550909
Matthias Flacius an Caspar von Nidbruck

Köln, 9. September 1555.

ÖNB Wien, Cod. Vind. 9737b, Bl. 14r-15v.

Autograph.

Papier, Format 2°.

Transkriptionen: Bibl: Briefwechsel, 20 (1899), 101-105, Nr. 34.

Adresse: [9737b.15v] Philoni Lothario1 suo domino et amico.

[9737b.14r] S[alve]. Unicas tantum, ex quo istinc discessi litteras a ϕ accepi, quae ultima Julii scriptae erant.2 De Lagueto doleo et haud scio an operae precium faciamus, quod post acceptum damnum nos, uti fieri assolet, mutuoa accusemus vel excusemus. Ipse hic apud nos non disserte gallicam profectionem recusavit, sed satis indicavit vestro sese iudicio staturum, multo minus praedixit tam festinatum ac praematurum reditum. Denique nec ϕ[ίλος] unquam indicavit, se tam commodos ministros alioqui in Italia habere, alioqui terque quaterque stulti fuissemus, si ea per plures maiorique sumptu, ac tantum illud mihi semperb indicavit, modo ablegarem illum ad se, se hominem eruditurum etc.; sed omissis rixis videamus adhuc iuxta praeceptum philosophi, quomodo ex dato corio quam commodissime calceum efficere possimus.

Hincmarum & ego proxime Hildesiae inveni c aliquanto maiori et elegantiori exemplari,3 paratus alioqui et ipse benigne communicare typographod, cum eo non utemur. Pergratum est, quod ille pollicetur sua vetera, primum enim mihi ad catalogum, deinde ad commune opus erunt utilia. Mittimus chyrographum; scribat vel Alemannus vel Gallus vel ipse ϕ[ίλος] ; omnes nobis in hac re idem sunt.4 Non certe metent, quae non seminarunt.

Opera Huss quae potui curavi describi eaque Montano id a me flagitanti tradidi, qui subinde plura conquirit, ut mihi non sit porro necesse, valde in eo laborare, nisi si quando breviter de serie meam ei sententiam indicavero.5 Versus antiquos e curavi describi et Oporino misi.6 Brevi & f praefationem7 mittam, quod me facere propter eos est necesse, qui sumptus suppeditant, ut sciant aliqui inveniri, eaque de causa doleo in antilogiis,8 quas omnes ipse conquisivi et describi curavi, nullam nostri mentionem factam, non gloriae causag, sed ut videant patroni aliquem suorumh sumptuum fructum apparere.

[9737b.14v] Prochorum a meo Simone, sicut eum oraveram de eius manu descriptum accepi et tametsi mihi ea res etiam aliquo sumptu constet, quippe qui aliqua eaque non pauca officia Simoni praestiterim et adhuc praestare cogar, tamen libenter Oporino edendum dabo, quam primum in secundum historiaei librum ea adscripta erunt, quae inde recte adhiberi possunt. Illud tantum vicissim ab eo stipulari velim, ut in praefatione patiatur in dubium vocari an hoc scriptum Prochori et Joannis majestate ac sinceritate dignum sit aut non, videaturque verisimile esse ipsius vel non.9 Video enim illum temere multa cum publico damno evulgare, quod tibi in aurem eisque veterum autoritatem pati attribuere, ut Abdiae protevangelion,10 historia Hevae et Noach etc. Quid tritico cum paleis? Qui habet somnium, loquitur ut somnium. Habeo et Petri ac Pauli gesta graece, perinde vetustae membranae, ut est iste Prochorus.11 Mittam et illa libenter et gratis, sed praedicta condicione &c.

Wilhelmum de S. Amore tuum ac meum - neque enim plures habeo - Oporino per Lipsicum mercatum istuc ad Heinzelium mittam.12 Vergerius scripsit de quodam libro iam sibi ab Othone Henrico ostenso; ex argumento coniicio esse eundem de S. Amorej. Bredevardinam dabo, cui voles. Agatur sane vel cum Bircmano vel Oporino.

