosius' dicam infra c. xvi. et xvii.792

Iusto lex non est posita: hoc est: supra iustum non est posita. Nam iustus in lege potius quam sub lege est: quoniam non vivit vita sua/ cui coercende lex imponitur: immo ut ita dicam/ ipsam quodammodo legem vivit: qui cum dilectione iusticiae/ iuste vivit⟨/⟩ Nonej proprio et transitorioek: sed communi et stabili gau‖[E2v]dens bono. Et ideo Paulo non erat lex imponenda: qui dicit. Vivo autem iam: non ego: sed vivit in me Christus.793 Quis Christo legem imponere audet? In expo'sitione' ad Gala'tas' c. ii. col: penul'tima'.794

Predictis repugnare videtur vers'iculus' Legem pone mihi domine viam iustificationum tuarum: et exquiram eam semper.795 Cur orat ut sibi lex a domino ponatur? Si non ponitur iusto? Commendat gratiam dei/ qui sibi legem poni poscit. Qui utique legem secundum literam novit/ orat ideo ut per spiritum sanctum faciat: quod per literam sciebat. Quid aliud petit/ nisi quod magis ac magis in ea proficiat. Non enim sibi poni legem postulat: tanquam contumaci populo in tabulis lapideis posita est. Ideo non repugnant illa inter se testimonia. Iusto lex non est posita: et pone mihi legem. Non est posita iusto sicut iniustis/ et non subditis ad vetus testamentum pertinentibus posita est in lapide: Sed sicut filiis promissionis sancto spiritu in mente datur. Psal: cxviiiel tract: xi. a b c d e796. de hoc plenius infra c'apitulo' xvi.797

Ambro'sius' psal: cxviii. in versi'culo' legem pone mihi domine. statue mihi legem ut sit ipsa lex scripta in corde.798

Per ista enodatur oppositio facta. videlicet quod lex bona est: si quis legittime ea utatur/ scientes quia lex iusto non est posita: sed iniustis799. Haec enim duo testimonia sibi invicem adversari atque repugnare videbantur.

Tametsi per premissa tanta repugnancia pacata sit. Nihilo/ minus puto inserviendum textui/ ut secundum seriem et ordinem in textu contentorum: progrediamur.

In tex'tu' Bona est lex: si quis ea legittime utatur/ legitime utitur/ qui intelligens quare sit data/ per eius comminationem ad liberantem confugit gratiam. Aug'ustinus' in epis'tola' ad Anastasium que est cxliiii. l800 Qui legitime utitur lege: discit in ea bonum et malum/ et non confidens in virtute sua/ confugit ad gratiam/ qua prestante/ declinet a malo et faciat bonum: de correp'tione' et gratia .c. i.801 de hoc infra.802

In tex'tu' haec duo Apos'tolus' velut contraria connectens/ Monet movetque ad perscrutandum questionem atque solvendum. ‖ [E3r] Ex hoc decerpimus: quod sancta testimonia seu documenta/ quando sibi repugnare videntur/ monent et movent ad perscrutandum questionem: semper enim huiuscemodi documentis ambiguis incerti notareem incipimus. Quam utilis autem sit in sancta scriptura/ obscuritas/ abunde in explicationibus probationibusve conclusionum mearum deduxi803/ hanc impresenciarum tenete semper regulam.

Quod in sacrae scripturae testimoniis/ non debemus contrarietatem fateri: sed conari: quo in eandem sentenciam complicemus/ de civi'tate' dei li: xviii c. xli.804 Et in li'bro' contra Hila'rium' c. iii. e quae est epistola lxxxix. in ordine:805 Certe non possunt inter se esse contraria dei precepta. Greg'orius' super Iob: li: xviii. c. xxxviii. ait⟨:⟩ Non possunt aliud sonare veritas/ aliud veritatis predicator. Ergo nec veritas et veritas.806

In tex'tu' qua scilicet lege tanquam pedagogo perducatur etc. Pedagogus ductor est pueri/ hoc est aetatis infirmae et imperfectae/ itaque lex pedagogus est/ quia ad magistrum i'd est' Christum ducit⟨.⟩ Ideo lex severitatem habet tanquam pedagogus baculum/ ut imperfecte plebis infirmitatem/ poene saltem denunciatione deterreat/ Evangelium autem indulgenciam habet quo peccata donantur. Ambro'sius' in epistola lxxii: et lxxiii814 et in ps'almum' cxviii. ser: xii vers'iculo' enin eternumen. qui dicit pedagogus timetur/ magister viam veritatis docet815/ Cui non dissonat quod dicit Aug'ustinus' infra c'apitulo' xviii.eo in prin'cipio' videlicet quod terrens pedagogus aufferetur. cum timori charitas successerit816/ in nostro tamen textu pedagogum/ eruditorem tacite vocat/ cum ait tanquam pedagogo cum eruditus fuerit.

Hanc sentenciam videlicet/ quod lex pedagogus ad gratiam perducat817 scripsit de na'tura' et gratia .c. i.818 Ad Gala'tas' c. ii. col: pen'ultima' et c⟨.⟩ iii. d. col: 3.819 Ad Hila'rium' q. i. c. in epistola lxxxix820 vel de perfecti'one' iusti'tiae' d. 2 col: iii. in prin'cipio' et d. vi col: iii in prin'cipio'821 et epistola cxliiii. L.822

Sed est Apostoli auctoritas inquientis/ lex pedagogus noster fuit in Christo ut iustificemur in fide.823

Videamus dei ope vegetati: quemadmodum lex sive timor/ ep(quem ipsa ei subactis infert)ep/ ad gratiam perducat/ non tamen arbitremur Theologo sine lege dei. nisi turpiter/ dicere quippiam. vel astruere licere. ut hoc et observemus/ et illud ut datum fuerit faciamus/ placuit sentenciam Aug'ustini' una cum adiectis documentis referre.

Lex illis qui lege utuntur legittime in adiutorium est data:824 ut per illam sciant/ quid iusticie iam acceperint unde gratias agant/ vel quid eis desit/ quod instanter petant/ Illis autem qui credunt et putant/ absque adiutorio gratiae/ se facere posse/ quod iussi sunt/ lex non est in adiutorium/ sed in abundanciam delicti825 et ministrationem ac vinculum mortis/ in question'ibus' ad Hilariumeq q'uestione' i. c. vel in epistola lxxxix.826 Solus spiritus vivificat/ litera occidente827/ Unde in ps'almo' scribitur Secundum magnam misericordiam vivifica me ut custodiam mandata tua.828 Et alibi. Ubi spiritus domini ibi libertas829/ illis ex lege cognoscentibus ac credentibus/ quod nec lex/ nec creatura aliqua conferre potest/ quibus ‖ [E4r] homo veram iusticiam faciat/ lex est adiumento. est vehiculo/ est pedagogo/ Ex lege innotescit/ quod mandata dei facere/ ac in viis divinis ambulare debemus. Cum dicat. Custodite et facite mandata/ que precipit dominus/ non declinabitis/ Sed per viam/ quam dominus vester precipit ambulabitis/ ut vivatis/ et bene sit vobis.830 Et postea legitur/ dominus deus vester mandavit iudicia et precepta ut faciatis ea. Quo loco precipue hoc adiungitur ut timeas dominum deum tuum/ et custodias omnia mandata eius.831 Item David moriturus filio suo Salomoni precipit in mandatis dei ut ambularet832/ Et alibi scribitur/ precepta mea/ cor tuum custodiat. Et misericordia et veritas te non deserent833/ et alibi/ Omnes qui tenent legem mandatorum/ pervenient ad vitam834/ Item⟨:⟩ deum time et mandata eius observa.835 Item alibi. Utinam attendisses mandata mea et facta fuisset sicut flumen pax tua.836 Super haec scribitur. Si vis ad vitam ingredi serva mandata⟨.⟩837 Item. Si diligitis me mandata mea servate.838 Nam qui dicit se nosce deum/ et mandata eius non facit mendax est.839 Ecce lex ostendit mandata dei esse implenda et simul pollicetur facientibus vitam. Et rursus tormenta/ cruciatus et penas torpentibus/ desidibus vel contemnentibus interminatur/ Nam scribitur. Si non custodieris mandata et feceris omnia que tibi precipio/ dicit dominus. Maledictus eris in civitate et maledictus fructus ventris/ percutietque te deus amencia et cecitate etc.840 Et in precedentibus legitur. Maledictus qui non permanet in sermonibus legis huius: Nec eos opere perficit.841 Item Qui dereliquerunt legem mandatorum pervenient ad mortem.842 Item per Salvatorem legimus. Omnis arbor que non facit bonum fructum excidetur et in ignem mittetur⟨.⟩843 Qui sinistris dicet. Ite in ignem sive combustionem eternam quoniam non fecistis que precepi.844 Docet nos quoque sancta lex/ quod gratia deserente/ nequaquam mandata dei implere possumus/ Arguet te malicia tua et aversio tua increpabit te845/ et post pauca/ ait. Conversa es in pravum: vinea mea si laveris te nitroer maculata es846/ et alibi. Item Iusticiae nostrae sicut pannus menstruatae mulieris.847 Item. Sapientes sunt ut faciant mala/ bene autem facere nesciunt quia filii insipientes sunt et vecordes848/ Si velis causam scire (opus iusti ad vitam/ fructus impii ad peccatum) cur benefacere nequimus deserti gratia et quare dominus iustus omnia ista mala in nos deiiciat/ ab ipsa scripturae lege docere/ que dicit.

‖ [E4v] Et vigilavit dominus in malis/ adduxit ea super nos quia iustus est dominus in omnibus operibus suis849/ Et Hie'remias' Sicut dereliquistis me et servistis deo alieno in terra vestra/ sic servietis diis alienis/ in terra non vestra850/ Et paucis interiectis. Me ergo non timebitis et a facie mea non dolebitis/ Item recesserunt et abierunt et non dixerunt metuamus deum851/ Et paulo post. Peccata nostra prohibuerunt bonum a nobis. Reversi sunt ad iniquitates patrum suorum: quamobrem ego inducam super eos mala de quibus exire non poterunt et clamabunt ad me et ego non exaudiam eos.852 Salvator noster docuit quemadmodum scriptum etiam legimus⟨:⟩ Non potest arbor mala/ fructus facere bonos853/ Nec palmes sine vite fructificare854: Sine me inquit nihil potestis facere.855 Quid valeat homo in iumentum a Samaritano non positus856⟨/⟩ satis Apostolus definivit/ Qui dicit: omnes sub peccato sumus⟨/⟩ Sicut scriptum est⟨/⟩ Non est iustus quisquam/ neque intelligens/ Non est requirens deum/ omnes declinaverunt simul inutiles facti sunt. Non est qui faciat bonum usque ad unum/ Quorum os maledictione et amaritudine plenum est. Venenum aspidum sub labiis eorum: non est timor dei ante oculos eorum/ omnes peccaverunt/ omnes egent gloria dei.857 Haec nostra sunt studia. illa nostra sunt opera/ adquae perpetranda/ sine dei gratia sumus validi. at ad bene faciendum impotentiss'imi'⟨.⟩ Nam si secundum optimum atque supremum hominis/ hoc est si secundum mentem et rationem vivimus/ secundum hominem/ non secundum deum vivimus .i. retrac'tationum' c i. e.858 Si facimus quod in nobis est: hoc est/ si est in nobis/ quod ipsi fecimus inde damnamur. Aug'ustinus' de vera inno'centia' c. cxxvi859 Ambro'sius' de Voca'tione' om'nium' gen'tium' li. i. c. ii ad fi'nem' et iii.860

c. i.es Cum secundum nos vivimus/ similes diabolo sumus/ non deo. mendaciaque loquimur De vera inno'centia' c. cl.861 Mendacium de nostro loquimur/ ad art'iculos' Aug'ustino' falso imposi'tos' vii in fi'ne'.862 Qui de mundo est que mundi sunt diligit/ ac que dei odit/ unde dicit⟨.⟩ Sed quia de mundo non estis/ vos odit et persequitur mundus863⟨.⟩ Nemo de suo habet nisi peccatum et mendacium/ de vera inno'centia' c. cccxxii.864 Ambr'osius' epistola lxxxiiii col: v. b.865 opera enim hominis damnantur quia non sunt opera dei Aug'ustinus' de Conti'nentia' c. xiii. a: col. 2⟨.⟩866 Quoniam sicut acetum seu uva acerba dentibus/ et fumus oculis/ ita iniquitas est iniquis867: Nisi enim a dentibus acetum di‖[F1r]luatur/ sive stupor ille dentium (cum dentes eorum qui uvam acerbam commedunt/ obstupescunt) abradatur/ cibum frangere non possumus.869 Nisi ab oculis fumum detergamus/ quomodo videre valemus? Ita iniquus/ priusquam sanguine Christi iniquitas eius abluta et detersa fuerit/ quomodo ullum bonum opus contrectare potest.⟨?⟩ Scio quod nec attingere: nec producere/ nec consummare validus sit. Sublata suntet suffragia nostra/ destructa nostra sunt opera/ languet arb'itrium' Cogitatus deficiunt: externa sordescunt opera. audi quod sequitur. Non sumus sufficientes cogitare aliquid ex nobis870: Non sumus in veritate liberi: nisi filius nos liberaverit871: Vide reiectos cogitatus/ libertatemque ar'bitrii' in veritate non esse/ nisi per filium/ De exterioribus quoque liquet/ Quoniam immundis et pollutis/ omnia sunt polluta/ et immunda872/ Hoc te docent scripturae. que nec fallunt nec falli possunt. Negat et redemptionem ille Apostolus/ qui plus se aliis laborasse: nec tamen seipsum: sed gratiam dei cum eo efficisse profitetur873/ cum dicit. Numquid Paulus pro vobis crucifixus est? aut in nomine Pauli baptizati estis?874 Non est aliquid/ qui plantat/ non est aliquid/ qui rigat/ sed qui incrementum dat/ deus875/ Ideoque si in nullo nostro. si non in lege. si non in Apostolis spes nostra/ gloriaque collocanda est/ reliquum est/ ut dicant semper magnificetur dominus qui volunt pacem servi eius876/ et dicant/ non glorietur sapiens in sapientia sua: et fortis in fortitudine sua/ sed in domino qui facit misericordiam et iudicium877/ alioquin si secus quispiam/ vel cogitare vel dicere in dispendium salutis suae ausus fuerit: iuste confusionem illam audit⟨.⟩ Si iusticia ex aliquo premissorum/ Ergo Christus gratis est mortuus.878

