Instaurata ingenti Dei beneficio & repurgata vera religione, constitutaque forma doctrinae ac ceremoniarum, duo adhuc eaque non parva Ecclesiae deesse videntur. Primum erudita glossa, seu brevissima textus sacrarum literarum explicatio, de qua alias forte. Deinde erudita & accurata historia Ecclesiae, inde a Christo usque ad nostra tempora, de qua iam pauca deo volente dicam.

Explicandae ita essent res Ecclesiasticae, servata temporum praecipué serie, inde a resurrectione Domini usque ad nos, ut potissimum ostenderetur, qualis forma doctrinae & ceremoniarum acf totius religionis singulis temporibus, in quibuscunque Christianis Ecclesiis fuerit. Ut enim doctrinag ea ipsa res est, qua nos Deus ad vitam aeternam gignit, undeque omnis nostra spiritualis vita dependet, ita etiam omnium Ecclesiasticarum rerum est obscurissima, difficilima plurimumque a Diabolo & impiis oppugnatur. Quare ea etiam in Ecclesiastica historia praecipue ac propemodum sola semper respicienda ac illustranda esset.

Proponendum ante omnia quam simplex forma doctrinae, ceremoniarum, totiusque religionis â [4v] Christo & eius Apostolis populo Dei sit tradita, & qualis politia Ecclesiarum constituta.

Deinde quomodo tum pseudoapostoli pravo studio veram pietatem depravarint tum etiam Apostolorum discipuli & alii successores, partim quia non perinde veram pietatem recte ut Apostoli intellexerunt, partim etiam nescio quo ceremoniarum & operum studio, adde & auditorum importuna superstioneh transversi abrepti, subinde magis ac magis ab illa pristina sinceritate ac simplicitate doctrinae2 discesserint. Ultra quae mala & haeretici accesserint, qui etiam validiori impetu, ac veluti propalam veritatem doctrinae suis arietibus & machinis quatere inceperint.

Tertio qualiter Deus vel per singulos doctores voce ac scriptis, vel per concilia erroribus superstitionibus & abusibus restiterit, veritatemque nonnihil maculis falsitatis repurgaverit & mundaverit. Ita tamen ut semper aliquae reliquiae eaeque non parvae priorum errorum remanserint, quaei postea denuo sua incrementa receperint, frustra bonis repugnantibus, ut necessario sacerdotum coelibatui multi initio repugnaverunt. Interj alios etiam Nicena & sexta sÿnodus, & aliquandiu eum errorem nonnihil represserunt. Postea autem nihilominus obtinuit, praesertim in occidentali Ecclesia. Idem & de cultu Sanctorum, reliquiarum, imaginum, & similium. Itemk de prima[5r]tu Papae dici posset. Indicandum quoque esset, quod alii doctores aliis, & aliae Ecclesiae aliis mundiores sanioresque fuerint, & aliae regiones Christianorum in aliquibus partibus religionis puriores in aliquibus contaminatiores fuerint, sicut Graeca Ecclesia (quae non minus laté patet quam Latina) non admittit primatum Papae, coelibatum Sacerdotum, purgatorium, privatas missas, communionem sub una specie, indulgentias, tantam idolomaniam statuarum &c ut latina, at contra errat in processione Spiritus Sancti.3

Dicendum item de singulis doctoribus, eorumque scriptis, in quibus doctrinae partibus magis minusve pie docuerint, & quibus sophismatibus aut paralogismis decepti in errore permanserint, aliosque secum in idem praeciputiuml traxerint, aut etiam inde tum ipsi emerserint, tum & alios extraxerint.

