|| [3:] Prooemium.

↑

Tristis inprimis et quirula vox est sancti et sapientis prophetae Esaiae de mi-
seriis et calamitatibus sui populi, cum inquit: „Manasse comedit humeros et
brachia sua.“1 Imago est rei horribilis et abominabilis sumpta a furore mise-
(5)rorum hominum, qui fame necantur. Hi enim, vt vitam in breuissime vix
temporis momentum frustraque sibi prorogent, rabie inediae incitati proprias
carnes dentibus lacerant et immani cum laniena in sua viscera et crudelem in
ventrem condunt. Ita, inquit propheta, rex noster immani saeuitia membra
suae reipublicae suos ciues iugulat, sibiipsi manus auxiliares praecidit suum-
(10)que regnum paulo post ab hoste externo opprimendum debilitat.2 Hanc pa-
theticam et sane lugubrem picturam necesse est in oculos piorum, sanorum et
modestorum hominum incurrere, quoties de dissensionibus, distractionibus
et confusionibus imperiorum orbis christiani in hac vltima mundi senecta
cogitant, quibus omnibus peractis fatalibus periodis suae impendent ruinae et
(15)mutationes et quae proculdubio robore per ciuilia certamina consumpto et
post tam longas intestinas dissensiones omni potentia languefacta hosti ex-
terno praedae futura sunt.
Verum etsi sane cum Scipione spectante Chartaginis incendium et simile fa-
tum suae patriae vrbi Romanae ominanti hunc versum de nobis pronunciate
(20)possumus: || [4:] „Illa dies veniet, cum fato Troia peribit“,3 tamen, quibus doc-
trina ecclesiae nota est, iis se possunt erigere consolationibus, quas vox diui-
na monstrat. Sed piis longe acerbiorem dolorem creant verioris patriae, hoc
est ecclesiae aerumnae. Immenso Dei beneficio verae doctrinae vox, quae
multis seculis praestigiis sophisticis et pontificia tyrannide obscurata conti-
(25)cuerat, repurgata est, illustrata vera de poenitentia, de inuocatione et aliis
partibus, doctrina et depulsae plane cimmeriae superioris aetatis tenebrae
atque ita pia et dulcis inter ecclesias emendatas fuerat etiam constituta con-
cordia. Sed hostis Filij Dei diabolus, cum per externum hostem progressus
veritatis impedire non posset, excitauit nobis intestina bella, quibus ecclesiae
(30)harum regionum ita quassatae et dissipatae sunt, vt qui ista sine gemitu cogi-
tare possit, existimem reperiri posse neminem. Inuenti enim sunt homines
rabiosi, furentes ex cupiditate gloriae, dominandi, pleni liuoris, maleuolenti-
ae et vt ille dixit, quasi vtres turgentes superbia et opinionum vanitate, illi
nihil reuerentes piam matrem ecclesiam, Cainico et parricidiali furore hume-
-
ros et brachia4 miserae matris lacerare et deglubere sunt ausi, profligarunt
salutares doctores nostrarum ecclesiarum, qui vere erant humeri et brachia
piorum coetuum, qui sustinebant onera in docendo et gubernando, qui sta-
bant in acie, praeliabantur pro ecclesia contra hostes veritatis, pios dulci nec-
(5)tare coelestis veritatis pascebant atque, quod in primis vtile est, tanquam ful-
cra communem consensum cum quadam authoritate tuebantur. Hos igitur,
cum in suspicionem et contemptum apud plaerosque falsis criminationibus
adduxissent, loco et authoritate sua deiecissent, secutae sunt istae quasi infi-
nitae distractiones et inuectus prorsus talis status, qualis, vt est in tragoedia,
(10)est apud Cyclopes vbi οὐδεὶς οὐδὲν οὐδενὸς ἀκούει.5 Sublatis baiulis et ful-
cris nostrum aedificium cepit fatiscere, minatur ruinam, dessimus esse formi-
dini hostibus. Sicut et Graecia tantisper teste Thucydide fuit victrix, donec
principes || [5:] coniunctis viribus contra communem hostem praeliabantur.6 Interea in hac anarchia scelerata est petulantia fingendi dogmata, opiniones
(15)et damnandi plane sacerdotali et pontificia cum tyrannide ecclesias optime
constitutas et multa agmina piorum, quicunque non recentibus et paucis ali-
quibus legumlatoribus assentiuntur. In ista tamen δοξομανίᾳ praecipua vul-
nera hoc tempore ecclesiae inferre videntur illi, qui de sacra coena conflictus
atrocissime exorsi sunt. Nam illam de linea veste μυομαχίαν quasi nox dire-
(20)mit et propter eam in optimos nostros praeceptores fatua et bruta emissa ful-
mina ferme coeperunt languescere et euanescere. Bellum vero hoc, quo sae-
uius, ita etiam multis nominibus magis deplorandum est.