Quid reliquum? nisi quod nostrum nihil/ et cognoscamus/ et libere fateamur. sine dei gratia nihil nos esse/ attestante Apostolo. Si linguis hominum et angelorum loquar charitatem autem non habeam/ factus sum velut es sonans879/ Eris sonus ad eos quos deus discernit880 non pertinet⟨.⟩ Nam es ceteraque similia non sunt ea que deo reddenda: precepit Christus/ Cum dixerit/ reddite Caesari que caesaris sunt: Et deo que dei sunt.881 Recte prius occidua sunt reddenda mundo/ ut post modum que dei sunt: deo reddantur. Ambro'sius' super Lucam .c. xx⟨.⟩882 Sed et quem qualemque sese/ deserente gratia/ esse/ sciat ‖ [F1v] Apostolus et fateatur. ex subiectis docuit/ dum ait. Si habuero propheciam et omnem scientiam/ atque fidem/ charitatem autem non habuero nihil sum.883 Nihil sum dicit. Nihil esse sese fatetur scribit. docet. Contra: hoc dei tribuit gratiae. quod illa sola eum facere aliquid potest/ audis documentum scripturae/ Sine dei gratia. omnia recedere in nihilum demonstrans: sicut propheta dicit: Anima mea: ipsi vivet.884 Qui dum esset: peciit dominum dicens. Vivifica me secundum magnam misericordiam885: ergo deo non vivificante/ non vivit. Apercius. Quod creatur: est nihil: hoc astruis: adde quod David dicit. Emitte spiritum tuum et creabuntur886: ergo antequam crearentur erant Nihil. Et recte. Ipsius etenim figmentum sumus/ creati in operibus bonis887/ quomodo et ille propheta Deum flagitat dicens. Cor mundum crea in me deus888 ergo creabilis est homo: et sine gratia nihil. per gratiam vero divinam/ dei figmentum/ dei creatura: quid dei. O foelix Nihil: quia ex illo nihilo: quod se purum nihil fatetur. Deus aliquid format/ quod in imaginem dei transfigurat/ auffertev spiritum eorum et deficient: et in pulverem convertentur889. foelix fictile vas/ in pulveres redactum. foelices pulveres/ quoniam ex illis/ emisso suo spiritu deus/ suum creat figmentum/ in eo luto et abiecto limo bona deus operatur dona/ in illos foelices pulveres humilis et submissa atque verax confessio nos redigere debet. haec de nobis.

De Operibus quoque nostris audiamus quid de illo/ quo maius habere nemo potest/ Apostolus dicat. Si tradidero: inquit: corpus meum: ita ut ardeam: charitatem autem non habeam: nihil mihi prodest.890 Si ille amor/ non prodest/ quantum prosunt dispositiones de congruo/ quas ponunt/ tanquam quedam ad gratiam preparamenta. Respondentem habes Apostolum. Qui dicit nihil prosunt. prorsus inutilia atque inania sunt/ alciorem ait Apostolus tibi viam demonstravi.891 postquam multas gratias (ut comminiscuntur) gratis datas enarrasset/ eminenciorem tibi viam ait demonstravi. Quam? Demonstravi/ sine charitate: nostrum nihil/ sine charitate omnium operum sterilitatem et infecunditatem.892 Et quod qui existimat se aliquid esse/ cum nihil sit ipse se seducit.893 Qui non acquiescit Christi sermonibus/ superbus est/ nihil sciens/ sed languens circa questiones et pugnas ver‖[F2r]borum⟨.⟩894 Et illorum imagines ad nihilum rediges⟨.⟩895 Quorum virtus manuum erat Iob pro nihilo.896 Qui dormiunt somnium et nihil inveniunt. Christus occultoex in hunc mundum venit iudicio/ ut qui vident caeci fiant/ et qui caeci sunt/ videant.897 Cophinos898/ qui stercori in Aegypto se servisse suspirabant899/ fragmentis sui verbi opplevit. Ignobilia. stulta/ ac infirma et ea que non sunt/ eligit/ ut destruat quae sunt900/ exclamemus deo ultro citroque cum veritate dicentes. Domino deo nostro iusticia/ nobis autem confusio faciei nostrae.901 Confusio nobis. iusticia deo. Nihil nos esse fatemur. Si purum nihil esse nos cognoscimus. pulveres sumus ex quibus deus nos finget/ nos creabit. Hoc lege docente scimus/ ad hoc legis vehiculo perducimur/ redeamus ad illud a quo digressi non sumus/ quod lex vehiculum seu pedagogus noster est.

Profecto lex nos terrendo minis et maledictis: nisi fecerimus ea. quae deus precepit mandata (ostendendoque simul quod nisi liberati et vivificati fuerimus: facere non possumus) pedagogi officio/ ad gratiam perducit: demonstrando quoque quod sine gratia sumus prevaricatores/ timorem incutit. deprimit: submissum efficitey: atque pavidum. Dein legis timor humilem factum. ad fidem graciamque tanquam pedagogus perducit. Fit deinde quod scriptum est. Multiplicatis infirmitatibus postea acceleraverunt902 de perfect'ione' iust'itiae' d 2. col: iii in prin'cipio' et d. vi. col: iii. in prin'cipio'.903 Perducit inquam non delectatione sed severitate: sed et baculo. Volentes autem ex viribus suis: legi condelectari: eamque implere/ probissimo testimonio reos convincit. Ideo si penas comminatas/ incurrere metuimus/ ad liberantem confugiamus gratiam necesse est. Nam cum Apostolis ex eo turbatis quod audierunt a Christo domino nostro: facilius Camelum per foramen acus transiturum: quam divitem regnum celorum ingressurum: ac replicantibus: quis poterit salvus esse? dixit: quae impossibilia sunt apud homines/ possibilia sunt apud deum904 ostendens quod/ homini impossibilia/ gratia dei facit possibilia. Quippe ipsa facit/ nos facere/ quod diffusius prolatis ad hoc testimoniis in expeditione conclusionis xxiii905 dixi. Addamus iam illud quod Baruch legitur. Dabo eis cor ‖ [F2v] ut intelligant et aures ut audiant: et laudabunt me in terra captivitatis suae.906 Et illud Hiere'miae' Tu convertis conversionem nostramez⟨/⟩ Et tu facis David germen iusticiae.907 Qui in premissis ait. Tu das timorem in corde/ ne recedamus abs te908: Hoc petimus verbo consumante/ dicentes. Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra.909 Quid docet scriptura aliud? nisi quod nec lex nec prophetae nos faciunt bona facere. At quod solus deus per Iesum Christum facit nos facere. Christus enim est nostra sapientia: nostra redemptio: virtus nostra: iustificatioque.910 Sit Christus caput nostrum: sit oculus noster per illum videamus patrem: sit vox nostra per quam loquimur. sit dextera nostra etc. Ambro'sius' de Isaac et anima .c. viii e .f.911 Ad illum: timor legis dirigit: et ducit: quam ob causam legem ita ea: utenti vehiculo ac pedagogo esse dixit. Non autem per eam quempiam iustificari concedit. Fui debito diffusior: sed quoniam docendum erat per testimonia sancta. quod lex docet nos debere dei mandata implere: et quod ea implere per nosipsos nequimus: itaque timores ingerentem: munere pedagogi fungi/ cumulaciore documento astruximus/ ut postea ad haec remitteremus: et non semper: et semper de poculis aridissimo sicientissimoque stomacho tractaremus.

In tex'tu' Non datur gratia: quia bona opera fecimus sed ut ea facere valeamus: dixi de hac sententia supra c'apitulo' vii912 et plenius in explicatione conclusionis xxi. et xxiiii. et xxv.913

In tex'tu' Iniustus ergo legittime lege utitur/ ut iustus fiat: quod cum factus fuerit non utatur ea tanquam vehiculo: vel retenta Apostoli similitudine. tanquam pedagogo. Hic concludit hanc partem/ tene menti/ quod retineri debet potius similitudo Apostoli quam nostra. Nam dixit vel potius ut supra dicta apostoli similitudine utar.

Haec finalis porcio cum inicio quadrat. Iniustus utitur legittime lege ut iustus fiat: ut ea tanquam pedagogo perducatur ad gratiam/ Haec sunt quae moverunt ut dicerem tex'tum' nostrum quibusdam potissime precipitantibusfa lib'erum' arb'itrium'914 esse odorem mortis. Quoniam ex hoc versiculo contra eximium gratiae dei ‖ [F3r] predicatorem exurgunt/ manubrium se exemisse putantes: Sed et/ ille versiculus cum lectores posset involvere et quadam caligine obducere: expediendus videtur.

Hoc sciant boni/ quibus curae sunt intelligenciae scripturarum: non arguciae capcionum. quod hoc argumentum ex tenebris ignoranciae prolatum est/ videlicet⟨/⟩ Timor legis perducit ad gratiam vel lex terrens: ergo dispositio aliqua est ad gratiam infundendam. Nam in eodem contextu dictum est/ quod nulla merita sive dispositiones precedunt gratiam: sed ut ea facere bona valeamus/ gratia conceditur. Adde quod si lex esset data/ quae vivificare posset/ omnino ex lege esset iusticia: sed scriptura omnia conclusit sub peccato. ut promissio daretur credentibus ex fide Iesu Christi.915 data est lex ut abundaret delictum916: id est ut acciperet homo precepta superbe de suis viribus presumens seu confidens: In quibus deficiens/ et factus etiam prevaricator/ liberatorem salvatoremque requireret. de perfec'tione' iusti'tiae' d vi. col: 2 in fi'ne'⟨.⟩917 Multi in pluribus certe gravioribusque delictis etiam lege prevaricata onerati/ ac sic. magno reatu compellente/ confugerunt ad fidem secundum id quod ex ps'almo' protulimus. Multiplicate sunt infirmitates eorum postea acceleraverunt⟨.⟩ De bapt'ismo' parv'ulorum' li: i. c. xxvii.918

Adde Ambro'sium' de apologia David .c. 2 col: 2:919 De Iacob et vita beata li: i. c. vi f⟨.⟩ Qui dicit⟨:⟩ fructuosior culpa quam innocentia⟨.⟩920 Dicant mihi illi. Si delicta multiplicantur/ si cumulantur. si nos onerant/ impelluntque ut gratia requiratur. Quare peccata non sunt dispositiones ad gratiam? sed quia hoc ignorant/ ideo argumentantur inaniter.

Sunt autem mala quae mirabili misericordia dei prosunt. De hoc dixi in conclu'sione' ter'minali'921 et declarando paucis prelibabofb. Sufficiant iam due remissiones scilicet de natura et gratia c. xxxiiii922 Et de correp'tione' et gra'tia' c. ix. ibi adverte quid ille didicerat/ turbatus cum dixisset in abundancia mea non movebor et cecidisset. ps xxix⟨.⟩923 Adde de gratia no'vi'fc test'amenti' c. 2. quae est epistola. cxx. Ibi deus ordinate utitur malis924 ad Hilarium .q. 2. d ad fi'nem' vers'iculi'⟨.⟩ Et alia multa:925 Vos autem modo tradiciunculam servate/ quod non lege/ non doctrina forinsecus insonante/ sed ‖ [F3v] interna atque occulta/ mirabili ac ineffabili/ deum potestate/ operari in cordibus bonas voluntates/ Vel sic. Quantalibet homo/ vel lex sermonis facultate polleat/ solus deus est/ qui incrementum dat. Frustra quippe operarius omnia moliretur extrinsecus/ nisi creator intrinsecus ac latenter operaretur.926 Hanc regulam non absque allegationibus posui in conclusionis lxxii. et lxxiii explicatione.927 Ne vos tamen vacuos relinquam videte Aug'ustinum' contra Pela'gianos' de gratia Christi li: i c. xxiiii928 et de bo'no' vidui'tatis' c. xviii⟨.⟩929 Huius regulae infra .c. xvii. et xxi: dei conferente gratia memores erimus.930 Item adde quod timor tunc prodest/ cum deus miseretur et adiuvat de corr'eptione' c. v et xiii:931 Ad arti'culos' Aug'ustino' fal'so' impo'sitos' c. xv.932 Adde quod deus permittendofd nos tribulari desiderium movet/ fidem excitat de vera inno'centia' ccxxxi. et ccxi.933 Consequens est/ quantum libet lex terreat/ nisi Christo intrinsecus operante/ ad Christum non perducit/ ducere sine via qualiter potest? Christus autem via est934/ per ipsum Christum salubriter atque veraciter ad Christum itur/ ipso testante/ Ego sum hostium. per me si quis introierit salvabitur935/ Qui credit in filium habet vitam aeternam.936 Qui non audit filium: non habet vitam. Nemo venit ad patrem/ nisi per me937/ per Resurrectionem Iesu Christi regeneravit nos in spem vitae aeternae938: Qui nos de tenebris vocavit in admirabile lumen939: Qui passus est/ pro iniustis/ ut nos adducat ad deum⟨.⟩ Quem si quis habet/ vitam habet. Si non habet/ vitam non habet⟨.⟩940 Per ipsum habemus accessum ad patrem.941 Item⟨:⟩ Qui eratis longe/ facti estis prope in sanguine Christi.942 Qui eripuit nos de potestate tenebrarum/ transtulitfe in regnum filii sui943/ Qui redemit nos deo/ in sanguine suo944/ qui et illud fatetur: Nemo venit ad me nisi pater traxerit eum945/ dominus est/ qui respicit terram et facit eam tremere. Qui tangit montes et fumigant946/ Ante faciem frigoris eius/ nemo sustinebit.947 A facie domini/ montes sicut cera fluxerunt948/ Non dicit lex in lapidibus scripta: facit profluere montes/ sed facies domini. unde scriptum est. Visitasti terram et inebriasti eam.949 Qui preparat montes in fortitudine sua950: Illi ideo/ salubris est timor legis/ quem respicit dominus/ tremefacit. Vide Ambr'osium' in apologia David c. vi.951 et super Lucam li: x. c xcvi.952 Aug'ustinum' contra Pelagi'anos' de gratia Christi li: i. c. xv.953

In tex'tu' Quomodo enim iusto non est lex posita etc. oppositionem in prima parte expositam/ repetit.