Quarto simul indicandum probandumque etiam veritatis vestigiis esset. Fermem semper fuisse aliquot piorum milia, qui sincerius de religione, quam commune vulgus senserint, ac alias liberius, quam alias veritati testimonium praebuerint.4

Haec igitur perpetua, varia ac multiplex lucta veritatis cum errore, lucis cum tenebris, in omnibus doctrinae partibus, inde a nato Christo usque ad nos claré per omnes circumstantias exponenda, & per seriem temporum deducenda praecipue esset in Ecclesiastica historia.5

Secunda & aliquanto minor cura adhibenda esset in laudatione seu descriptione personarum [5v] seu virtutum earum, narratione persequutionum Ecclesiae liberationum divinarum & miraculorum. Etsi enim illa quoque scire utile est, tamen & brevius indicari ea possunt. Etn non perinde ut superioo pars de forma doctrinae necessaria sunt.

At eae historiae Ecclesiasticae,p quae iam extant, potissimum in descriptione seu laudatione personarum occupantur, commemorant qualis ac quam sanctus vir quis fuerit, quam mirabilem vitam duxerit, quam multum ieiunaverit ac oraverit, precatus sit, quae miracula vivus aut mortuus fecerit.6 Deinde & in narratione persequutionum liberationumque divinarum diutius quam necesse est, immoratur. Minima vero cura doctrinae apud eos fuit. Describunt quidem aliquando certamina de aliquibus dogmatibus religionis, sed non ita diligenter tum veritatis tum falsitatis formam pingunt, ut oportuisset, ita ut iam aegre divinari possit, quid aliqui haeretici senserint, quosve errores patres in conciliis quibusdam damnaverint.

Nec mirum est, id illis scriptoribus accidisse.q Nam ne ipsi quidem satis recte Christum intellexisse, aut verum triticum verbi Dei a paleis humanarum traditionum7 secrevisse videntur. Ad haecr satis secure stertentes parum sibi a religionis corruptelis timuerunt,s nisi quod erroribus circa personam Christi mediocri diligentia restitisse videntur.t

Quare, ut dixi, nobis diversa ratio scriptionis eius historiae ineunda esset,u quam veteres olim sunt sequutiv. Possemus fortassis etiam [6r] quaedam rectius exponere quam illi. Nam tametsi multis libris, quos ipsi olim habuerunt, destituamur, tamen sincerior Christi cognitio & varia horum temporum certamina magnam nobis & occasionem quaerendi de variis rebus, & lucem iudicandi ultro offerunt.8

Afferet porro hoc opus multas plane eximias utilitates Ecclesiae Dei ac piis, de quarum aliquibus hic pauca ordine dicam.w Quarum primax y & longe amplissima esset, quod in eo scripto clare probari posset ex ipsis rei vestigiis & antiquis monumentis, & initio fuisse in Ecclesia non papisticam sed nostram doctrinam seu religionem,z & quod quanquam statim post Apostolos aliqui errores ex iis pullulare inceperint, qui iam in papatu regnent: Tamen multos ac magnos viros, quin & integras sÿnodos eisaa sese opposuisse, ac aliquandiu eos repressisse.ab Sed tandem tum illos errores praevaluisse ac tum & alios subinde plures ac maiores partim negligentia ac inscitia hominum doctorum, partim stulto zelo seu vulgi superstitione, partim denique etiam impostorum & seductorum avaritia ingruisse: Fuisse tamen interea semper multos non tantum in vulgo, sed etiam inter doctores, qui & animadverterint eos errores, & saepe etiam damnaverint, ita ut semper Christus habuerit sua septem millia, qui Antichristo eiusque impietatibus genua non incurvaverint.9

Atque hac ratione istud ferme unicum papistarum argumentum re ipsaad refutaretur, qui clamitant veram doctrinam [6v] & Ecclesiam esse perpetuam, nostram doctrinam & Ecclesiam esse novam, suam veterem & perpetuam,ae igitur se, non nos, esse veram Dei Ecclesiam & habere veram religionem.10 Qua tandem quaeso ratione validius & Christi & nostro tempore pontifices ac pharisaei veritatem oppugnaverunt, quam quod suis quidem erroribus vetustatis decus, veritati vero novitatis maculam attribuerunt. Quare & hodie papistae pertinacissime suam religionem veterem, nostram vero novam nominare pergunt.