Ne pauca stringam, et ego vereor eoque contraho quantum possum vela. Montanum urgebo. Lossius aegrotavit hac aestate, et nuper cum Hildesiam, Mindam et Bremam excurrissem, sperabam me ad eum diversurum, sed impeditusk pluviis praecidi idl iter.13 Cupio tamen a te mihi adhuc breviter capita eorum, quae cum eo agi velis, indicari. Non dubito eum id in se libenter recepturum; est enim mihi summa cum eius superintendente et rectore amicitia, et habemus alios quoque in vicinia quos crederem facturos. Scribis ceremonialia et cantiones ecclesiasticas nihil ad nos; nos vero omnino cupimus ostendere non tantum, qualis doctrina singulis saeculis in ecclesia fuerit, [9737b.15r] sed etiam quales ceremoniae et cantiones tametsi breviter, nam illa omnia inter sese cohaerent connexaque sunt. Quare ex istis omnibus nos aliqua sumere necesse erit, si vel nos scire vel aliis indicare, qualis quoquo tempore ecclesiae status fuerit, oportetm. Optarim vero et ego, esse qui ex professo historias martyrum, item ceremonias ac cantiones ecclesiasticas insertis etiam prolixe ipsis precibus, cantilenis ac rubricis exponere vellent. Cassandrum mihi aliquoties praedicasti eum exacte variationes missarum gradualium, agendarum etc. tenere.14 Conciliorum libros, si vetusta exemplaria habuissem, ego a meis scribis conferri curassem, quos hoc anno duos habui et porro habere cogito, qui tamen ab historico negotio sunt seiuncti nec ad illud admodum idonei.

Nylo quidem iam non utor, sed cum venerimus ad Constantinum vel potius eum transiverimus, usui nobis erit.15 De Waldensium confessione quaeram Lipsiae. Quasdam recentiores habeo. Istae duae an non sint in fasciculo rerum sciendarum impressae, scire cupio. Armacanum S. Amori adiungam et sagittas ignea;16 nam squalores c[uriae] R[omanae] n sunt editi.17

Clemansis epistolas cupiissem videre ipse prius, si forte meo catalogo usui esse possent, eoque eas a te dudum petieram.o 18 Verum quia tibi aliter visum est, curabo brevi et alios quosdam libellos eiusdem autoris non contemnendos describi, eosque eidem Oporino mittam.

De Pataviensi, Anastasio et Maximo curato.19 Initio librorum Aventini sunt autorump quorundam nomenclaturae, quorum multi non sunt editi, in ipsis operibus aliquando etiam locum indicat, ubi extent. Gesnerus q affirmat fragmenta quaedam Pholostorgii ecclesiasticae historiae extare apud Diegum Hurtadum.20 Credo eum plura eius generis habere. In Antoniana bibliotheca21 affirmat, esse librum veterum ceremoniarum et rituum ecclesiae. Henricus Scrierius Scotus22 d[omino] r Gassaro notissimus est iam istic, credo eum posse aliquid indicare de libris, bibliothecis et Tilio ac aliis hominibus; vide per occasionem aut iube Heinzelium. Et quia in [9737b.15v] Scotiam incidi, ego valde velim aliquando et eam regionem perlustrari, nam ibi fuerunts vetustissimae ecclesiae britannicis antiquiores. Nemo autem id rectius quam Lagnetus praestare possit, expeditis rebus Gallicis acceptisque litteris a Tilio, imo et Bellaio23 quem esse Romae aiebat et ad quem habet a d. Philippo24 litteras. Mone eum quam primum per litteras, ut recte Bellaio utatur, si omnino est possibile, et petat tandem, si commodum se praebebit, litteras in Gallias. Cogita amabo de calceo ex dato corio, quoad tempus est.

Methodum historiae mitto; iusseram Gallum Ratispona istuct mittere, sed ipse non fecit.25 Tu corrige tuamque sententiam adiice et redde. Mitto Aventini manum de nostri ϕιλόνις patria. Cura recipiam, nam reddere me accommodanti est plane necesse. Vale in domino feliciter. 9. Septembris 1555. Coloniae.

T[uus] Theodorus H[entus] .


Kritischer Apparat

a Folgt gestrichen ex

b Textergänzung über der Zeile semper

c Folgt gestrichen pernatus

d Textergänzung über der Zeile typographo

e Folgt gestrichen descripsi

f Folgt gestrichen praepha

g Textergänzung über der Zeile causa

h Textergänzung über der Zeile suorum

i Textergänzung über der Zeile historiae

j Textergänzung am linken Rand Vergerius bis Amore

k Folgt gestrichen pluiis

l Folgt gestrichen item

m Textergänzung über der Zeile oportet

n Textergänzung über der Zeile curiae Romanae

o Textergänzung über der Zeile eoque bis petieram.

p librorum ersetzt durch Ergänzung über der Zeile autorum

q Folgt gestrichen memini

r Textergänzung über der Zeile domino

s Folgt gestrichen vetussissi

t Textergänzung über der Zeile istuc


Sachapparat

1 Flacius verschlüsselt in diesem Brief nach Ermahnung Nidbrucks vom 20. März des Jahres (550320) auch dessen Namen. Er verwendet dabei eine graeco-germanische Konstruktion, wobei der 2. Teil toponymisch verwendet wird: "Philonous" als der Freund des Verstandes gepaart mit der Herkunft Ndbrucks aus Lothringen. Ein Verweis auf das ahd. hlut = berühmt und her = das Heer, der Krieger, kann mitschwingen, entscheidende ist aber der toponymische Gebrauch.