In tex'tu' An forte etc. dissolvit nodum ex duobus apparentibus contrariis factum/ in effectu dicens/ quod lege utitur iustus legittime/ dum eam/ terrendis iniustis imponit. Vel etiam ut scrutetur eam/ ut diligat quod ostendit/ et velit venire/ quo perducit: Nam scriptum legimus⟨:⟩ Beati qui scrutantur testimonia eius/ in toto corde exquirunt eum.956 Et alibi⟨:⟩ Beatus vir cuius voluntas fuit in lege domini et in lege eius meditabitur die ac nocte957/ ponitur iusto lex/ quam sciat intelligendo/ et faciat diligendo/ Aug'ustinus' ps. cxviii. serm. ⟨xi.⟩958 Ambro'sius' dicit. quod miles qui ingreditur ⟨iter⟩fg itinerarium ab imperatore capit/ ps. cxviii ser: v. versi'culo' i.959 iuncto illo quod in principio ps cxviii dicit.960 Sed adverte quod gratia facit scire/ quod lex ab eo mente conspicitur qui literis non indiget/ Aug'ustinus' ps xi.961 de correp'tione' et gratia c. 2962 de bo'no' perse'verantiae' c. xvi. in fi'ne'963 de vera inno'centia' ccxx.964

In tex'tu' ibi. Ut cum et in ipsis coeperit inolitae concupiscentiae morbus/ incentivo prohibitionis et cumulo prevaricationis augeri. Confugiant per fidem/ ad iustificantem gratiam. Collige quod morbo crescente/ cumulatis peccatis/ confugimus ad liberantem gratiam/ quod paulo ante dicebam/ item quod per fidem confugimus/ per fidem quae per dilectionem operatur.965 Confugimus ideo ad gratiam/ per gratiam/ per donum dei/ ad dei donum: nam fides donum dei est. Aug'ustinus' de predes'tinatione' sanc'torum' c. xi.966 nemo ergo nisi per Christum confugit/ Adverte tamen verba/ tene sententiam/ Morbus inquit inolitae concupiscentiae augetur incentivo prohibitionis/ et cumulo prevaricationis/ dixi supra c'apitulo' iiii. dicturus et infra c'apitulo' xiiii.967

In tex'tu' ibi Non enim ex ea s'cilicet' lege factorum/ sed ex lege fidei. Iustus iustificatus est/ Discrimen quod est inter legem fidei et legem factorum in .c. xiii973 aperietur/ ad legem fidei precepta compellunt ut lex imperet et fides impetret/ De na'tura' et gratia c: xvi974 posset totum .c. xiii cum hac parte legi/ sed seriatim precedenn'tes' ibi oportunius: dei ope dicenda explicabimus.975

‖ [G1r] In tex'tu' Sed ex lege fidei, qua credidit nullo modo posse suae infirmitati ad implenda ea, quae lex factorum iuberet, nisi divina gratia subveniri. Hanc memoria doctrinam reconde, Nam verum est, (quidquid recenciores contradicant et periculosius predicent) lege fidei, lege immaculata credimus, infirmitati atque impotentiae humanae a solo deo sanitatem, bonam valitudinem, vires et nervos concedi. Hanc sententiam in capitis huius fine subtexuit, Quo legimus, per legem fidei, quisque cognoscit, siquid bene vivit, dei gratia se habere, et ut perficiatur in dilectione iusticiae, non aliunde se consecuturum. Insignis doctrina et tenaci memoriae credenda, animadvertitis in ea, fidelem lege fidei cognoscere, sed et fateri, se prorsus destitutum, et unicum deum solum, susceptorem habere, qui de stercore erigit pauperem976 et egrotantem, ab illo tantum, dilectionem amoremve iusticiae consequi posse, illi qui haec cognoscunt, spiritum non huius mundi, sed dei receperunt977, quo sciunt, quae sibi a deo donata sunt, quo clamant, Benedictus dominus, deus meus, qui docet manus meas ad prelium, digitos meos ad bellum. Misericordia mea et fortitudo mea, auxiliator meus, salvator meus, scutum meum,978 misericordiam se fatentur habere ab eo, item fortitudinem, item auxilium, item salutem et scutum, illi sciunt quid eis profuerit Christus, sed sciunt non humana scientia, verum illa que ex divino munere donata est/ de quo profecto munere infra sicut opportunius, ita quoque copiosius reliquam tituli partem dum docebit nos, tractabit/ Animalis autem homo non percipit ea, que spiritus dei sunt979, non capit dei dona, sibi ingentem suadet sanitatem, nequaquam se infirmum fatetur. Quod si infirmis calamitatibus, debilibus necessitatibus, suppositus, sed et immersus ac pene suffocatus convincitur/ adhuc tamen liquata ossa, fltenues crustulasfl, et exesas suras subrigere in perniciem suam audet. Quoniam dum ita virium inanes pedes promovere, aut certe terrae impingere, hoc est sese ad gratiam disponere, vel merita aliqua, quae deus respiciat, premittere, et adventuro medico accurrere conatur/ ei non immerito dicet medicus. Sani non indigent medico, sed infirmi980, Non veni ad eos, quibus tanta sunt robora, ut ipsi preter me venire ad me presumant, sed ad eos qui perierunt, qui sibiipsis subvenire nequeunt, qui mihi supplicant, dicentes. Miserere ‖ [G1v] mei domine, quoniam infirmus sum: sana animam meam quoniam conturbata sunt ossa mea981, Ego habeo infirmitatem, tu habes sanitatem, Ego sum infirmus per peccatum, tu sana per misericordiam, fit certe casus pessimus: Nam talis infirmorum pedum presumptio caput ledit, audivimus equidem nonnullos egros lecto decumbentes: tanta presumtione caput rupisse, quod utique illis superbissimis novis pelagianis accidit, eo ipso enim, quod per semetipsos ad Christum accedere presumunt capitis summum verticem ledunt, et totum quod caeperunt collapsum ridetur, Omnis enim qui se exaltat humiliabitur982, omnis qui non per ostium intrat, fur est983. Credamus oportet nos infirmos, invalidos, enervatos et mortuos, et nihil nisi a solo deo medicinam: salutem: vitam et aliquid esse sperantes: sic, enim per Christum ad Christum venitur, sic ovis perdita, non querens, sed quesita Christi humeris reportatur984, Sic sauciatus ille/ sacerdotibus et levitis, hoc est, lege et prophetis pretereuntibus/ suaeque voluntatis libertate spoliatus/ a solo Samaritano, hoc est salvatore Iesu Christo (quia Samaritanus custos interpretatur, cui supplicamus dicentes, Custodi nos ut pupillam oculi, sub umbra alarum tuarum protege nos985) in iumentum graciae ponitur vehitur, ac restauratur986, hoc est quod Ecclesia petit Do'minica' quadragesimae, Da nobis, ait, omnipotens eternae promissionis gaudia querere, et quesita citius invenire per d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum:987 Ecce Eccle'sia' petit sibi donari ut querat, et hoc per d'ominum' n'ostrum' Iesum Christum.

In tex'tu' Sive gloriationem dixerit laudabilem etc. duplicem gloriationem ponit/ unam in domino deo/ alteram extra deum et viciosam utramque⟨.⟩ Apostolus simul comprehendit/ mihi autem/ inquit, absit gloriari/ nisi in cruce domini nostri Iesu Christi988, hanc submovet idem Apostolus/ cum ait, Nemo glorietur in hominibus989, ergo nec in te ipso gloriaberis: per rationem quam praemisit, quia non est aliquid qui plantat: nec aliquid qui rigat: sed deus qui incrementum dat.990 Haec gloriatio viciosa (qua hodie multi gloriantur/ qui aiunt se merita de congruo seu preparamenta illa ad gratiam: ex se ipsis et speciali motione: quam a iustificante gratia distinguunt/ posse habere quasi aliquid ad regnum dei pertinens non acceperint991) per fidei legem excluditur i'd est' reiicitur, exploditur, laceratur et perimiturfn, haec certe gloriatio est maledicta: et deo inimica. vide Amb'rosium' in epistola fina'li' col: v. ver: aliter intumescunt992, haec gloriatio etiam illam comprehendit, quam supra c'apitulo' viii.993 iudaeos habuisse dicebamusfo. Bona autem ‖ [G2r] gloriatio lege fidei excluditur i'd est' detegitur, recluditur, manifestatur, editur: et eminentior fit. ut enim excludatur, gratia facit, et adversarii occasionem praebent/ iuxta illud congregatio taurorum inter vaccas populorum/ ut excludantur ii qui probati994 sunt argento/ divina quippe providentia/ tauros hoc est elatos hereticos, impacientes, cerebrosos, qui quoscumque bonos compererint litteratos, lacessunt/ inter vaccas populorum, hoc est seductibiles animas congregari promittit. ut excludantur: emineant: et manifesti fiant: qui divino probati eloquio sunt, ad hunc sensum procedit: quod Apostolus scripsit. Oportet haereses esse ut probati manifesti fiant995 secundum B'eatum' Aug'ustinum' psal: liiii.996 et psal: lxvii. g.997 et cvi. q.998

In tuo nomine Christe Retia laxamus:999

Sequitur c'apitulum' xi. de Spi'ritu' et Lit'era'↑

in quo Aug'ustinus' prosequitur hoc solenne dictum, hanc sacrosanctam regulam, hanc inquam humilitatis professionem: quam in c'apitulo' preceden'te' sub hac verborum redolentia posuit, per legem fidei: quisque cognoscit: siquid bene vivit, dei gratia se habere, et ut perficiatur in dilectione iusticiae non aliunde se consecuturum1000, haec est humanae infirmitatis contestatio, que humilitatem commendat, hominem nihil esse demonstrat, Sed tamen hominem sine fidei lege, sine lege dei digito scripta, hoc scire veraciterque confiteri non posse. Item siquid bene vivit a deo conferri, itidem dilectionem iusticiae divinae, pariter deo donante nos consecuturos non li'bero' ar'bitrio' non naturali ratione, sed fidei lege concredimus, qua regula in argumentum a contrario sensu dirigimur, et aliam e regione regulam colligimus, Quod nullum bene vivere ex nobis est, itemfp nulla dilectio iusticiae ex nobis est/ quod nulla delectatio boni incommutabilis ex nobis est: que omnia norma illa in preceden'ti' c'apitulo' deprompta, lucide elaborata legimus: videlicetfq lege fidei predicamus: nullo modo humanae infirmitati subveniri posse: ad implendam dei legem/ nisi divina gratia. Et rursus sordes atque invaliditatem nostram fateamur diiudicantes ea nos inquinare, que os nostrum egrediuntur1001, os quid? et cuius? os internum: os interioris hominis, os, cuius labia si dominus aperuerit, laudem domini annunciabit: Quod si dominus non reseraverit: os est mendacii inquinationes, detractiones, furta, falsa testimonia: blasphemiae: flagiciosa opera etc. Proinde ut os beatum, ut bonum ut iustum sit, dono dei fieri, lege fidei, fide dei, fide (quam deus nostram facit) per dilectionemfr operante intelligimus, ‖ [G2v] et ingenue fatemur nostram sine fide malignitatem, Omne enim quod non est ex fide peccatum est.1002 Et rursus dei benignitatem: ita quidem Ecclesia Do'minica' iiii. post Trinitatis profitetur. Protector in te sperantium: sine quo nihil est validum: nihil sanctum etc.1003 ad literam te docet ecclesia, te sine dei gratia, validitatis nihil: sanctitatis nihil habere. Et alibi. Deus a quo omne bonum procedit1004 quod Iacobus sub aliis verbis edocuit, Nam omne donum, ait, perfectum, desursum est descendens1005, ergo ex nobis nullum bonum: perfectum nullum, consequens est/ illam/ nostrae invalidae egritudinis cognitionemfs, nos lege fidei obtinere. Simul equidem et illam cognitionem et dilectionem iusticiae Ecclesia a deo postulat, Do'minica' i. fe'ria' v. Da quesumus/ dicens/ domine populis Christianis: et quae profitentur: agnoscere, et caeleste munus diligere, quod frequentant.1006 Ecce da agnoscere. da inquit diligere caeleste munus: donum dei. Quod si Ecclesia seipsa sine dei gratia assequi valeret, stolide nimis illud ex alieno et divino dono consequi conaretur, liquet idcirco lege fidei, non nostri arbitrii, non nostrae rationis lege, nos veraciter posse adsentiri, quod bene vivere nobis ex deo donatur, ubi maxime dei benignitas commendatur, et e regione alia ex regula firmiter tenemus, humanae: huic nostrae infirmitati, nullo modo, nulla re, nullo robore, subveniri posse, nisi dei gratia: ad quid? ad implenda dei praecepta, ubi contra: nostra nobis malignitas, et ad faciendaft bona: inpotentia monstratur: probatur: convincitur, Quae regulae duae sunt, sed universas Bibliae paginas fere perambulant, prolixior fui, sed non obest ea saepius tractare: quae affatim et abunde fideliter et strennue lex dei invulgat, auribus inculcat, que docet precipit, attollit.

Summatim hoc dicit.↑

Cogitatio nostrae perditionis et e regione dei benignitatis, supernae redemtionis: pium facit. Pietas autem ingratitudini inimica, Deo gloriam, gratias: et quicquid bonitatis consecutum habet: tribuit, Deoque copulat: Ingratitudo vero longe seiungit.

Dividitur duas in partes.↑

In priore utilitatem duarum in tex'tu' c'apituli' precedentis praeiectarum regularum commonstrat et attollit, pietatem commendans, im‖[G3r]pietatem execrans, et haec emedullandi tex'tus' praemissi gratia facit. In secunda infert mirabilem consequentiam, sed certe optime sequentem, ita tamen ut decem Sophistas prelo quodam praessisse superbae contentionis extimandus sit.

Secunda pars ibi, unde idem Apostolus, Haec est quae ad materiam literae et spiritus regreditur, quae ad limites duarum regularum revertitur.

