551000
Methodus Historiae Ecclesiasticae

Magdeburg, Herbst 1555.

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, Cod. Guelf. 11.20 Aug. 2°, Bl. 12r-14v.

Sekretärsabschrift. Hand identisch mit 540300A (Consultatio); Person unbekannt. Marginale Datierung von Matthaeus Judex.

Papier, Format 2°.

Transkription: Diener: Centuries, 541-544.

[12r] Methodus Historiae Ecclesiasticae

Totum opus distribuetur in tomos quatuor aut quinque, prout vel copia rerum vel etiam varietas tulerit. Ita ut primus tomus forte usque ad Constantini tempora vel usque ad Nicaenam synodum extendatur. Secundus usque ad Carolum Magnum. Tertius usque ad Heinricium 4 aut circiter. Quartus usque ad Wiclefum aut Hussium. Quintus usque ad nostra tempora.1 Singulis enim istis temporibus aut aetatibus suam quandam propriam formam Ecclesia ac religio habuisse videtur, quae mox in aliam degeneraverit, declinaveritque, aut etiam planè commutata sit, vt merito singuli tomi singulis statibus vel formis Ecclesiae tribui possent.2

Tomi porro singuli in libros dividentur, qui vel singulas annorum centurias vel alia spacia, certa ratione ac causa sumpta complectentur. Singuli quidem libri in sua quaedam capita pro materiarum varietate distribuentur, sed ita, ut duae quasi primariae partes uniuscuiusque libri potissimum esse videantur. In quarum priore dicentur ea quae quasi generaliora sunt, & ad totam corpus seu formam Ecclesiae pertinent. In posteriore vero ea quae sunt specialiora, & ad singulas vel personas vel loca, vel etiam concilia aut sectas. Sunt enim in unaquaque re quaedam generaliora omnibus aliis partibus necessario connexa [12v] & quasi ad constituendum totum corpus pertinentia & quaedam specialiora. Postulat vero methodus, ut primum generaliora tractentur, postea specialiora,3 utque primum tota rei idea conspiciatur, postea singularum particularum propria exponantur. Quod ut clarius intelligi possit, exemplis, ex hac ipsa nostra materia desumptis, declarabo.

Generaliora & ad totam Ecclesiam pertinentia & sunt scire ubi potissimum locorum fuerit ac viguerit Ecclesia. Num pace, commodisque magistratibus sit fruita aut persecutiones perpessa. Qualem formam doctrinae, ceremoniarum & reliquae politiae seu administrationis suae circa ministros, scholas, pauperes &c. habuerit. Specialiora vero sunt dicere accuratius de singulis Doctoribus, haereticis, conciliis, disputationibus &c.

Primae ergo partis singulorum librorum haec fermè capita sunt post praefationem. De locis ac propagatione Ecclesiae. De pace externa ac persequutione Ecclesiae. De doctrinae forma. De erroribus ac haeresibus. De ceremoniis, de schismatibus ac certaminibus levioribus. De reliqua politia ac regimine Ecclesiae rerumque.

In secunda libri parte dicetur primum de conciliis. Secundo de Episcopis celebriorum locorum, Romae, Antiochiae, Alexandriae, Hierosolymae &c. Item de insignioribus Doctoribus, attributis singulis personis (si ita materiae copia postulet) singulis capitibus. Deinde agetur de Seductoribus seu haereticis per singula itidem capita de singulis si multum sit, quod de eis scribatur. Quarto agetur de Martyribus seu celebrioribus sanctis qui Doctores non fuerunt. Quinto de miraculis, sed cum delectu quodam, ne quasvis aniles monachorum, [13r] fabulas ac somnia scribere videamur. Sexto de rebus Iudaicis, quod tamen tantum in primo forte tomo fiet. Nam in posterioribus, cum res Iudaicae & obscuriores erunt, & minus Ecclesiae negocii facescent, minusve eam attingent, hoc caput omitti plane poterit, nisi fortè utile videri possit, semper sub singulorum librorum fine dicere de religionibus extra Ecclesiam, ut de Ethnica, Mahometica &c.4