2 550726 wurde am 26. Juli verfasst.

3 Bei der Hinkmarhandschrift aus der Dombibliothek Hildesheim handelt es sich um BAV Rom, CPL 296. Bei seinem Besuch in Hildesheim im Juli oder August 1555 nahm er aus dem Dom noch folgende Handschriften mit: Cod. Guelf. 32 Helmst., Cod. Guelf. 180 Helmst., BAV, Cod. Pal. Lat. 825, aus der Bibliothek von St. Michael: Cod. Guelf. 1060 Helmst., BAV, Cod. Pal. Lat. 1718 sowie Cod. Guelf. 1102 Helmst aus einem unbekannten Kloster. Unsicher ist, ob sich Cod. Guelf. 1050 Helmst., aus St. Michael stammend, auch in Flacius’ Besitz befand. Alle heute im Besitz der Bibliotheca Vaticana befindlichen Handschriften verkaufte Flacius an Ulrich Fugger. Vgl. Hartmann: Humanismus, 63, 251.

4 Von Nidbruck eingefordert seit 550401.

5 Gedruckt bei Johann vom Berg: Ioannis Hus, et Hieronymi Pragensis Confessorvm Christi Historia Et Monvmenta, Noribergae: Montanus; Neuber, 1558. [opac].

6 Varia doctorum piorumque virorum de corrupto ecclesiae statu poemata, Basileae: Lucius 1557, [opac]. Vgl. Preger: Flacius 2, 555.

7 Bibl vermutet eine Vorrede zur Kirchengeschichte resp. den Zenturien, doch aus dem Zusammenhang ist eher an eine Vorrede für die „Varia Poemata“ zu denken. Diese ist jedoch nur einer Person, Hz. Johann Albrecht von Mecklenburg, gewidmet.

8 Flacius war enttäuscht, mit keinem Wort von Wolfgang Wissenburg im Vorwort der von ihm zusammengestellten Sammlung von papstkritischen Gedichten und Liedern erwähnt worden zu sein: Antilogia papae: hoc est, de corrupto Ecclesiae statu, et totius cleri papistici perversitate; Scripta aliquot veterum autorum ante annos plus minus 300 et interea / Nunc primum in luce eruta, et ab interitu vindicata cum praefatione Wolfgangi Wissenburgii, Basileae: Oporinus, 1555, [opac].

9 Prochorius gehörte lt. Act 6,5 zu den sieben Diakonen der Jerusalemer Urgemeinde. Vgl. BBKL 24 (2005), 1185,[Online], zu dessen apokryphen „Acta Ioannis“ vgl. LThK 1, 751. Zwar hatte Nidbruck in 550726 geschrieben, dass er Flacius einen Prochorus-Text gesandt habe, doch müsste es bei dem hier metaphorisch als Simon Bezeichneten, der eine Abschrift der „Acta“ überreichte, um Johannes Fabri handeln, wie die weiteren Ausführungen im Brief verraten. Flacius steht Fabris Editionen sehr skeptisch gegenüber. Dagegen konstatiert Burckhardt: Herold, 23 Kritiklosigkeit gegenüber diesen Texten, die sich so aus dem Brief nicht herauslesen lässt. Die an Flacius weitergereichte Abschrift wurde höchstwahrscheinlich zur Grundlage ihrer ersten Edition 1567 bei Oporinus: Prochori ... de Johanne theologo et evangelista historia, in: Katēchēsis Marteinu Tu Lutheru, ē mikra kalumenē, ellēnēkolatinē = Catechesis Martini Lutheri parua, Basileae: Oporinus, 1567, [gbv]. Burkhardt: Herold, 23 nimmt fälschlich die Edition der „Acta“ in den Monumenta s. patrum orthodoxographia (Basileae: Oporinus Erben, 1569, [gbv].) als Erstdruck an.

