531201
Hubertus Languet an Caspar von Nidbruck

Wittenberg, 1. Dezember 1553.

ÖNB Wien, Cod. Vind. 9737i, Bl. 64r-65v.

Autograph Languets.

Papier, Format 2°.

Transkription: Diener: Centuries, 404-408.

Adresse: [9737i.65v] Clarissimo viro generis nobilitate eruditione ac omni genere virtutum ornatissimo Domino Doctori Gaspari a Nydbruk Regiae maies. Ro[manorum] Hung[arorum] boim[orum] &c consiliario Domino meo perpetua observantia colendo Viennae

[9737i.64r] 1a decembris 1553. S[alutem] P[lurimam] D[icit]. Clarissime Domine, datis ad te literis in vallibus Joachimicis sic iter meum instituti, ut per Lipsiam transirem: sperans me ibi confecturum quae mandaveras.1 Quod non potui, et quot abesset Homelius, cum quo mihi praecipue agendum fuit.2 Erat autem profectus in suam patriam. Non potui scire an fascem librorum acceperit ab hospite Naumburgensi.3 Nolui illud iter suscipere nisi eo prius convento: ne forte id frustra facerem. Retinui apud me tuas ad eum literas: Ubi scivero eum rediisse eas statim mittam, & ad eum scribam, vel etiam illuc proficiscar: ut commodius tua negotia conficere possim. M[agister] Gaspar accepit ab eo duos portugallenses ducatos. Aberat etiam Dominus Camerarius: quare non potui per eos agere de indice Lipsensis bibliothecae ut mandaras. Egi tamen de hac re cum Paceo:4 qui dixit se habere partem illius, & curaturum vt reliqum habeat. Ille detinuit me per triduum cum diceret se velle ad te scribere, & etiam aliquid a mittere. Tandem dedit literas, & tabulam, quam ad te mitto. Ille videtur mihi habere satis magnam cognitionem antiquitatis: quare (meo iudicio) opera eius posset valde utilis ad id opus quod instituitis. Cum nullum haberem Lipsiae cui commode possem committere negotium emendi quae ibi eduntur, aut diebus festis venduntur, b hoc commisi Paceo: qui pollicitus est se velle id curare per filium. Ad hoc dedi ei dimidium thalerum. Descripsi ei id quod a te habui de scismatibus, & etiam catalogum eorum librorum quos desideras. Pollicitus estc se daturum operam ut in omnibus iis tibi gratificetur. Commisit mihi aliqua seria sua negotio hic procuranda: quod facit ut credam eum non daturum mihi verba. Cum Lipsia huc venissem fui occupatus per diem integrum in reddendis literis quas ualde multas habebam. Hoc facto statim me contuli Magdeburgam: unde hero vesperi redii. Quamvis altissime essent niues volui tamen illuc properare, quia Illyricum ibi esse audiebam, & cogitare de discessu.5 Utinam mihi Vienne clarior aperuisses id de quo mihi cum eo agendum fuit. Tradidi ei literas tuas quibus lectis cepimus deliberare, quonam pacto sit procedendum in negotio de quo agis. Totum triduum in hoc insumpsimus. Tandem in hoc convocimus ut iudicaremus melius esse scribere perpetuam historiam ecclesiasticamd a tempore Apostolorum, quae etiam imperatorum mutationes, & politica contineat: & hoc sine acerbitate: & ea modestia fiat ut non videatur opus consulto directum aduersus Papam.6 Cum autem hoc sit immensum opus, & ad quod plures requirantur qui scribenti materiam suppeditent, & etiam undecumque antiquos authores conquirant & evoluant, necesse est constitui stipendium ab aliquo principe quatuor aut quinque viris doctis qui se totos huic operie addicant. Putat Illyricus Henricum Otthonem Palatinum Rheni aliquid in hac re praestare velle. Sperat Johannes Fridericus si ad aliquam partem suorum redierit quod spes est breui futurum. Nam rex Daniae, & multi alii principes sedulo agunt de transigenda ista controversia inter ipsum & ducem Augustum: & dicitur negotium pene confectum esse.7 Quod ut credam [9737i.64v] eo adducor, quod Dux Augustus praesidia ex omnibus oppidis suae ditionis dimittit. Magdeburgae dimissa sunt, cum ibi essem. Hodie hinc dimittentur. Prior pars historiae usque ad eversionem imperii Ro[mani] videtur futura minus operosa quia eorum temporum scriptores luculenti valde multi extant. Quare si nunc constitueretur stipendium ducentorum, aut trecentorum florenorum, posset scriptor cum uno aut altero rem aggredi. Ne vero sit scriptor Illyricus dicit se impediri et humilitate stilif, & multis occupationibus. Certe ea res vacuum & totum hominem requirit. Delectus est autem ad hanc rem Gotscalcus Praetorius Magdeburgensis scolae moderatorg & in linguis doctissimus, & in historiis bene versatus.8 Preterea iuvenis est, & ultra quam dicit possit laboris patiens. Stilus eius est purus, & satis splendidus. Aliquoties nobiscum fuit cum de hac re deliberaremus. Rogavimus eum ut ad te scriberet, aut aliquid nobis exhiberet tanquam specimen quod ad te mitteremus. Respondit se brevi velle edere