Ecclesia militans.Ex scripturis argumentatur, non ex sophismatibusPeccatum quod ecclesia expiat.aqIustus poenitetaq.Adversarii Martini et Andreae sacra aut non legunt aut non intelligunt.Ne Eckius scripturam corrumpatEckius literis sacris contradicit:Audaculus EckiusEckius pronus Mart'inum' de haeresi traducere.Thomistarum error.Eckius nimium naturae tribuit, nimium deoDocet EckiumFacere quod in se est.Contra Capreolum et ScotumAugustinum male exponentes.Eckius iudaizat.Hominibus nimium tribuitdeIgnorat sacra. Capreolus⟨,⟩ Scotus⟨,⟩ Alphonsus⟨,⟩ Gabriel,Eckius haeresim in pulmone hab'ere'Salus in scriptura.Cereus eckii stimulus.Sophismata.

Bearbeitet von Alejandro Zorzin

‖ [A1r] Contra D'ominum' Joannem
Eckium Ingoldstadiensem. D'omini' Andreae Boden⟨-⟩
stein Archidiaconi wittenbergensis Apolo-
geticae propositiones, pro Reverendo patre D'omino'
Martino Luther.

Ex wittenbergk. VII. die
Mensis Iulii. Anno domini. M.
CCCCC.XVIII.

‖ [A1v] 0Ad lectorem.

Conclusiones Reverendi patris D'omini' Martini Lutherb de virtute indulgentiarum1 ex medio scripturarum campo decerptas, Eckiusc sophistico dente conatus est arrodere, Scoti2, Capreoli3, Durandi4, Alphonsi5, Gabrielis6, et aliorum novorum doctorum opinionibus nimium confisus. At Reverendus pater Martinus Lutherd, Aureolam quam vocant, meruit, qui abusum indulgentiarum tam argute primus convulserit, ad quem tamen tot iam annos tot Theologorum milia connixerunt. Quam sceleratum est Christianam plebem pro qua mortuus est Christus, his rebus tam impudenter ludificari, quae forsan neque in Evangeliis, neque in Paulo, neque in Origene7, neque in Hieronymo8, neque in Ambrosio9, neque in Augustino10, neque in Hilario11, neque in Cypriano12, neque in aliis veteribus fundatae comperiuntur. Sunt opiniones (inquiunt) Theologorum, sed novorum.e Esto. Verum opiniones maneant opiniones, et nihil aliud sint quam opiniones, non autem onera Christianorum.f Non faciamus opiniones novorum Theologorum pares articulis fidei, et christi Paulique decretis. Et pudeat tandem Theologos huius vocis, quam doctiores secreto nonnumquam apud amicos suos effutiunt, Sic quidem dicerem in scholis, sed tamen (maneat id inter nos) diversum sentio. Item, Sic dicimus in scholis, sed tamen (maneatg inter nos) non potest probari ex sacris literis. Quin potius si quid docere volunt, non statim minis cogant homines, alioqui misera erit Christianorum conditio, sed proferant ex fontibus testimonia, sine coactis et apud se natis interpretationibus, et credetur eis. Id quod non fecit M'agister' sacri palatii F'rater' Sylvester Prierash13, qui nuper Martino lutheri respondit14, sed sic, ut Theologis et non Theologis risum moverit, cum sua ecclesia essentiali, virtuali, representativa.15 Quod si laici resipiscente passim mundo non tam ex libris, quos etiam nobis Theologis meliores legunt quam ex ingenii sagacitate, multa cottidie deprehenduntj circa Christianismum quae secus habere putant, quid oportet, Nos facere a vulgo longe lateque remotos? Aperite tandem per dominum nostrum Iesum Christum oculos vestros o Theologi, et omissis scholasticis opinionibus, omissis puerilibus digladiationibusk, ad ipsos scripturarum fontes acceditel. Haec admonendi causa dicta putentur, certe non sine lachrymis et gemitu bonorum virorum scripta, ad superbam istam pertinaciam, et pertinacem quorundam superbiam ingemiscentium, teste Christo, qui est benedictus in saecula. Fiat, Fiat.m0

‖ [A2r] Reverendus Pater doctor Martinus Luthern, disputationis suae pro declaratione virtutis indulgentiarum, hanc primam posuit conclusionem.

Dominus et magister noster Iesus christus, dicendo, poenitentiam agite, omnem vitam fidelium, poenitentiam esse voluit.16o

0Eckius Impugnator.

Cum regnum coelorum in verbis Christi praesentem videatur significare ecclesiam, ac tempus plenitudinis evangelicae tunc adventantis17, non videtur quomodo poenitentia omnem fidelium vitam exprimat.180

0D'omini' Andreae Bodensteinr Archidiaconi Wittenbergensis Apologeticae propositiones, pro Reverendo patre D'omino' M'artino' Luthers.0

Prima Eckii conclusio contra Wittenbergenses in fundamento est, Ecclesiam militantem (cui tempus plenitudinis evangelicae advenit, cum sit congregatio omnium fidelium, inter quos non pauci sunt iusti) non viderit poenitentia indigere.

1

Eckius non intelligit quod ecclesia ingemiscit. negat quod ecclesia confitetur, et turpiter orationes, in quibus versatur ignorat.

2

Quoniamu ecclesia annua quadragesimali observatione, se purificari confiteturv19, et universaliter coacta dicit, Peccatores te rogamus20 etc.

3

Eckius autem tollendo poenitentiam ecclesiae, eius purificationem negat, quam ipsa confitetur, ne a domino iudicetur.21

4

Ecclesiaw petit dei populum ab omnibus peccatis emundari22, quae verba sunt poenitentis Psal. l.23 Ita quoque expostulat ecclesia,x Sacro nos purificante ieiunio.24 Itemy, a noxiis quoque vitiis cessare concede.25

5

Dicit itemz, Deus qui culpa offenderis, et poenitentia placaris etc. Et flagella, quae meremur, averte.26 Non dicit, meriti sumus, sed meremur. Item adverte, poenitentia placaris⟨.⟩‖ [A2v]

6

Et in alia collecta. Parce domine parce populo tuo, ut dignis flagellis castigatus, in tua miseratione respiret.27

7

Nonne ecclesia seu populus deiaa petit se castigari, quod si non est poenitere, Eckius iudicabit.

8

Hoc idem inter suffragia in Collecta, Deus qui culpas nostras piis verberibus percutis28 etc., ecclesia petit.

9

Vide Ecki collectam quam ecclesia facit, et petit ab imminentibus peccatorum suorum periculis, deo protegente salvari.ab29

10

Quae petit a populo dei flagella irae divinae averti.ac30 Sed fortasse Eckius absque libris31 facile respondebit, ecclesiam deprecari, ut ab imminentibus peccatis liberetur. Non ab his quae insunt, sed quae imminent.ad

11

Verum ut evasiones manifestis occludantur septis, ei collectam hanc opponimus, Purifica quaesumus domine tuorum corda fidelium, ut a terrena cupiditate mundati et praesentis vitae ⟨periculis⟩ae exuantur32 etc.af Adde et alteram eius diei collectam, qua petit, ut sancta devotio purificationem tribuat.33

12

Ex qua oratione ad literam videmus ecclesiam deprecari, ut fidelium dei corda purificentur, quod humilitatis causa dictum esse, nemo nisi qui anathemate percuti, dicere audet.ag

13

Per fideles dei, quos audet intelligere, nisi eos, qui ex fide vivunt iustos?34

14

Secundo ad literam apparet ecclesiam deprecari, ut dei fideles, hoc est iusti, a cupiditate terrena mundentur, ergo habent immundiciem purgandam.

15

Rogo Eckium, quid aliud efflagitat ecclesia, nisi ut iusti mundentur ab aedificatione illa, qua iusti super fide Christi, lignum, foenum et stipulam aedificant⟨?⟩35

16

Qui non pereunt, sed per ignem salvantur.36 cuius diversa est penes Aug'ustinum' et Greg'orium' interpretatio.37

17

Aedificant qui carnali affectu circa temporalia tenentur etc.ah

18

Petit ecclesia ut eius membra sancta, a cupiditate terrena purificentur, ut sordes subnascentes diluantur.

19

Quod timuit illa, quae pulsanti sponso dixit, Lavi ‖ [A3r] pedes meos, quomodo inquinabo illos⟨?⟩38

20

Petit ecclesia, quod Christus patrem coelestem facturum promisit, videlicet ut palmitem ad ferendos fructus purget.39

21

Cum in multis offendimus omnes40, idcirco ecclesia petit purgari ab offensis et culpis, et agit poenitentiam.

22

Petit ut fidelium corda purificentur, quia omnes fideles vetustatem ex peccato relictam habent, quae in interiori homine de die in diem renovatur.ai41

23

Petit quod apostolica praecipiunt mandata, renovari s'cilicet' spiritu mentis, et indui novo homine.42

24

Eximia est poenitentia, peccata et infirmitates fateri, ajet sanitatem a medico precari.aj43

25

Eleemosynae, ieiunium et oratio, remedia sunt venialium peccatorum.ak

26

Tametsi evangelicae plenitudinis tempus ecclesiae advenerit44,

27

Attamen universa ecclesia quamdiu militaverit, quotidianae poenitentiae est indiga.al

28

Ecclesia militans ideo dicitur, quod rebellat semper, et in omni bono opere vitiis atque concupiscentiis impugnaturam.an

29

Fit, dum iustus fortiter pugnat, fatigatio, quae hilaritatem datoris45 laedit vitiatque.ao

30

Beatus est ait, non criminosus, qui allidit parvulos suos ad petram.46

31

Hoc fit, quod charitas huius vitae potest augeri, et illud incrementi, quod deest, ex vicio nostro deest.