„Desiderio desideraui manducare vobiscum hoc pascha“,7 inquit Filius Dei
aditurus suum agonem. Ita singulos piorum decebat cum suaui desiderio et
(25)reuerentia appetere et amare hunc dulcem et sanctum conuictum, in quo
Filius Dei praesens est et suos conuictores pascit nutrimento coelesti et in-
corruptibili, rigat eos liquore recreante ariditatem et imbecillitatem miserae
huius naturae, testatur se deinceps in suis velle esse efficacem, eos vita per-
petua et beata viuificare et eos gestare, perinde sicut sua natura humana sus-
(30)tentatur et inenarrabili gloria a diuina inhabitante perfunditur. De his tantis
beneficiis decebat ciues verae ecclesiae cogitare, quoties de hac sacra
σπονδῇ sermonem instituunt et ita sese comparare, ne indigni hoc tam augus-
to conuictu esse videantur. Etiam antiquitas ethnica iussit τὴν ἅλα καὶ τράπε-
ζαν μὴ παραβαίνειν.8 Et nota sunt dicta εὐφημία παρὰ σπονδαῖς κάλλιστον,
εὐφημία γὰρ εὐκολώτατος πόνων.9 Item: „Conuiuium ornat modestia.“ Non-
ne igitur decebat Christi conuictores multo magis piam ostendere modestiam
et si qua inter conuiuas incidat collocutio vel disceptatio, cum dulci et sobria
moderatione suam dicere sententiam, placide etiam audire alios, semper τὰ
(5)εὔφημα loqui et inprimis cogitare hanc communem mensam neruum et || [6:]
vinculum mutuae esse debere consensionis et dilectionis. Sed quid fiat inter
nostros de sacra coena collocutores proh Deum immortalem cernimus, quos
ructus, vomitus et alia inquinamenta non conuictorum Christi, sed ebriorum
scurratum, proripientium sese ex conuiuiis Centaurorum et Lapitharum10
(10)publice prolici cum dolore et horrore videmus. Veniam dabunt meo dolori
pij, quicunque scripta plaeraque, quae nunc in precio etiam sunt, inspexerunt.
Pyrgopolinicen aut pseudolum Plautinum,11 cumque ad insaniam vsque ebri-
um vociferari credas, nec aliud quam plaustra quaedam conuitiorum eorum-
que exquisitorum – nam et maledicta nunc, quibus pij et docti homines satis
(15)deformari possent, deficiunt – reperies et, vt dicam, de re atroci quid atrox.
Interdum ita excandescit eorum oratio, vt etiam ipsas teterrimas furias, etsi
vel cocvtum vel omnes infernales gurgites euomerent, magis dirum, quid ef-
fundere posse non credam. Attamen tales maxime multitudini docendo prae-
eunt, plurimi ab eorum quamuis impudenti ore, tanquam Galli a suo Hercule
(20)pendent, cum non reperiam quomodo apud hominem sensu saltem communi
praeditum, opinabile esse possit, eiusmodi pectus Spiritus sancti posse esse
domicilium. Non tales describit apostolus ministros Christi, quos iubet erga
omnes esse elementes et cum pia humanitate erudite aduersantes.12 Furiarum
latibula non Dei hospitium in istis agnosces neque hi, vt falso iactitant, pij
(25)zeli sunt ardores, sed rabies, quam multae forsan legiones diabolorum ipsis
afflant. Sed hanc querelam, cum nunc piae admonitiones parum proficiant,
abrumpo et Deo, qui vindex est impietatis et crudelitatis, exitum harum di-
gladiationum commendabimus.