declamationem quam ad te missurus sit.9 Poteris melius iudicare de stilo ex nonnihil elaborata oratione. Meo iudicio ille poterit aliquid praestare. Idem putat Illyricus qui quantum poterit eum in hac re iuvabit. Spero idem facturos multos bonos viros ubi negotium inceptum audiuerint. Magdeburgam putat Illyricus locum aptum ad hanc rem: quod si tibi videtur, rogat ut ea monumenta quae in Boemia, & alibi conquisivisti illuc mittas.10 Mihi videretur haec civitas valde apta ad hanc rem si Illyricus hic posset aut vellet esse. Ego enim in hoc negotio magnifico iudicium Domini Praeceptoris, & aliorum doctorum virorum, qui hic sunt: a quibus etiam promoveri opus posset. Preterea si ex hac academia prediret maior esset eius apud omnes bonos authoritas. Sed tamen hoc absque Illyrico (meo iudicio) commode fieri non posset: qui vix adduci poterit ut ad huc veniat. Dedit mihi suum Catalogum nondum impressum, & aliquos indices ad te mittendos.11 Ea mitto cum tabula Pacei, Indice librorum qui apud Oporinuminveniuntur, & indice bibliothecae in Hassenstein,h quem ea nocte quae praecessit discussum meum ex vallibus misit ad me Baro Philippus ab Hassenstein qui me prius ad bibliothecam deduxerat.12 Eum dissolutum curari per aliquot adolescentes describi (properabat enim ad suum herum tabellarius) a quibus est mendosissime descriptus. Nolui tamen eum emendare cum nihil haberem preter coniecturas, quas tibi integras relinquo. Non scribo de monumentis antiquis quae sunt apud Illyricum: quoniam puto eum hoc facere. Dedi ei negotium ut per otium videret, an posset aliquid haberi excessum Magdeburgae a septem, aut octo annis, quod non sit in catalogo tuo quem ei reliqui. Dedi etiam ei indicem eorum librorum quos cupis habere. Catalogus visus est illi tanta diligentia collectus ut diceret, se non credere nunc posse inveniri tertiam partem librorum qui in eo continentur, si nunc esset colligendus: se tamen diligenter omnia conquisiturum dixit. Volui ei dare pecunias ad hanc rem: sed nullo modo potui ab eo impetrare ut acciperet. Verum rogavit me ut aliquos libros ei hic emerem: quare curabo et fiat aliqua compensatio. Clarissime Dominei ut possem voluntati tuae satisfacere condonari tibi meos affectus. Nam ita versatus sum cum Illyrico, ut putem me nihil commisisse [9737i.65r] quo potuerit animus eius a te abalienari. Ille me humanissime excepit, & mecum de multis rebus egit, de quibus cum quovis agere nollet. Is visus est mihi industrius, diligens, & certe doctus. De pietate iudicare nollo: siquidem nullo modo animum eius erga D[ominum] Preceptorem probare possum. Cum vellet me indicere in sermones de istis contentionibus, potuit intelligere quam eas non probarem: nam dixi ei satius esse multo doctos et pios viros imponere finem istis contentationibus ob quas apud omnes male audit ipsa veritas: & exercere ingenium in refutandis horrendis heresibus quae nunc pullulare incipiunt vidi enim nuper librum sine titulo in quo horribiles, & plusquam Arrianae blasphemiaej in filium Dei continebantur. Existimo eum Serveti esse, qui dicitur hoc anno sparsis suis venenis Lugduni venisse Genevam ut idem faceret.13 Sed delatus ad senatum coniectus fuit in carcerem ubi adhuc detinetur. Idem dicitur moliri Stancarusk in ea parte Polonie quae accedit ad Marchiam Brandenburgensem.14 Sed ut ad Illyricum redeam ille accepto a me hoc responso postea mecum de iis rebus non egit. Cum Magdeburgam irem dicebam me illuc proficisci ut acciperem nomine cuiusdam aulici regis Ferdinandi quinque & viginti Hungaricos qui ibi ei debebantur: hoc modo cupiens celare quid ibi negotii haberem. Quare te quantum possum rogo ut l istam meam excusationem confirmes, & caveas ut Dominus Praeceptor,m aut n aliquis ex suis, possit suspicari me aliquid habere commercii cum Illyrico, & non candide amicitiam colere.15 Deus est mihi testis me tanti facere, & fecisse Dominum Praeceptorem: ut eius causa patriam, parentes, & amicos omnes reliquerim, rem familiarem contempserim, & in maxima pericula me coniecerim: primo ut ad eum venirem, postea ut redirem. Vide igitur an iuste timeant ne eum offendam quem tanti facio, cum praesertim sciam quod me non oderit: immo putem quod me diligat. Tuae igitur erit prudentiae cavere ne veniam in aliquam suspicionem conventionis cum Illyrico. Experientia didici nullam gentem ita suspiciosam esse ut est Germanica: maxime cum est ei negotium cum exteris: quos omnes iudicat esse minus simplici ingenio (ut certe sunt plurimi). Ego hac cupio uti dissimulatione, non ut alicui noceam, sed ut sine cuiusquam offensione quibus potero inserviam. De Illyrico satis.