32

Hoc vicium peccatum est, quod ecclesia sancta quotidiana confessione, nec sterili dolore expiat⟨.⟩ap47

33

Hoc vitium habent, qui pedum lotione indigent.48

34

Quod boni et mali, filii dei habent, semper enim, dum bene facit iustus, peccat:49 et bonus et malus est.50

35

Imo nemo coram deo (nisi iustus) poenitet.ar

36

Adde quod septies in die iustus cadit51, sed non colliditur, quia dominus supponit manum, secundum Cassianum52, patet quod fideles iusti cadunt.as‖ [A3v]

37

Quibus iustis dominus manum supponit, Et ideo non imputat peccata53, quod peccata sua agnoscunt54, ac femur percutiunt55, et debitoribus remittunt debita.56

38

Mordaces illi qui sub titulo M'artini' et A'ndreae' verbum (imputat) tanquam indecens seu non congruens notant, literas sacras rident, et ecclesiasticos adlatrant57, sed cur? quia legere et intelligere, ut bene loquantur, nolunt.

39

Agunt poenitentiam incorporandi, agunt et veraciter, ecclesiae incorporati.

40

Sed et nullum ex literis apostolicis (quibus ecclesia sancta sine ruga et macula58 praedicatur) Eckius auxilium petat, ne caeteras, scripturas, hac male intellecta, ut Faustus legem Moysi lacessat et rumpat59, quoniam praemissis non obstat. Augustinus contra Iulianum libro, iiii, ca. iii.60

0Conclusio secunda R'everendi' P'atris' D'omini' Martiniau ex verbis evangelicis.

Quod verbum poenitentia de poenitentia sacramentali, id est confessionis et satisfactionis, quae sacerdotum ministerio celebratur, non potest intelligi.

Itemav Tertia.

Non tamen solam intendit interiorem, imo interior nulla est, nisi foris operetur varias carnis mortificationes.061

0Eckius Impugnator

Interiorem poenitentiam magnam esse, Christus et omnes Christiani docuerunt. Siquidem deus cor aspicit et voluntatem. Vidua hoc docet, quae minuta duo in Gazophylacium62 misit, et plus omnibus misit, D'omino' Iesu teste. Est enim voluntas in anima sicut regina in regno.063

axD'omini' Andreae Bodenstein Archidiaconi wittenbergensis Apologeticae propositiones pro Reverendo patre D'omino' Martino Luther.ax

1

Veruntamen cum Eckius in secunda contra nos conclusione, idcirco magnam interiorem fecit poeniten‖[A4r]tiam: quod voluntatem reginam suorum actuum dicit: ostendit se vel ignorare literas sanctas, vel eis aperte contradicere.

2

Nam voluntas nostra non est regina et domina eorum operum, quae deus ut voluntatis essent, fecit.ay Nisi liceat cum audaculo Eckio securitatem voluntati promittere, contra prophetica et apostolica documenta.

3

Idem Eckius se ignorare ostendit, quod Poenitentia est donum dei, quod deus azin nobisaz operatur.

4

D'ominum' Eckium hac scriptura satis confutari existimo, quam Hieremias edidit, Converte me, domine, et convertar, quia tu domine deus meus. Postquam enim convertisti me, egi poenitentiam, postquam ostendisti mihi, percussi femur meum etc.64 Quam legat, et videat confusionem suam, Hiero'nymo' interprete.65 Ambro'sium' et nonnullos alios non sine causa reticemusba.66

5

Commovisti terram et conturbasti eam, sana contritiones eius, quia commota est.67 Deus commovet voluntates, et fit contritio.

6

Discat eodem Hieremia docente, quod dominus convertit conversionem nostram68, Quod dominus dat poenitentiam69, agnoscat orationem, quam scit, Da nobis digne flere mala, quae fecimus.bb70

7

Veruntamen cum littera non dicat, dedidisti, sed convertisti etc.71 Et timendum sit eum quem pronus fuit haereticum vocitare M'artinum'72 quem non intellexit, et haec calumniari, legat Apostolum, Ne forte detbc illis deus poenitentiambd, et resipiscant a diaboli laqueis73, adverte det ait. lege Augustinum.be74

8

Voluntas est domina et regina suorum actuum, suorum omnium, scilicet malorum.

9

Quando voluntas dominatur in anima, ridet diabolus et exultat, quod praeparatur ei praeda.

10

Deus amat in nobis, quod ipse fecit, at quod ipse non fecit, odit. Ambrosi'us'.bf75 facit Collecta, quaebg in Primis ‖ [A4v] legiturbh, Dirigere, sanctificare76 etc.bi77 et in Pascha, Deus qui per unigenitum etc.78

11

Per auctoritatem, omnis plantatio, quam non plantaverit pater meus, eradicabitur79, et bene ad propositum.

12

80Misericordia equidem eius super omnia opera eius81, non nostra⟨,⟩ mutabilis voluntas, quando ab incommutabili voluntate non regiturbj, tuncbk tanto citius appropinquat iniquitati, quanto acrius intendit actionibl82, attende Ecki.

13

Adverte commodum et periculum, quando voluntas regitur, et quando in anima regit.

14

Universaliter loquendo, deus est dominus et rex in anima nostra.

15

Omniabm nostra, quae deus non fecit nostra, mala sunt et peccatabn.

16

Perditio tua ex te Israel, tantummodo auxilium tuum ex me.83 Ex nobis perditiones. ex deo suppetiae, et bona et salus. Si poenitentia salutaris ex nobis, id est voluntate nostra est, falsabo erit, quod perditio ex nobis est.

17

Omnis iustitia nostra, hoc est nostrae voluntatis, est sicut pannus menstruatae mulierisbp.84 Hanc autoritatem Thomistae male dicunt de iusticia legis sacramentalis dictambq, et non intelligi possebr de alia lege scripta.85

18

Pondera autem, quam splendidum sit opus, quod voluntas in anima dum regit, operatur.

19

Domino deo nostro iusticia, nobis autem confusio faciei nostrae86, si nobis est. Id est, nos habemus confusionem: deus autem iusticiam facit, quid de poenitentia, quando nostrae est voluntatis.

20

Sed scit Eckius in suis iustificationibus (fortasse) preces prosternere, et non in miserationibus dei87, ac habere suam iusticiam, non dei.88

21

Deus, ait Hieremias, facit misericordiam in terra.89 Tu es (alio attestante propheta) misericordia mea.90

22

Quod Eckius, nisi furiatus, de misericordia, qua deus misericors est, accipere nequit, sed ea misericor‖[B1r]dia, qua misericordes operante deo efficimur, deus nostra est bset diciturbs misericordia.91

23

Iuxta Davidicum illud, Secundum magnam misericordiam tuam vivifica me, et custodiam testimonia oris tui.92

24

Opera misericordiae et ea sola, deus coronat in misericordia et miseratione.93 nam ei iudicium sine misericordia, qui non facit misericordiam.94

25

Quibus documentis lapideum pectus molliri posset, et omnis facultas infirmi arbitrii enervaribt, quoniam opera dei non sunt in potestate nostra. Dominus enim solvit compeditos, non liberum arbitrium. Dominus erigit elisos95, non liberum arbitrium.

26

Si opera bona essent in nostra potestatebu, stulte peteremus ea nobis donari.

27

Omnia quae ad vitam spiritalem attinent, hoc abbreviato efflagitamus verbo, Fiat voluntas tua96, hoc est, Fac nos facere, fac nos voluntatis opera suscipere.bv97

28

Ecclesia sibi dari seu donari deprecatur, ut deum quaerat, et ut gaudia promissionis quaerat, ac quaesita citius inveniat.bw98 Petit se illustrari, ut videre possit agenda99 (quae Eckius sine precibus accurate perspicere potest)bx⟨.⟩ Itemby petit dari ut agnoscat quod profitetur, et coeleste munus quod frequentat diligat100 (quod Eckius ex naturalibus, nullo precatu suffultus diligere potestbz). Petit itemca, deum praeveniendo actiones nostras, aspirare. Et rursus, adiuvando prosequi.101 (Eckius autem cum gratiam habet, non indiget novo auxilio, nisi se indigere fateatur.) Item ecclesia praestari sibi auxilium petit, ut orationibus et ieiuniis intendat102 cb, cum multis Collectis.103

29

Quod ex Ezechielis et aliorum autenticorum testimoniis deum facere, ut faciamus dixi104, ostendam Eckio in orationibus suis, ne posteris rursus aberret diebus.

30

Habes orationem in Quadragesima, Dominicae primae Feria sexta, quam tibi facis devotam.105 pulchre in Collecta Dominicae secundae Feria tertia petit, ut deo ope‖[B1v]rante impleamus, quod eo autore cognovimus.106 Et in alia, sic dicit ad literam, Et eius semper faciat inhaerere mandatis, Dominica tertia.107 Item Dominicae quartae feria quarta108. Et Dominica in octava Paschae, Qui celebrar⟨e⟩cc fecisti.109 Et in feriali Collecta dicit, fecisti celebrare, fac gaudere.110

31

Verum ut exemplum propositae poenitentiae habeas, adverte quod oras Sabbato Dominicae quartae in Quadragesima, Da nobis digne flere mala quae fecimus111 etc. quid est hoc aliud, nisi fac nos flere, largire nobis fletum peccata expiantem.