Quoties de singulis iam controversis quaestionibus contra papistas disserimus, af ex eiusmodi historia, tanquam referto quodam penu, vetustioris Ecclesiae multorumque piorum hominum testimonia depromere possemus.

Etsi enim sacrarum literarum evidentibus demonstrationibus nostra dogmata probemus, tamen eximium cumulum firmitatis certitudinisque veritati, ingentemque consolationem piis omnibus afferemus, si tali historia ostenderetur eadem illa dogmata tum olim in Ecclesia receptissima, tum postea semper pios ac intelligentes illis assensos & contrariis repugnasse.ag 11

Omnino dum imperiti putant istam religionis formam, quae in papatu est, inde ab Apostolis durasse, nisi eis vetus forma Ecclesiae ac origo novorum errorum ostendatur, impossibile est eos falsa doctrina penitus liberare.12

Secundaah quotiescunque aliqua nova controversia de aliquo articulo oritur, ut de [7r] Anabaptisticis furoribus aliisque statim cupimus scire, quid veteres de ea senserint. Quod ex tali historia statim cognoscere possemus. Subinde enim iidem ferme aut certe non dissimiles errores revolvuntur. Etai in tali scripto deberent simul omnes controversiae & haereses, quaecunque in Ecclesia post Christum acciderunt, quoad eius fieri posset, annotari explicarique.13

Tertiaaj negari non potest vehementer utile, imo & plane necessarium esse omnibus Christianis, praesertim vero iis qui docent, aut alioqui in aliquo regimine sunt. Utak vel mediocrem antiquitatis Ecclesiasticae cognitionem habeant, quaal si destituantur omnino in multis negotiis misere haerebunt ac dubitabunt. Nulla vero hactenus extitit integra historia Ecclesiae vel mediocriter scripta.14 Nam quid in Eusebio & aliis desideretur supra indicavi. Nec vel coemere omnia scripta ad talem antiquitatis cognitionem necessaria plerique possunt, vel etiam perlegere illa eis vacat.am Multis vero etiam iudicium in re tanta deest. Quare admodum utile esset, tale aliquod opus ex omnibus libris, unde aliquid haberi posset, colligi, ut ad manum haberent Christiani homines, unde totam formam Ecclesiae ac religionis inde a Christo usque ad nos cognoscere, & alioqui semper quodcunque eos subinde perquirere in tali materia esset necesse, invenire possent.

Postremoan ao in quacunque ferme religionis Ecclesiasticarumque rerum parte quis aliquid scire vellet, ex tali historia haurire posset. Esset enim veluti quoddam copiae cornuap omnium Ecclesiasticarum [7v] materiarum & negotiorum maxima diligentia & solertia in unumaq comportatum. Atque ideoar infiniti pene usus ac utilitates ex eo opere a piis hauriri haberique possent.

Qua quaeso ratione tandem validius acas plausibilius vel primatus papae vel purgatorium vel denique columen idolatriae papisticae missa hoc tempore refutareturat quam si certa au historia diligentique temporum ac rerum supputatione ostendatur, nec Petrum Romae episcopumav fuisse,15 nec donationem Constantini nec Epistolas Clementis de morte Petri septem annis ante eius mortem scriptas, vera fideque dignaaw esse, nec denique primatum vel purgatorium vel missam primitivae Ecclesiae nota fuisse, sed omnia ista, quin & ipsum Canonem (qui nucleus missae est) omnesque alias traditiones nova ac nupera, & ab hominibus inventa esse.16

Quare videmus omnes, qui aliquanto diligentius hoc tempore contra Antichristum aliosque seductores scripserunt, sedulo antiquitatis testimonia ac vetusta veritatis vestigia subinde in suis scriptis investigasse & ostendisse, quin & ex animo optasse. Utax aliquis existeret, qui ex professo omnem lucem historicae veritatis ex omnibus antiquissimis monumentis diligentissime pervestigaret & erueret, erutamque Ecclesiae Dei cognoscendam proponeret.