De biblicis Germanicis scribet M[agister] Gasparus.16 Existimat membranas posse commode comparari in nundinis Lipsensibus. Cum literas tuas traderem Domino Praeceptori, iussit ut ei iudicarem quando ad te scripturus essem: dicebat enim se velle mihi dare ad te literas quas meis insererem: sed hoc nunc fieri non potuit cum ante biduum peregre profectus sit.17 hodie autem vesperi tantum mihi significatum sit hic esse tabellarium ex vallibus Joachimicis. Licet nondum satis cogitassem quid ad te scriberem, tamen cum haberem quod ad te mittenda, nolui hanc occasionem praetermittere: cum presertim adesset o tabellarius cui quidvis tuto committi posset. Quicquid venit in mentem nullo ordine scripsi quae postea succurrent, scribam ubi primum potero. Conscribuntur exercitusp in Saxonia. Dux Mekelburgensis dicitur habere ad mille equites bene instructos, & aliquot cohortes peditum. Milites qui dimittuntur a Duce Augusto confluunt ad Voleradum Mansfeldensem qui nuper rediit e Galliis. Trahit etiam ad se quoscunque potest, [9737i.65v] Christophorus Aldenburgensis. Existimant illos exercitus collegi Marchioni qui ubi sit hic prorsus ignoratur.18 Rogo ne has literas cuiquam ostendas. Poteris scribere per Paceum mittes. Deus servet te incolumem. Vitebergae Calendis Decembris 1553. Hubertus Languetus Burgundus


