550110
Matthias Flacius an Caspar von Nidbruck

Köln, 10. Januar 1555.

ÖNB Wien, Cod. Vind. 9737i, Bl. 152r-v.

Ausfertigung von Marcus Wagners Hand.

Papier, Format 2°.

Transkriptionen: Bibl: Briefwechsel, 19 (1898), 107-110, Nr. 27.

Adresse: [9737i.152v] Dem herrn Doctor Caspar von Nidbruck bei dem Herrn Haintzel zu überantworten.

[9737i.152r] S[alutem]. De cautione nuper scripsi non ego tantum ad te1, sed et totum collegium ad Gallum2, quas litteras ille tibi procul dubio communicabit. Nec dubito, te preces nostras humaniter exauditurum, cum satis cautionis ea ratio habeat et tum ad celeritatem, tum ad silentium sit quam altera longe commodior.

Rogavi quoque nuper maximopere, ut vetustissima quaeque, quoniam nunc circa prima tempora versamur, non recentissima nobis communices3; idem iam quoque peto, tametsi cum res ipsa, ratio ac pietas id flagitent, me nimium sollicite petere necesse esse non arbitror.

Scripsit mihi hisce diebus noster G[allus] , Otthonem Henricum habere 12 Aventini libros de Bavarica historia; ego suspicor esse de illustrata Germania, nam septem libris latinos annales Bavarorum octo, ut opinor, germanicis finivit.4 Quod ad annales quidem attinet, non valde laboramus; habemus enim partim latinos, partim germanicos autographos,5 sed illustratam Germaniam et eclesiasticam historiam, quam eius index pollicetur, valde utile esset, nos habere. An unquam scripserit ecclesiasticam historiam, dubito, sed illustratam certe Germaniam seu annales totius Germaniae certe in manibus habuit, saepe enim in suis aliis scriptis citat sein a Zeitbuch uber gantz Deudschlandt ibique se hoc et illud prolixius traxasse confirmat.6 Borussius edidit eius voluminis primum librum anno 41, suspicor, eum et reliqua habere, quod ne ipse quidem in praefatione simulat, qui tum apud Passaviensem sit, facile a te potest interrogari.7 Certum est, multa ecclesiastica ei operi inesse, et ex citationibus, quarum supra mentionem feci, manifeste cerni potest. Habet etiam ille episcopus plura alia, quae subinde Aventinus in suis collectaneis citat, praesertim librum de Laureacensibus episcopis, quare etc.

Fuit apud me hisce diebus Hechtius8, communis amicus; multum cum eo egi multaque ille est pollicitus. Rogavi quoque, ut alterum ex illis duobus9, quorum una est anima, ut Latini, vel unum cor, ut Hebraei loquuntur, persuaderet, ut omnino ad Tilium10 recta properaret; nulla enim unquam ratione facilius ac citius ab illo homine aliquid extorquebimus. Aget et praeter alia multa illud quoque, ut in mercatu Francofordensi coram possimus, quin etiam omnia sua secum debent illi duo afferre. Amabo age tu idem per epistolas cum illis. [9737i.152v] Quod veteres agendas colligis11, utilissimum simul et gratissimum est, sed obsecro vide, an Ambrosianam alicubi prope Mediolanum, ubi eius patris ritus adhuc remanent, invenire possimus12, an alia omnia Gregorianismus ita occupavit in occidentali ecclesia, ut vix sperem, nos aliquid vestutum in hoc genere alibi reperire posse.

De b Mosaraben agenda13, unde historiam habeas, saepius iam te oravi, ut indicares.

Rumor hic est, Moscovitas velle papae in religione coniungi ac de ea re legationem iam ad papam, Carolum et Ferdinandum misisse. Venatores et piscatores occasiones et commoditates diligenter observant etc. Sapienti pauca.

De Lagneto nondum quicquam certi audire possum14, quare vereor et simul cupio, nos alium quaerere, qui tendat feliciter in Latium; quapropter si quem nosti, indica aut certe quaere.

De ecclesiastica historia Dugonis, quam G[allus] audivit ex Borussio esse apud Pataviensem15, valde laborandum est. Verisimile est, ipsum de multis cum Aventino contulisse. Tu nos aliquando primum evangeliis, deinde et re ipsa in eo genere bea.

Ut in Walachia et Bulgaria quaeratur, monui ante et forte iam commoditas adest, dum vicina loca tenentur. Coronae est Pastor Valentinus Wagnerus, homo mihi satis familiaris et amicus et certe non indoctus, sed saepius a me oratus parum facit aut potius nihil.16

Si Epidamni, quae nunc italice Ragusium vocatur, haberemus idoneum inquisitorem, forte aliquid inveniremus. Venetiis multi semper inde mercatores sunt, quin et legatio, tametsi ea etiam in Germania aliquando conspiciatur, praesertim apud Caesarem.