De re vero controuersa pauca nunc quaeremus. Intuenti mihi theatrum tam
(30)ipsorum, qui in arenam prodeunt, quam spectatorum mirificam mihi speciem
cernere videor. Adeo enim dissimilia et mirifica oriuntur studia et iudicia, vt
mihi interdum in mentem veniat spe- || [7:] cies illius poeticae Chymaerae,13 et
tandem constituam non rectius eam varietatem in ordinem redigi posse quam
si ad gradus Aristotelicos, qui et ingeniose constituti sunt et valde late patent,
talia accommodemus. Existimauit is homines plurima in vita eligere et suspi-
(5)cere primum φύσει, hoc est ex naturali inclinatione, plurima etiam δόξᾳ, id
est opinione concepta, etsi ea non recta ratione vel iudicio nititur, sed plerun-
que ad cupiditates aliquas sese accommodat, qualis erat fortitudo Bruti, qui
volebat videri esse imitator veteris Bruti,14 vt ea ratione inclaresceret, pluri-
ma item βουλήσει, id est voluntate edente voces et gestus simulatos, cum in-
(10)terea mens iudicet contrarium, sicut in fortitudine Thrasonis,15 vltimo quae-
dam ex τῆς προαιρέσεως, id est vero cum iudicio et deliberatione.
Multi ex populo in regno pontificio retinentur in cultu missae persuasione
pietatis, quia et natura amant caeremonias, quae speciem habent magnae reli-
gionis et longo vsu inde vsque a teneris assuefacti sunt ad ea spectacula,
(15)quae iudicantur esse plena sanctimoniae et nerui christianae religionis. Pul-
chra omnino pompa est missa theatrica et circumgestatio illa tam augusta
panis, vbi creditur Christum tota sua substantia et singulari quadam praesen-
tia esse coram, offerentem aeterna et corporalia bona assistentibus aut dedu-
centibus eum. Nota sunt dicta: πᾶν σύντροφον γλυκὺ, consuetudo altera natu-
(20)ra. Et apud Herodotum dicitur: „Hominis furiosi esse deridere vsitatos ritus
vitae.“16 Ideo ea opinio cultus apud multos ita alte egit radices, vt nullas
admittere possint admonitiones contrarias, praesertim cum tales plaerunque
sint ex media plebe, qui non ea praediti sunt iudicij rectitudine, vt affectiones
suas vera ratione possint superare. Quam multi etiam in ecclesiis emendatis
(25)inuoluuntur opinionibus in hac causa non bonis atque etiam, quod dolendum
est, nescientes saepe implicantur idolis propterea, quod illae sententiae vi-
dentur alere reuerentiam, acuere precationem in hominibus atque adeo vici-
niores esse antiquae consuetu- || [8:] dini. Adhuc gradus est eorum et praecipue
doctorum, qui suis indulgent opinionibus et affectibus atque ita propter
(30)certas cupiditates etiam causam non bonam tuentur. Multi inflati superbia,
opinione eximiae cuiusdam scientiae, ambitione, metu amittendi sui loci et
autoritatis praeliantur pro ea sententia, quae existimatur grata esse populo et
idonea ad homines retinendos in officio et quae ipsos circundare potest pecu-
liari quadam autoritate. Ex his multi adeo saeuas odiorum flammas aduersus
contradicentes concipiunt, qui aliqua ab ipsis parum prius intellecta mons-
trant, vt etiam contra hostes omnis religionis christianae nihil dici aut suscipi
(5)possit inclementius. Hi vero proprie diaboli flabella sunt, quae incendium
hoc tantum sine fine amplificant, nec vlla salutaria remedia quaeri aut adhi-
beri patiuntur. Sunt tertio loco quidam dissimulatores astuti et callidi, qui
etsi, quid verum sit, non ignorent, tamen, quia potentibus aut populo ea ora-
tio ingrata est, ipsi etiam ad eorum sese opinionem inflectunt atque etsi prius
(10)non obscure, quid senserint, protulerunt, tamen postea vt labrax piscis, qui,
vbi hamum vorauit, os sibi lacerat, vt quoquomodo se explicet, ita ipsi sese
retexunt, corrigunt et ferme vt olim Athenienses Demetrio17 assentabantur,
quod regi placet pium esse pronunciant. Sunt tamen deinde alij, etsi paucio-
res, qui nec naturali procliuitate nec cupiditatibus aut metu se superari pati-
(15)untur, sed pio et moderato cum studio simplicem veritatem quaerunt extruc-
tam ex testimoniis diuinae vocis et sincerae antiquitatis suffragiis eam vera
inuocatione et exercitiis poenitentiae confirmant, quam etiam non ad turban-
das ecclesias, sed ad piam consensionem constituendam transferunt, in quo-
rum numero nos etiam, vt inueniamur Deum toto pectore, precemur.