Ex principio tex'tus' video aliquos vestrum quodam dubitationis velo moveri, scilicet quod cogitatio illa duarum regularum pium faciat. Nunquid maledictus est qui in homine spem collocat?1009 nunquid caro corruptionem metit? Nunquid nostrae actiones nostrae sunt perditiones? secundum Oseam perditio tua ex te Israel?1010 Nunquid quae nos plantamus/ pater caelestis eradicat?1011 Quidni? potest ne esse Christi discipulus (taceo boni operis effector) qui propriae non renunciavit voluntati? Cum Christus venerit non suam, sed sui patris voluntatem executurus1012, potest ne bene cogitare is qui deo auctore non cogitat? et quomodo se faciet iustum, cuius iusticia est pannus menstruatae mulieris?1013 cuius iusticia extimanda (quantumlibet apud homines perfulserit) damnum, detrimentum, stercus?1014 cuius iusticia impedit dei iustificationem? voluit ne Apostolus suam iusticiam ex lege habere, ut Christi iustificationem perciperet?1015 profecto: nequaquam/ Fuit ne illa cogitatio Petri nolentis Christum a iudaeis crucifigi: ad pietatem deputata? minime/ immo est a Christo reprehensa/ Sed cur? respondeat, qui scit qualia deo sint grata: Christus: quia non sapis quae dei sunt, sed quae hominum/ ait/ ideo scandalum mihi es1016, ideo non facis quod ego volo, qui ut totam nostri arbitrii facultatem deo, sinefw divino munere: displicere demonstraret, ad universos se convertit discipulos, dicens. Siquis vult post me venire abneget semetipsum1017, idcirco: quod et Origeni necessarium visum est, universa nostra bona opera: nostram spirant abnegationem1018, hoc est, quod Aug'ustinus' habet frequentatum, licet a nobis alienari bona nequeant opera/ attamen ea debemus, non nobis, sed deo tribuere, Summatim deus ea sola diligit et commendat, ‖ [G4r] et coronat opera, que ipse inspiravit1019, ob id Petrum paulo ante in eodem evangelio Mathei beatum dixit, quod pater caelestis ei, non caro et sanguis revelassent confessionem et fidem/ qua Christum filium dei esse aiebat1020, Quid igitur textui nostro? potissimum dum inquit/ quae cogitatio pium facit? Si illa est hominis cogitatio, quid dicemus? quid respondebimus preiectis contra tex'tum' munimentis? quid Apostolo? credenti/ ait/ in eum qui iustificat impium: fides deputatur iusticia1021, non dicit cogitatio nostra, Si precedentia adverteris facillime nodosa dissolvetur concertatio, Nam cogitatio illa ex fidei lege, hoc est ab illa iusticia, que sine omni est defectu, facta dicitur, est igitur ipsa dei munus: dei opus: dei auxilium: Nequaquam revera in hominem spes nostra est translata: sed in authorem illius cogitationis, nec est semen carnis: sed spiritus dei: Quod si nos huiusmodi cogitationis prememoresfy essemus artifices, nostra perditio, non pietas, esset a patre caelesti eradicanda, Ea ipsa enim cogitatione renunciamus nostrae voluntati, abnegamus nos metipsos quod infirmitati nostrae nullo alio, quam gratia dei subveniri, et intelligimus et cogitamus atque profitemur. Nolumus igitur nostrum habere cogitatum: Nolumus nostram ex lege iusticiam: omnia nostra damna: detrimenta: stercora in veritate existimamus1022: refutamus nostram iusticiam: ut deus in nobis sua opera per Iesum Christum Do'minum' n'ostrum' faciat. Canimus cum Ecclesia⟨:⟩ sine tuo numine: nihil est in homine, nihil est innoxium1023, vita in voluntate tua, non nostra, Et quamquam haec iamiam commemorata: pro uno forsan exolvendo sufficiant nodo, adhuc tamen implicamur, Nam fateor quidem cogitationem illam: de qua in textu: deo artifice et opifice factam dubito, tamen si liceat dicere eam pium facere, quoniam scriptum esse legimus, Ego sum qui deleo iniquitates tuas1024, quas si deus delet proinde alius nemo, Ipse est qui per Esaiam dixit. Si fuerint peccata vestra sicut foenicium, ut nivem dealbabo1025, ergo nos non facimus/ ita ad propositum/ ipse est qui iustificat impium, ipse est deus noster, qui pium facit, ergo nostra cogitatio non facit nos pios, ad hoc facit Apostolicum testimonium: Dei sumus factura in Christo Iesu: in bonis operibus que preparavit deus cum illis ambulemus1026, ‖ [G4v] vel ut Erasmus noster legit, Ipsius sumus figmentum, conditi in Christo Ihesu ad bona opera: quae praeparavit deus ut ⟨in⟩ eis ambularemus1027, patet ergo pietatem ad deum pertinere, et ob id quod cogitatione nostra fieri non potest, proxime gustatis: adcurrit illud. Si non lavero te: non habebis partem mecum1028, a simili est consequens, quod cogitationes nostrae non faciunt nos pios, super est igitur ut vel falsum sit quod cogitationem hominem pium facere scripsit/ vel habemus nodum dissolvendum. Paucis advertite, quedam nos de misericordia dei facturos, que nostris viribus nullo modo faceremus, quando autem deus operatur in nobis, et non in vacuum eius gratiam recipimus operamur, et facere secundum scripturas dicimur, auctoritas illa nos ingeniose hoc docet, ut patet. Non vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis.1029 Ecce primus sermo dicit. Nos non esse: qui divina loquimur et sapimus. Secundus autem dicit spiritum sanctum in nobis loqui, propterea nos non possumus ex nobis divina salubriter sapere: aut dei testimonium perhibere. Verum quando Spiritus sanctus nobis perhibet testimonium1030, nos perhibemus: hoc est quod dixit, qui loquitur in vobis spiritus patris vestri1031, per solam ideo gratiam, vel dei misericordiam, secundum deum cognoscimus testificamurque etc. quod alias nobis hominibus esset impossibile per gratiam dei fit possibile, quod erat asperum, fit planum1032, hoc concludimus per Ezechielem, qui dicit, Ego faciam vos facere.1033 Est ideoque verum quod nostra cogitatio nos facit pios, hoc est illa cogitatio de qua supra diximus, quam deus inspiravit, facit pium, et deus est qui facit pium, qui facit et creat nos in bonis operibus, itaque scriptura nos dicit facere, quando per charitatem: quae diffusa est in nobis per S'piritum' S'anctum'1034 facimus, quando ipse facit nos facere: et in hoc magna dei misericordia commendatur, quod sua dona, nostra facit, et quod sua que nostra fecit/ nos facere per scripturas asseveravit, quodque sua, que nostra efficit coronare dignatur. hoc Christus post lotionem exemplo humilitatis docuit, dicens. Exemplum dedi vobis ut quemadmodum ego feci, ita et vos faciatis.1036 Sed quid est quod facturos precepit? Debetis et vos alter alterius pedes lavare,1037 precipit nobis invicem pedes lavare, qui tamen predixit, Si non lavero1038: ut sit verum, nisi Christus laverit non lavantur sordes. Nec nos alter alterius pedes lavamus ‖ [H1r] nisi Christus per nos laverit, Nostrum est donante Deo ministerium charitatis et humilitatis adhibere, illius exaudire, ac ab omni peccatorum contaminatione mundari per Christum et in Christo, hoc est quod ait Apostolus. Si omnia sacramenta habuero charitatem autem non habeam, nihil sum. Si linguis angelorum loquar, charitatem autem non habeam factus sum velut cymbalum tinniens: Charitas dei omnia suffert. omnia credit, omnia sperat.1039 Cui consequens est, charitatem dei utiliter operari. per ista iam nolo ambagiosam questiunculam de vi sacramentorum dissolvisse suo loco aptius explicandam. Dico autem quod hoc modo procedunt sequentes auctoritates, date eleemosinam et ecce omnia munda erunt vobis1040: et ignem ardentem extinguit aqua. peccatis resistit elemosina1041 etc. et illa Aug'ustini' de perfecti'one' iusti'tiae' Munda oratio: mundat peccata1042, que omnia intelligo: si deo operante in nobis facimus si charitate acti fuerimus, identidem de cogitatione quam deus inspiravit dicimus. affirmantes tamen deum facere hominem pium, non opus nostrum, inquantum nostrum, sed inquantum suum, deo enim totum tribuimus, cum nonfz sit volentis, nec currentis, sed dei miserentis.1043 Hoc modo dixit Aug'ustinus' de dei civ'itate' li. x. c. xxii. quod peccatorum purgatio non fit nostra virtute, sed divina indulgentia.1044 Deus enim nobis donavit misericordiam secundum illud tu es misericordia mea1045. et illud ego sum qui facio misericordiamga in terra1046, ergo eleemosinam veram deo miserante facimus/ deo donante. deo inspirante. deo infundente. deo operante. qua propter si mundat sordes, Dei est, non opus nostrum. ita de cogitatione senciendum que pium facere dicunt, vel si placet ipsa cogitatio, Deinde in textu: pietas est. et pium facit sicut iusticia iustum. intelligendo tamen secundum ea quae de Civi'tate' dei li. ii. c. xxix. a1047 et li. x. c. xxii.1048 simul scripsit.

In textu pietatem etc. Hanc graeci ευσεβειαν, vel expressius et plenius θεοσεβειαν vocant, ita August'inus' in epist'ola' xxix. M. que est liber de senten'tia' Iacob'i' in c. viii. scripsit1049, Qui de civita'te' dei li. x. c. i. ait quod servitus dei nuncupata est grece λατρεια vel θρησχεια hoc est religio, vel quem nos cultum dei. illi θεοσεβειαν appellent, si tantummodo ‖ [H1v] cultus dicatur. non soli Deo deberi videtur: Dicimur enim colere homines: quos honorificatione: vel recordatione: vel presentia frequentamus, Nec solum ea: quibus nos religiosa humilitate subiicimus. sed quedam etiam. quae subiecta sunt nobis, coli perhibentur, Nam ex hoc verbo. agricole et coloni incolae vocantur, et ipsos deos. non ob aliud appellent caelicolas: nisi quod caelum colant, non utique venerando sed inhabitando. sic colonos ab incolendogb. ideoque quod cultus aliarum rerum dicitur. latine uno verbo cultus deo debitus significarigc non potest, Ipsa quoque religio quamvis distinctius dei cultum significare videatur, tamen quia latina loquendi consuetudine quibuscunque necessitudinibus dicitur exhibenda religio. fidenter dicere non valeamus. religionem non esse dei cultum. pietas quoque proprie dei cultus intelligi solet. hoc tamen et erga parentes officiose haberi dicitur. unde in quibusdam scripturarum locis, ut distinctio certiorum appareret. non ευσεβειαn quod ex bono cultu: Sed de θεοσεβειαν quod ex dei cultu: compositum resonat. dicere maluerunt. utrum/ libet autem horum nos uno verbo enunctiare1050 nequimus, Nolo etiam vos celare: quod multa de divino cultu: usurpata sunt, que honoribus deferuntur humanis. sive nimia humilitate, sive adulatione pestifera, ita tamen: ut quibus ea deferuntur. homines haberentur. qui dicuntur colendi venerandi et in extremo adorandi⟨/⟩ Aug'ustinus' eo'dem' li. x. de dei civi'tate' c⟨.⟩ iiii in fine1051. meo iudicio Scholastici in deferendis honoribus. tum hominibus tum sanctis. tum reliquiis nimium doctiores: diligenciores: curiosiores fuere⟨.⟩ Nam tametsi invisibili deo. optima et invisibilia. pure mentis et bone voluntatis officia congruant, visibilia tamen sacrificia illorum sunt signa. quemadmodum verba significantia vel sonantia rerum sunt signa Aug'ustinus' eo'dem' li: c. xix.1052 Bonum et saluberrimum esset si dei populus plane doceretur. venerunt Scholasticige ad illam dubitationem an asellus domini sit latria hoc est dei cultu. colendus, et decidit ille frater qui excerpserit Capreolum: quod latria. verba eius haec sunt. Asellus autem ille ut coniunctus Christo latria esset adoran‖[H2r]dus, divisus hiperdulia1053: miror scribas iudeorum hoc ignorasse nesciisseque populum clamantem benedictus qui venit in nomine domini1054: ut potius vociferassent, Benedictus Asinus qui portat Christum qui venit in nomine domini, sed movet consortes et questionis mute decisores. quod aliqui straverunt vestimenta sub pedes Asini et quod discipuli asino, imposuerunt vestimenta non autem Christo, Non est mirum quod similia, fingunt cum homines pestifera adulatione faciant deos ut illos beant quando volunt, quando nolunt. cacodaemones. hec tamen nolo dixisse animo iniuriandi, molior in eum offensos, sed miror sine scriptura talia eum scribere presumpsisse, Nam iuxta eius decretum, latria essent foemuralia calcearia Christi colenda. Hoc tacere: etiam si liceret, non valeo, quod Thomisticae adorationes et cultus sanctorum, nisi Gabrielem Bielum docentem admiscueris et valde crudae, hocdico cum supportatione, et quod Magistri nostri eximii, hoc est scholastici. iii. d. ix.1055 multas struunt rixas, sine sacris scripturis audacter determinantes, per ista non eo inficias, reliquias sanctorum ipsosque sanctos esse colendos, modo si ita colantur ut coli velint. Capreolus facit ex ligno crucis et Christo unum totale adorationis gfobiectum osgf1056: quae lubenter posthabeo. Redeundo moneo vos legittime adorationis, hoc est, quae est secundum legem dei, orantes ut dominus dirigat gressus secundum verbum suum: ne altum sapiatis, ne nimium humiles, hoc est ignorantes, pyratae sitis honorum dei: transferentes a Deo debitumgg ad aliquem sanctorum honorem, non modo indebitum, sed illicitum, sed et sanctis offensam atque spolium pro honore exhibeatis: absit: absit adulationis pestilentissimus morbus. Eant questus pecuniarii, dispereant animarum deceptores. Mihi autem adherere deo bonum est.1057