Quoniam vero in hisce capitibus posterioris partis, quae specialiora & veluti particulariora esse diximus, quaedam sunt quae nihilominus ad totum genus seu formam totius Ecclesiae pertinent, ut exempli causa in Arrio, qualis eius error fuerit, quibus argumentis firmatus, quam latè sparsus, vbi & per quos potissimum & quibus rationibus oppugnatus aut damnatus &c. Ideo haec omnia in primam partem in locum de Doctrina & haeresibus referentur. Quae vero magis propria ac specialia sunt Arrii, ut ubi natus aut educatus, quo ingenio, quibus moribus, quaa eruditione praeditus, qua causa aut occasione tantum incendium excitaverit, quos adiutores habuerit, qualia scripta ediderit, quibus fraudibus sua venena hominibus obtruserit, ubi vitam egerit, quomodo perierit &c. Haec omnia tanquam specialiora in proprium caput de Arrio per quandam veluti praecisionem reiicientur. Idem & de Athanasio & aliis vel doctoribus vel seductoribus, quin & de conciliis fiet. Nam & in conciliis alia sunt generaliora & ad totam Ecclesiam pertinentia, ut quae dogmata ac sententiae vel probatae vel improbatae sint in Nicaena [13v] synodo. Alia vero specialiora, aut magis ipsas singulas res attingentia, ut quot patres in Niceno concilio fuerint, qua concordia aut dissensione sua decreta concluserint, quis praesederit quis conuocaverit, quid quaeque praecipuèb personae ibi egerint aut dixerint, quamdiu una fuerint, quot canones sanxerint, quanta eorum canonum autoritas fuerit &c. Haec omnia tanquam plane particularia in ipsum proprium caput de concilio Niceno congerentur.5

Quoniam autem quaedam materiae in longius tempus, quam quantum unius libri erit, extenduntur nec tamen semel & simul in uno loco sine confusione methodi exponi possunt, ut exempli gratia, controversia de paschate, Arrianismus, certamen de primatu inter Constantinopolitanum & Romanum Episcopum,6 ideo cum ea solum in unoquoque libro de unaquaque re dicta fuerint, quae tempus propositum feret, reliqua sive illa sint initium negotii, sive progressus sive finis brevissime attingentur, lectorque ad eum librum ubi & illa reliqua exponuntur, remittetur, sicque & methodus servabitur, dum in unoquoque libro ea tantum dicentur, quae illud tempus feret & lectoris desiderio satisfiet, dum ei simul reliqua quoque membra caput aut pedes eiusdem negotii, latius sese exporrigentia breviter commonstrabuntur, totumque negotium veluti biblicis quibusdam concordantiis ac indicibus sub oculos proponetur. Idem fiet etiam cum de singulis personis aut rebus necessitas compellet gene[14r]raliora anticipare in eodem libro & specialiora postponere, ut exempli causa exposita in anteriore parte 5 libri, haeresi Arrii, eiusque progressu & damnatione, tandem adiicietur, quis porro ipse Arrius fuerit, quaque occasione tantum in Ecclesia Dei incendium excitaverit, reliquaque eius personam proprius attingentia. Postea in sequenti huius libri parte in capite de Arrio prolixius explicabuntur. Eadem ratione & cum ad illa specialiora in capite de Arrio perventum fuerit, brevissimè quasi per transitionem initio dicetur, qualis fuerit error Arrii, quantumque damni in Ecclesia Dei dederit, quomodo item unanimiter a tota Ecclesia damnatus sit, superius suo loco indicavimus, iam igitur restat, ut de ipsius Arrii persona quaedam in hoc ei proprio capite dicamus &c.