(20)Quia vero disputationum harum magna est varietas et dissimiles magna vaf-
ricie struuntur labyrinthi et cuniculi, ita vt rari reperiantur, qui fontes huius
causae recte intelligant aut aliis dextre tradere sciant, praesertim cum || [9:] ho-
mines a scriptis partis contrariae tanquam a venenis arceantur, breuem hanc
collegimus syluam, in qua, quod in aliis artibus omnibus fieri necesse est,
(25)quasi quaedam causae huius σωματοποίησις proponitur et praecisis omnibus
vel non necessariis contentionibus aut etiam conuitiis, per quandam σύνοψιν
fundamenta causae monstrantur. Nec hoc nostrum est consilium, vt hoc mo-
do nitro et carbonibus acetum offundere et nobis certamina cum aliquibus,
quicunque tandem illi sunt, attrahere velimus, sed vt nos ipsos in hac difficili
(30)causa erudiamus et inuentis fontibus rectius iudicare possimus. Non igitur
theologos nostros, quibus plerisque vt olim dictum est ira habitat in auribus
et quorum plurimi – bonos semper excipio – potius pro focis quam pro aris
dimicant, corrigere aut instituere conamur, sed priuatim nobis hic commenta-
riolus sine cuiusque iniuria aut contumelia seruiat.

Prima pars exegesis de sententia verborum coenae consentiente cum
scriptis apostolorum et purioris vetustatis.

↑

Expositiones nostrae haec erit series.
I. Primo loco veram sententiam de forma substantiali sacrae coenae per σύν-
(5)οψιν breuiter recitabimus. II. Interpretationes et modos inconuenientes prae-
cipuos examinabimus et detractis coloribus penitus eos denudabimus. III.
Quia non satis officiosum est vulnera denudare et attrectare, nisi etiam ratio
sanationis monstretur, proponemus, qua ratione ex nostro iudicio pia possit
sarciri concordia.
(10) || [10:] Antiquam summam rei recitamus, praemittemus has hypotheses, quae
vniuersae causae lucem afferunt, quia sacramenta sunt partes ministerij et
visibilia spectacula, per quae Filius Dei vsque ad consummationem ecclesiae
secundum ordinem a se institutum vult esse efficax in credentibus, conside-
remus ista duo: I. ipsam personam Christi colligentis sibi hoc modo ecclesi-
(15)am, II. naturam istorum instrumentorum. Non dubium est regnum Christi in
hac vita esse tale, vt ipse sedens ad dexteram aeterni Patris per ministerium,
per verbum et sacramenta colligat sibi ecclesiam et in credentibus dato Spiri-
tu sanctu sit efficax, vt ipse sit perpetuo mediator et sacerdos audiens et per-
ferens preces piorum ad Patrem, ex diuina potentia defendat ecclesiam
(20)aduersus diabolum et organa eius et tandem eam resuscitatam ex morte ornet
vita et gloria aeterna. De ipsa persona Filij Dei vero ecclesia consentienti vo-
ce profitetur in Christo nato ex virgine copulatas esse duas naturas vnione
hypostatica, diuinam et humanam, sine confusione tamen vnius naturae cum
altera et quod proprie ad nostrum negocium pertinet. Credimus in Christo
(25)post resuscitationem et assumptionem in coelos adhuc vere retineri naturam
humanam cum suis substantialibus proprietatibus corporis, etsi per glorifica-
tionem noua gloria et nouae aliquae conditiones accesserunt. Execramur igi-
tur deliria Eutychiana et enthusiastica,18 quae fingunt humanam naturam a
diuina absorptam esse aut humanam diuinae exaequatam. Non etiam assenti-
(30)mur illis, qui corpori Christi substantiales proprietates adimunt, etsi verita-
tem substantiae interea tollere et negare verbis non audent. Quia vero multi
non solum ex sectatoribus Shuenckfeldij, sed etiam alij glorificatione excu-
sant multa absurda, quae ipsi affingunt, addimus hoc: Etsi fatemur nos non
penitus, quae sit conditio corporis glorificati perspicere, tamen sine vlla du-
(35)bitatione hoc credere, quod etiam corpus Christi glorificatum et exaltatum
corpus adhuc sit et immotas vel specificas proprietates corporis retineat. Pro-
positio haec habet testimonia perspicua et irrefragabilia.
