Bearbeitet von Alejandro Zorzin

‖ [119] D'ominus' Andr'eas' Carolstads Sermon am Lichtmeß-Tag1.

A'nno' 1518 zu Wittenberg gehalten/ ex M'anu' S'crip'to.

Iustus Simeon2 amplexus est Christum et confessus est, ipsum esse lumen gentium, et gloriam plebis suae3; quae sola est sententiaa, in qua quis gloriari potest, iuxta Hieremiam: Non glorietur sapiens in sapientia sua, nec fortis in fortitudine sua, nec dives in divitiis suis; Sed in hoc glorietur, si gloriari vult, scire et intelligere me, quod ego sum Dominus, qui facio mirabiliab, iudicium et iustititiam in terra4: Quam sententiam Apostolus repetit dicens: ex ipso vos autem ‖ [120] estis in Christo Iesu, qui factus est nobis sapientia a Deo, et Iustitia, et Redemptio, ut quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in Domino glorietur5. Quae potest esse maior Sapientia6, quae maior Pax et tranquillitas, quam hoc scire, quod nemo ex operibus salvatur, ut ne quis glorietur?7 Praeterea ipse Christus pax nostra8, qui evangelizavit pacem vobis, qui longe fuistis, et pacem eis, qui prope sunt, quoniam per ipsum habemus accessum in uno spiritu ad Patrem.9 Confessus est, Christum esse lumen gentium, qui revelaret gentibus10 veritatem. Omnis homo mendax11 est, Deus autem verax12: Sine illo lumine, quod est Christus13, quemcunque ignorant, blasphemant, qualiacunque autem norunt naturaliter, in his tanquam muta animalia corrumpuntur. Omnes enim eramus tenebrae, facti au‖[121]tem sumus lux in Domino14, probantes, quae sit voluntas Domini15: Ipse solus est, qui docet omnem veritatem16, sine ipso enim in veritate nullam unitatem salubriter cognoscimus. Meta17 itaque est, quod Christus est pax nostra18, per quem habemus accessum ad Patrem in eius Spiritu19. Simeon venit ad templum et amplectebatur ipsam pacem suis ulnis20, confitebatur quoque, omnem gloriam electae plebis in Christo et per Christum esse, cum se petit dimitti in pace21. Sed advertendus est Christi sermo; qui dicit: Pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis22, relinquit pacem inter adversantes, inter inimicitias, et talem, in qua debemus dicere: Dimitte nobis debita nostra23: In qua condelectamur legi Dei iuxta interiorem hominem24; Sed illa pax non est plena, quia video aliam legem in ‖ [122] membris meis repugnantem legi mentis meae25. Habemus carnem repugnantem Spiritui26: Itaque in pace nostra intra nos est assidua pugna; unusquisque tentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus: Deinde concupiscentia cum concipit, parit peccatum, et peccatum cum perfectum fuerit, parit mortem27. Repugnat diabolus, qui tanquam rugiens leo circuit, quaerens, quem devoret28. Pax nostra in nocte est, in qua catuli leonum rugientes quaerunt escam sibi29. Tentat etiam mundus honoribus, qui vult, nos magnos reputari in cordibus hominum. Haec nostra pax est: . Quare idem Lucas, qui iustitiam Simeonis32 testatur, postea scribit verbum Christi: Si feceritis omnia, quae praecepta sunt vobis, dicite, quod servi inutiles sumus33. Ergo pacifici in vulgo / quia si fecerimus pacem iuxta Domini praeceptum, inutiles sumus. ; Cum sitis ipsi mali et nostis bona data dare filiis vestris; quando magis pater vester coelestis34, qui diceret patrem eorum, nisi essent boni et iusti. . Cum sedet Rex in solio suo, quis gloriabitur35? Septies in die cadit iustus36; Cum ceciderit, non collidetur, quia Dominus supponit manum37. Non est iustus in terra, qui benefaciat, et non peccet38. ‖ [124] Non est homo39, qui non peccabit. Nonne dicit Hieremias: Scio quod non est in homine via eius; Corripe me, Domine, verumtamenc in iudicio et non furore40. In quantum igitur ea habemus, quae Deus per Christum nobis operatur, beati et iusti vocamur. Christus enim dixit Petro: Beatus es, Simon Bariona, quia caro et sanguis non revelavit tibi41; Cum autem Petrus non saperet ea, quae Dei sunt, sed quae hominum, dixit ei Christus: Vade post me, Satana, scandalum mihi42.