Quoniam in hanc provinciam traiecimus, opere praecium est aliqua ex Aug'ustino' proferre, Videndum ac disserendum etenim est, Utrum beati velint etiam sibi a nobis ‖ [H2v] religionem pietatemque servari, an tantum deo, qui etiam noster est, an placeat eis ut sacra faciamus, vel aliqua nostra seu nosmetipsos religionis ritibus consecremus.1058 de civi'tate' dei li: x. c. i. et c. xvii. ad fi'nem'1059 c. xviii.1060 Quecumque enim immortalis potestas quantalibet virtute predita: si nos diligit sicut seipsam: ei nos vult esse subditos, ut beati simus, cui et ipsa subdita, beata est. Si ergo non colit deum: misera est. Si autem colit deum, non vult se coli pro deo, Illi enim potius divinae sententiae suffragatur, Sacrificans diis eradicabitur nisi domino soli1061, Nam ut alia nunc taceam quae ad religionis obsequium: quo colitur deus: pertinent, sacrificium certe, nullus hominum est qui audeat dicere, deberi: nisi domino soli. Quis enim sacrificandum censuit, nisi ei, quem deum aut scivit, aut putavit: aut finxit, eodem li: x. c. iiii.1062 Nolunt beati nos sibi sacrificare, sed ei cuius et ipsi nobiscum sese sacrificium esse noverunt, eo'dem' li: x. c. vii.1063 Non alteri visibile sacrificium afferendum esse noverimus, quam illi cuius in cordibus nostris invisibile sacrificium esse debemus, tunc favent nobis beati: et congaudent. Si autem illis sacrificia exhibere voluerimus, non libenter accipiunt, enimvero cum ad homines ita mittuntur: ut eorum presentia senciatur, vetant nos apertissime. Sunt de his in literis sanctis exempla. Putaverunt quidam angelis honorem deferendum vel adorando vel sacrificando: qui debetur deo, prohibiti: iussique sunt, hec ei deferre: cui uni fas esse noverunt.1064 cecidit Ioannes ut adoraret, angelus repressit eum, cum ait. Cave ne feceris conservus tuus fratrum tuorum habencium testimonium Iesu: Deum adora.1065 Paulus et Barnabas se quoque velut deos honorari vetuerunt1066⟨,⟩ epistola xlix. in solu'tione' q'uestionis' iii. c. d.1067 et dic'to' li. x. c. xix.1068 Dominum deum tuum adorabis et illi soli servies. Deu. vi.1069 verum sacrificium est omne opus quod agitur, ut sancta societate inhereamus deo: relatum ad illum, a quo veraciter beati esse possimus: eo'dem' li. x. c. vi1070⟨,⟩ in quo c'apitulo' multa sacrificiorum genera commemorat: si legeris cum c. v. et c. iiii. in princi'pio': Nam homo inquantum moritur mundo vivitque deo, sacrificium dicitur. Corpus quoque nostrum, si per temperantiam, propter deum castigamus sacrificium est. per Apostolum. Ut exhibeatis corpora vestra hostiam vivam etc.1071 Quod si corpusgh, cum eius usus ad deum refertur: sacrificium est, quanto magis anima ipsa: cum se refert ad deum sit sacrificium, vera sacrificia opera sunt miseri‖[H3r]cordiae quae in deum: sive in nosipsos: sive in proximos: referuntur, Universale sacrificium est congregatio societasque sanctorum, hanc obtulit sacerdos magnus, in hac oblatus est Christus per passionem suam pro nobis, ut tanti capitis corpus essemus secundum servi formam, est igitur et ipse sacrificium.1072 Sacrifitium visibile est invisibilis sacrificii sacramentum id est signum sacrum, illud quod ab hominibus appellatur sacrificium: signum est veri sacrificii.1073 Summum verumque sacrifitium est Christus qui (in forma dei sacrificium sumit) in forma autem servi sacrificium maluit esse quam sumere, Ne vel hac occasione quisquam existimaret cuilibet sacrificandum creaturae: hoc legant Scholastici et decoquant: per hoc et sacerdos est, ipse offerens, ipse oblatio, ipse corporis sui caput, et ecclesia ipsius capitis corpus, in ipsa per ipsum. et ipse per ipsam suetus est Christus offerri, de civi'tate' dei li. x. c. xx.1074 Christus sacerdos secundum spiritum. hostia secundum carnem Aug'ustinus' de tempore s. cxxx b1075 que faciunt pro explicatione tex'tus' nostri in versi'culo': Unde et in ipso et singulari sacrifitio: patet etiam quod uni deo sacrificandum est, et quod illis angelis credendum est, qui non sibi ipsis, sed deo communi et uni sacrificari precipiunt, nec illis adsentire bona debet anima, qui aiunt et docent, sacrificandum esse pluribus diis vel beatis. Sed illis adherendum doctoribus, qui docent universali deo sacrificandum, de Civita'te' dei li: x. c. xvi.1076 Per ista sit enodata questiuncula de cultu sanctorum, quod eis videlicet non esse sacrificandum, et quod latria vel theosebia. idest dei cultus soli deo, ergo nulli sanctorum, nulli denique creaturarum est exhibendus.

Quod autem festa celebramus sanctorum, non obstat huiusmodi ritus nostrae sententiae, ipse enim orationes quas Ecclesia effundit, instruunt simul et cultum debitum et quod deum in sanctis laudamus1077, hoc scio ignorare scholasticos videlicet quid sit deum in sanctis colere. Si autem tam diligentes fuissent in dei verbo quod in libris scriptum habemus. Si illa sedulitate et vigiliis legi dei ediscendae invigilassent, quibus ad naturales syllogismos, item in creaturarum cultu incubuerunt, curassent etiam ut verbum dei, lex dei, Biblia, et libri sancti vestirentur purpura, includerentur capsulis aureis ‖ [H3v] et argenteis. Sed magis insedit eis cura attollendorum vestimentorum et calceorum dei, quam dei verba: magis honorantibus vestes, calceos, terras: ac pugillares sanctorum, quam eorum literas et libros, quos tanquam liberos ediderunt, quibus nobiscum mortui loquuntur, quibus nos sancti erudiunt, ob id merito nobis ignoti sunt facti. Si populus Dei tantis illicimentis ad Pauli epistolas evocaretur, sicut ad eius Barbam, que tanquam superflua abrasa fuit trahitur, multo nobis esset notior Apostolus, multo nobis esset clementior ad intercedendum, magis strenuusgi, ad obtinendum instancior. Sed quia mentam et rutam decimamus, graviora vero atque utiliora magisque necessaria negligimus1078, factus est cibus scripturarum quotidianus, asper ac molestus, At coniicio non defuturosgj qui eam sunt sequentiam illaturi. Ergo sancti non sunt colendi? absit, parentes infirmitatis colimus, quamobrem negligeremus parentes animae? asseveravi autem ita uni incumbendum: ut nec utiliora transeamus velut neglecta. Verum quot sunt qui ignoranter plus ledunt sanctos quam placant? quot? qui deo: suum cultum furantur, et sacrificant (ut ita dicam) cum Dei lachrymis, hoc est ira divina. quot sunt? qui non pascuntur dei verbo, sed veneno conficiuntur.

Hic sencio, Cum omnium doctiss'imo' nostro Erasmo, quod libri sanctorum nequaquam sunt minoris existimandi: quam eorum vestes sudaria et reliqua id generis, verba eruditiss'imi' sunt Erasmi. Calceos sanctorum et sudariola mucco sordentia exosculamur, et eorundem libros sanctissimos et efficacissimas divorum reliquias, neglectas iacere patimur, Tuniculam aut indusiolum divi: aureis gemmatisque thoris reponimus, et libros ab illis elaboratos: in quibus id quod illorum fuit optimum nobis adhuc vivit spiratque, cymicibus, tineis impune rodendos reliquimus1079, hanc reprehensionem et sententiam interlegendum satis declarabo, sufficiat nobis hoc quod Aug'ustinus' scripsit de civi'tate' dei li: x. c. xvii.1080

Equidem sancti sunt colendi, ita de eccle'siasticis' dog'matibus' c. lxxiii. legimus, Sanctorum corpora et precipue beatorum martyrum reliquias, ac si Christi membra syncerissime honoranda, et basilicas eorumgk nominibus appellatas veluti loca sancta divino ‖ [H4r] cultui mancipata affectu piissimo adeundas credimus. Si quis contra hanc sententiam venerit, non Christianus, sed Eunomianus et vigilancianus creditur1081, colimus tamen sicut sanctificatos, non sanctificantes, sicut iustificatos non iustificantes. Insuper sicut animus magis amandus quam corpus,1082 ita non desunt reliquiarum testimonia ut obstringant nos multifariam eas colere et venerari, non confuse, sed distincte.

Illi autem dissentio, quod aiunt asinum Domini ut Christo coniunctum adorandum latria, Quippe ita coniunctum nec legimus nec concredere audemus, quod dei cultus sibi afferi possit.1083 Existimo namque sanctos et angelos beatos Deo coniunctiores esse, quam asinum cui dominus insedit, quam tunica qua vestitus fuit. Nec enim legimus, Asinus (cui insedet dominus) unus est cum eo sicut de homine sancto scriptum habemus, qui adheret deo unius esse spiritus cum illo, Nec videmus dixisse iumentis, Si portabitis me amici mei estis: quod iustis, hic degentibus dictum est. Quamquam et homo pecus dei esse possit. Iuxta illud⟨:⟩ Nosgl autem populus eius et oves pascuae eius.1084 Et iuxtagm Aug'ustinum' Foelix asinus: allegorice homo: cui insidet Christus quem cohibet Christus, quem frenat, quem dirigit: quem pascit, quia ille Asinus iustus est:1085 cuius os meditabitur sapientiam: et lingua eius loquetur iusticiam: lex dei eius in corde ipsius.1086 Si separemus Asinum a Christo, ait ille frater, tunc hyperdulia colimus, et adiecit sine assertione, sed optime, Nam sequeretur quod idem cultus et honor ei exhiberi posset mortuo in reliquiis, qui beate virgini affertur, qui angelis, est enim secundum eas hyperdulia: cultus optimae et supremae creaturarum prebendus.1087 Cui et illud absurdum consequens esset, creatura irrationalis, quae dei templum esse nequit, a Deo seiuncta, posset pariter coli: sicut rationalis creatura, in qua ac si in templo suo vivo habitat, deus, cui iugiter insidet et coniungitur in quo est deus omnia in omnibus: haec iterum repetivi, ne vulgus confictis fraterculorum fabellis adsenciatur, ne illis credens plus quam veritati Deum magis provocet quam colat. Si asinus ille viveret forsan tantis prestigiis gravatus: tandem se perniciose ita coli, sicut Asina Baalam retineretur, reclamaret, redargueret eosque refelleret.1088 De cultu sanctorum quem nonnulli item sinistre in precandis eis habent paulopost tractabimus.

‖ [H4v] In tex'tu' Dei cultus etc. Signa albo lapillo, quod dei cultus in eo maxime constitutus est, ut anima deo non sit ingrata, hic cultus dei, est pietas, est sapientia, est timor dei, ut satisfaciam textui: repeto quem Aug'ustinus' allegat tex'tum' patientiss'imi' Iob inquientis, Ecce pietas est sapientia1089, vidi, legi et relegi illum tex'tum' ad literam autem legere hoc nequivi, scio autem scriptum sub hoc sacro, Ecce timor domini ipsa est sapientia, ita sonat tex'tus' iuxta lecturam Grego'rii' in Iob li: xix. c. vii.1090 iuxta denique commentaria incerti authoris, olim Hieronymo1091 adscripta, Nec Aug'ustinum', usquegn ad fi'nem' tex'tus' c. xxviii. emedullantem comperi1092, Nihilominus ita citasse credendus est, quoniam de gratia no'vi' testa'menti' c. xviii. vel in epistola cxx. x, eum locum cum verbis continuo anteiectis inducit, dixit, ait homini, Ecce pietas est sapientia, liquet idcirco secundum Aug'ustini' sententiam, quod timor domini castus permanens in saeculum saeculi, est pietas, est illa sapientia, nam premisit de timore illo casto, Qui timetis dominum laudate eum1093, quis veraciter laudat, nisi qui synceriter amat. porro pietas cultus dei est, qui nec colitur nisi amando: ac per hoc videlicet quod pietas est sapientia, sapientia est charitas dei.1095 Deinde rursus de timore, qui laudat dominum, prosequitur. Proinde liquet pietatem esse timorem castum1096, qui deum laudat, qui deo non est ingratus, qui est sapientia illa de qua Iob .c. xxviii.1097 et Hie'remias' c. ix. qua scimus, quia deus est dominus qui facit misericordiam et iudicium et iusticiam in terra1098, haec enim placet Deo, qua scimus que a deo nobis donantur, qua fatemur nos accepisse, et habere nihil quod non acceperimus, et in hoc gloriamur, sic tamen ut in domino.1099 Haud iniuste dei cultus dicitur pietas, Pietas merito est sapientia illa, que trahitur de occultis. De luce illa inaccessibili1100, sed trahitur, quoniam nemo venit ad Christum nisi tractus a patre1101, trahit pater, et trahitur sapientia, trahit pater aperiendo os nostrum, trahitur sapientia illa, quia os meum aperui et attraxi spiritum.1102 Quem? non huius mundi, sed dei, ut sciamus. Sed quid? quod nobis a Deo donatum est, ut sciamus, quia Deus est dominus a quo omne consilium rectum, omnia sancta desyderia, et iusta sunt opera, qui dat pacem, qui corda nostra suis dedicat mandatis, quemad‖[I1r]modumgo Ecclesia in collecta pro pace orat1103, et auctoritati Hieremie consonat. Ecclesia illa sancta deum suo cultu Domi'nica' iiii. post Trini'tatis' Veneratur, cum dicit. Protector in te sperantium, sine quo nihil est validum, ergo nos infirmi: tu fortis, nihil sanctum1104 (ergo omnia nostra iniusta: conspurcata: prophanata sunt) multiplica super nos misericordiam tuam (quia domine tu docuisti te facturum in terra misericordiam) ut te rectore, Nam quando nos regimus nos, aberramus, oscitabundi et precipites collabimur, Igitur ut te rectore: te duce transeamus per bona temporalia, ergo ex nobis: hoc est nostris voluntatibus, non transimus pergp temporalia: Verum haeremus in eis, implicamur, involvimur, sauciamur, necamur, fac nos ergo transire, quia sine temporalibus transire non possumus, te rectore te duce ergo, Equidem nisi regas, effrenes, sine te sumus: sicut equus et mulus in quibus non est intellectus1105, sicut ferae sine frenis, sed non est satis, regi nos per te ut transeamus, oportet deum ducem habere, qualem? qui infirmitati nostrae dat fortitudinem facere virtutem1106, transeamus per temporalia. ut non amittamus aeternagq bona1107, quae sunt illa aeterna bona, Servire deo, obtemperare deo, sed ita, ut et corpore, quod iam peccato servit, quod carnale est, quod repugnatgr, absorpta morte in victoria1108, obediamus, ut sit ille omnia in omnibus1109, haec exempli causa dixi, ut studiosi discerent colere deum, simul et intelligere quid sit pietas, pietas gratis deum amat, Aug'ustinus' ps cviii. b1110: et de tempore, ser. ccxxxiiii.gs1111 Pietas deum pura mente colit, Ad fratres in here'mo' sermo: xxiiii c:1112 Bern'hardus' sermo: xxxv. in parvis.1113 Hila'rius' ps i.1114