Constituit || [11:] ipse Christus discrimem inter suum corpus resuscitatum et
naturam spiritualem per allegationem proprietatum corporis. „Circumfero“,
inquit, „massam, quae potest contrectari et videri“.19 Ergo ea non est spiritu-
alis, sed corporea. Et extant multa similia dicta: „Surrexit. Non est hic; prae-
(5)cedet vos in Galilaeam“20 Transfertur ab vno loco in alium neque simul est
in pluribus locis. Et articulus symboli, qui, vt optime docuit noster Philippus,
intelligendus est vt sonat litera,21 narrat eum physica et corporali locatione
sublatum esse in coelum, hoc est in eum locum coelestem, quem Paulus no-
minat sursum, quando inquit: „Quaerite ea, quae sursum sunt, vbi est Chris-
(10)tus“,22 „Veniet etiam sicut viderunt eum ascendentem.“23 Et, vt in historia
resurrectionis significatum est, habebit stigmata vulnerum, habebit alios
stantes ad dextram, alios ad sinistram. Deinde norunt omnes, qui periti sunt
antiquitatis, quam acriter ecclesia vetus hunc articulum de veritate naturae
humanae in Christo propugnauerit. Memoria digna est epistola Ignatij ad
(15)Smyrnaeos, qui affirmant sese Christum vidisse ascendentem ἐν σαρκὶ καὶ
πιστεύειν ἐν σαρκὶ ὄντα οὐ δοκήσει ἢ φαντασίᾳ, ἀλλ᾿ ἀληθῶς,24 hoc est Chris-
to adhuc veram et corpoream carnem circundatam, non carnem ex opinione
aut imaginatione confictam et expresse ponunt hanc opinionem veteres:
„Christum corporali locatione in vno loco esse vbicunque vult“,25 sicut op-
(20)timus noster Philippus allegat illustre dictum Athanasij, qui dicit, λόγον non
esse alligatum corpori, sed esse et in corpore et extra corpus.26 Ita Augusti-
nus et alii recte definierunt corpus Christi esse in coelo secundum veri corpo-
ris modum. Item corpus domini, in quo resurrexit, in vno loco esse oportet.
Damnant vero hanc phrasin: „Caro Christi omnia replet.“27
(25)Ipsi etiam theologi scholastici saltem saniores et celebriores, etsi multa ausi
sunt, tamen nunquam pronunciarunt, corpus Christi in pluribus esse locis,
sed ea forma sermonis vtuntur, vt dicant: „Christus totus est vbique, sed non
totum.“28 De glorificatione etiam corporum beatorum sermo diuinus non
obscure loquitur. Ait Paulus ea primum esse incorruptibilia.29 Causae igitur
(30)corruptionis, || [12:] quae proximae sunt a duabus potentiis a nutriente et gene-
-
rante tollentur: „Erunt deinde“, inquit, „corpora gloriosa.“30 Ignobilitas cor-
porum, vt philosophi loquuntur, est ab illa Aristotelica priuatione, propter
quam omnia prona sunt ad putredinem et ita ad corruptionem. Econtra nobi-
lia sunt ista corpora, quae sunt exempta mutationibus alterationum et corrup-
(5)tionum, qualia sunt coelestia, solis et stellarum et quidem his comparat vox
diuina corpora beata. Significat igitur materiam ablata corruptione adeptu-
ram nouas et nobiles conditiones. Ex terrestri enim opaca et ignaua fiat coe-
lestis, lucida et agilis. „Praeterea corpora illa“, inquit, „ornabuntur noua vir-
tute.“31 Materia nobilior et immortalis capax erit nobiliorum et meliorum
(10)functionum vel operationum. Non erit amplius corpus animale, sed spiritu-
ale. Materia prior quidem non redigetur in nihilum, sed non amplius viuet
vita physica, sed spirituali, non nutrietur, non generabit sicut nec spiritus,
accendetur spiritu viuificante, ita vt functiones omnium potentiarum ardeant
Spiritu sancto, perinde vt ex materia cremabili flamma ab igni accenditur. Et
(15)haec omnia fient ad exemplar vel archetypum corporis ipsius Filij Dei, cui
erimus similes, qui sicut est dominus de coelo, ita est Spiritus viuificans,
transfundens in electos tanquam in sua membra sui corporis gloriam et beati-
tudinem. Haec est concio paulina, quae comprehendit simul corpora sancto-
rum et ipsius Christi, qui caput est electorum. Quamuis vero Christi corpus