32

Innumera alia sunt exempla, ex quibus addiscere deberes, deum hoc praestare, quod nos facere iussitcd, nec alia sibi placerece, quam quae ipse largitus est, nec aliquas prosequi actiones, quam quas ipse inspiravit. suas prosequitur, suas adiuvat actiones, sua opera, non nostra coronat.112 Probatur per Collectam Dominicae quartae post octavas Paschae.113 Et collectamcf quae Paschae, et ad Primam inter paschalia legitur festa114; per illud, qui habet, dabitur, ut abundet115 etc.

33

Veniamus demum oportet ad infirmitates, ad nihil116, cum ecclesia dicentes, Deus qui conspicis omni nos virtute destitui, interius exteriusque custodi, Dominica secunda in Quadragesima.117 Absit ut deus false conspiciat, et Ecclesia mentiatur, nos omni virtute destitui.

34

Sublata est per hanc orationem ab homine spes, et bene, quoniam maledictus est qui spem ponit in hominecg.118 Eckius est homo, Ergo nec in se vel in sua voluntate spem poenitentiae faciendae ponere debet.

35

Et rursus bene, ne dixeris, ego feci mihi hanc virtutem, sed potiusch memoraberis domini dei tui, quia ipse tibi dat fortitudinem facere virtutem.ci119

36

Ergo nos sumus nihil in dei scientia, sed aliquid in divina eius misericordia. Bern'ardus'.120‖ [B2r]

37

Si omnes profuderimus et exercuerimus facultates, non habentes dei charitatem, sumus nihil.121

38

Si autem divinas opes et superna auxilia, etcj esurientes pauperes, nihilque habentes mendicatim quaesierimus, dominus pro nobis sollicitus erit, per illud, Ego pauper et mendicus122 etc.

39

Eant, ego et nos fecimus, evanescant nostra, et propriack mortificemus dei spiritu, nostra123, ut deus faciat sua in nobis.124

40

Ubi non ego, ibi foelicius ego. Augustinus de conti'nentia'.125 ubi non aliquid et nihil, ibi foelicius aliquid, per illud Exaltavit humiles.126

41

Et per illud, Deus repulisti nos et destruxisti nos: iratus es, et misertus es nobis.127 destruxisti, ait, nos.

42

Quam diu placent homini, ego, nos, nostra, propria, et meumcl, nostrum, aliquid, tam diu vicissim in homine est quod deo displicet. arg'umentum' Ambrosiuscm etc.128

43

Sed nostrum ego, impios in servitutem redigit, in iustiscn autem vehementes habet vetustatis reliquias.129 Mirabiliter quoque serpit tentatio, quae aufert nobis. ego, tu, nos, vos, non ego, non tu, et male tu fecisti.130

44

Tunc vero quando deus regnabit, et erit omnia in omnibus131, ego et omneco proprium vilescent.cp132

45

Summoveamus humiliter et vere, ego et nos, et tunccq deus nos faciet salvos.133

46

Non est homo verax, in quo deus non loquitur.cr134

47

Nemo habet de suo, nisi mendacium et peccatum.cs135

48

Qui facit quod in se est, facit quod deo displicet, mentitur, obloquitur, ac sibi officit.136

49

Ex praemissis infertur, quod bona operatio non voluntati humanae, sed divinae debet simpliciter attribui⟨.⟩

50

Bonus actus (ut aiunt) quantum ad totam suam entitatem, hoc est totus, attribuitur deo.

51

Illi autem qui voluntati substantiam actus, ⟨(⟩ut Capreolus137 et Scotus138) modum vero seu entitatem mino‖[B2v]rem deo attribuunt, quod maius est sibi ipsis, quod minus (ne dicam feces) deo deputant.139 cvEx propositis infertur ad destructionem illius quod penes Scotum legimus, videlicet, quod voluntas est principalis causa, quantum ad principalitatem entitatis in bono opere, secus quantum ad principalitatem esse meritorii. Scotus et sequaces in i.ct et Capre'olus' ii.cu140cv

cwInfertur quoque adversus eos, qui Augustinum divellunt, ne dicam corrumpunt, exponentes eius dictum, ipsa gratia augetur, ut aucta mereatur perfici, comitante non ducente, pedissequa, non praevia voluntate141, dicentes, quod voluntas est pedissequa quantum ad relationem meritorii, de qua Augustinus non cogitavit.142cw

0R'everendus' P'ater' D'ominus' Martinus Luthercy.

Igitur Papa per remissionem omnium poenarum, non simpliciter omnium intelligit, sed a seipso impositarum.1430

0Eckius Impugnator.

Imo oppositum, quia vel intelligit poenas canonum solum, accumulative, ad poenas a deo impositas concurrere, iam laqueus, non salus esset in canonibus poenitentialibus, Aut vult eos declaratorios, sicut in veritate sunt, et ipse non attendit, iam remittendo poenas canonum, aliquas poenas remittit.0144

0D'omini' Andreae Bodensteindb Archidiaconi Wittenbergensis Apologeticae propositiones, pro R'everendo' P'atre' D'omino' Martino Lutherdc.0

1

ddEckius dum in canonibus non laqueum, sed salutem esse putat, et hoc latenter scribit, iudaizat, et Paulum qui dicit, Litera occidit, Item lex est ministratio mortis145, non intelligit.

2

Aut plus hominibus quam deo tribuit.‖ [B3r]

3

Indiget idem Augustino doctore.146

4

Et ea caret intelligentia, quam Capricornus147 Scotusque148, Alphonsus149 et Gabriel150, praestare nequeunt.

5

Cum autem is error, qui in atramento seu literis eo factis, aliud auxilium (quam demonstrationis et manifestationis) ut puta salutem ipsamdf ponit, in Palaestino iudicio151 sit subversus ac condemnatus, metuendum est Eckium haeresim in pulmone habere.

6

Non sufficit praedicare verbum dei, aut illud legendo intelligere, sed oportetdg ut assensus ei accommodetur.

7

Peiores efficiuntur qui divina, etiam evangelicam legem, sine gratia audiendo vel legendo intelligunt.

8

Cognitio peccati sine gratia nocet. facit enim nos scire quod vitare non possumus.dh152

9

Nudus sermo ad monendum est utilis, ad persuadendum infirmus.153

10

Nec lex sancta (quae facienda et devitanda demonstrat) et liberum arbitrium cum ea, ad faciendum salutis opera sufficiunt.154

11

Si Eckius salutem in scripturis collocari putat, ipsum in Iudaeis Christus reprehendit, ibi, Scrutamini scripturas, quia vos putatis in ipsis155 etc. Et ei adversatur Apostolus, qui dicit gratiam lege testificari, non conferri.di156

12

Immo si error notatus subsisteret, magna Bibliae pars falleret.157

13

Paulus quoque insanivisse merito convinceretur, qui velut gratiae defensor dixit, Si iusticia est ex lege, Christus gratis est mortuus.158

14

Si Eckius de salute secius, quam nos dixit, eius conclusio contra wittenbergen'ses', posita, non urget, nec valet, sed adversus ignem cereo pugnat stimulo.

15

Verum si de salute locutus est, more scripturarum, apostolicis adversatur documentis.

16

Ex praemissis colligitur, quod si Canones conscientiam obligant, solum praevaricationes accumulant, ‖ [B3v] praeceptum ecclesiae ostendunt, et ultra non progrediuntur⟨.⟩

17

Cum autem D'ominus' Eckius Wittenbergenses. non dicit attendere veritatem, videlicet, quod Canones sunt poenarum a deo impositarum declaratorii, nisi sale condiatur, evanescet iactata sua veritas, praesertimdj si non per f'eritatem'dk scripseris.

18

Petit tamen, ut idem Eckius in propositione sua (quae incipit, erronea apparet159 etc.) ad idem et apertius loquatur. Quae enim controversia est partium non adversantium? nisi sic dicat, Canones cumulatorios aut declaratorios poenarum. sed parva et minuta non curamus, nec prosequimur sophismata.