Sic igitur fiet, ut & ea solum in unoquoque loco dicantur, quae ratio methodi feret, necdum unum aliquid explicare integrè volumus, reliqua negligamus, atque ita lectorem perturbemus, & tamen simul lector (si desiderat) scire possit, ubi reliqua de eodem negotio integrè explicata invenire queat. Nam in tam multarum materiarum tractatione, quae in idem tempus incident, unus quidam perpetuus fluxus narrationis, qualem Ethnicae historiae sequuntur, qualemque etiam Sledanus7 hoc tempore sequi conatus est, haud quaquam recte servari sine aliquarum rerum neglectione potest.8 Tametsi & ipse Sledanus cum quidem fermè tantum Lutheri & Electoris historiam ex professo tractet, subinde tamen intermissa serie ad aliquarum rerum aut personarum uberiorem expli[14v]cationem, quas prius breviter & solum quantum aliae coniunctae res patiebantur, attigerat, divertere, ac veluti ex instituto cursu & itinere declinare cogitur.

Singulis historiolis sua testimonia adiicientur ob duas potissimum causas, quo historia fidem habeat & unusquisque prolixius in ipsis fontibus, si ita libuerit singula negocia cognoscere possit. Stÿlus erit latinus, purus, perspicuus & simplex, omissis vehementioribus affectibus, declamationibus & digressionibus, propemodum iuxta Atticam legem ἄνευ παϑῶν καὶ προοιμίων.9

Verum quo aliquando clarius liquidiusque appareat, quid in hac tota methodo praecipiamus, quasve res, seu materias ac quo ordine tractari velimus, quaestiones aut indices sententiarum in singulis capitibus comprehendendarum, veluti diligentius totam hanc methodum resolventes ordine certo apponemus, qui simul & de rebus & de serie duplicem usum praebentes scriptorem monebunt, ne quid vel omittatur vel perverso ordine tractetur. anno 1556 in februarioc 10 Nec tamen in tanta necessitate hic ordo indicum sequendus praefinitur quin interdum vel rerum vel styli commoditas eum nonnihil immutare possit. In singulis ergo capitibus hasce sententias seu res ordine, ut sequitur, tractari cupimus.


Kritischer Apparat

a Verbessert durch Sekretär aus quae

b Folgt gestrichen ibi

c Textergänzung am linken Rand durch Matthaeus Judex anno bis februario


Sachapparat

1 Diese Planung widerspricht der Auffassung, dass die Zenturien nur eine Kirchengeschichte bis zum Investiturstreit geplant hätten. Vgl. Eduard Fueter: Geschichte der neueren Historiographie, München/Berlin 1911, 252. Francois Baudouin sprach sich für einen Abschluss um 800 aus, danach habe sich nichts qualitativ Neues mehr in der Kirchengeschichte ereignet. Vgl. 560613 und die dazugehörige Notiz des Flacius: "Contrarium sentio".

2 Zum Dekadenzmodell vgl. Flacius' Vorstellung von historischer Entwicklung im beständigen Dreitakt von Erleuchtung und Bekehrung, Zerfall und Abfall sowie anschließender Errettung durch Gottes Eingriff. Flacius: Etliche greiffliche gewisse und scheinbarliche warzeichen, Magdeburg: Rödinger 1550, Bl. Hr-v; A5r. [opac]. Vgl. Massner: Überlieferung, 33. Entscheidenden Einfluss auf diese Ideen hatte Luther. Vgl. WA 15,32,7 und WA 18,626,26. Für Flacius und die Zenturiatoren ist das Erste, Ursprüngliche das Wahre und dem Evangelium nähere, wobei Altertum keine Kategorie der Wahrheit darstellt. Vgl. Massner, 39f.; Norelli: Centuries, 754f.

