550404
Matthias Flacius an Caspar Nidbruck

Köln, 4. April 1555.

ÖNB Wien, Cod. Vind. 9737i, Bl. 217r-218v.

Ausfertigung von Marcus Wagners Hand.Ortsangabe und Unterschrift von Flacius

Papier, Format 2°.

Transkriptionen

Adresse: [9737i.218v] τῳ ϕίλῳ

[9737i.217r] S[alve]. Accepi, vir clarissime, 20. Martii a te scriptas litteras, in quibus simul ad plures meas epistolas breviter respondes,1 quorum capita et ego iam breviter percurram.

1. Studiosum aliquem in Latium omnino esse mittenduma, facile utrique nostrum convenit; sed de certo homine sumptuumque magnitudine deliberatio gravis ac difficilis superest. Ego nullum magis idoneum novi nostro Lagueto, quem nuper circa medium Februarii Wismariae in nuptiis Mechelburgensis vidi.2 Reversus enim ex sua peregrinatione cum legato Polonico erat, egi protinus cum eo et meo et tuo nomine, ostendebat, se facilem fore, pollicebatur, se post quatriduum me consecuturum, dabat etiam satis magnum sacculum plenum vestibus et libris, ut opinor, ac rogabat, ut ad nos transportari curarem. Feci lubenter etiam ideo, ut quasi pignus quoddam apud me eius adventus haberem. Expectavi domi diebus quatuordecim: nullusb venit. Discedens domo reliqui ei litteras ad Heinzelium et ad te, reliqui etiam mandata seu instructionem, ut aulae vocant, superintendenti et Godescalco de ratione agendi cum eo ac spero, brevi istic fore. Dubito vero, an Italiam vel Gallias ablegandus sit. Nam ego propemodum praefero Tilium Romae, nec scio quemquam alium, qui ad eum recte mitti possit. Facilius qui Romae excerpat, invenero. Nam Lagnetus aulicus iam est, multorum vidit urbes et mores pernovit et necesse est eo ablegari hominem, qui tempori servire, et foro uti ac in hominum familiaritatem sese infirmare recte norit. Sed haec tu melius. Si ille istuc venerit, cum eo vel etiam post dies 20 deo volente mecum dispicies ac perpendes.

2. Cassandrum et Cornelium avide hic expecto, sicut et litteras Hechtii,3 ac doleo me nihildum de eis explorare posse, multo minus de eorum libris. Expectabo tamen adhuc forte octiduum ad summum; postea recta istuc testudineo gradu vel potius serpentina via. Cupio enim inspicere aliqua in via, non tamen nimis magna diverticula faciam.

3. Cum Balaeo4 coram agam, antequam hinc discedam: sed illud me excruciat, quod nihil habeo, quod bono ac egenti seni donare possim, ut tanto promptius laboraret. Pollicitus erat Hechtius se curaturum, ut Nassaviensis5 huc et libros et sumptus mittat, quos iam pridem sibi promiserat. Pollicitus etiam fuerat comes Reinhardus ab Eisenburgk Coelio pastori Mansfeldensi et doctori Johanni Cyringo, se quoque tum libros tum sumptus in hoc mercatu depositurum,6 sed, ut vereor, utraque me spes fallet. Utar igitur praesenti tempestate, ut commodissime potero; nam domi nisi 20 mihi ac comiti necessarios hac spe fretus acceperam.

[9737i.217v] 4. Cum Heruagii7 filio de conciliis sum locutus. Aliquam non tamen certissimam spem adesse video, si volet, laborandum modis omnibus est, ut et ϕούγ. sua ei communicent, atque utinam persuaderi eis possit, ut illi se patronos ac veluti mecenates eius editionis exhibere velint. Darent enim et libros tanto libentius et munus forte aliquod cunctanti typographo tanquam calcar adiicerent. Accederet forte et illud, quo tanto maiori cura ac diligentia omnia a doctis aliquibus in ordinem redigerentur. Vide igitur, quid per Gassarum efficere possis, Heinzelius etiam poterit aliquot idoneos cuniculorum fossores commonstrare. Omnino sane aliqua ratione ad nostrum istud institutum adiungendi sunt; nam in multis eorum opera nobis necessaria est, sicut ex meis litteris proxime datis intelliges.

5. Quod in Moscovia et Corsica laboras, recte facis, sed vide etiam, num Lugduni Waldensia et Mediolani Ambrosianas agendas vetustissimas nancisci possimus. Vide et alibi circumquaque multi fuerunt Waldenses in Austria ante 200 annos, extat alicubi dirutum templum non procul a Newstade, quod “der ketzer kirchoff” appellari audio.

6. Balaeus nullas litteras misit, sed in iis, quas mihi et Alesio8 inscripserat, mec tibi quaedam indicare iusserat, quod & factum esse opinor. Allatae vero illae litterae fuerant primum Alesio, is eas Islebium ad Sarcerium legendas miserat, unde ego demum accepi. Itaque monebo hominem, ut posthac mihi soli scribat, ne litterae cum periculo hominum aut negotii aperce per alienas manus vagentur.

7. De Palatino coram; nam istinc porro ad eum.9 Tu interea cogita de litteris Wirtembergensis vel aliorum, quibus permolliri possit; nam ego non duos verum circiter 30 cupio accipere.10 d Affert alioqui Mechelburgensis commendationem. Turpe est eum iam adeo frigere, vel etiam alieniorem esse, cum aliquot suis litteris me ultro hortatus sit et libros etiam promptissime pollicitus; urgebo coram deo volente eius promissa. Hincmarum, quamprimum deo favente domum rediero, remittam et aliqua alia, quae nos meliora invenimus.11

8. G[uilielmum] de Sancto Amore et Bredewardinum ac alios optarim et ego integros prodire.12 Prolixum illud volumen de Sancto Amore inveni etiam Brunsvigae,13 sed non est tam bonum, ut tuum; facile tamen inde corrigi ac typographo dari posset. Videbo tamen ac laborabo.