dlRaptim ex wittenbergk. VII. Die
Mensis Iulii, Anno domini.
M.​CCCCC.​XVIII.
dl


a Vorwort nicht in ApC
b Lutherii C1-5
c Io.Eckius C1, Jo.Eccius C4, C5
d Lutherii C1-5, Lutherius am Rand C1, C4, C5
e Theologi Aristotelici. am Rand C1
f Onera christianorum opiniones. am Rand C1, Opiniones, onera christianorum. am Rand C4, C5
g maneat id C5
h Sylvester. am Rand C1
i Lutherio C1-5
j reprehendunt C3
k vom Editor verbessert für: diglatiatonibus
l Exhortatio pia et Christiana. am Rand C1, C4, C5
m C3–C4 haben zusätzlich nach der Vorrede des Herausgebers (also nach Fiat.Fiat.) die Überschrift: Contra D. Ioannem Eckium theologum, während das Übrige C entspricht. In C1-C5 finden sich diese Worte als fliegende Kolumne über jeweils zwei Seiten des Thesenabdrucks gesetzt.
n Lutherius C1-5
o Luthers These nicht in ApC
p Ecks Anmerkung nicht in ApC
q Überschrift nicht in ApC
r Bodensteinii C1-5
s Lutherio C1-5
t videt ApC, Eck
u hinzugefügt
v Do'minica' i. Quadr'agesimae' ApC, fehlt C
w Fe'ria' sexta precedenti ApC, fehlt C
x Do'minica' ii. fer'ia' vi ApC, fehlt C
y fe'ria' iiii. e'adem' Do'minica' ApC, fehlt C
z feria v. Do'minica' in Quin'quagesima' ApC, fehlt C
aa non diaboli/ sicut de Hiere'mia' praeiecimus ApC, fehlt C
ab Do'minica' iii. feria. ii. et Do'minica' ii. in Quadrag'esima' ApC, fehlt C
ac Do'minica' i. Sabb'ato' Quad'ragesimae' ApC, fehlt C
ad quemadmodum Scotistae Thomistis solent respondere ApC, fehlt C
ae Diese Konjektur in Eck, Defensio (Greving) entspricht den liturgischen Formularen.
af Fe'ria' v. Do'minica' iii. in Quadra'gesima' ApC, fehlt C
ag de eccle'siasticis' dog'matibus' c: xxxv. iunctis c. xxxvi. et xxxvii. ApC, fehlt C
ah ut Aug'ustinus' li: Ench'iridion' c. lxviii. de octo dulci'tii' quaestionibus .q. i. d'icit' ApC, fehlt C
ai Vide Aug'ustinum' de pecca'torum' me'ritis' li. ii. c. vii. ApC, fehlt C
aj–aj fehlt C2
ak hanc per Aug'ustini' documenta in prioribus con'clusionibus' satis scripsi ApC, fehlt C
al de pen: me: homel: ii. in Apocal: per Aug'ustinum' de fid: ad pet: c. xli. de perfect: iust: Arg'umenta' Aug'ustini' dict'orum' hypo: li: iiii: contra Iulia'num': li: iiii. c. ii. ApC, fehlt C
am hinzugefügt
an arg'umenta' eorum quae Aug'ustinus' hypo'gnosticon' li: iiii et contra: Iulia'num' li: iiii. c, ii, disserit ApC, fehlt C
ao de perfect'ione' iust'itiae' ApC, fehlt C
ap Aug'ustinus' de sen'tentia' Iacobi et epistola: liiii. ApC, fehlt C
aq–aq fehlt C1-5
ar Aug'ustinus' de fid'e' ad Pe'trum' Hiero'nymus' in Hieremiam ApC, fehlt C
as Aug'ustinus' ApC, fehlt C
at Luthers These nicht in ApC
au Martini Lutherii C1-5
av Item nur als Blattkustode am unteren Rand C1, 262, auf der folgenden Seite fehlt jedoch die 3. These Luthers ganz; entsprechend fehlt sie in C2–C5, wo dann auch das isolierte Item von C1 weggelassen wird.
aw Ecks Anmerkung nicht in ApC
ax Überschrift nicht in ApC
ay Aug'ustinus' epistola cvii. ApC, fehlt C
az–az hinzugefügt
ba recitemus C2, C3
bb Do'minica' iiii, Sabba'to' ApC, fehlt C
bc de C1, C2, C3
bd fehlt C4, C5
be de fid'e' ad Pet'rum' c, xxxi ApC, fehlt C
bf de vo'catione' om'nium' gen'tium' li: i. c. ii ApC, fehlt C
bg hinzugefügt
bh hinzugefügt
bi Et Sabba'to' Do'minica' iiii. Quadr'agesimae' Fiat, q'uae's'umus' d'omine' ApC, fehlt C
bj tegitur C3
bk hinzugefügt
bl Ambro'sius' ubi supra ApC, fehlt C
bm Quia C2, C3
bn Omnia nostra mala sunt et peccata am Rand C4, C5, Grego'rius' post Aug'ustinum' et alios quorum documenta commemoramus in prioribus conclusionibus ApC, fehlt C
bo falsum ApC, Eck
bp Iustitiae nostrae, sicut pannus menstruatae. am Rand C4, C5
bq hinzugefügt
br hinzugefügt
bs–bs hinzugefügt
bt Facultas infirmi arbitrii enervatur. am Rand C4, C5
bu Opera bona non sunt in nostra potestate. am Rand C4, C5
bv arg'umenta' coll'ecta' Fiat q'uaesu'm'u's etc. Sabb'ato' Do'minica' iiii. Et colle'cta' Fac quae'sumu's Do'minica' v. paschal'is' ApC, fehlt C
bw Do'minica' i. Quadra'gesimae' et Do'minica' iiii. Sabb'ato' ApC, fehlt C
bx Do'minica' i. Fe'ria' iiii. ApC, fehlt C
by eadem Do'minica' i. fe'ria' v. ApC, fehlt C
bz valet ApC
ca hinzugefügt
cb Fe'ria' v: ii. Do'minica'⟨.⟩ Si'mi'l'ite'r Do'minica' iii. Fe'ria' iii. petit sibi dona continentiae concedi. Itidem do'minica' iiii. fe'ria' ii. Supplicandi prestari affectum/ Multa dona simul petit ecclesia in collecta Do'minica' iiii. Fe'ria' v. et Sabba'to' et aliis plurimis. Vide ferialem collectam Do'minica' iiii. post octa'vas' pasche quae incipit Deus qui fidelium mentes, et Do'minica' v. se'quenti' ecclesia dicit omne bonum a deo procedere ergo nullum a nobis. Et collec'ta' Fe'ria' iiii: Do'minica' ii. super po'pulum' ApC, fehlt C
cc celebrari. Die Konjektur hat Eck, Defensio (Greving), 59 Anm. 3 vorgeschlagen; zur Begründung vgl. Brev. Herbip. (1509) e., fol. IIIr, zitiert in der Anmerkung.
cd Deus hoc nobis praestat, quod facere iussit. am Rand C4, C5
ce opere ApC, fehlt C
cf vom Editor verbessert für: collecta
cg Maledictus, qui spem ponit in homine. am Rand C4, C5
ch hinzugefügt
ci Fiducia nostra in deum am Rand C4, C5
cj ut ApC, Eck
ck opera ApC, fehlt C
cl et ApC, fehlt C
cm de vo'catione' om'nium' gen'tium' li: i. c. ii ApC, fehlt C
cn ut iustis C3, fehlt C
co hinzugefügt
cp Arg'umentum' Aug'ustini' contra Iulia'num' li: iii. c. iii. h. ApC, fehlt C
cq hinzugefügt
cr Aug'ustinus' ps'almus' cviii. a ApC, fehlt C
cs Aug'ustinus' super Ioh'annem' tract'atu' v. a. cum al'legatis' nostris ApC, fehlt C
ct d.xvii ApC, fehlt C
cu Scotus et sequaces in i. et Capreo'lus' in ii. C4, C5, d.xxvii ApC, fehlt C
cv in ApC Th. 194
cw in ApC Th. 195
cx Luthers These nicht in ApC
cy Lutherius C1-5
cz Ecks Anmerkung nicht in ApC
da Überschrift nicht in ApC
db Bodensteinii C1-5
dc Lutherius C1-5
dd D'ominus' ApC, fehlt C. – , fol. C4r zu Beginn seiner tertia adnotatio: Quia Reverendus pater Martinus Luther posuit papam non velle nec posse ullas poenas remittere, praeter eas, quas arbitrio vel suo vel canonum imposuit, ego in ista conclusione ab eo dissensi, et oppositum placuit mihi, quia vel intelligit poenas canonum solum accumulative ad poenas a deo impostias concurrere, iam laqueus non salus esset in canonibus poenitentialibus, aut vult eos declaratorios sicut in veritate sunt, et ipse non attendit, iam remittendo poenas canonum, aliquas poenas remittit. (vgl. , 18 und 73).
de Eccius iudaizat, plus tribuens hominibus quam deo C4, C5
df hinzugefügt
dg orare ApC, fehlt C
dh Amb'rosius' de Iacob et vita beata. c. iiii⟨.⟩ ApC, fehlt C
di Gratia lege testificatur, non confertur am Rand C4, C5
dj hinzugefügt
dk per f. Eck, Defensio (Greving), 75 Anm. 4 schlägt als Auflösung per f'eritatem' vor (vgl. dazu Eck, Defensio (Greving), 80,15). Auch die Auflösung perf'ectius' wäre entsprechend Karlstadts Aufforderung in der nächsten These, Eck möge apertius reden, denkbar.
dl nicht in ApC