Aedidit ante biennium Carolus Molinaeusay iurisconsultus Parisiensis commentaria super edictum regis Galliae,17 in quibus brevissime multa admodum utilia ex vetustis historiis [8r] contra paparum impiam ac iniustam tyrannidem depromit. Qui legit id opus cum iudicio, facile animadvertit & ea utilissima esse, & si summa diligentia omnia talia conquirerentur, immensam planeaz utilitatem Ecclesiae dei parari posse tali scriptione. Credo & meum Catalogum scriptorum contra papam,18 cum prodierit, facile ostensurum aliquid plane eximium ingentisque utilitatis effici posse, si sedulo omnia veritatis vestigia ex tenebris & veluti ex carcere bona ac erudita historia eruantur. Videmus igitur non tantum rationibus, sed & experientia ipsa probari utilissimum plane opus talem historiam fore.

Ad hoc porro utilissimum & difficilimum opus perficiendum duo potissimum necessaria essent. Alterum immensa librorum copia, quos singulos recensere nimis longum iam esset. Percurramba tamen eos in genere ut quales esse deberent, utcunquebb intellegi possit.19 Primum omnes Theologici scriptores praesertim vetustiores, tum impressi hactenus, tum non impressi, conquirendi essent.

Deinde omnes historici rerum post Christum actarum gestarumque, sive editi sive non editi.

Tertio (ut aliquid magis in specie indicem) omnes vetustiores Agendae, praesertim autem quae ante Gregorium magnum in usu fuissent.20

Quarto, inquisitiones & processus contra pios homines, ante haec tempora factae.

Quinto. Scripta a piis hominibus contra Antichristum, aut eius abominationes composita [8v] quorum multa passim adhuc in vetustis Bibliothecis inveniuntur.

Sexto libri scripti a papistis contra recte sentientes. Nambc & ex illis aliquid sumi posset, quod ad historiam faceret.

Septimo inspiciendaebd essent Chronicae seu seube annales singulorum locorumbf in quibus etiam certaminum religionis mentio saepe fit.

Octavo conquirenda essent ante omnia Valdensiumbg 21 scripta. Nambh illi soli ferme hisce 400 annis puriorem religionem habuerunt.22 Credo autem plurima potissimum in Gallia inveniri posse. Nambi illis partibus in primisbj hoc dogma ortum est & viguit. Denique explorandum e senibusbk esset, an meminerint se audisse alicubi olim aliquem recte sentientem aut docentem, vel in tota religione vel in aliquibus eius partibus fuisse.

Multos etiam in catalogo iam signatos nominatim authores habeo, quos conquiri itidem oporteret. Verum eos prolixitatis causa hic signare non est nunc visum. Hos verobl authores & similes plurimos optandum quidem esset conquiri, ex universo orbe Christiano, sed si omnino id fieri non posset, conquiranturbm undecunque licebitbn saltem ii, qui haberi invenirique poterunt.bo Licet enim ex pluribus scriptoribus, plura colligerentur, tamen si omnes necessarii scriptores comparari non possent, etiam illi qui invenirentur eximiam materiam scriptionis diligenti doctoque homini suppeditare possent.

[9r] Porro praeter hanc librariam suppellectilem nimirum & eruditus aliquis ac pius vir, qui tale opus conficeret, quaerendus ac conducendus esset. Nec forte unus tantum sed plures. Res enim propemodum immensi laboris esset, tot authores diligenter evoluere, materias ex eis utiles cum iudicio seligerebp & denique commoda scriptione easdem pertexere. Nec solum ipsa copia & amplitudine librorum ac conscribendarum materiarum difficilis hic labor est, sed etiam naturali quadam harum rerum obscuritate.