9. Cautionem affere non possum, propterea, quod in mercatu demum litteras accepi, alioqui si domi nactus fuissem, nihil esset in mora. Reversus tamen postea mox de omnibus secundum ϕ sententiam cavebitur.

10. De Luca Rem14 Noribergensi nihil scio, quare tu vide de eo et de Georgio Romano15 eiusdem loci senatore. 4. Aprilise Coloniae.

T[uus] Petrus Hoppius.


Kritischer Apparat

a Textergänzung über der Zeile mittendum

b nemo ersetzt durch Ergänzung über der Zeile nullus

c nos ersetzt durch Ergänzung über der Zeile me

d Folgt gestrichen Scri

e Handwechsel zu Matthias Flacius


Sachapparat

1 550320.

2 Auf der Hochzeit des Herzogs Johann Albrecht von Mecklenburg mit Anna Sophia der Tochter des Herzogs Albrecht von Preußen, am 24. Februar 1555. Schaumkell: Beitrag, 25.

3 Zum Mediziner Johannes Echtius von Bachofen aus dem Kölner Humanistenkreis vgl. 540823.

4 Vgl. 530321 und 540701.

5 Es ist nicht geklärt, ob Bachofen Kontakte zu Gf. Philipp III. von Nassau-Weilburg (1504-1559) oder Wilhelm von Nassau-Dillenburg (1487-1559) pflegte.

6 Michael Coelius (1492-1559) war 1525 Schlossprediger, 1542 Dekan und 1548 Stadtpfarrer in Mansfeld. Graf Reinhard von Ysenburg-Büdingen (1518-1568) hatte durch die Heirat mit Margarete von Mansfeld-Mittelort engere Beziehungen zum Mansfeld. Der Graf wirkte dezidiert lutherisch. 1547 wird er in Interimsverhandlungen erwähnt , vgl. Johann Hermann Steubing: Kirchen- und Reformations-Geschichte der Oranien-Nassauischen Lande, Hadamar 1804, [gbv], 37. 1557 entsandte er Beamte zur Unterbindung der Messfeier im Kloster Marienborn nahe Büdingen (Wetterau). Die Grafen von Ysenburg-Büdingen besaßen eine umfängliche Bibliothek, aus der Graf Reinhard Bücher an Coelius hätte schicken können, da diese Sammlung jedoch im Dreißigjährigen Krieg zerstört wurde, ist ihr Inhalt unbekannt. Die theologische Literatursammlung des Fürstenhauses Ysenburg-Büdingen, Berlin/ Emden 2007, 7f. Ein Doktor Johannes Cyring konnte nicht ermittelt werden. Überliefert ist ein Autor Philippus Cyringus, der folgende Schrift verfasste: Prodigia et monstra, Weißenfels: Hantzsch, 1561, [gbv].

7 Der Basler Drucker Andreas Herwagen, vgl. 550320.

8 Vgl. 530301 und 530321.

9 Nach dem Brief von Nikolaus Gallus an Nidbruck vom 8. Mai 1555 (Cod. Vind. 9737i, Bl. 240r) traf Flacius am 28. April 1555 bei Pfalzgraf Ottheinrich in Heidelberg ein .

10 Vgl. Hartmann: Humanismus, 62f. und 135.

11 Vgl. 540823.

12 Zu beiden Handschriften bei Nidbruck vgl. 550320.

13 Dieser gegen die Franziskaner gerichtete Traktat Wilhelms von St. Amour wurde von Flacius in der Braunschweiger Martinsbibliothek gefunden. Es könnte eine heute verlorene Handschrift sein (vgl. 550320) oder aber Cod. Guelf. 367 Helmst., Bl. 77r-82v, mit einer Überschrift von Flacius' Hand: „Duae conciones Wilhelmi de S. Amore et articuli scholasticorum Parisiensium contra monachos“. Vgl. Hartmann: Humanismus, 231. Der Text ist, wie alle Teile des gesamten Cod. Guelf. 367 Helmst., aus einem anderen Codex herausgetrennt und neu zusammengestellt. Die letzte Seite Bl. 82v zeigt noch Spuren einer metallenen Ankettung, ein weiterer Hinweis auf die Provenienz aus der Martinsbibliothek in Braunschweig, die eine Kettenbibliothek war. Man könnte der Vermutung erliegen, dass in diesem Fall tatsächlich der berühmte, zeitweise widerlegt geglaubte "culter Flacianus" zum Einsatz gekommen war. Zur Widerlegung der Legenden vom Bücherdieb Flacius vgl. Olson: Bücherdieb. Ergänzend besaß Flacius auch die erwähnten "Articuli" der Pariser Gelehrten, die in einer Abschrift des Magdeburger Arbeitsgremiums für die Druckfassung in der Antilogia Papae, Basileae: Oporinus 1555, 137-141 [opac] vorliegen: Cod. Guelf. 743.8 Helmst., Bl. 17r-20v. Hartmann: Humanismus, 240. Flacius selbst bemerkte zu diesem Text: "Hoc initium velim poni ante libellum Guil. de S. Amore de periculis mundi & titulum mutari ut totus scholae Parisiensi inscribatur."

14 Vgl. 550320.

15 Vgl. 540300.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/Wien/OeNB/550404_Flacius_an_Nidbruck.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/tei-transcript.xsl