1 Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum, 1517 (WA 1, 233–238).
2 Johannes Duns Scotus (1265/66–1308); vgl. u. Th. [III:] 4, Textstelle.
3 Johannes Capreolus (um 1380–1444); vgl. u. Th. [III:] 4, Textstelle.
5 Alfonso Vargas de Toledo (um 1300–1366); vgl. u. Th. [III:] 4, Textstelle.
6 Gabriel Biel (um 1413/14–1495); vgl. u. Th. [III:] 4, Textstelle.
7 Origenes (um 185–254).
8 Hieronymus (um 347–419/20).
9 Ambrosius (333/34–397).
10 Augustin (354–430).
11 Hilarius von Poitiers (um 300/15–367/68).
12 Cyprian (um 200/210–258).
14 Dialogus de potestate papae, 1518 (Fabisch/Iserloh, Dokumente 1, 52–106).
16 Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum, 1517, These 1 (WA 1, 233, 10f.).
17 Vgl. Gal 4,4 Vg at ubi venit plenitudo temporis, bzw. Eph 1,10 Vg in dispensationem plenitudinis temporum.
18 Vgl. Fabisch/Iserloh, Dokumente 1, 403, Ecks 1. Anmerkung zu Luthers 1. These.
19 Deus, qui ecclesiam tuam annua quadragesimali observatione purificas, praesta familiae tuae, ut quod a te obtinere abstinendo nititur, hoc bonis operibus exequatur. (1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLVIr).
20 Peccatores, te rogamus, audi nos (Brev. Herbip. (1509) h., Letania: fol. XXXVr).
22 Tuere domine populum tuum, et ab omnibus peccatis clementer emunda, quod ei nulla nocebit adversitas, si nulla dominetur iniquitas. (Freitag vor dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLIIIv).
24 Da, quaesumus, omnipotens deus, ut sacro nos purificante ieiunio, sinceris mentibus ad sancta ventura nos facias pervenire. (Freitag nach dem 2. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIIr).
25 Populum tuum, domine, propicius respice, et quos ab escis carnalibus praecipis abstinere, a noxiis quoque vitiis cessare concede. (Mittwoch nach dem 2. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIv).
26 Deus, qui culpa offenderis, poenitentia placaris, preces populi tui supplicantis propicius respice, et flagella tuae iracundiae, quae pro peccatis nostris meremur, averte. (Donnerstag vor dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLIIIIr).
27 Parce domine, parce populo tuo, ut dignis flagellationibus castigatus, in tua miseratione respiret. (Donnerstag vor dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLIIIIr).
28 Deus qui culpas nostras piis verberibus percutis, ut nos a nostris iniquitatibus emundes, da nobis et de verbere tuo proficere, et de tua citius consolatione gaudere. (Brev. Herbip. (1509) h., Modus orandi [2]).
29 Subveniat nobis, domine, misericordia tua, ut ab imminentibus peccatorum nostrorum periculis te mereamur protegente salvari. (Montag nach dem 3. Fastensonntag und 2. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIVr und fol. Lv).
30 Populum tuum, quaesumus, domine, propicius respice, atque ab eo flagella tuae iracundiae clementer averte. (Samstag nach dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLIXr).
31 Ironische Anspielung auf Ecks Bemerkung zu Beginn seiner Obelisci: Solum subitaneo motu, sine librorum adminiculo, pauca adnotabimus et (ut dici solet) Obelisco signabimus; vgl. Fabisch/Iserloh, Dokumente 1, 404.
32 Purifica, quaesumus, domine, tuorum corda fidelium, ut a terrena cupiditate mundati et presentis vitae periculis exuantur, et perpetuis donis firmentur. (Donnerstag nach dem 3. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LVv).
33 Concede, quaesumus, omnipotens deus, ut ieiuniorum nobis sancta devotio et purificationem tribuat, et maiestati tuae nos reddat acceptos. (Donnerstag nach dem 3. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LVv).
34 Vgl. Röm 1,17; Gal 3,11 Vg Quoniam autem in lege nemo iustificatur apud Deum manifestum est, quia iustus autem ex fide vivit.
35 Vgl. 1. Kor 3,12 Vg Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, qui est Christus Iesus. Si quis superaedificat supra fundamentum hoc aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, faenum, stipulam uniuscuiusque opus quale sit ignis probabit […].
36 Vgl. 1. Kor 3,15 Vg Si cuius opus arserit detrimentum patietur ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem.
37 Bei der von Karlstadt festgestellten diversa interpretatio geht es um die Frage, ob ignis in 1. Kor. 3,15 auf das Fegefeuer zu deuten sei oder nicht; vgl. Apologeticae Conclusiones, Anm. zu Th. 117 (KGK 85).
38 Hld 5,3 Vg lavi pedes meos quomodo iniquinabo illos.
39 Vgl. Joh 15,2 Vg Omnem palmitem in me non ferentem fructum tollet eum et omnem, qui fert fructum purgabit eum, ut fructum plus adferat.
40 Jak 3,2. Vgl. die Auslegung der Stelle bei Aug. perf. iust. 21, 44 (CSEL 42,47,24–48,6); vgl. auch Luthers Römerbrief-Vorlesung 1515/16 (WA 56,288,29).
41 Vgl. 2. Kor 4,16 Vg […] is qui foris est noster homo corrumpitur, tamen is qui intus est renovatur de die in diem; s. u. Th. [II:] 43, Textstelle.
42 Vgl. Eph 4,23f. Vg […] renovamini autem spiritu mentis vestrae et induite novum hominem qui secundum Deum creatus est[…]; siehe auch die zu Th. [I:] 22 im textkritischen Apparat zitierte Augustinstelle (Anm. FN 41).
43 Vgl. Lk 5,31f. Vg […] non egent qui sani sunt medico, sed qui male habent. S. auch in Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64).
44 Vgl. o. Ecks 1. Anmerkung zu Luthers 1. These.
45 Vgl. 2. Kor 9,7 Vg […] hilarem enim datorem diligit Deus.
46 Vgl. Ps 136(137),9 Vg Beatus qui tenebit et allidet parvulos tuos [= Kinder Babylons] ad petram. Aug. en. ps. 136,21 (CCSL 40, 1978,31–37) deutet die parvuli allegorisch als nascentes malae cupiditates, den Fels nach 1. Kor 10,4 als Christus. Eine entsprechende Auslegung wird von Luther angeführt in den Dictata super Psalterium, Glosse zu Ps 136(137),8f. (WA 4, 430,31–36).
47 Zu den hier ausgelassenen Verweisen Karlstadts auf Augustin vgl. Apologeticae Conclusiones, die Anm. zu Th. 132 (KGK 85,ff.).
48 Vgl. Joh 13,19; s. o. Th. [I:] 19.
49 Vgl. Pred 7,21; siehe auch die Th. 136 von Karlstadts 151 Conclusiones (KGK 58).
50 Vgl. die Anm. zu Apologeticae Conclusiones Th. 134 (KGK 85, ff.).
51 Vgl. Spr 24,16 Vg septies […] cadet iustus et resurget, in Verbindung mit Ps 118(119),164 Vg septies in die laudem dixi tibi super iudicia iustitae tuae. Denselben Wortlaut hat Luther, Disputatio Heidelbergae habita, Probatio zu Th. 6 (WA 1, 357,35).
52 Cassian. conl. 22, 13,1.5f.: Ceterum iustos ac sanctos viros non esse immunes a culpa manifeste scriptura pronuntiat dicens: septies enim cadit iustus et resurgit. quid enim aliud est cadere quam peccare? […] illud etiam quod per David canitur debemus accipere: a domino gressus hominis diriguntur […] cum ceciderit iustus, non conturbabitur: quia dominus supponit manum suam. cuius enim gressus a domino diriguntur, quid aliud potest esse quam iustus? et tamen de hoc ipso dicitur: cum ceciderit, non conlidetur. quid est cum ceciderit, nisi cum lapsum peccati alicuius incurrerit? (CSEL 13, 631,26–632,2 u. 633,14–21).
53 Vgl. Ps 31(32),2 Vg Beatus vir cui non inputabit Dominus peccatum […]., auch in Röm 4,8.
54 Vgl. Ps 50(51),5 Vg Amplius lave me ab iniquitate mea et a peccato meo munda me, quoniam iniquitatem meam ego congnosco et peccatum meum contra me est semper.
55 Vgl. Jer 31,19 Vg Postquam enim convertisti me egi paenitentiam, et postquam ostendisti mihi percussi femur meum; s. u. Th. [II:] 4 (Textstelle).
56 Vgl. Mt 6,12 und Aug. perf. iust. 6,15 (CSEL 42, 13,3–8). Die unmittelbar vor diesem Abschnitt liegenden Ausführungen sind in Apologeticae Conclusiones Th. 128 (KGK 85, = [II:] 27, Textstelle) und Th. 130 (KGK 85, = [II:] 29, Textstelle) zitiert; Aug. perf. iust. 9,20 (zitiert zu Apologeticae Conclusiones Th. 126). Hier wird Mt 6,12 in Verbindung mit dem Begriff imputare (Ps 31(32),2) ausgelegt. Zur Bedeutung der Augustinschrift für Karlstadt vgl. Apologeticae Conclusiones zu Th. 62 (KGK 85, ) und Th. 128 (KGK 85, = [I:] 27, Textstelle) der enge Zusammenhang von Vergebung empfangen und Vergebung spenden.
57 Schon Eck hat nicht verstanden, was Karlstadt mit dieser These meinte (s. Eck, Defensio (Greving), 43; 52,18ff.). Greving weist darauf hin, dass sich das Wort imputat in Ecks Obelisci nicht findet. Die Erklärung der These ergibt sich aus Karlstadt, Auslegung Wagen, fol. C3r; vgl. Apologeticae Conclusiones die Anm. zu Th. 138 (= [I:]38), KGK 85.