10 Sowohl Abdias, der angeblich erste Bischof von Babylon, als auch der jüngere Jacobus gelten als Verfasser apokrypher Protevangelien. Die Apostelgeschichte des Abdias veröffentlichte zuerst Wolfgang Lazius auf der Basis einer Handschrift des Kloster Ossiach: Hoc opere continentur. Liber de passione domini nostri Iesu Christi darmine hexametro, incerto autore ad Donatum Episcopum scriptus. Abdiae Babyoloniae episcopi, & Apostolorum discipuli, de historia certaminis apostolici, libri decem, Iulio Africano ... interprete. ... à blattis et tineis eruit Wolfgangus Lazius Viennensis Austriacus, Basileae: Oporinus, 1552, [opac]. Vgl. Schottenloher: Widmungsvorrede, 56 Nr. 111; 202f. Zwei Jahre später erwähnte Georg Witzel die Edition des Lazius und verwies auf zwei sehr alte Abdias-Handschriften in Fuldaer Bonifatiusklösternn, ebd. 59 Nr. 120; 203. Chorus Sanctorum Omnium. Zwelff Bücher Historien Aller Heiligen Gottes ... aus den alten, guten, ... Schrifften unserer Gottseligen Vorfaren ... beschrieben durch Georgium Wicelium, Cölln: Quentels, 1554. [opac] Das „Protevangelion“ des Jacobus wurde von Theodor Bibliander ediert und bei Oporinus verlegt: Protevangelion sive de natalibus Iesu Christi, et ispius matris Virginis Mariae, sermo historicus divi Iacobi minoris, ... fratris Domini Iesu, apostoli primarij, ... : evangelica historia, Basileae: Oporinus, 1552, [gbv]. Beide finden sich in Oporinus’ Nachlassverzeichnis unter dem Datum 7. Februar 1552. Vgl. Schmidt: Die Briefe Johannes Oporins, 427. Es ist erneut ediert von Basilius Herold: Monumenta s. patrum orthodoxographa hoc est, theologiae sacrosanctae ac syncerioris fidei Doctores, numero circiter LXXXV, ecclesiae columina, Basileae: Petri, 1555, 3-9, [opac]

11 Griechische Tatenberichte von Petrus und Paulus fanden sich in den Ps.-Marcellus-Akten (NT Apo 25, 395-398) und in den Ps.-Klementinen. Vgl. TRE 26 (1996), 274.

12 Zu Flacius’ Fund der gegen die Bettelorden gerichteten "Sermo de periculis novissimorum temporum" des Wilhelm von St. Amour vgl. 550320 und 550404.

13 Lucas Lossius, Lehrer am Johanneum in Lüneburg, Kantor, Herausgeber der Dialektik Melanchthons, schrieb Annotationen zum Neuen Testament. Siehe auch 540823. Für Flacius von besonderem Interesse war seine Ausgabe alter Kirchenlieder: Psalmodia, hoc est, Cantica Sacra Veteris Ecclesiae selectae, Nürnberg: Hain, 1553, [opac].

14 Vgl. 541215.

15 Flacius antwortet ausweichend zur in 550726 geforderten Rücksendung des Manuskriptes von Nilus Kabesilas, vgl. 540804 und Hartmann: Humanismus, 128.

16 Mehrere Handschriften von Richard Fitzralphs von Armagh (1295-1360) gegen die Bettelorden und ihr Postulat evangelischer Armut gerichteten "Defensio curatorum" waren in Flacius' Besitz: Cod. Guelf. 300 Helmst., Bl. 20r-26v, Cod. Guelf. 1006 Helmst., Bl. 42r-49r (aus dem schottischen Arbroath) und Cod. Guelf. 680 Helmst., Bl. 303r-304r. Vgl. Hartmann: Humanismus, 228 und 242. Der Text in Cod. Guelf. 680 Helmst. wird von Hartmann nicht erwähnt. Allerdings enthalten diese Manuskripte keine Spur von Texten Wilhelms von St. Amour. Cod. Guelf. 680 Helmst. hatte Flacius aus der Ratsbibliothek in Nürnberg. Vgl. 540628 und Hartmann: Humanismus, 89; 108.. Heimpel: Vener 2, 984 war nicht sicher, ob die Handschrift aus dem Venernachlass in der Dombibliothek Speyer stammte. Den Text Wilhelms von St. Amour zum Bettelordensstreit enthält Cod. Guelf. 367 Helmst., Bl. 77r-82v, Abschriften, die eine Druckvorlage für Flacius Antilogia Papae, Basileae: Oporinus, 1555, 137–141, 144–210, darstellten, sind in Cod. Guelf. 743.8 Helmst. erhalten. Vgl. Hartmann: Humanismus, 240 und 550726. Dort auch Nidbrucks Anfrage. Eine Reihe von Abschriften der "Defensio curatorum" sind in Wien überliefert: Cod. Vind. 4854, Bl. 191r-214v, 216r-221v, Cod. Vind. 4696, Bl. 1r-31v, Cod. Vind. 4627, Bl. 237rb-265ra, Cod. Vind. 14516, Bl. 81r-118r, Cod. Vind. 3935, Bl. 273ra-291rb, Cod. Vind. 3937, Bl. 165r-176v, Cod. Vind. 4168 (Fragment). Vgl. Walsh: Manuscripts, bes. 71-74. Zu Erzbischof Richard Fitzralph of Armagh (Armachanus) vgl. Walsh: Scholar; Walsh: Rezeption.