De procuratore Bombergi typographi hebraeici Nicolao Stoppio, qui Maximum historicum norit, ubi sit, indicavi nuper.17 c Bene vale 10. Januarii. 1555.


Kritischer Apparat

a Folgt gestrichen Zeit buch

b Folgt gestrichen Moyse Raben

c Handwechsel zu Matthias Flacius


Sachapparat

1 Vgl. 541215.

2 Vgl. 541215A.

3 Vgl. 541215.

4 Flacius lagen nur verstümmelte Handschriften Aventins vor, vgl. 541006. Tatsächlich befanden sich in den Fuggerbibliotheken noch einige vollständigere Stücke, die bereits für die Edition von 1554 zu Rate gezogen wurden. Vgl. Hartig: Hofbibliothek, 157-160.

5 Neben der fragmentarisch erhaltenen Handschrift Clm 283 war ein Druck der Annales von 1554 in Flacius' Besitz, vgl. Hartmann: Humanismus, 50, 254. Flacius: Catalogus testium veritatis, Basileae: Oporinus 1556, 140-142, [opac], zitiert einen Brief der abgesetzten Bischöfe Gunthar von Köln und Theutgaud von Trier an Papst Nikolaus I., vgl. Hartmann: Humanismus, 149f., siehe auch ebd., 164.

6 Zeitbuch, Chronik, die Annalen Aventins.

7 Vgl. 540607 und 540628.

8 Vgl. 540823.

9 Cassander und Wouters sollten sich auf den Weg zu Jean Du Tillet begeben, vgl. 541110.

10 Vgl. 541110.

11 Vgl. 541101.

12 Nidbruck nahm ein Ambrosianisches Missale in eine am 10. Juli 1555 erstellte Instruktion auf, die er dem nach Italien ziehenden Hubert Languet mitgab (Cod. Vind. 9737i, Bl. 311r). In einem Brief an denselben vom 25. Juli 1555 betonte er die Bedeutung der Suche: „Missale et sacramentarium Ambrosii item nonulla alia expecto abs te e Mediolano“. (Cod. Vind. 9737i, Bl. 331r). Sakramentare und Lektionare nach ambrosianischer Agende galten den lutherischen Theologen als Ausweis, dass in der Frühzeit der Kirche die Liturgie nicht von Rom bestimmt wurde. Erste ambrosianische Agenden entstanden im 9. Jahrhundert. Handschriftlich sind das Sakramentar von Biasca und das Sakramentar von Bergamo sowie Perikopenbücher i n St. Gallen, München überliefert, aber auch eine Reihe von Evangelien und Paulusbriefen, die Annotationen für ihre Verwendung im Kirchenjahr besitzen. Vgl. TRE 1 (1977), 767; Carmassi: Libri liturgici, 48-89.

13 Hispanische, sogenan. mozarabische Agenden, die sich von der römischen Liturgie unterschieden, wurden ebenfalls in der Instruktion für Languet als zu suchende Objekte aufgezählt. Sie lassen sich unterscheiden nach dem "Liber mozarabicus sacramentorum" von Toledo, der nach dem Kirchenjahr eingeteilt ist, dem "Liber ordinum" mit vielen alten Gebeten und dem Missale mixtum, dem vom Kardinal Ximenes de Cisneros um 1500 stärker römische Anteile beigemengt wurden. Vgl. TRE 1 (1977), 768. Handschriftlich überlieferte mozarabische Agenden in Madrid, Real Academia de la Hirstorie, Paris BNF und Verona, verzeichnet bei Corpvs orationvm, T. 14: Svbsidia litvrgica II: Missale Ambrosianum (1980), Missale Hispano-Mozarabicum (1990), Missale Romanum (2002) (Corpus Christianorum, Series Latina 1, 160 M), Turnhout 2004, 80f. Flacius ist vermutlich durch die Beschäftigung mit den Synoden von Frankfurt 794, Cividale 796, Rom 798 und Aachen 799, auf denen die Lehre des Adoptionismus verurteilt wurde, die Bischof Elipandus von Toledo vertrat, auf die Eigenart der mozarabischen Agenden gestoßen. Vgl. 570218. Der zweite Kanon der Frankfurter Synode verurteilte die adoptionistische Lehre. Vgl. Mansi 13, 908.

14 Vgl. 541006.

15 Vgl. 541006.

16 Der Pfarrer Valentin Wagner in Kronstadt in Siebenbürgen sollte für die Kirchengeschichte gewonnen werden, vgl. 541006.

17 Vgl. 540804, 541101 und 541215.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/Wien/OeNB/550110_Flacius_an_Nidbruck.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/tei-transcript.xsl