Politicae enim historiae quoniam plerumque occupantur in recitatione variorum bellorum coniunctarumque ac similium ferme rerum, quae & perspicua & illustres sunt, nulla admodum subtili diiudicatione indigent. At bona Ecclesiastica historia, quoniamquaebq praecipue occuparetur in explicatione dogmatum, religionisque, quomodo ea diversis temporibus, à doctoribus veris falsisve opinionibus ac sententiis, aut corrupta aut defensa, aut obscuratabr aut illustrata essent, quibusque potissimum rationibus & argumentis alterutra vel bene vel male sentientium pars sit nixa, aut ubi hallucinata, magnam habebit in iudicando ac deliberando difficultatem, multamque ac maturam aliquorum iudicio valentium, collationem flagitat.

Quare ob hasce causas & alias plures difficultates, quas opus ipsum, cum inchoabitur, [9v] indicabit, necessario plures docti ac pii homines conducendi, ac veluti quoddam collegiolum constituendum esset.

Et ut meam ego iam de hac quoque parte sententiam dicam, iudico debere quatuor esse collegas, unum veluti coeterorum rectorem, eumque cum iudicio ac omni eruditione, tum in primis stylo valentem. Duos alios, qui non quidem stylo, at certe iudicio & eruditione mediocri instructi essent, & quartus qui tantum manum ad commodam scriptionem haberet.23 Hosce velim simul in aliquo uno loco agere, & veluti apum quandam politiam imitari, ita ut duo ex illis diligenter authores necessarios inspicerent, & materias utiles eligerent, & veluti succum quendam salutarem ex omnibus herbis aut flores in unum comportarent.24 Tertius vero ille, quem diximus stylo idoneo instructum esse oportere, praecipue in conscribendis ac mediocri stylo25 pertexendis utilibus ac a duobus supra dictis congestis materiis occuparetur, tametsi bs simul cum vacaret & ipse utiles scriptores evolueret, ac materias quaereret, aut saltem illos fontes, unde illi duo sua petissent, diligentius inspiceret.

Coeterum ille quartus tantum in descriptione eorum, quae iuberetur, versaretur. Omnes vero deberent tum de scribendis, tum de iam scriptis crebro inter se conferre, nec inter se solum, sed etiam aliorum piorum ac doctorum hominum [10r] saepe iudicia de occurrentibus dubiis, deque perfecta scriptionis parte, tum coram, tum & per literas longius existentes sciscitari.

Hosce quatuor credo circiter quinquennio id opus, si in id solum diligenter incumbant, perficere posse. Coeterum quoniam etiam sumptus unde viverent, essent eis necessarii, nominabo & illos, quantum quidem iam divinare de ea re possum. Credo illi praecipuo ac veluti chorago totius negotii quem stylo commodo instructum esse debere dixi, satis fore 150 florenos aut ad summum 200. Illisbt porro duobus conquisitoribus materiarum singulis 100, denique quarto illi scribae soli 50, ut opinor, sufficient. Sic tota summa vix 500bu florenos annuatim attingeret.bv

Haec summa sine ullius plane iniuria aut damno ex istis praeditibus monasteriis constitui posset, si modo usquambw pius aliquis princeps esset, qui Ecclesiam Dei & miserum mendicantemque Christum non de suo, sed tantum de Ecclesiasticis bonis adiuvare vel mediocriter vellet.

Quod si iam initio statim tanti sumptus impetrari non possunt, saltem darentur tanti, qui scriptori & uni eius collegae sufficere possint, id est, circiter ducenti floreni, aut si ne haec quidem summa haberi posset, saltem haberetur stipendium pro solo scriptore.