In tex'tu' In verissimo et singulari sacrificio etc. Dicit quod in celebratione missarum (ut inquimus) adiuvemur agere gratias domino, ne deo simus ingrati, Duo mihi videor videre quae non sunt spernenda, Alterum quod licet libros (ut dicimus) missales (ex quibus deo singulare sacrificium missarum, et legimus et sacrificamus) pro affirmatione seu constructione nostrarum sentenciarum potissime catholicarum proferre ad refellendumgt gratiae dei adversarios, nec illud testimoniorum genus velut vulgare, atque palustrae, contemptui est habendum identidemgu cum orationibus: quas ecclesia cottidie profundit, ‖ [I1v] sentiendum, videlicet quod eas pro nostrarum sententiarum astructione citare licet et expedit de pecca'torum' meri'tis' li: ii. c. v. et vi.1115 cum allegatis nostris, ita in posterioribus fecimus conclusionibus1116, Nec inconsulto, turpe existimantes esse nobis, iugiter in orationibus versari et eas nos ignorare. Proinde conciliabulo illi privato contra nos inito per alium respondemus. Si malo nos iudicio et perverso agitari censere non cessant, iudicent libros, tam missarum quam orationum: tum ecclesiasticorum, quos si nobiscum desipere compererint, decernant in primis oportet, si modo iudices haberi se velint: eos et erroneos et haereticos esse atque concremandos. Subinde nobis liberum erit vel cineres sanctorum librorum sequi: vel incolumitatem (sanctos libros sicut adversarii condemnantes) huius infirmi corporis curare. Sunt autem duplices orationes: quedam universalis Ecclesiae: et ille sunt optimae ac divinae legi dei verbo consonantissimae. Rursus quedam sunt editae mandato quorundam episcoporum, qui quandoque id ius faciendarum collectarum seu orationum, Scholasticis theologis, aut illis hominibus qui non dei sed suas traditiones sequuntur, delegavere. quedam illarum ita sunt supersticiosae et dei verbo dissonae, quod tanquam lutum caeteras sanctas orationes conspurcantes et contaminantes abstergi deberent et aboleri, Nec merentur execrationes minus quam orationes dici, Cuiusmodi sunt ille que in sanctis spem collocant, et ita temporalia deposcunt, ut sanitatem spiritus principio et medio et fine suo oblitae sint. Non esset abs re si castigatio apponeretur, quippe dissociandae sunt sanctae a prophanis orationibus, has nec admittimus secius quam ad refutandum eos qui eis utuntur.

Nunc ad alterum videlicet ad intellectum huius. gratias agamus d'omino' Deo nostro1117: imus, Sacerdotes in omnibus prefationibus novum hoc canticum vel legunt vel canunt, Sursum corda, admonentes nos corda: hoc est voluntates nostras habere sursum ad deum, a quo omne donum perfectum descendit, tanquam dicerent. Sperate in deo: omnis congregatio populi: effundite coram illo corda vestra. Deus adiutor noster in aeternum1118: In deo salutare meum et gloria mea. Deus auxilii mei et spes mea in deo ‖ [I2r] gw est, David in principio canit. Nonne deo subiecta erit anima mea, ab ipso salutare meum.1119 Subiicere deo animam, est cor sursum habere, est deo cor effundere, non intra se continere, iactare quoque in domino curam suam. Hila'rius' ps lxi. ait. Effundendus est coram deo omnis affectus: ut nihil de nobismetipsis fiduciae sit, sed ut per eum: ante quem, nos effundimus pro peccato, adiuvemur.1120 cui consonat Aug'ustinus' eo'dem' ps litera N. Querens deum meum: effudi super me animam meam, ut illum attingerem, in me non remansi1121, hoc est cor habere sursum, effundere deo animam, illi dicere, tu es deus meus, spes mea, auxilium meum, fortitudo mea1122, salus mea1123, virtus mea1124, et tu mihi omnia es, ego mihi nihil sum. Populus admonitus ut cor ad deum attollat, Respondet, Habemus ad dominum1125: vel ut nonnulli legunt habemus a domino, hoc est cor habere sursum, nobis vilescere et displicere, in deum autem synceram spem transferregx, ab illo omnia bona postulare, nostram infirmitatem fateri, habemus a domino, non a nobis, Sed quare? quia sancta est confessio, scientia est fidei, ergo hoc donum habemus a domino. Nihil etenim habemus quod non recepimus1126, Illi autem qui respondent habemus ad dominum, per verba sacerdotum instruuntur illam scientiam et confessionem eis contigisse a domino, Aiunt enim populo. Gratias agamus domino deo nostro, eoipso quod domino deo gratias agimus: fatemur nos eam habere dei munere seu dono, nec gloriamur de hoc munere tanquam non receperimus, sed libere dicimus, gratias agamus domino, gloriamur in domino,1127 qui dedit nobis ut cor sursum porrectum habeamus, non sumus ingrati, gratias agimus deo qui nobis dedit, non nobis tribuimus sed illi, hoc est quod Chorus adiungit, dignum et iustum est.

In tex'tu' Erit autem ingrata etc. Si quod illi ex deo est, sibi tribuerit, sensus est⟨:⟩ anima erit ingrata, si adscripserit sibi illud quod ex deo habet, huc oculos vertant, qui dicunt, ego meis laboribus, has opes, illas merces, istas artes nactus sum, Ego cras lectionem legam, nam reprehensibilis est illa locutio ‖ [I2v] et hominis ingrati sermo, Melius simplices, qui a se, ad deum omnem transferunt facultatem, aiunt, Si deus voluerit, cras id negocii tractabo, vineas culturus, aedesve structurus Deo volente legam, item dominus deus largitor omnium bonorum, opes, sanitatem, robora et studia concessit. Quamquam illa prima fronte puerilia videantur, tamen cum superba potissimum inter doctos locutio crebrescat, et Hier'onymus' illud locutionis genus adversus Pelagium triverit1128, non est abs re. ut hereseos morbo medeamur. Cum hereticum interficiat, qui esse hereticum patitur, et contra Haereticorum correptorum, vivificator sit, conserendae sunt manus/ ut haeresi morientes catholice fidei vivant, Quod si non paciantur, saltem illud nobis concedant, eos crimini ingratitudinis morituros. ut virtuti gratitudinis convivant Causam ipsam crimenque non personas mordebimus. Audi igitur tu ingrate, imo sacrilege, semper nobis auxilium dei necessarium fore, audi Apostolum predicantem, Sive manducatis sive bibitis, sive aliud quid agitis, omnia in nomine domini agite.1129 Et illud Iacobi. Ecce nunc qui dicitis hodie aut cras ibimus in illam civitatem, et faciemus ibi quidem annum, et mercabimur et lucrum faciemus, qui ignoratis quid erit in crastinum1130, haec irrisio satis superborum impudentiam servaret, sed non desunt qui strophis veritatis testimonium eludere conantur, idcirco planius retundit per sequentia superbae locutionis genus. Subieci post pauca: pro eo quod debeatis dicere. Si dominus voluerit et vixerimus, faciemus hoc aut illud1131, Quo verbo manifestius superbiae arcentur illorum qui iniuriam sibi fieri putant, et destrui liberi ar'bitrii' potestatem, si ad deum semper authorem recurramus, Si ex illius pendemus voluntate, et dicamus. Oculi mei semper ad dominum1132 (Hiero'nymus' ad Ctesiphontem adversus Pelagianos col: iiii. a)1133 Iterum audiant Apostolum qui ait. Spero autem in domino Iesu, me Timotheum brevi missurum vobis, qui post paucula subiunxit. Hunc igitur spero me missurum, ubi videro mea negotia. Confido autem in domino, quod ipse brevi venturus sim1134, qui eos simplices deo volente, deo annuente: deo concedente in omnibus suis dicunt operibus faciundis, rident, quid agunt? nisi quod apostolicum praeceptorem, doctorem nostrum, contem‖[I3r]nunt, ille enim dum sperasset se missurum Timotheum in domino Iesu speravit, n'on'gy arbitrii libertati se suae credidit. Qui subiecit confidogz, incertus de sua fuit potestate. Idem Apostolus a iudeis Ephesi agentibus rogatus, ut ampliori tempore maneret, non annuit: sed dixit. iterum revertar ad vos deo volente.1135 Cur interposuit dei voluntatem, nisi ut doceret in manu dei esse et nos et sermones nostros1136, volvamus super dominum opera nostra, ut sciremus tunc cogitationem nostram confirmari, quando omne quod agimus quasi super stabilem et solidissimam petram domini adiutorio devolvimus eique cuncta reputamus Hieronymo vel authore vel prolatore tercio dialogorum libro adversus Pelagianos.1137 Impie agunt qui in cogitationibus suis confidunt1138, quales sunt, qui absolute se sua opera facturos: non praeposita dei voluntate, iactitant, Pii autem sunt: pieque agunt: qui discunt de sua omnino industria: magis autem de suis diffidere meritis: et soli divinae sese protectioni committere. Bernh'ardus': sermo: ii. col: iii. in solemni Apostolorum Petri et Pauli.1139 Pii de se non praesumunt, sed in deo perfecte confidunt, in deo secure et fiducialiter agunt. idem sermo: xi. in parvis1140, recte ingratus et impius est qui sibi tribuit, quod deo largitore accepit/ aut accepturus est. iuste impium et idolatram eum qui creaturam plusquam creatorem colit, qui creaturae plusquam deo servit, appellat Bernh'ardus' in epistola cvii. col: xxxxvi.1141 et Gre'gorius' in Iob ca: ix. li: ix. c. i: Cum deo inquit contendit, qui non deo, sed sibi virtutem arrogat.1142 Predictis adde Ambro'sium' de Cain et Abel li: i. ca: vii.1143

In tex'tu' precipue, quae iusticiam. legas sic textum. precipue illa anima est deo ingrata, que sibi iustitiam tribuerit, Cuius operibus tanquam a semetipsa et sibimet partis, tanquam de his que sunt proprie bona: bonorum, quasi sapienter inflatur. que scilicet de illis proprie bonis tanquam suis viribus quesitis tumescit anima precipue est ingrata, hecha ante omnia magisque ea anima est deo ingrata quae sibi ipsi spiritalia bona, quam que corporalia et mentis bona quae etiam scelerati solent habere. cuius generis sunt, diviciae, membrorum forma, eloquentia, ingenii acrimonia, memoriae tenacitas etc. his similia, sibi tribuit. Peccat quidem utraque, sed gravius ea peccat anima, que bona bonorum que proprie sunt bona ‖ [I3v] vendicat sueque facultati deputat, nec est alia peccati immunis anima, quae vulgaria et communia vel interna animi, vel externa corporis ad authorem largitoremque cunctorum non revolvit.