Kritischer Apparat

a Folgt gestrichen scribere

b Folgt gestrichen decti

c Textergänzung über der Zeile est

d Textergänzung über der Zeile durch Hubertus Languet ecclesiasticam

e Textergänzung über der Zeile durch Hubertus Languet operi

f Anmerkung am linken Rand Illyricus se excusat de scribenda Historia

g Anmerkung am linken Rand Gotscalus Praetorius

h Anmerkung am linken Rand Bibliothecae Hassensteiniae Index.

i Anmerkung am linken Rand De Illyrici moribus

j Anmerkung am linken Rand Serveti Blasphemiae

k Anmerkung am linken Rand Stancarus

l Folgt gestrichen eam

m Anmerkung am linken Rand Langueti eximius affectus in Melanthonem

n Folgt gestrichen aliq

o Folgt gestrichen cui

p Anmerkung am linken Rand Exercitus conscribantur


Sachapparat

1 Languet war im Sommer 1553 über Breslau und Krakau nach Wien gereist, wo er Nidbruck getroffen hatte, und dann weiter nach Prag gefahren, wie sein Bericht vom 28. Oktober 1553 anzeigt. Cod. Vind. 9737i, Bl. 43r-v. Von dort ging es weiter nach Saatz, dann nach Joachimstal, wo er den dortigen Schulrektor und Prediger Johannes Mathesius aufsuchte. Schulte: Beiträge, 71f.

2 Homelius war auch in die Korrespondenzverteilung verwickelt, vgl. 531202.

3 Vielleicht der Mediziner Johannes Steinhof, vgl. 550609.

4 Paceus wurde als Diakon von Luther unterstützt, doch schon während des Interims war er ein fleißiger Berichterstatter für den im Interim eingesetzten altgläubigen Bischof von Naumburg Julius Pflug. Bis 1556 lehrte Paceus noch in Leipzig, dann konvertierte er und ging nach Dillingen. Vgl. Kaufmann: Ende der Reformation, 108f. Anm. 290.

5 Von einer Reise des Flacius in dieser Zeit ist nichts bekannt. Am 10.12.1553 schrieb er vermutlich aus Magdeburg an Hartmann Beyer, vgl. 531210.

6 Diese gemäßigte Ausrichtung der Kirchengeschichte, die auch für Leser in altgläubigen Herrschaftsbereichen konsumierbar sein sollte, hatte Flacius bereits überraschend in 531128 vorgeschlagen.

7 Christian III. von Dänemark war im Zweiten Markgrafenkrieg von Kurfürst Moritz als Vermittler angerufen worden, um Markgraf Albrecht II. Alcibiades aufzuhalten. Moritz hatte seinen Bruder August nach Kopenhagen geschickt, um Christians Gunst zu erwirken. Nach seiner Rückkehr aus der Gefangenschaft hatte sich Johann Friedrich dem sich als lutherischen Held inszenierenden Albrecht Alcibiades angenähert, August wiederum führte die Positionen seines Bruder nach dessen Tod in der Schlacht bei Sievershausen (9. Juli 1553) weiter. Johann Friedrich führte den Titel des Kurfürsten weiter und strebte nach Restitution sämtlicher Besitzungen, was zu dauerhaften Konflikten mit August führte. Vgl. Bezold: Reformation, 859-861.

8 Zur Einstellung von Prätorius als Schreiber vgl. 531128 und 540300A.

9 Prätorius veröffentlichte in dieser Zeit eine Schulrede: Oratio de necessitate rei schoasticae reciata in ludo literario Magdeburgensi, Magdeburgae: Michael Lottherus, 1553. [opac]. Die große Bedeutung von Nidbruck für die Zenturien in dieser Zeit macht dieser Passus deutlich.

10 Flacius erhielt von Nidbruck viele der in Böhmen zusammengetragenen Materialien, vgl. 550909 und Schulte: Beiträge, 79.