Conclusiones.

Ex praemissis collige, quod iustus Simeon in lumine gentium et gloriae electae plebis petiit se dimitti in pace, qui iam erat in pace, cui iam Christus pacem dederat43; Sed eam pacem, quae anxietatibus, tribulationibus et persecutionibus tentatur, insultatur, mo‖[125]lestatur, et unicum hoc, per quod quilibet iustus pacificus necessario petit se dimitti ad plenam et perfectam, ubi in pace disturbari non posset, nec alia sapere, quam quae Dei sunt, ubi Deus est omnia in omnibus44: Quod nobis concedere dignetur Christus, qui est unicum lumen illuminans45, a quo omnia lumina illuminata.


a In Anlehnung an das nachfolgende Zitat aus Jer 9,23 wäre sinngemäß sapientia anstelle von sententia zu erwarten
b In Jer 9,23f. misericordia anstelle von mirabilia
c vom Editor verbessert für: feruntamen

1 Dienstag, 2. Februar (1518).
2 Vgl. Lk 2,25 Vg […] homo erat in Hierusalem cui nomen Symeon et homo iste iustus […].
3 Vgl. Lk 2,32 Vg […] Domine […], quod parasti ante faciem omnium populorum lumen ad revelationem gentium et gloriam plebis tuae Israhel.
4 Jer 9,23f. Vg […] non glorietur sapiens in sapientia sua, et non glorietur fortis in fortitudine sua, et non glorietur dives in divitiis suis; sed in hoc glorietur, qui gloriatur scire et nosse me, quia ego sum Dominus, qui facio misericordiam et iudicium et iustitiam in terra […].
5 Vgl. 1. Kor 1,30f. Vg […] ex ipso autem vos estis in Christo Iesu, qui factus est sapientia nobis a Deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut quemadmodum scriptum est, qui gloriatur in Domino glorietur.
7 Vgl. Eph 2,8f. Vg Gratia enim estis salvati per fidem et hoc non ex vobis, Dei enim donum est non ex operibus, ut ne quis glorietur.
8 Vgl. Eph 2,13f. Vg […] vos […] facti estis prope in sanguine Christi. Ipse est enim pax nostra, […].
9 Eph 2,17f. Vg [Christus] […] veniens evangelizavit pacem vobis, qui longe fuistis et pacem his qui prope, quoniam per ipsum habemus accesum ambo in uno Spiritu ad Patrem.
11 Vgl. Ps 115(116),11 Vg (LXX) Ego dixi in excessu meo omnis homo mendax […].
12 Vgl. Röm 3,4 Vg Est autem Deus verax omnis autem homo mendax […].
13 Vgl. Joh 8,12 Vg Ego sum lux mundi […].
14 Vgl. Eph 5,8 Vg […] eratis enim aliquando tenebrae nunc autem lux in Domino, […].
15 Vgl. Eph 5,10 Vg […] probantes quid sit beneplacitum Deo […].
16 Vgl. Joh 16,13 Vg […] Spiritus veritatis docebit vos in omnem veritatem […].
17 Mit der Bedeutung: Ziel; vgl. Georges, Handwörterbuch (1995) 2, 902, II), C) b).
18 Vgl. Eph 2,13f. Auch in Karlstadts Bildflugblatt der beiden Wagen (KGK II) wird der hinter dem Kreuz stehende Christus als unser Fried bezeichnet; vgl. den Bildausschnitt in: Hasse, Tauler, [10].
19 Vgl. Eph 2,18 Vg […] per ipsum habemus accessum ambo in uno Spiritu ad Patrem.
20 Vgl. Lk 2,27f. Vg [Symeon] […] venit […] in templum et cum inducerent puerum Iesum parentes eius […] et ipse accepit eum in ulnas suas et bendixit Deum […].
21 Vgl. Lk 2,29 Vg […] nunc dimittis servum tuum Domine […] in pace […].
22 Vgl. Joh 14,27. Vg […] pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis[…].
23 Mt 6,12 Vg [Pater] […] panem nostrum […] da nobis hodie et dimitte nobis debita nostra […].