Circa praemissa, sit haec conclusio. Bona temporalia sive corporis sive animi, et omnia ea que tam sceleratis quam piis communiter conceduntur, a solo deo petenda sunt, Nam ingrata est omnis anima deo, que bona huiuscemodi deo non reputat, idcirco ab eo solo petere debet, cui si non reputat est ingrata, parum profecto nobis esset, quod huiusmodi bona a deo petere deberemus, nisi adiiceremus a solo deo postulanda esse, arg'umentum' dicti Aug'ustini' ps lxvi. b. ubi et ait, Sine causa ista petuntur ab hominibus vel daemonibus, quecumque bona, inimici dei accipiunt, ab illo accipiunt, cumque ab aliis petunt et accipiunt, a deo accipiunt, nescientes, ita ea cum angelis tribuunt, non habent nisi ab illo, penes quem est potestas omnium, ideoque unusquisque cum terrena ista desyderat, non nisi ab illo desyderet, qui est fons omnium bonorum creator et recreator universorum1144, Ipse enim facit solem suum oriri super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos.1145 Non ait angelus. Petrus, homo, vel daemon facit solem suum oriri, Sed⟨:⟩ pater vester qui est in celis,1146 sed et ille cuius est sol quem oriri facit, Non putetis fratres quod aliquis illa dare possit, nisi solus deus. Aug'ustinus' ps. xxxv. g.1147 Ambro'sius' de vo'catione' om'nium' gen'tium' li: ii. c. iii. f.1148 et Bernh'ardus' in ser: vi. c. de dedica'tione' eccle'siae'1149 ita preiectam inferunt auctoritatem. Deus homines et iumenta salvat, non angelus, non daemon, non homo, non mathematicus, non sortilegus, sed deus. Aug'ustinus' ps xxxv. N.1150 et de gra'tia' no'vi' testa'menti' xxx.1151 peccat qui ab alio quam deo petit temporalia. Aug'ustinus' eo'dem' ps. xxxv. h.1152 Adde Bern'hardum' de diligendo deo c. i. col: i. in fi'ne'1153 et col: iii. in prin'cipio' per illud ps cxxxv. Qui dat escam omni carni1154, qui docet hominem scientiam1155 et de diligen'do' deo .c. iiii. Aperis tu manum tuam et imples omne animal.1156 Dei sunt omnia profecto bona, sed et terrena. Aug'ustinus' ps lxii. o.1157 Omnia temporalia deus dat. Idem ps. cxx m.1158 et ps lxxxv. o.1159 de orando deo .c. vi. et xiiii.1160 Et in orat'ione' domi'nica'⟨,⟩ vers'iculo'⟨:⟩ panem nostrum cottidianum1161, secundum unum intellectum accipiendo panem corporalem, ille a solo deo expetendus est, ‖ [I4r] de sermo'ne' do'mini' in mon'te' li: ii. h.1162 clarius. ser: clxxxii: de tempore col: iii. f.1163 et homelia xlii. col: ii.1164 postmodum, Non dico qua instancia, quibus nervis, sed a quo petendus sit cottidianus panis, nolo ego destruere ea que Aug'ustinus' de bo'no' perseve'rantiae' c. iiii1165 de verbis do'mini' in evangelio secundum Luc'am' ser: xxviii1166, et aliis locis preallegatis in oratione Do'minica' optime. et Cassia'nus' col'laciones' ix: c. xxi et xxiiii.1167 disseruere, sed assevero temporalem panem a solo deo, non ab angelis, non ab aliqua creaturarum rogandum esse, et id genus reliqua, que ad vitam aeternam non sunt necessaria. Deus enim dat, dominus auffert1168, eius est dare, nostrum est: solum eum petere, qui enim ab alio quam deo flagitat bifariamhb peccat, et quod temporalia sola petit, et quod ab eo non petit, qui omnia donat bona. Aug'ustinus' ps xxxv. h.1169 lxii. h.1170 Bern'hardus' fol: lxxxvii. col: ii. e.1171 Sed replicas Aug'ustinum' nihil de angelis in illis dixisse locis. Vide tu blatero eundem ps. lxvi. b. col: ii. ubi angelos hominibus et daemonibus coniunxit,1172 et responde, et de civi'tate' dei li: x. c. xiiii.1173 sed noli ex cauda capitis de toto casu: seu tota sententia iudicare, da gloriam et honorem Deo, Sed inquis gratiae sunt divisae. Nam quosdam dedit in ecclesia apostolos, quosdam doctores, quibusdam curationum gratias, quibusdam interpretationes sermonum, quibusdam vel opitulationes vel gubernationes1174, sic arguis ut soles, Neque apud dialecticos ille tenet discursus, gratiarum dona sunt diversa: ergo sancti possunt ea dare, sed ea consequentia est valida, ergo alii habent hanc gratiam, alii aliam, ita infert Paulus, cuius verba in pravitatem detorques, Vide si non dicat et inferat. Nunquid omnes Apostoli? nunquid omnes habent gratiam curationum.1175 Secundo hallucinaris et putas illa dona in caelestibus distingui separarive beatitudine, quemadmodum in hac ecclesia, ubi iuge bellum: pax in amaritudine1176: solatium in fletu: ubi insecuritas: ubi malum: ubi temptatio: ubi corpus quod corrumpitur aggravit animam: Quid si tibi opponerem Pauli testimonium iuxta illationem Hiero'nymi' li: i. dialogorum adversus Pelagia'nos' col: viii. b. et dicerem. tunc deus erit omnia in omnibus1177, hoc est, omnes virtutes vel sive mavis, omnes gratias in omnibus operabitur sanctis, velut de denariis quos singuli receperunt, et de illis qui novissime venerunt et tantum mercedis consecuti fuerant, quantum priores1178, parabola habet, consequereturne continuo, ‖ [I4v] igitur illa dona erunt in beatis. Ubi enim erunt infirmi sanabiles post iudicium extremum, ubi prophete, doctores, et interpretes quando omnes cognoscent deum a maiore usque ad minimum et non docebit unusquisque fratrem suum de quo testimonio infra ca: xix et xxiiii.1179 videbimus arg'umentum' a simili apud Aug'ustinum' de ci'vitate' dei li: xiiii ca: ix.1180 de verb'is' do'mini' secundum: Lu'cam' sermo: xxvii. c et b.1181 igitur esto quod habeant, ergo possunt dare bona temporalia, sanitates, divicias, acrimonias, et ut scias illa dona non esse intrinseca graciae iustificanti et per censequens non necessaria ad salutem, Audi Bern'hardum' et vide de quattuor modis orandi fol. lxxxviii. f. Iuxta B'eati' Gre'gorii' sententiam non sunt haec scilicet temporalia nimium requirenda, in quo genere etiam illa spiritalia sunt sine quibus nihilominus constare potest salus, ut sermo scientiae, gratia curationum.1182 Vides Bern'hardum' illas gratias (ut dicunt Scholastici) non adeo esse saluti necessarias, audis quod non sunt nimium requirendae, gratia autem deo concilians, subiiciens et placans, toto affectu, omni tempore congregatis nervis, atque intima medulla incessanter et obnixe est petenda. Si hoc non dixisset Bern'hardus' fortasse illuderes mihi cachinnaresve, si Apostoli testimonium per sequentia ad illum traherem sensum: Si habuero omnem propheciam et omnem scientiam. Si linguis angelorum loquor charitatem autem non habeam, nihil sum1183, nihil mihi prodest, quare ea dona ita conglutinas, quasi sancti sine eis esse nequeant, quod si habituros probaveris, quid audes eis adscribere, quod illi vendicare noluerunt? illi nimirum in nomine Ihesu Christi domini nostri magna fecerunt opera, non in nomine suo proprio, Putas ne Apostolum tibi in celo aliter dicturum: modo si illic futurus est, qui discipulos docebit, neque qui plantat neque qui rigat, aliquidhc est, sed deus qui incrementum dat:1184 dei sumus ministri. dei sumus cooperatores, Vos autem dei estis agricultores, dei edificatio1185, Nunquid sancti sunt agricole? Apostolus iam tibi respondit, ergo quocumque te verteris, sive ad angelos, deum invenies agricolam tuum, sive ad prophetas, ipse est agricola tuus, Sive ad Apostolos, eundem ipse congnosce agricolam tuum, ipse colit et incrementum dat. Aug'ustinus' ps lxvi. a. col: ii.1186 Si apostolicum diligentius attenderes testimonium, cui adniteris, Si praecedentia ei coniungeres anchoram omnium ‖ [K1r] gratiarum acciperes: deum scilicet, qui posuit quosdam in Ecclesia Apostoloshd, quosdam prophetas1187, legisne? haec omnia operatur unus et idem spiritus, dividens singulis prout vult.1188 Quare tibi licere putas, ut dicas, sanctos rogandos ut concedant, cum spiritus dei sit dator, non sancti, cum ipsi abhominentur sacrilegium tuum, habeo ergo quod sancti non sunt rogandi, ut largitores gratiarum. Quod si ut intercessores, facile concludes, eundem omnium gratiarum intercessorem fore. Obsecrat enim idem Apostolus pro omnibus fieri obsecrationes, orationes, postulationes et gratiarum actiones pro omnibus1189, ideo si quisquam pro omnibus, nullus dabitur peculiaris intercessor, Quod dicis hanc auctoritatem hic, non in patria habere locum, quis tibi, o impudice revelavit testimonium de gratiarum particione in caelo locum habere? presagit ne hoc sana mens? licet tibi pro libito divinare? ubi in authoritate citata legis, quod diversi sancti, pro diversis donis sunt colendi? non eo inficias aliam esse memoriam martyrum, aliam confessorum, dabis igitur testimonium tuum, sententiam tuam nondum confirmasse, Nec illud te iuvabit, Non est inventus similis illi, qui conservaret legem excelsi1190, quoniam de Confessoribus in genere ponitur, hoc primo. Secundo quod illud testimonium non minus potest dici de Apostolis, deque martyribus quam confessoribus. Tercio quia Ecclesiastici xliiii. sic legimus, Abraham magnus pater multitudinis gentium, non est inventus similis illi, qui conservavit legem excelsi, et fuit in testamento cum illo1191, ubi liquido videre cogeris, hoc dictum non dici de sanctis in patria propter beatitudinem: sed propterea de Abraham dictum, quod pater multitudinis etc. Modo iusticia viae, custodit vias duras, patriae autem iusticia sine omni molestia laetas. Quartahe solutio ex li: dialog'orum' adversus Pela'gianos' Hier'onymi' accipi potest1192, dabis ergo quod deus est honorandus, colendus et petendus, ut etiam minora illa, que caduca, temporaneaque sunt, donet. Quod si tibi Aug'ustini' sententia infirmior videri posset, coassociandus est eloquens Cyprianus in oratione dominica versi'culo' Panem nostrum cottidianum.1193 Discipulus Christi sibi cibum in diem postulat, qui de crastino cogitare prohibetur.1194 Sed dices indistincte, hoc etiam de sanctis orandis habere locum, ‖ [K1v] deducit te. Idem Cyprianus ad principium orationis: quo dicimus: pater noster qui es in coelis etc. da nobis panem cottidianum.1195 non dicimus S'ancte' Sebastiane da nobis victum et amictum. Sed pater noster etc. panem nostrum quottidianum da nobis hodie1196, illi iungamus eloquentissimi Hieronymi documenta, qui li: dialog'orum' iii. adversus Pelagia'nos' col: v. omnia dat dei voluntati1197, qui dei esse bonum omne quod gerimus affirmat li: ii. col: xv.1198 qui scripturarum vocibus, ut veritas poscit et ratio, ad astruendam hanc sententiam utitur, loquitur Iacob in oratione sua: Si fuerit dominus deus mecum et custodierit me in via per quam ego pergo, et dederit mihi panem ad manducandum, et vestimentum ad operiendum: et reduxerit me cum salute in domum patris mei erit mihi dominus in deum: et lapis iste quem posui in titulum, erit mihi in domum dei1199: numquid dixit. Si cibum et vestimentum meo labore quesiero et revertero in domum patris mei? noluit ingratus sibi tribuere, ut deo authore mereatur accipere quod precatur.1200 Numquid ab alio quam deo illa temporalia petivit? et interpositis non paucis dixit Iacob, Deus patris mei Abraham etc. Erue me de manu fratris mei Esau, quia valde eum timeo.1201 Nonne Esau interroganti ad quem parvuli pertinerent, Respondit, Parvuli sunt quos donavit Deus servo suo?1202 advertis ad quem parvulos devolvit, cui reputat, Totus sermo sanctorum ad deum (ad deum dicit) oratio est, ut illius misericordia conservetur,1203 cuius misericordia plena est terra.1204 Ne huius materiae excessum fastidiatis, ad ecclesiae orationes decurro, in quibus clarebit, sanitatem, amictum et vestitum a deo, non a sanctis, postulari debere, nec licere homini ut sui arbitrii libertati tribuat. Sunt qui errant, qui dum febribus estuant, ad Sigismundum tanquam medicum et febrium expulsorem refugiunt, dum paupertate premuntur Sancto Nicolao pro diviciis supplicant, cum caecitate impediuntur, Luciam orant, Cum dentium morbo languent, ad Apolloniam liberatricem precantur. Dum foco cremantur, Sanctum Antonium medicum quaerunt. Cum temptatione qualibet ferunturhf , ad Iob velut victorem et vincere potentem ‖ [K2r] subcurrunt. Sancto vero Sebastiano ut vel a peste praeserventur vel ab ea liberentur devotos offerunt precatus, ita de caeteris, somnia comminiscuntur, habentes quidem zelum, sed non secundum conscientiam divinae voluntatis1205, discanthg ab ecclesia quemadmodum sanctis sit supplicandum, quid, quo ordine petendum.

Ecclesia communiter sic pro infirmis et captivis orat, libera eos Deus Israhel ex omnibus tribulationibus suis1206, non dicit angeli vel sancti dei liberate eos, sed Deus Israhel. Pro iter agentibus, O domine salvos eos fac, o domine bene prosperare1207, quem putas tu rogari dominum? num alium quam dominantium dominum?

Ecclesia feria secunda in passione sic precatur. Da quaesumus domine populo tuo, salutem mentis et corporis.1208 De beata Virgine in communi tales legimus precatus. Concede nos famulos tuos quesumus domine Deus (vides quis est ille dominus) perpetua mentis et corporis sanitate gaudere, et gloriosa bea'tae' Mariae semper virginis intercessione a praesenti liberari tristicia1209 etc. legimusne? beata Virgo da, concede, dona? sed intercessione et interventu eius, ita quod deus B'eatae' Virgini concedere dignetur quatinus pro nobis supplicet, et nos tunc tali a deo interventu tributo, a tristicia deo authore factoreve liberemur. hoc in alia, de eadem sanctissima Virgine oratione, similiter legimus. Omnipotens deus famulos tuos a cunctis protege periculis, et beata Maria semper virgine intercedente fac eos praesenti prosperitate gaudere.1210 ecce liquidam orationem, qua docemur ecclesiam deprecari ut beata intercedat Virgo, et tunc ea intercedente deum facere seu facturum, ut famuli dei, praesenti potiantur prosperitate. Quod si plus plaerumque tribui virgini legas, secundum has orationes, non contra eas intellige, est equidem verissimum quod in conclusione. cccii posui. Deum intercessiones, sanctis pro nobis dare1211, sufficiat huic dicto oratio illa.