(20)longe maiori gloria excellit, tamen inter haec dicit esse similitudinem. Porro
inter ea, quae genere differunt, nulla potest cogitari similitudo. Deinde cor-
pus Christi non solum glorificatum, verum etiam exaltatum est. Sedet enim
ad dextram Dei a homo Iesus Christusa in illa arcana luce Dei, aequali poten-
tia regnat cum Patre et vsque ad consummationem ecclesiae opera sui sacer-
(25)dotij et regni superatis omnibus suis hostibus exercet et tamen nulla interea
naturarum fit confusio et corpus vere alicubi est localiter. Etsi vero omnino
|| [13:] regio aliqua est beatorum, vbi non modo Moses, Elias et magnum ag-
men eorum, qui cum Christo resuscitati et sublati sunt, viuunt et dulcissimo
colloquio et aspectu Filij Dei laeti fruuntur, in quam etiam corpora piorum
(30)resuscitata transferentur, tamen quae, qualis et vbi illa sit, in coelo empyreo
an alibi, nihil opus est quaerere. Concludimus ergo Christum etiam glorifica-
tum et exaltatum verum adhuc corpus cum substantialibus suis proprietatibus
retinere et valde probamus regulam D. Lutheri, qui ait: „Tollens proprietates,
tollit naturam.“32
(35)Quia vero etiam de Communicatione Idiomatum quaestio incidit et aliqui
harmostae superiores vel maiorum gentium, audent comminisci Communica-
tionem Idiomatum physicam et ex ea deinde nube mirabiles Chimaeras for-
mare, de hac etiam breuem hanc addimus commonefactionem: Naturae duae
in Christo sunt vnitae vnione hypostatica, nec diuina tantum fuit socia et
auxiliatrix separabilis vt in Elia et aliis sanctis, sicut perperam docuit Nesto-
rius, qui et nepos fuit Samosateni et furores etiam illius callide renouauit.33
Interea tamen nec naturarum facta est confusio, nec vna in alteram absorpta,
(5)absumpta vel conuersa, vt finxit Eutyches.34 Ideo discrimen proprietatum re-
tinendum est. Et vera est regula: „Confundens proprietates confundit natu-
ras.“ Ideo phrases diuinae vocis diligenter considerandae et vsurpandae sunt:
„Christus passus est in carne“,35 inquit Petrus, „Aspicient in me, quem con-
fixerunt“,36 „Ego sum ante Abraham natum“,37 „Christus est natus ex stirpe
(10)Dauidis secundum carnem.“38 Has locutiones, cum imitari vellet ecclesia
vetus, dixerunt eas esse veras Communicatione Idiomatum. Et ea recte defi-
nitur esse praedicatio, in qua proprietas vnius naturae dicitur de persona in
concreto, vt significetur duas naturas in Christo esse vnitas vnione personali
et inseparabili.39
(15)De hoc modo loquendi optime docet Theodoretus, accuratus refutator Euty-
chetis: „Oportet“, inquit, „scire, quod vnio facit nomina communia.“40 Item
„Nominum || [14:] confusio non facit naturarum confusionem“41 et Vigilius:
„Vnde constat diuinitatem humanitatis habere vocabulum.“42 Nazianzenus
etiam inquit: „Nominum coniunctio facit errare haereticos.“43 Quare statuen-
(20)dum est firmiter Communicationem Idiomatum tantum esse dialecticam
praedicationem et formam loquendi, non aliquam physicam impressionem,
quae, vt optime dixit Philippus, est confusio naturarum.44 Veteres in hac de-
claratione testati sunt non inuenire sese simile accommodatius, quam hoc est,
quod sumitur a copulatione animae et corporis. Nemo dicit: „Anima est cor-
(25)pus“ et tamen de homine dicitur: „Homo videt, numerat, dormit.“ Hic nemo
ita desipit, vt dicat Communicatione Idiomatum physica animam dormire aut
corpus numerare, sed agnoscimus omnes modum loquendi. Ita hae propositi-
ones: „Christus est passus“, „Christus est vbique“ neque diuinam naturam
mortuam neque humanam in pluribus simul esse locis significant. Et quae
esset amentia hanc propositionem: „Ego sum ante Abraham natum“45 per
physicam aliquam communicationem interpretari, cum humana natura, quae
fuit assumpta ex semine Abrahae, nequaquam fuerit ante Abraham natum?