17 Die „Squalores curiae Romanae“ des Heidelberger Professors Matthaeus von Krakau (um 1335 - 1410), ursprünglicher Titel wohl "De praxi curiae Romanae". Zum Erstdruck durch Wolfgang Wissenburg und Flacius' Editionsausschnitt im Catalogus testium veritatis, Basileae: Oporinus, 1556, 970f., vgl. 540823 und 550726.

18 Nach den Briefen des Nikolaus von Clemangiis suchte Flacius in 541006. Nidbruck hatte sie ihm erstmals in 540823 angeboten, nach 550101 sollte er sie bald erhalten. Vgl. Hartmann: Humanismus, 92, 247, 254. Aufgenommen in: Catalogus testium veritatis, Basileae: Oporinus, 1556, 937-944, [Online].

19 Vgl. 540804, 541101, 541215, 550110 und 550726.

20 „Ex Philostorgiii quaedam de historia ecclesiastica supersunt graece apud Diegum Hurtadum Venetiis“, vgl. Gesner: Bibliotheca, [opac]696. Über Diego Hurtado de Mendoza, vgl. 540223, 540804, 540823 und Bibl: Nidbruck, 386f. . Zur Kirchengeschichte des Philostorgius, die in 12 Büchern auf Eusebius aufbauend bis ins Jahr 425 führt, vgl. Potthast: Repertorium 9, 214f. Die Marciana in Venedig besitzt eine Handschrift unter der Signatur gr. 327. Eine moderne Edition: Philostorgius: Kirchengeschichte.

21 Das Kloster S. Antonio di Castello in Venedig, zerstört 1808 bei der Errichtung eines öffentlichen Gartens.

22 Henricus Scotus Scrimger (1506-1571), aus Dundee in Schottland, studierte in Paris und Bourges, durchreiste Italien, 1563 Professor in Genf. Er gab die Geschichte des Francesco Spira heraus, der nach Re-Konversion zur römischen Religion angeblich an Gewissensqualen starb. Exemplum memorabile desperationis in Francisco Spera, propter abiuratam fidei confessionem, Genevae: Johannes Gerardus, 1550, [opac]. Die Edition, an der sich Flacius beteiligte und vermutlich auf einer Übersetzung von Melanchthon beruhte, ging auf einen Text von Matteo Gribaldi zurück: Eine Erschreckliche Historia von einem/ den die feinde des Euangelij inn welsch Land gezwungen haben/ den erkanten Christum zuvorleugnen, Magdeburg: Lotter, 1549, [opac]. Laut Brief Georg Tanners an Basilius Amerbach versuchte Scrimger 1556 in Bourges eine Druckerei zu gründen. Vgl. Stintzing: Tanners, 50, 67, Anm. 1.

23 Kardinal Jean du Bellay war um 1540 der Verbindungsmann des französischen Königs François I. zum Schmalkaldischen Bund. Flacius nimmt ihn unter dieser Prämisse wahr. Vgl. auch Ludwig Geiger: Briefe Johannes Sleidan`s an den Cardinal Johann du Bellay, in: Forschungen zur deutschen Geschichte 10 (1870), 167f, [opac].

24 Melanchthon, vgl. Bibl: Nidbruck, 421.

25 Diener: Centuries, 94 sieht hierin das Iudicium 550300, für Scheible: Plan, 66 ist das die „Methodus historiae ecclesiasticae“ 551000. Vgl. bereits 550308.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/Wien/OeNB/550909_Flacius_an_Nidbruck.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/tei-transcript.xsl