‖ [K2v] Tribue quesumus domine omnes sanctos tuos iugiter orare pro nobis et eos semper clementer exaudi1212, pende quod dicit, tribue orare pro nobis, sed quos sanctos? omnes, nullo dempto, sed non est satis nobis: deum sanctis interventum dare pro nobis, nisi etiam precemur ut deus eos exaudire dignetur, sed per quem, per Iesum Christum dominum nostrum, ita ab aeterno dispositum est, ut aliqua sanctorum precibus concedantur. Aug'ustinus' de bo'no' perse'verantiae' c. xxii. col: i. in fi'ne'⟨.⟩1213 Verum omnia que vel sancti vel nos habemus deo accepta referri debent. Attende diligentius, quod Ecclesia omnes orationes, vel a dei clementia, vel a nostra infirmitate, dei continuo implorans misericordiam auspicatur. In letania1214 enim cum premisisset ecclesia, domine miserere nobis, subiecit. Salvator mundi, adiuva nos, deinde, Sancta Maria, ora pro nobis. postea. Omnes sanctae supernae virtutes, orate pro nobis1215, cur non dixit adiuvate nos, sed orate? nisi quod demonstraret nec virtutes supernas iuvare nos valere, nisi deus dederit⟨.⟩ ita de omnibus sanctis dicit Ecclesia, Orate pro nobis, sicut. S'ancte' Sebastiane, ora pro nobis. Cum autem ad dominum esset ventum, et diceret, a peste et clade1216, non ait libera nos S'ancte' Sebastiane, sed domine, ut doceret solum dominum deum liberatorem et medicum pestis. Si vis a morbo malo liberari, dic, libera nos domine. Omnes sancti orate pro nobis, non succende centum cereas candelas ut per sanctos a peste eximaris, Deus est qui salvat, domini est salus, deus est qui donat sanitatem, pacem, victoriam contra hostes, aeris temperiem, fructus terrae, quod si disciplet, placeat ecclesia, que petens ea, sic ait, ut pacem et sanitatem nobis dones, Te rogamus audi nos. Ut victoriam contra hostes nostros nobis dones, Te ro'gamus' au'di' nos1218. Ut aeris temperiem bonam nobis dones, te: ro'gamus' au'di' nos. Ut fructus terrae dare et conservare digneris, te ro'gamus' au'di' nos. deo dicimus, ut dones ut largiaris, ut concedas, ut des, Sanctis autem orate, intercedite, rogate, postulate, supplicate pro nobis. idcirco dicebam, bona temporalia, a nullo nisi deo postulanda esse, non a sanctis: nisi ut intercessoribus, obsecratoribus, oratoribus, et postulatoribus. Si cui hec insipiunt, videat ne ecclesiam sibi faciat adversariam, videat ne sanctae scripturae contradicat. Si autem, sunt que difficultatem velut contraria adferre videntur ‖ [K3r] ita te rogo ante omnia ea intelligas interpreterisve, ut non sis illius, quod est notissimum ob tuam ignorantiam, corruptor et destructor. ad gnomonem et regulam sanctarum scripturarum cuncta scito referenda, Sancti sunt intercessores: non largitores nisi per Christum a deo omnium domino.

Vereor ne contra orationes et honores sanctorum, doctus subversor, hanc meam causari sententiam conetur, Ne cuiquam ansa mordendi tradatur, ut dicat me martyrum dignitatem infamare, seu eorum glorias destruere et coronas, advertat is, quod supra iecimus. advertat in sequentibus simul, et rogandos esse sanctos ut intercedant, multumque valere sanctorum rogatus. ut valeant autem et efficaces sint non eis ex sua facultate, sed Dei voluntate, cui vivunt, competere, quod si demonstravero, residebunt contentiones, liminaris sit doctrina, quod si quando angeli vel sancti invocantes exaudire feruntur, non ita hoc dici, ut deus non prius exaudiat. Quoniam cum Angeli exaudiunt, ipse in eis exaudit, tanquam in vero templo suo, ita in omnibus sanctis suis. Aug'ustinus' de civi'tate' dei li: x: c. xii ad fi'nem'1219 quo constare puto, sanctos nec aliter invocantes, quam dei templa exaudire, ipsi sunt, in quibus dominum laudare iubemur, ipsi sunt firmamentum virtutis post resurrectionem in quo laudamus dominum, ipsi sunt psalterium et cythara, tympanum et chorus, chorda et organum1220 in quibus deum laudamus, honoramus. Quod orationes sanctorum non sint contemptae authoritatis nos docet Iacobus Apostolus, orate, dicens pro invicem ut salvemini, multum enim valet deprecatio iusti assidua. Helias enim oravit ut non plueret super terram, et non pluit etc.1221 qui in precedentibus, tristatur, ait, aliquis vestrum? oret: infirmatur quis? inducat presbyteros ecclesiae: et orent super eum etc. Item oratio fidei salvabit infirmum.1222 David quoque idem testatur cum ait, et dixit ut disperderet eos, Si non Moses: electus eius stetisset in confractione eius, ut averteret iram eius ne disperderet eos1223, dixit equidem ut disperderet, quia digni erant ut perirent: si non Moses stetisset in confractione, non in confractione irae dei ut ipsam frangeret iram, sed in confractione: hoc est in plaga qua illi feriendi erant, id est nisi Moses obiecisset seipsum pro eis, dicens. Si dimittis eis peccatum? ‖ [K3v] dimitte, sin autem: dele me de libro vitae1224, ubi clare monstratum est, quantum valeat intercessio sanctorum, quantum pro aliis valeat apud deum. Securus enim Moses de iusticia dei impetravit misericordiam ne deleret eos quos iuste delere et damnare potuit, ita Aug'ustinus' ps. cv. M.1225 sentit, tametsi Cypria'nus' gloriosiss'imus' martyrum sermo'ne' suo, v. de lapsis col: ix.1226 asserat Mosen non impetrasse quod peciit, Aug'ustinus' vero sententiam confirmat davidicum illud quod iam est scriptum testimonium, qui in sermone psal: lxxvii. o, intercedit, ait Moses paracior deleri pro iudeis, quam ipsos, sciens quoniam nullo modo ipsum deleret, atque apud misericordem deum id egit ut iudeis parceret propter ipsum.1227 De verbis Do'mini' secundum Matthe'um' sermo: xviii. col: viii. rationem: qua fortasse Cypria'nus' motus fuit attingit, dicens, Intercedit Moses: ad ipsum populum rediturus, obtulit illi deus alium populum, facio te inquam in gentem magnam, ut illos deleret, at ille non accepit, coheret peccatoribus, petit pro peccatoribus, cum deus minaretur sacrilego populo, pia Mosi viscera tremuerunt, Qui opposuit se pro illis iracundiae dei, Et domine, inquit, si dimittis eis peccatum: dimitte, sinautem dele me de libro quem scripsisti, attendens misericordiam et iusticiam dei, ut quia iustus est ne perderet iustum, quia misericors peccatoribus ignosceret1228, ad eundem dicit velut sensum. Idem in lib. questionum in Exodum q⟨.⟩ cxlvii.1229 Cui sententia Ambro'sii' in apolo'gia' David .c. vii. d. accedit Moses offerendo se domino pro plebis errore, peccata plebis delevit.1230 Consonat et idem de peni'tentia' li: ii. c. viii. c.1231 de auctoritate Gre'gorii' infra dicetur1232, patet ex premissis orationem Mosi obtinuisse, patet consequenter intercessiones sanctorum implorandas, adiice Cassia'num' de ora'tione' colla'tionum' ix. c. xviii.1233 illudque Apost'oli' obsecro fieri primum omnium obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum actiones, pro omnibus hominibus, pro regibus et omnibus qui in sublimitate constituti sunt, ut quietam et tranquillam vitam agamus1234, cuius expositionem habes penes Cassia'num' de ora'tione' colla'tionum' ix. a. c. ix. usque ad. c. xvii.1235 et Bern'hardum' de quattuor modis orandi. fol: lxxxviii. col: i. et ii.1236 Advertendum autem est, quod impetrationes, sancti a deo accipiunt, hoc supra construxi, sed addenda sunt nonnulla⟨.⟩ Grego'rius' in Iob li: ix. c. xii. Omnes sancti qui irae dei obviant a deo accipiunt: ut contra impetum percussionis eius oppo‖[K4r]nantur, atque cum ipso se contra ipsum erigunt, eosque divina vis sibi opponit secum, et famulantes intus levat, quos quasi adversantes exterius tolerat, portat ergo contradictionem deprecantium: et velut volenti opponit, quod ab ipso, ut fiat, imperatur, Mosi enim dicit, dimitte me ut irascatur furor meus et deleam eos.1237 Cur servo dominus dicit, dimitte me? nisi deprecandi ausum ei prebere vellet: ac si diceret, pende quantum apud me valeas, et cognosce, quia obtinere poteris quicquid pro populo exoras. Cum vero superna indignatio sese medullitus movet, inutiliter se cuiuslibet deprecatio obiicit. Irae igitur dei et resisti valet, quando ipse qui irascitur opitulatur, et ei resisti oratio non valet, quando se ad ulciscendum excitat, et quando ipse precem que ei funditur non aspirat, hinc ad Hieremiam dicitur. Tu noli orare pro populo hoc, et ne assumas pro eis laudem et orationem, quia non exaudiam in tempore clamoris eorum ad me.1238 Et rursus. si steterit Moses et Samuel coram me, non est anima mea ad populum istum.1239 haec Gre'gorius' in Iob li: ix. c. xii. xiii.1240 Cui concordat auctoritas Iob, Deus cuius irae resistere nemo potest1241, quam Gre'gorius' dic'to' li: ix. c. xi. et xiii. et xiiii. tractat.1242 Cui concordat Cypria'nus' sermo: v. de lapsis col: ix. qui addit authoritatem Ezechielis dicentis. Et si fuerint tres viri in medio eius Noe, Daniel et Iob: non liberabunt filios neque filias, ipsi soli salvi erunt1243, ideoque omne quod petitur (infert) in arbitrio dantis est dei, nec quicquam sibi usurpat et vendicat humana sententia, nisi annuat et censura divina.1244 Quapropter optime Aug'ustinus' de civi'tate' dei li: xxi. c. xxiiii: c. docuit, dum ait. Si de illis ecclesia esset certa, qui etiam adhuc in hac vita constituti ad aeternum ignem ire cum diabolo essent predestinati, tam pro eis non oraret quam nec pro ipso, sed quia de nullo certa est, orat pro omnibus.1245 cui velut firmamentum adiunge illud Salvatoris, non rogo pro mundo, sed pro eis quos dedisti mihi, quia tui sunt1246, adde .c. obtineri xxxiii. q. iiii.1247 et illud apud Matt'heum' atque Marcum, Nescitis quid petitis, sedere ad dexteram et sinistram meam, non est meum dare. quemadmodum emendaciora exemplaria habent, ut absolutum sit, et intelligas totum reiici in patrem, sed quibus paratum est1248, ipse enim Salvator noster ait. Non possum ego facere a memetipso aliquid1249, sicut mandatum habeo a patre ita facio1250, ipse mandatum dedit ei quid dicat, ‖ [K4v] quid loquatur.1251 Si filius in quo tamen divinitatis plenitudo inhabitat1252, non potest a se facere quicquam, nisi quod viderit patrem facientem1253, Quomodo tu audes Christo minoribus tribuere ut aliud faciant impetrando, nisi viderint deum illud velle. Si Christus non venit ut faciat suam voluntatem, sed patris qui eum misit voluntatem executurus1254: qua impudentia dei sanctis tribuis, ut aliam quam patris coelestis faciant voluntatem? si faciunt dei voluntatem, profecto nullas nisi a deo inspiratas coram illo preces effundunt, nos enim sumus dei (non angelorum: non sanctorum) figmentum, creati in bonis operibus quae preparavit deus ut in illis ambularemus.1255 Deus predestinavit et personas et bona opera, sive ea, sua sola voluntate concedantur, sive interventu suorum sanctorum ea donare instituerit. donat ergo et intercessiones, et nisi concesserit, frustra conabitur intercessor omnis, alioqui triumphabunt illi qui contra dei verba venire volunt, maiore misericordia conantur ut misericordia assequantur, quod veritate urgente nancisci nequeunt. Secundum premissa intelligenda est oratio quam Raphael angelus pro Tobia deo obtulit. Nam in premissis legimus ibi. Cum angelo vellent divinam partem tribuere, dixit. Benedicite deum coeli: et coram omnibus viventibus confitemini ei: quia fecit vobiscum misericordiam suam.1256 Et post aliqua ait, misit me dominus ut curarem te, et Saram uxorem filii tui a daemonio liberarem. Ego sum Raphael angelus unus ex septem: qui astamus ante dominum.1257 Vides quid angelus ille unus ex septem dicit, advertis cui vult ut benedicatur, accipis a quo sit missus: ut sanaret: ut liberaret, quod si tibi satis non est, procede: deambula paulatim: attende diligentius, quid turbatis quoque inferat: quem testetur: cuius se nuncium dicat: cuius beneficia sese profudisse asserat. Cum eram vobiscum/ per voluntatem dei eram: ipsum benedicite: et cantate illi1258: et post pauca. Tempus est ut revertar ad eum qui me misit, Vos autem benedicite deum, narrateque omnia eius mirabilia.1259 Quare tu predicas dicendum. S'anctus' Sebastianus me liberavit a peste, quid putas tibi S'anctus' diceret Sebastianus? nunquid aliud? quam benedic deum, et narra eius mirabilia, eius benefitia predica, benignitatem attolle, ego sum missus, dei sum minister: dei facio voluntatem confitere omnibus viventibus ‖ [L1r] quia dominus deus fecit misericordiam suam tecum: pater etenim in coelis, pater vester novit priusquam petatis, quid vobis necessarium sit1260, vide Aug'ustinum' de gratia no'vi' testa'menti' c. xxix. vel in epistola cxx.1261 et de oran'do' deo. c. ix. vel in epistola. cxxi1262, obtulit angelus orationem ut temporales causas ad deum referret, ut construatur mens bona, non deus instruatur. ita etiam Apostolus dixit orationes vestrae innotescant apud deum1263, hoc est vobis per tolerantiam innotescant apud deum, non per iactantiam apud homines. Cuncta sunt deo reputanda, tam beneficia quam intercessiones sanctorum quibus conceduntur, ita ecclesia orat, Beatae Mariae Magdalenae quesumus domine suffragiis adiuvemur etc.1264 Deus qui beatam Annam ut mater sanctae dei genitricis effici mereretur elegisti concede propicius ut utriusque meritis quam matris quam filiae coelestia remedia consequamur, per Christum dominum nostrum1265, audis ecclesiam rogare ut concedat, tam suffragia seu merita: quam interventu meritorum beneficia coelestia, de temporalibus etiam diximus, igitur ingrata est anima que bona etiam sceleratis communia deo non reputat per Iesum Christum, per quem omnia in quo omniahl creata sunt.1266

Bona autem bonorum, hoc est illa bona que pios distinguunt ab impiis, quae factores bonos faciunt, quae sunt propriae bona bonorum, deo pariter sunt accepta ferenda, sed qui ea deo non adscribit ingratior est et magis impius, illudque habet vicii quo magni defluunt ad idolatriae dedecus1267, de his bonis bonorum quis audet dubitare, quod a deo petenda sunt? quod in deum devolvanda sunt? nisi malae et perditae fidei homo, de his cum infra copiose semperque dicatur, superflue totus liber huic capiti connecteretur, cepimus autem supra in c'apitulo' vii.1268 tractare.