Quare teneamus hoc certo: Nomina significantia proprietates naturarum nun-
(5)quam physice confundi, sed in concreto alterius naturae proprietatem de toto
subiecto predicari, vt extet illustre testimonium contra furores Nestorij. No-
mina vero significantia officium sacerdotij aut regni pertinent ad vtramque
naturam et ratio euidens est, quia mediatorem et saluatorem oportebat Deum
esse et hominem. Ideo in eo opere quaelibet natura suas habet effectiones
(10)sicut quando dico: „Aristides est iustus“, comprehendo totum subiectum.
Nam rationi recta iudicanti et voluntati eligenti obtemperat locomotiua cor-
poris: Ita verae et receptae sunt hae propositiones: „Christus est mediator,
saluator, rex, sacerdos secundum vtramque naturam.“ Atque hoc est, quod
dixit Gregorius, ignorantiam distinctionis inter nomina decipere haereticos.46
(15)Constanter igitur || [15:] physicam illam communicationem proprietatum in
naturis explodimus. Etsi autem tales valde vociferantur, nos similes Nestorio
facere distractiones naturarum, tamen omnes sani vident, quam futulis sit
haec cauillatio non propterea homo diuiditur, etsi aio animam non fieri ebri-
am nec eam dormire turbata aut sopita facultate cerebri. Nec etiam stella
(20)Iouis a suo orbe distrahitur, etsi scimus ipsum corpus stellae non per vniuer-
sum ordem esse expansum, ita vere vnitus est λόγος naturae humanae etiam
tunc, cum corpus physica locatione in aluo virginis non extra formatur, salit
et viuit. Si qui etiam existimant stante tali distinctione nullum futurum discri-
men inter has propositiones: „Patiente Iohanne Baptista Deus patitur“ et
(25)hanc: „Patiente Christo Deus patitur“, hi sciant magnum esse discrimen.
Sanctorum passiones vel cruciatus pertinent ad Deum per metaphoram. Rela-
tio enim videlicet contemptus ad Deum propagatur sicut quando violantur
legati Romanae Reipublicae Senatus Romanus contumelia affectus esse iudi-
catur, etsi consules et alij senatores non acceperunt plagas. Sed vbi loquimur
(30)de Christo, significamus ipsam personam, quae natura Deus est, accepisse
vulnus et vident periti, si diligenter phrases illas Communicationis Idioma-
tum consideremus, admitti synecdochen. Sin autem adhuc dicatur: Perinde
sicut in laceratione corporis dolor penetrat vsque ad animam, ita quasdam
affectiones naturae humanae in Christo communicari diuinae et econtra.
(35)Huic respondeo ex sententia Cyrilli, animam hominis patiente corpore extra
passionem quidem manere, quantum pertinet ad naturam, tamen non extra
passionem esse intelligi, quia proprium ipsius corpus patitur.47 Dolet quidem
inter cruciatus corporis etiam anima, sed ea non est affectio vel impressio
aliqua corporea. Neque enim anima laceratur, incalescit vel frigefit nimium,
sed dolor in anima est ratiocinatio iudicans obiectum hoc contrarium esse
corpori et depellendum, ita natura diuina potuisset repellere Iudaeos a corpo-
re Christi, nisi tunc, vt optime dictum est, voluisset quiescere. || [16:] Sed cum
(5)talibus praestigiis facile saucientur infirmi, vt recte dictum est a nostro Phil-
ippo, ideo eas omittimus.