Ut autem pii sciant etiam quanta sese commoda ad hanc rem offerant, pauca & hac de re dicam. Primum antea maximopere sum veritus ne scripto[10v]rem non facile reperiremus, qui simul & stylo commodo sit praeditus, & cognitionem solidam verae pietatis habeat & iudicio valeat, & denique multi laboris sit patiens. Veritus etiam sum, ne ut maxime talem inveniremus, tamen nimis amplum stipendium flagitaret, quod ei non facile pauper Christus in tanta mundi impietate dare possit, sed nunc prorsus hac cura liberatus sum. Nam & hominem habemus omnibus ad talem scriptionem necessariis dotibus instructum, & mediocri stipendio contentum.26

Credo enim eum initio centum taleris per annum aut ad summum 120 fore contentum, quaebx profecto perexigua summa est, si operis utilitatem & laboris magnitudinem perpendas.

Librorum etiam copiam princeps Ottho Henricus pollicitus est.27 Habet enim Bibliothecam instructissimam, & praeterea etiam promittit, se alios empturum, si quos ipse ad talem scriptionem necessarios non habet. Idem & alius quidam potens vir ac bene doctus promisit, qui admodum multa vetusta scripta, & praesertim contra papam partim habet, partim unde conquirat probe novit, & eius rei non mediocrem facultatem habet.28 Nihil ergo in mora est, quo minus quam primum opus istud inchoetur, nisi parvi isti sumptus pro solo scriptore, si modo semel labor iste utilissimus inchoaretur, non dubito postea fore plures, qui subinde vel sumptibus vel libris adiuvent.

Ne autem quis putet me hinc aliquem eximium thesaurum colligere cogitare, meique commodi cau[11r]sa hunc fucum hasque praestigias piis ac potentibus viris obiicere. Ego plane mihi inde nihil peto, nec in numero illorum collegarum in hoc opere laborantium esse aut cupio aut possum. Non enimby ad talem scriptionem sum idoneus nec ad inquisitionem materiarum.29 Nam & parum laboris ferre possum, & habeo alioqui plus satis quod agam contra novos seductores, Adiaphoristas, Osiandristas, Schwenckfeldios & alios, quoniam nemo resistere vult, me id facere est necesse, quandoquidem semel in hasce turbas Deus me incidere voluit. Nec tamen propterea omnino meam operam huic quoque labori nego, libenter aliquando inspiciam meamque sententiam dicam. Libenterbz etiam adiuvabo ut libri aliaque necessaria haberi possint.

Composui etiam prolixum catalogum30 eorum qui hactenus contra papam aut aliquos eius errores scripserunt aut docuerunt. Tempusca item & articulos eorum eorumcb enumeravi, quod scriptum & per se utile erit, & ad talem historiam aliquid adiumenti adferet.

Dixi hactenus de meo consilio & cogitatione circa istam non modo utilem, sed & plane necessariam historiam. Orabo etiam & supplicabo omnibus piis doctis ac potentibus viris, qui in aliquo adiuvare poterunt. Si nihil efficere potero, ego tamen conscientiae meae satisfecero.cc Alii viderint & in extrema die suae tenacitatis totque Ecclesiasticorum bonorum male dissipatorum rationem reddant.31

Olim statim initio ecclesia in summa paupertate et persequutione curavit maximis sumptibus gesta martyrum describi. Nunc contra ad res longe utiliores in summa opulentia ac bonorum ecclesiasticorum copia parvos sumptus habere non poterit. Adeo a maioribus nostris primisque illis christianis degeneravimus.cd

Turpe & plane pudendum est & nobis Lutheranis & Hussitis non tantum coram hominibus, [11v] sed & coram deo, papistas ut praeter alios etiam Cochleum vitam, actiones & religionis certamina Hussi & Lutheri prolixe admodumce descripsisse,32 cum magno veritatis incommodo. Nostrum autem neminemcf qui veritatem amplectimur, eosque viros tanquam pios doctores magnifacimuscg, tuendae veritatis studio tantarum rerum historicam contexuisse. Itaque plerique nostrum non tantum inde vulgus, sed & doctores nostrae propriae causae nostrisque temporis, & instauratae religionis historiam cum magno nostro dedecore & publico damno penitus ignoramus.