24 Röm 7,22 Vg Condelector enim legi Dei secundum interiorem hominem […].
25 Röm 7,23. Vg […] video autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae […].
26 Vgl. Gal 5,17 Vg Caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carnem […].
27 Vgl. Jak 1,15 Vg […] concupiscentia cum conceperit parit peccatum, peccatum vero cum consummatum fuerit generat mortem.
28 Vgl. 1. Petr 5,8 Vg […] adversarius vester diabolus tamquam leo rugiens circuit quaerens quem devoret.
29 Vgl. Ps 103(104),20f. Vg (LXX) [Deus] […] posuisti tenebras et facta est nox, in ipsa […] catuli leonum rugientes ut rapiant et quaerant […] escam sibi.
30 Bubenheimer macht darauf aufmerksam, dass Karlstadt in der Lichtmess-Predigt vom 2. Februar 1518 auf Formulierungen aus Taulers 7. Predigt zurückgreift (Bubenheimer, Tauler, 9f.); vgl. Tauler, Sermones (1508), 7. Predigt, fol. 14v [Digitalisat]: […] menschen […] [, die] got iren grund beraiten lassen […] kommen […] an got demütiglichen und lassen sich in seinen willen und leiden und lassen sich. und die menschen steend in der warhait auf. […] und haben fride in unfrid und liebe in laide. und in schmeckt der wille gottes in allen dingen und darumb so kann in iren fride alle diese welt nicht genemen.
31 In einer hsl. Randnotiz zu fride in unfrid und liebe in laide in der 7. Predigt Taulers notierte Karlstadt: sussikeit In bitterkait | Bern'hardus' sermo 1 de dedicat'ione' eccle'siae' a: adde quod | idem sermo'ne' ij: de S. Andrea scrip|sit. In Bernhards 1. Kirchweihpredigt heißt es: […] per gratiam spiritus adiuvantis, suavis et delectabilis est penitentia nostra; et ut ita dicam amaritudo nostra dulcissima. (Bernardus, Opera (1513) 5, 373). Diesen und den in Bernhards 2. Predigt zum Fest des heiligen Andreas ebenso mit Tauler zusammenhängenden Gedanken, dass auch die bitterste Bitterkeit des Todes die Süßigkeit des Geistes nicht zu überwinden vermag, behandelt ausführlich Hasse, Tauler, 78–80.
32 Vgl. Lk 2,25, wie oben FN 2.
33 Vgl. Lk 17,10 Vg […] cum feceritis omnia quae praecepta sunt vobis dicite servi inutiles sumus […]. Auch diese Bibelstelle wird in Taulers 7. Predigt (s. o. FN 30) angeführt: Und wenn denn der mensch auff das aller höchst kompt auff das er komen mag von großem fleiß. und von genade. So sol er haben ain gantz verlaugen sein selbs. Als unser lieber herre sprach. Wenn yr alles das gethut das ir vermüget. So söllet ir sprechen das ir unnütze knecht gewesen seit. (fol. 15r).
34 Vgl. Mt 7,11 Vg Si ergo vos cum sitis mali nostis bona dare filiis vestris, quanto magis Pater vester qui in caelis est dabit bona petentibus se.
35 Vgl. Spr 20,8f. Vg Rex qui sedet in solio iudicii dissipat omne malum intuitu suo […].; möglicherweise in Verbindung mit Aug. perf. iust. 15: Hoc enim agitur voluntate, credendo, sperando, dirigendo, corpus castigando, elemosynas faciendo, iniurias ignoscendo, instanter orando et proficiendi vires pregando veraciterque dicendo: Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus; et: Ne inferas nos in temptationem, sed libera nos a malo [Mt 6,12f.]; hoc prorsus agitur, ut cor mundetur et peccatum omne tollatur et quod rex iustus, cum in throno sederit [Spr 20, 8], occultum invenerit minusque mundatum eius misericordia remittatur, ut Deo videndo totum sanum mundumque reddatur. Iudicium enim sine misericordia, sed illi qui non facit misericordiam; superexsultat autem misericordia iudicio [Jak 2,13]. Quod si non esset, quae spes esset? Quandoquidem cum rex iustus sederit in throno, quis gloriabitur castum se habere cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato [Spr 20, 8f.]