58 Vgl. Eph 5,27 Vg […] Christus dilexit ecclesiam […] ut exhiberet ipse sibi gloriosam […] non habentem maculam aut rugam aut aliquid eiusmodi.
59 Vgl. Aug. c. Faust. (CSEL 25/1, 249ff.). Augustin setzt sich in dieser Schrift in erster Linie mit der manichäischen Verwerfung des Alten Testaments auseinander. Vgl. KGK 64.
60 Aug. c. Iul. IV 3,29: […] dubitare non possum, quantumlibet proficiamus sub hoc onere corruptibilis corporis, si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus, et veritas in nobis non est. Propter quod et sancta Ecclesia etiam in talibus suis membris, ubi maculam criminis et rugam non habet falsitatis [Eph 5,27], licet contradicente superbia vestra, non sinit Deo dicere, Dimitte nobis debita nostra. (PL 44, 753).
61 Luthers 2. und 3. These, vgl. WA 1, 233,13f.
62 Der griechische Begriff für Schatzkammer (gemeinhin als Gotteskasten übersetzt) wurde in Mk 12,41.43 von der Vg beibehalten ([…] et sedens Iesus contra gazofilacium […]; […] vidua […] pauper plus omnibus misit, qui miserunt in gazofilacium […]).
64 Jer 31,18f. Vg […] converte me et convertar quia tu Dominus Deus meus. Postquam enim convertisti me egi paenitentiam, et postquam ostendisti mihi percussi femur meum. Vgl. Th. [I:] 37.
65 Hier. in Ier. VI 20,4: Vide, quantum sit auxilium dei et quam fragilis humana condicio, ut hoc ipsum, quod agimus paenitentiam, nisi dominus nos ante converterit, nequaquam implere valeamus. (CCSL 74, 309).
66 Vgl. Ambr. paenit. 2, 5,36–38: Converte me et convertar […] Et tanta fiat conversio, ut, qui deum non agnoscebamus, ipsi eum iam aliis demonstremus, motus autem dominus tali conversione nostra respondeat: […] eo quod sermones mei in ipso sunt, memoria memor ero eius […]. (CSEL 73, 179,68–180,81). Die Aussage, dass Gott durch die Bekehrung des Menschen bewegt wird, ist nicht im Sinne Karlstadts, der vielmehr umgekehrt alles Gewicht darauf legt, dass in der Buße die Willenskraft des Menschen von Gott bewegt wird (vgl. nächste Th. [II:] 5).
68 Vgl. Jer 33,6f. Vg […] ego […] curabo eos et revelabo illis […] veritatis et convertam conversionem Iuda et […] Hierusalem; siehe Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64).
69 Vgl. Apg 11,18 Vg […] glorificaverunt Deum dicentes ergo […] Deus paenitentiam ad vitam dedit.
70 Deus, qui sperantibus in te misereri potius eligis quam irasci, da nobis digne deflere mala quae fecimus, ut tuae consolationis gratiam invenire valeamus. (Samstag nach dem 4. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIXv); vgl. Th. [II:] 31 (Textstelle).
71 Siehe Th. [II:] 4.
72 Vgl. Eck, Defensio (Greving), 54 Anm.7; Eck bezeichnet Luther in seinen Obelisci zwar nicht als haereticus, bemerkt aber, dessen Thesen würden Bohemicum virus effundere und plures sunt incoctae et insipidae, nisi dicas quod Bohemiam sapiant. (Fabisch/Iserloh, Dokumente 1, 431 und 435).
73 Vgl. 2. Tim 2,25f. (Bibeltext nach Ps. Aug. = Fulg. Rusp. fid. 31; vgl. FN 74).
74 Ps. Aug. = Fulg. Rusp. fid. 31: Firmissime tene […] neminem hic hominum posse poenitentiam agere, nisi quem Deus illuminaverit, et gratuita miseratione converterit. Apostolus enim dicit: Ne forte det illis Deus poenitentiam ad cognoscendam veritatem et resipiscant a diaboli laqueis. (CCSL 91A, 755,1306–1310). Vgl. auch Apologeticae Conclusiones Th. 135 (= Th [I:] 35, Textstelle), KGK 85.
75 Die hier ausgelassene Angabe verweist auf Ps. Ambr. = Prosp. vocat. gent. 1, 6; vgl. Apologeticae Conclusiones, die Anm. zu Th. 151 (KGK 85).
76 Dirigere, regere, sanctificare et gubernare dignare domine, sancte pater, omnipotens, aeterne Deus, Rex, creator coeli et terrae, hodie et quotidie corda et corpora nostra, sensus et sermones et omnes actus nostros […] (Brev. Herbip. (1509) h., Modus orandi [5]).
77 Zu dem hier ausgelassenen Gebet vgl. Apologeticae Conclusiones, KGK 85: Fiat domine, quaesumus, per gratiam tuam fructuosos nostre devotionis affectus, quia tunc nobis proderunt suscepta ieiunia, si tuae placita sint pietati. (Samstag nach dem 4. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIXv).
78 Deus, qui hodierna die per unigentium tuum aeternitatis nobis aditum, devicta morte, reserasti; vota nostra, quae praeveniendo aspiras, etiam adiuvando prosequere. (Ostersonntag, Brev. Herbip. (1509) e., fol. Iv).
79 Mt 15,13. Siehe auch Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64, und KGK 64).
80 Hier wurden zwei Thesen zusammengelegt; vgl. Apologeticae Conclusiones, Th. 153 und Th. 154 (KGK 85, und KGK 85).
81 Ps 144(145),9 iuxta Hebr. bonus Dominus omnibus et misericordiae eius in universa opera eius; Vg LXX suavis Dominus universis et miserationes eius super omnia opera eius. Karlstadt liest misericordia auch im Augustinkommentar (KGK 64).
82 Vgl. Apologeticae Conclusiones, die Anm. zu Th. 154 (KGK 85).
83 Hos 13,9; Vg perditio tua Israhel tantummodo in me auxilium tuum. Hos 13,9 ist auch in derselben von der Vg abweichenden Textform (insbes. fehlt in Vg ex te) in Karlstadts Augustinkommentar zitiert (Kähler, Karlstadt 92,27) und zwar, wie hier in Th. [II:] 16f. in Verbindung mit Jes 64,6 als Beleg für die Notwendigkeit, die eigene Willenskraft aufzugeben (Kähler, Karlstadt 92,26–32).
84 Jes 64,6 im Anschluss an die Septuaginta-Übersetzung des Hier. in Is. XVII, ad 64,6 (CCSL 73 A,736,6f.14f.). Die Stelle ist auch im Augustinkommentar angeführt (KGK 64, und KGK 64). Jes 64,6 dient als Beleg für die völlige Unfähigkeit der Menschen, ohne Gnadenhilfe Gottes Gebote zu erfüllen (Docet nos quoque sancta lex, quod gratia deserente nequaquam mandata dei implere possumus. KGK 64). Vgl. Luthers Römerbrief-Vorlesung 1515/16 (WA 56, 288,21f. und 430,31) zu Röm 4,7 u. 11,4.
85 Zu Jes 64,6 vgl. Biel, can. miss. exp., (Biel, Expositio (Oberman/Courtenay) 2, 361, 438 und 444) und Biel, Collect. II d. 27 q. 1 art. 2 concl. 1F (Biel, Sententiae (Werbeck/Hofmann), 513); lex sacramentalis meint das alttestamentliche Zeremonialgesetz, vgl. Altenstaig, Vocabularius (1517), fol. 223v: sacramenta legis scripte. Bisher konnte keine thomistische Aussage für Karlstadts Anspielung nachgewiesen werden.
86 Bar 1,15 Vg Domino Deo nostro iustitia, nobis autem confusio faciei nostrae. In Karlstadts Augustinkommentar ist die Stelle als Argument gegen dispositiones de congruo angeführt (KGK 64).
87 Vgl. Dan 9,18 Vg […] neque enim in iustificationibus nostris prosternimus preces ante faciem tuam, sed in miserationibus tuis multis.
88 Vgl. Phil 3,9 Vg […] non habens meam iustitiam […] sed illam […] quae ex Deo est iustitia in fide.
89 Vgl. Jer 9,24. Vg […] quia ego sum Dominus qui facio […] iustitam in terra.
90 Vgl. Ps 143(144),1f. Vg Benedictus Dominus Deus meus […] misericordia mea et refugium meum […].
91 Vgl. Apologeticae Conclusiones, die Anm. zu Th. 164 (KGK 85).
92 Ps 118(119),88 Vg […] secundum misericordiam tuam vivifica me et custodiam testimonia oris tui.
93 Vgl. Ps 102(103),4 Vg […] Domino […] qui coronat te in misericordia et miserationibus.
94 Vgl. Jak 2,13 Vg […] iudicium enim sine misericordia illi qui non fecit misericordiam. Vgl. Aug. spir. et litt. 33,59: coronat ergo in miseratione et misericordia, sed etiam sic secundum opera […] quoniam iudicium sine misericordia, sed illi qui non fecit misericordiam[…] (CSEL 60,218,26–219,3).
95 Ps 145(146),7f. Vg Dominus solvit conpeditos […] Dominus erigit adlisos […].
96 Mt 6,10 (3. Bitte des Vaterunsers). Dieselbe Auslegung von Mt 6,10 findet sich in Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64), in Karlstadt, Auslegung Wagen, fol. D5v und in der Disputatio Lipsiae, vgl. Seitz, Disputatio, 225f.: fac hoc in nobis, quod iure exigis).
97 Zu den beiden hier ausgelassenen Kirchengebeten vgl. Apologeticae Conclusiones Th. 169 (KGK 85).
98 Das im ausgelassenen Verweis angegebene Kollektengebet lautet: Da nobis, quaesumus, omnipotens aeterne deus, promissionis gaudia quaerere, et quaesita citius invenire. (1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLVIv); auch zitiert im Augustinkommentar (KGK 64).
99 Das im ausgelassenen Verweis angegebene Kollektengebet lautet: Mentes nostras quaesumus domine, lumine tuae claritatis illustra, ut videre possumus quae agenda sunt, et quae recta sunt agere valeamus. (Mittwoch nach dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLVIIIr).