11 Flacius selbst hatte Nidbruck mit dem Brief 531128 die frühe handschriftliche Fassung des "Catalogus testium veritatis" in der Abschrift von Marcus Wagner (heute ÖNB Wien, Cod. Vind. 11591) mitgeschickt. Vgl. auch 531128.

12 Den Besuch auf Burg Hassenstein nördlich von Prag bei Philipp von Lobkowitz, Herr auf Hassenstein, hatte Languet bereits am 11. November beschrieben (ÖNB Wien, Cod. Vind. 9737i, Bl. 51r). Vgl. Schulte: Beiträge, 71f. Die Bibliothek beruhte in erster Linie auf der Sammlung des humanistisch gebildeten Bohuslav Hasištejnský z Lobkowicz (1461-1510), der seit 1481 Sekretär Könis Wladislaw II. gewesen war. Seit 1491 war sie auf Burg Hassenstein aufgestellt und umfasste über 1200 Inkunabeln und 60.000 weitere Bände. Vgl. Handbuch deutscher historischer Buchbestände in Europa. Eine Übersicht über Sammlungen in ausgewählten Bibliotheken, hg. Bernhard Fabian, Bd. 3: Tschechische Republik, Teil 1, Hildesheim 1998, 102f.[Online] und [Online] Das Verzeichnis der Bibliothek wurde unter den Nidbruckschen Akten nicht gefunden. Nidbruck bat am 3. Dezember 1553 Matthias Collinus in Prag, einen Boten zu schicken, der ein Register der Bibliothek beschaffen sollte (Cod. Vind. 9737i, Bl. 60v), dieser wiederum schickte das Verzeichnis am 27. Dezember mit (Cod. Vind. 9737i, Bl. 75r). Am 13. März 1553 schreibt er an Flacius, dass er ein Bücherverzeichnis aus Böhmen habe - vermutlich meinte er dieses. Vgl. 540313. Das älteste erhaltene Verzeichnis stammt aus dem Jahr 1570: Generosi baronis ... D. Bohuslai Hasistenii a Lobkouicz ... Appendix Poëmatum, editorum a Thoma Mite Nymburgeno. Addita sunt elogia plurimorum in D. Bohuslaum una cum Indice lib. Bibliothecae Hasisteniae, Prag 1570.

13 Melanchthon bezeichnete am 25. November 1553 gegenüber Herzog Johann Albrecht von Mecklenburg den Genfer Antitrinitarier Michel Servet (1511-1553), der jüngst in Genf am 27. Oktober 1553 hingerichtet worden war, als neuen Paulus von Samosata. MBW 7028. Dieser hatte als Bischof von Antiochia (zwischen 260 und 268) die These vertreten, dass Jesus Christus ein normaler Mensch und nicht von göttlichem Wesen gewesen sein, sondern allein wie andere Exegeten vom Geist Gottes inspiriert. Vgl. BBKL 7 (1994), 66-89.

14 Franciscus Stancarus war als Theologieprofessor in Königsberg besonders vehement gegen die Lehre Andreas Osianders aufgetreten, hatte jedoch im Zuge dessen eine Christologie ausgeformt, nach der Christus allein durch seine menschliche Natur der Erlöser der Menschheit geworden sei. Er vertrat diese Lehre auch 1552 in Frankfurt a.O., Andreas Musculus und der zu einem Gutachten hinzugerufene Melanchthon verwarfen seinen Ansatz. Daraufhin ging Stancarus nach Polen und verbreitete dort eine Bekenntnisschrift: Canones reformationis ecclesiaram Polonicarum, Fracofurdi ad Viadr.: Eichorn, 1552. [opac]. Zu Stancarus vgl. ADB 35 (1893), 436-439, [Online]. Stancarus wird hier von Languet mit dem gerade hingerichteten Michel Servet in einen theologischen Zusammenhang gebracht.