? Tunc ergo per eius misericordiam iusti plene perfecteque mandati fulgebunt in regno Patris sui sicut sol [Mt 13,43] (CSEL 42, 35,1–15). Eine ähnliche Verquickung von Spr 20,8f. und Augustin auch in Karlstadts Defensio: Cum enim iustus rex sederit in iudicio, quis iustum se gloriabitur habere cor […]. [Defensio, fol. B2r, KGK 90,].
36 Vgl. Spr 24,16 Vg Septies enim cadet iustus et resurget […].
37 Vgl. Ps 36(37),24 Vg (LXX) Cum ceciderit non conlidetur, quia Dominus subponit manum suam.
38 Vgl. Pred 7,21 Vg Non est enim homo iustus in terra qui faciat bonum et non peccet.
39 Vgl. Pred 7,21.
40 Vgl. Jer 10,23f. Vg Scio Domine quia non est hominis via eius […] corripe me Domine verumtamen in iudicio et non in furore tuo […].
41 Mt 16,17 Vg […] Iesus dixit ei, beatus es Simon Bar Iona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, […].
42 Mt 16,23 Vg [Iesus] […] dixit Petro, vade post me Satana scandalum es mihi, quia non sapis ea quae Dei sunt sed ea quae hominum. Auch zitiert in Karlstadt an Spalatin (5. 2. 1518) [KGK 69,]. Im Hintergrund von Karlstadts vorangegangenen Ausführungen steht Johannes Cassian, auf den er auch Anfang Mai 1518 in seinen Apologeticae Conclusiones (vgl. Th. 136, KGK 85) verweist: Cass. Concl. 22,13,1.5f.: Ceterum iustos ac sanctos viros non esse inmunes a culpa manifeste scriptura pronuntiat dicens: septies enim cadit iustus et resurgit [Spr 24,16] […] habet enim […] pro suis indesinenter orare peccatis dicens: dimitte nobis debita nostra [Mt 6,12]. et ut evidentissimis probemus exemplis […], certe ille beatissimus et apostolorum eximius Petrus quid aliud credendus est fuisse quam sanctus, praesertim id temporis quo ei a domino dicebatur: beatus es, Simon Bar Iona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed pater meus qui est in caelis. et tibi dabo claves regni caelorum: et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum in caelis: et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelis. [Mt 16,17–19] […] et tamen post paululum, cum ignorans mysterium passionis tantae utilitati humani generis inscius obviaret dicens: absit a te, domine: non erit tibi hoc, meretur audire: vade post me, satanas: scandalum es mihi, quia non sapis ea quae dei sunt sed ea quae hominum [Mt 16,22f.]. […] de ipso igitur ac de eius similibus sanctis illud etiam quod per David canitur debemus accipere: a domino gressus hominis diriguntur: et viam eius volet nimis. cum ceciderit iustus, non conturbabitur: quia dominus subponit manum suam [Vgl. Ps 36(37),23f.]. (CSEL 13, 631,26–633,17).
43 Vgl. Joh 14,27 Vg […] pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis […].
44 Vgl. 1. Kor 15,28 Vg […] ut sit Deus omnia in ominibus […].
45 Vgl. Joh 8,12 Vg Ego sum lux mundi […].