100 Das im ausgelassenen Verweis angegebene Kollektengebet lautet: Da, quaesumus, domine, populis christianis et quae profitentur, agnoscere, et caeleste munus diligere, quod frequentat. (Donnerstag nach dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLVIIIv); auch zitiert im Augustinkommentar (KGK 64).
101 Das im ausgelassenen Verweis angegebene Kollektengebet lautet: Actiones nostras, quaesumus, domine, et aspirando preveni et adiuvando prosequere, ut cuncta nostra operatio a te semper incipiat, et per te incepta finiatur. (Samstag vor dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLIXr).
102 Das im ausgelassenen Verweis angegebene Kollektengebet lautet: Presta nobis, domine, quaesumus, auxilium gratiae tuae, ut, ieiuniis et orationibus convenienter intenti, liberemur ab hostibus mentis et corporis. (Donnerstag nach dem 2. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIIr).
103 Zu den hier ausgelassenen Verweisen auf weitere Kollektengebeten vgl. Apologeticae Conclusiones Th. 170 (KGK 85).
104 Im Augustinkommentar (KGK 64) teilt Karlstadt mit, dass er über das Thema: (gratia dei) facit nos facere in den (verschollenen) Erläuterungen zu den 151 Conclusiones (KGK 62), zur 23. These (KGK 58) breit und unter Anführung von testimonia gehandelt habe. Darauf dürfte er sich auch hier beziehen. Bei dem Hinweis auf Hesekiel denkt er an die Stelle Hes 36,27, die in diesen Thesen noch nicht vorkam. Sie ist im Augustinkommentar mehrfach zitiert (KGK 64, KGK 64, KGK 64, KGK 64, und KGK 64). Vgl. auch Disputatio Lipsiae (Seitz, Disputatio, 53). Karlstadts Hauptbeleg für obige Aussage ist Phil 2,13 (KGK 64); weitere Autoritäten fügt er im Augustinkommentar hinzu (KGK 64): Bar 2,31f.; Jer 33,7 (s. Th. [II:] 6, Textstelle); Jer 33,15; 32,40; Mt 6,10 (s. Th. [II:] 27).
105 Esto, domine, propicius plebe tuae et quam tibi facis esse devotam, benigno refove miseratus auxilio. (Freitag nach dem 1. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. XLIXr).
106 Perfice, quaesumus, domine, benignus in nobis observantiae sanctae subsidium, ut quae te auctore cognovimus, te operante impleamus. (Dienstag nach dem 2. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIr/121).
107 Subiectum tibi populum, quaesumus, domine, propiciatio caelestis amplificet, et eius faciat semper inhaerere mandatis. (3. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIIIv/126). Die Übereinstimmung mit dem von Karlstadt verwendeten inhaerere im Unterschied zu anderen Formulierungen dieses Kirchengebets (z. B. semper faciat servire mandatis) weist auf das Breviarium Herbipolense als Vorlage Karlstadts hin.
108 Pateant aures misericordiae tuae, domine, precibus supplicantium, et ut petentibus desiderata concedes, fac eos quae tibi placita sunt postulare. (Mittwoch nach dem 4. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LVIIIr/135).
109 Deus, qui nos exultantibus animis pascha tuum celebrare fecisti, fac nos quaesumus, temporalibus gaudere subsidiis et aeternitatibus effectibus gratulari. (Sonntag in der Osteroktave, Brev. Herbip. (1509) e., fol. IIIr).
110 Deus, qui nos fecisti hodierna die paschalia festa celebrare, fac nos quaesumus, in coelesti regno gaudere. (Gebet in der Woche nach Ostern, Brev. Herbip. (1509) e., fol. IIIIv).
111 Deus, qui sperantibus in te misereri potius eligis quam irasci, da nobis digne deflere mala quae fecimus, ut tuae consolationis gratiam invenire valeamus. (Samstag nach dem 4. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. LIXv/138); vgl. o. Th.[II:] 6.
112 Aug. ep. 194,5,19: Quod est ergo meritum homini ante gratiam, quo merito percipiat gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non in nobis faciat nisi gratia et, cum deus coronat merita nostra, nihil aliud coronet quam munera sua? (CSEL 57,190,12–15). Wiederaufgenommen in Th. 4 von Karlstadts 13 Conclusiones, 1519, die Kähler, Nicht Luther 354f. ihm zuweist: Tanta est erga omnes homines dei bonitas, ut nostra velit esse merita que sunt ipsius dona, et pro his que ipse largitus est, eterna premia sit daturus, sua enim coronat deus. Vgl. Augustinkommentar (KGK 64) und Staupitz, Libellus, § 38.
113 Deus, qui fidelium mentes unius efficis voluntatis, da populis tuis id amare quod praecipis, id desiderare quod promittis, ut inter mundanas varietates ibi nostra fixa sint corda, ubi vera sunt gaudia. (4. Sonntag nach Ostern, Brev. Herbip. (1509) e., fol. Xv); auch zitiert o. in Th. [II:] 28 (Textstelle).
114 […] vota nostra, quae praeveniendo aspiras, etiam adiuvando prosequere. (Ostersonntag und inter paschalia festa Brev. Herbip. (1509) e., fol. Xv); vgl. o. FN 101, zu Th. [II:] 28.
115 Mt 13,12; geringfügig abweichende Textwiedergabe durch Karlstadt (et statt ut etc.).
116 Die nun folgenden Thesen [II:] 33 bis 45 bilden einen besonderen Abschnitt, in dem die Begriffe nihil und aliquid (oder ähnlich) im Mittelpunkt stehen. Mit ihnen interpretiert Karlstadt das totale Unvermögen des menschlichen Eigenwillens zum Guten. Breiter sind diese Begriffe in seinem Augustinkommentar behandelt (KGK 64), wo auch der mystische Hintergrund dieser Ausführungen besonders deutlich wird (s. u. zu Th. [II:] 36).
117 Deus, qui conspicis omni nos virtute destitui, interius exteriusque custodi, ut et ab omnibus adversitatibus muniamur in corpore, et a pravis cogitationibus mundemur in mente. (2. Fastensonntag, Brev. Herbip. (1509) h., fol. Lv).
118 Vgl. Jer 17,5 Vg […] maledictus homo qui confidit in homine […]; s. auch Augustinkommentar (KGK 64) und Karlstadt, Bilder (1522), vgl. Karlstadt, Bilder (Lietzmann), 7,7–11.
119 5. Mose 8,17f. Vg Ne diceres […] fortitudo mea et robur manus meae haec mihi omnia praestiterunt, sed recorderis Domini Dei tui quod ipse tibi vires praebuerit […]. Von Karlstadt wohl nach dem hebräischen Text oder LXX (vgl. Eck, Defensio (Greving), 60 Anm. 2); siehe auch den Augustinkommentar (KGK 64).
120 Die Begriffe nihil und aliquid gehen auf Gal 6,3 zurück. Karlstadt fußt auf Bern. Ded. 5,3f.: Qui se putat aliquid esse, cum nihil sit, ipse se seducit [Gal 6,3] […] et si nihil sumus in cordibus nostris, forte in corde Dei potest aliud latere de nobis. O Pater misericordiarum! […] Omnes gentes, quasi non sint, sic sunt ante te, et tanquam nihilum et inane reputabuntur[…] Sic in iudicio veritatis tuae, sed non sic in affectu pietatis tuae […] Siquidem universae viae tuae misericordia et veritas, requirentibus testamentum tuum et testimonia tua; testamentum utique pietatis, et testimonia veritatis. (SBO 5, 390,16–391,9). Zitiert bei Biel, can. miss. exp. 82 H (Biel, Expositio (Oberman/Courtenay) 4, 54f.). Zu der in Karlstadts Zitat vorausgesetzten Identifikation von pietas und misericordia dei vgl. Petrus Lombardus, IV Sent. dist. 46 cap. 3. Dass Karlstadt die Begriffe nihil und aliquid mit mystischem Inhalt füllt, zeigt der Augustinkommentar: ergo creabilis est homo et sine gratia nihil, per gratiam vero divinam dei figmentum, dei creatura, quid dei. O foelix Nihil, quia ex illo nihilo, quod se purum nihil fatetur, Deus aliquid format, quod in imaginem dei transfigurat. (KGK 64).
121 Vgl. 1. Kor 13,2f. Vg si […] caritatem […] non habuero nihil sum; s. Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64, und KGK 64; gegen dispositiones de congruo).
122 Ps 39(40),18 Vg Ego autem mendicus sum et pauper; Dominus sollicitus est mei; s. Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64) wie hier (Th. [II:] 36f.) in Verbindung mit Gal 6,3 und 1. Kor 13,2.
123 Vgl. Röm 8,13f. Vg […] si […] Spiritu facta carnis mortificatis vivetis; s. Augustinkommentar (KGK 64).
124 Die mystischen Gedanken, die in vorliegender These nur ansatzweise spürbar werden, sind später thematisiert in Karlstadt, Sich gelassen (1523); zu Th. [II:] 39–45 vgl. fol. d3r–d4r, besonders folgende Stelle: wölcher sein ich und icheit/ oder sich und sein sicheit recht geließ der hat wol gelassen. Der Mensch ist anfenklich nicht gewest/ [will] er sein icht und ettwas oder sich und sicheit gelassen und ordenlich ubergeben/ so muß er es dem ubergeben der in ettwas icht oder sich hatt gemacht/ das ist: Er muß sich/ und alles das etwas in im ist/ mit seinem sich und icheit/ Gott auffgeben/ und in seinem willen nider tauchen/ wann ainer das thet/ er wer in leyden und wercken gelassen. Alda freund must du abermals achtung geben/ das dich nit gebrist dein gelaß/ das du nit dein icheit in sollichen gelaß ubersehest […] (fol. d3r–v).