3 Vgl. die Aussagen zu einem Vorgehen nach Aristoteles' Analytik in 550300.

4 Abgesehen von der hier geplanten gröben Einteilung des Werkes in zwei Großabschnitte, einer allgemeinen Kirchengeschichte und ihren Specialia in Form von Konzilien, Ereignissen und Biographien der Lehrer, Häretiker und Märtyrer, ist die Kapitelgliederung in Reihenfolge und Bezeichnung mit den Loci der späteren, gedruckten Methodus der Zenturien bis auf jeweils eine Abweichung identisch; es fehlt lediglich der letzte, politische Locus: De loco & propagatione Ecclesiae, De persequutione & tranquillitate Ecclesiae, De doctrina, De haeresibus & erroribus manifestis, De ceremoniis seu ritibus, De politia seu gubernatione Ecclesiae, De schismatibus ac certaminibus levioribus, De conciliis, De vitis episcoporum, seu Methodus personlis, De haereticis, seu seductoribus, De martyribus, De miraculis et prodigiis, De rebus Iudaicis, externis seu politicis, De aliis religionibus extra ecclesiam Christi, ut Iudaismo & Gentilismo, De mutationibus politicis in Imperijs. Vgl. Centuria I, β3r-γ4r, [Online].

5 An dieser Stelle wird die Schwierigkeit des Planes, den gesamten Stoff in Großabschnitte unter allgemeinen und besonderen Aspekten (Generaliora und Specialiora) aufzuteilen, deutlich. Er wird schließlich aufgegeben, die Generaliora gehen in die ersten Loci (zur Ausbreitung der Kirche, Lehre, Gestalt und Administration) ein bzw. schrumpfen zu einem die Zenturie einleitenden Kurzkapitel. Vgl. Scheible: Plan, 67f.; Diener: Centuries, 98; Völkel: Kirchengeschichte, 464.

6 Die Osterkontroverse über die Praxis der Feierlichkeiten und die Etablierung heidenchristlicher, sich von jüdischen Pessahbräuchen entfernender Riten war in der Mitte des 2. Jahrhunderts der erste große Streit zwischen Ost- und Westkirche (Anicet von Rom und Polykarp von Smyrna), der sich bis zum Konzil von Nizäa hinzog und in den Streitigkeiten um die Festsetzung des Ostertermins bis ins 7. Jahrhundert fortsetzte. RGG (4. Aufl.) 4, 1734-1736. Der arianische Streit um die Wesenseinheit von Gott und Christus und das Erbe des Origines durchzog das 4. und 5. Jahrhundert. Die Auseinandersetzungen mit den Ostkirchen begannen im 2. Jahrhundert, setzten sich über die Sprachregelungen der Messe und über die Rechtfertigungslehre im 4. fort und führten zu den Bilderstreitigkeiten im 7. und 8. Jahrhundert bis zur Trennung 1054. Vgl. Bayer: Spaltung der Christenheit 10-20; Dvornik: Byzanz und der römische Primat, passim; Dvornik: Idea of Apostolicity; Tuilier: Le sens de l'adjectif οἰκουμενικός.

7 Johannes Sleidanus: De Statu Religionis Et Reipublicae, Carolo Quinto, Caesare, Commentarii [...]. Straßburg: Wendelin Rihelius, 1555. VD 16: S 6668. [opac].

8 Das Plädoyer gegen eine chronologische Einteilung des Stoffes und für eine nach Loci fällt schärfer aus als in Flacius' Iudicium 550300. Daher ist zu vermuten, dass nun Johannes Wigand die Diskussion bestimmte.

9 Nach dem tacitäischen "sine ira et studio" (Tac. ann. 1,1,3) verweist die Methodus auf die attische Kunstprosa eines Thkydides und Isokrates als Regel der Historiographie. Eine nahezu gegenteilige Aufforderung nach Verwendung von Ausschmückungen in Form von Epiphonemata dagegen in den Regulae generales, Punkt 13, 560314.

10 Diener: Centuries, 544: The hand of the date is unmistakably that of Matthaeus Judex.

XML: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/Wolfenbuettel/HAB/551000_Methodus_Historiae_Ecclesiasticae.xml
XSLT: http://diglib.hab.de/edoc/ed000086/tei-transcript.xsl