15 Nidbruck drückte in seinen zwischen November 1552 und Juni 1556 verfassten Briefen an Melanchthon stets die hohe Wertschätzung für seinen Lehrer aus, ohne sich von Flacius zu distanzieren, wie es Languet hier wünscht. MBW 6652, 6929, 6983, 7053, 7105, 7266, 7522, 7790, 7823, 7868. Allerdings erwähnte er ihn auch nicht. Nur an einer Stelle, am 16. Mai 1556, als es explizit um die Schwierigkeiten einer Kirchengeschichtsschreibung geht, erwähnt er seine Mitarbeit an einem Vorhaben, doch kommt das Wort "Magdeburg" nicht über seine Lippen. MBW 7823.

16 Es bleibt Vermutung, dass Languet hier Caspar Peucer meint, der gerade zum Magister promoviert worden war. Vgl. Brosseder: Bann, 23. Der Brief, in dem Peucer sich gegenüber Nidbruck zu deutschen Bibel äußert, ist unbekannt, Werke zu dieser Thematik verfasste der Mathematiker und Astrologe zumindest in dieser Zeit ebenfalls nicht. Zeitnah liegt eine auf Deutsch verfasste, ökonomische Kommentierung des Buches Jesus Sirach durch einen anderen "Gaspar" vor, den Öhringer Pfarrer und Kirchenlieddichter Caspar Huberinus: Spiegel der Hausszucht. Jhesus Syrach genant, Nürnberg: Daubmann, 1553. [opac] Allerdings war Huberinus nach dem Ende des Augsburger Interims, das er angenommen hatte, 1552 aus seiner Pfarrstelle vertrieben worden.

17 Languet übergab Briefe Nidbrucks an Melanchthon vom 3./5. Oktober und vom 18. November 1553. MBW 6983 und 7053. Wohin Melanchthon aufbrach, ist unbekannt. Seine Briefe sind bis Jahresende aus Wittenberg verschickt worden, erst am 4. Januar befand er sich für kurze Zeit in Leipzig, schon zwei Tage später war er wieder in Wittenberg. Vgl. MBW 7059, 7060 und 7071.

18 Im Zweiten Markgrafenkrieg standen sich auf der einen Seite Markgraf Albrecht II. Alcibiades von Brandenburg-Kulmbach, Gf. Vollrad von Mansfeld, Herzog Erich von Calenberg sowie - zumindest duldend und die konfessionelle Nähe suchend - Herzog Johann Albrecht von Mecklenburg und auf der anderen Seite Herzog Moritz von Sachsen, Herzog Heinrich von Braunschweig, König Ferdinand und der Heidelberger Verein, dem Herzog Albrecht von Bayern, Herzog Christoph von Württemberg und die Kurfürsten von Trier und Mainz gegenüber. Die konfessionelle Heterogenität der Gegner des Kulmbachers führte den Mecklenburger Herzog an seine Seite, die Feindschaft zu Moritz brachte ihm die Sympathien des abgesetzten Kurfürsten Johann Friedrich und sogar des sich neutral verhaltenden Kaisers Karl V. ein. Albrecht Alcibiades inszenierte sich zudem als antirömischer Held, der als einziger den "baalspfaffen" und den Pfaffenknechten Heinrich und Moritz "mores" lehre. Allerdings neigte sich sein Kriegsglück schnell. Nach der Schlacht bei Sievershausen am 9. Juli 1553, die den siegreichen Moritz das Leben kostete und dem Sieg Heinrichs bei Steterburg am 12. September 1553 war er auf dem Rückzug. Am 22. Juni 1554 fiel schließlich seine Plassenburg den Gegnern in die Hände. Vgl. Bezold: Reformation, 858-864. Einen großen Einfluss von Albrecht II. Alcibiades auf Karl V. beklagte Melanchthon bereits am 17. Dezember 1552 gegenüber Caspar Peucer. MBW 6679.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/Wien/OeNB/531201_Languet_an_Nidbruck.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/tei-transcript.xsl