125 Aug. cont. 13,29: Spiritus itaque hominis adhaerens spiritui dei concupiscit adversus carnem, id est adversus se ipsum, sed pro se ipso, ut motus illi sive in carne sive in anima secundum hominem, non secundum deum, qui sunt adhuc per adquisitum languorem, continentia cohibeantur propter adquirendam salutem, ut homo non secundum hominem vivens iam possit dicere: vivo autem iam non ego, vivit vero in me christus [Gal 2,20]. Ubi enim non ego, ibi felicius ego, ut, quando secundum hominem reprobus ullus motus exsurgit, cui non consentit qui mente legi dei servit, dicat etiam illud: iam non ego operor illud. (CSEL 41, 179,1–11). Vgl. auch Karlstadt, Auslegung Wagen, fol. B1r: Wir solten got alle unser werck aufftragen/ tzureden/ bekennen / tzuschreiben / und tzumessen / und alles das uns got gnedicklich vorleyhet/ nach seinem willen gelassen /und uns ye nichts anmassen oder annehmen/ und in keiner gab kleben/ dann als Augu'stinus' gelert/ do ist ein seligs ich/ wo nit ist mein ich. ubi non ego, ibi felicius ego.
126 Lk 1,52 Vg […] deposuit potentes de sede et exaltavit humiles. Der vorliegenden These verwandt ist der Gedanke der annihilatio bei Staupitz: Nihil ergo creaturae felicius quam redire cum laude in suum principium, recedere a se, accedere ad deum. Neque enim potest digne laudari deus a quoquam sine sui annihilatione. Hinc tanto felicior quisque est, quo fuerit a seipso absolutior […] (Staupitz, Libellus, § 5).
127 Ps 59(60),3 Vg LXX Deus repulisti nos et destruxisti nos, iratus es et misertus es nobis.
128 Vgl. Ps. Ambr. = Prosper vocat.gent. 1,6 (s. o. zu Th. [II:] 10, Textstelle).
129 Siehe oben zu Th. [I:] 22 (Textstelle).
130 Karlstadt meint mit diesem Satz, dass auch das Aufgeben des Ich, Du usw. noch eine Versuchung in sich bergen kann (d. h. wenn es menschliche Eigenleistung in sich verbirgt). Eine entsprechende Warnung äußert er in dem letzten Satz der o. zu Th. [II:] 39 zitierten Stelle, aus Karlstadt, Sich gelassen (1523). Deshalb fordert er in Th. [II:] 45 auf, das Ich humiliter et vere aufzugeben.
131 Vgl. 1. Kor 15,28 Vg […] ut sit Deus omnia in omnibus.
132 Vgl. Karlstadts Augustinkommentar (KGK 64) und auch Apologeticae Conclusiones, Anm. zu Th. 186 (KGK 85).
133 Vgl. Ps 118(119), 94: Tuus sum ego, salvum me fac. Diesen Wahlspruch des Staupitz bedenkt Karlstadt in der seinem Augustinkommentar vorangestellten Widmungsvorrede an Staupitz mit einer ausführlichen Auslegung (KGK 64). Kerngedanke dieser Auslegung ist – wie hier – die Aufgabe des selbstbezogenen Ichs sowie des Vertrauens auf die eigenen Fähigkeiten.
134 Vgl. Apologeticae Conclusiones die Anm. zu Th. 188, in der sich Karlstadts Verweis auf Aug. en. Ps. 108 findet (KGK 85).
135 Vgl. Apologeticae Conclusiones die Anm. zu Th. 189, in der sich Karlstadts Verweis auf Aug. Io. ev. tr. 5 findet (KGK 85).
136 Im Hintergrund steht Ps. Ambr. = Prosp. vocat.gent. 1,6 (zit. zu Th. [II:] 10, Textstelle). Vgl. auch Th. [II:] 42, den Augustinkommentar (KGK 64) und die 13. Th. Von Karlstadts Conclusiones Lipsiae (1519) (Löscher, Reformations-Acta 3, 290): D. Joannes […] potest facere quod in se est, id est obicem et impedimentum ad gratiam tollere, hoc est lapideum cor emollire, contra Ezechielem et iam praedictam conclusionem Ambrosii [scil. vocat.gent. 1,6].
137 Johannes Capreolus (um 1380–1444).
138 Johannes Duns Scotus (1265/66–1308).
139 Vgl. Karlstadt Disputatio Lipsiae (Seitz, Disputatio, 40): […] liberum arbitrium absque gratia et absque fide nullum bonum opus facere potest, neque quantum ad substantiam boni operis, neque quantum ad modum vel esse meritorium […].
140 Eck, Defensio (Greving), 62 Anm. 2 verweist auf Scotus, In I Sent. d. 17 q. 3 n. 24–28 (Scotus, Opera (Wadding) 5/2, 964–966); (Eck, Defensio (Greving), 62 Anm. 3) auf Johannes Capreolus, Def. in II Sent. d. 27 (Capreolus, Defensiones (Paban/Pègues) 2, 272–282 ).
141 Aug. ep. 186, 3,10: […] non gratiam dei aliquid meriti praecedit humani, sed ipsa gratia meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici, comitante non ducente, pedisequa non praevia voluntate. (CSEL 57, 53,6–8).
142 Klarer hat Karlstadt den Differenzpunkt zur Scholastik im Augustinkommentar hervorgehoben: Nec preterit me illorum opinacio, qui aiunt, quantum ad substantiam operis voluntatem in iusticia dei perficienda prevalere, contra vero quantum ad relationem seu respectum meritorium usurpantes illud Augustini: voluntas est pedissequa […] (KGK 64).
143 Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum, 1517, 20. These (WA 1, 234,15f.). In seiner Verteidigung macht Eck aber stillschweigend deutlich, dass er Luthers 5. These im Blick hatte. (Eck, Defensio (Greving), 73,2–5).
144 Vgl. Fabisch/Iserloh, Dokumente 1, 405 (Eckius: II. Obeliscus).
145 Vgl. 2. Kor 3,6f. Zu Karlstadts Auslegung dieser Stelle s. 151 Conclusiones Th. 84–90; 101–110 (KGK 58, und KGK 58) und seinen Augustinkommentar (KGK 64; KGK 64, und KGK 64).
146 Vgl. Ecks Einwand gegen diese Behauptung Karlstadts (Eck, Defensio (Greving), 77,26–78,3).
147 Karlstadt pflegte den Namen des Johannes Capreolus (um 1380–1444) in Capricornus zu verballhornen; vgl. Karlstadts ironischen Hinweis im Korrekturverzeichnis seiner Defensio: Capricornus ne legas, sed Capreolus (KGK 90, fol. G6).
148 Johannes Duns Scotus (1265/66–1308).
149 Alfonso Vargas de Toledo (ca. 1300–1366). Dessen Sentenzenkommentar zitiert Eck wiederholt in seinem Chrysopassus (1514); vgl. Eck, Defensio (Greving), 23 Anm. 4.
150 Gabriel Biel (um 1413/14–1495); auf dessen Sentenzenkommentar bezieht sich Eck im Chrysopassus (1514); vgl. Eck, Defensio (Greving), 158 Anm. 3.
151 Mit dem palästinensischen Urteil könnte Karlstadt die Entscheidung des sogenannten Jerusalemer Apostelkonzils (s. Apg 15) meinen, gegen Forderungen, auch Heidenchristen seien zur Einhaltung des mosaischen Gesetzes (Apg 15,5) zu verpflichten. Den Begriff (episcopale) iudicium palestinum verwendet Augustin im Zusammenhang mit den in Diospolis (Palästina, Dez. 415) verhandelten Anschuldigungen gegen Pelagius; vgl. Aug. c. ep. Pel. 1,19 und 2,5 (CSEL 60, 453,18 u. 470,4–8).
152 Ambr. Iac. 1,4,13: Ego autem mortuus sum sub peccati vulnere, quia cognitio culpae, quae mihi profutura videbatur, haec nocuit, ut scirem quod vitare non poteram. (CSEL 32/2,13,9–11).
153 Ambr. Iac. 1,1,1: […]quia nudus sermo ad monendum utilis, ad persuadendum infirmus est, ideo adhibenda est rationis rectae consideratio, ut quod sermo bonus praescripserit ratio plenius tractata persuadeat. Non enim servili ad oboedientiam constringimur necessitate, sed voluntate arbitra, sive ad virtutem propendimus sive ad culpam inclinamur. (CSEL 73/2 ,3,7–12). Es ist deutlich, dass Karlstadt das Zitat gegen die Intention des Ambrosius verwendet. Während Ambrosius der Insuffizienz des nudus sermo, zu überzeugen, durch eine die freie Entscheidung des Willens ansprechende recta ratio abhelfen will, möchte Karlstadt beweisen, dass das Gesetz als nudus sermo nur mit der Gnade in der Lage ist, den Willen für eine gute Entscheidung zu befreien. Eine ethische Entscheidungsfreiheit des natürlichen Willens lehnt Karlstadt strikt ab.
154 Zu Th. [III:] 9f. vgl. Augustinkommentar: Quoniam hoc ipso lex perhibet testimonium, quod iubet ac minatur, sed neminem iustificat, iubet implere precepta, minatur desidibus penas et neminem iustificando indicat, non seipsa, non libero arbitrio iustificari hominem, sed adiutorio spritus donoque dei. (KGK 64).
156 Vgl. Röm 3,21; s. dazu auch Augustinkommentar (KGK 64): Hic versiculus [Röm 3,21] dubitationem infert. Quoniam testes manifestant ea, super quibus producuntur. Apostolus autem dicebat iusticiam dei per legem testificatam. Quomodo inficiabitur eam esse manifestatam? Respondeo: dicitur manifestata sine lege, quia eam deus per spiritum gratiae credenti sine adiutorio legis confert.
157 Vgl. dazu die Th. 19 der Apologeticae Conclusiones (KGK 85) und den Augustinkommentar (KGK 64).
158 Vgl. Gal 2,21; siehe auch Augustinkommentar (KGK 64).
159 Vgl. Fabisch/Iserloh, Dokumente 1, 405 (Eckius: II. Obeliscus): Erronea apparet propositio [= Luthers 5. These]. Nam si Canonum […].