Nunc transeamus ad secundam hypothesin, quae est, quomodo hic rex in hac
vita suis adsit. Fugiendi sunt furores enthusiastarum, qui spreto aut extenuato
vsu ministerij deducunt homines ad singulares et arcanas patefactiones extra
(10)et praeter Verbum. Nos vero fideliter retinemus coniunctionem Filij Dei, qui
est λόγος et ministerij, per quod efficax est in cordibus piorum ὁ λόγος. Du-
pliciter enim nobiscum loquitur Filius: primum foris in ministerio ostendens
et offerens aeterna bona secundum promissionem euangelij, seruans omnibus
temporibus ministerium. Deinde intus in piorum cordibus per Spiritum sanc-
(15)tum flectens eos ad salutarem assensum, monstrans illis Patrem et accendens
in corde conformitatem cum Deo. Nullam vero magicam vel physicam ima-
ginamur Christi ad verbum vel sacramenta alligationem, sed dicimus eum
liberrime ex pacto per verbum et sacramenta in credentibus esse efficacem et
ea in ipsis efficere, quae offert promissio et, vt magis perspicue haec declare-
(20)mus, prodest ea referre ad articulum de gradibus praesentiae Dei. Discernen-
da est haec praesentia primum a praesentia vniuersali, qua Deus toti naturae
adest. Sanctis etiam in altera vita praesens est sine ministerij vsu. Tradet
enim Christus regnum Patri post resuscitationem mortuorum, abolebitur
prorsus peccatum et ministerium atque Deus omnia erit in omnibus.48 Neque
(25)Christus aliqua vnione personali vel substantiali ad illa externa symbola sa-
cramentorum alligatus est, sicut duae naturae in Filio copulatae sunt, sed ad
tertium gradum haec praesentia pertinet. Colligit sibi in hac vita Filius Dei
ecclesiam, adest piis et illis praesens est, sicut dicitur: „Veniemus ad eum et
mansionem apud eum faciemus.“49 Sed haec omnia fiunt hoc ordine, vt per
(30)vocem euangelij et sacramenta sit efficax. Recte igitur praesentia ministerij
et praesentia sacramentalis refertur ad tertium gradum praesentiae Dei, qua
|| [17:] Deus adest sanctis in hac vita vsque ad resuscitationem mortuorum,
accendens et augens fidem, inchoans in illis nouam vitam per Spiritum sanc-
tum, qui est efficax per ministerium secundum ordinem a Christo institutum.
(35)Qualis sit vsus verbi vocalis, qualis etiam sacramentorum et quod inter haec
discrimen facile potest monstrari.50
Sacramenta sunt ritus incurrentes in oculos instituti vt sint sigilla promissio-
nis et testimonia applicationis promissionis vniuersalis ad singulos.51 Sym-
-
bola differunt, quia diuersus modus significandi est et testificatio fit de diuer-
sis bonis. Necesse est secundum concionem euangelij hominem primum
inseri Christo et ex regno diaboli in regnum Filij Dei collocati. Illius insertio-
nis σφραγὶς est ablutio vel mersio in aquam baptismi, quia significat, vt
(5)apostolus loquitur, veterem hominem mergi et aboleri.52 Et contra baptiza-
tum esse, reconciliatum Deo, fieri ciuem regni Christi et renouari ad vitam
aeternam, sicut Paulus manifeste baptismum nominat lauacrum regeneratio-
nis et renouationis Spiritus sancti.53 Homini deinde renato opus est perpetua
nutritione, perpetua fidei confirmatione. Illius pignus vel σφραγὶς est sacra
(10)coena. Hoc enim conuictu tanquam certo pignore testatur Christus se creden-
tibus certo et perpetuo affuturum, eos sese seruaturum et viuificaturum vita
beata et corpora etiam ad immortalem vitam excitaturum. Quia vero has Dei
in homine effectiones aliqui perperam accipiunt, tenenda est haec admonitio:
Sicut symbolis per se nulla est facta promissio, nulla etiam ibi praesentia Dei
(15)physica, nulla alligatio magica ad ea, ita sunt omittendae imaginationes Osi-
andricae, enthusiasticae et quorundam aliorum de commixtione substantia-
rum Dei et hominis. Opus saluatoris commune est tribus personis, ita tamen,
vt immediate efficiatur a Filio, quia pertinet ad regnum Christi in hac vita.
Iam natura diuina substantia sua omnia replet neque alio modo hic, alio alibi
(20)essentia sua praesens est, sicut nota sunt testimonia ex oratione Stephani et
alia. Humana natura physica || [18:] locatione est in coelo, hoc est in loco coe-
lesti, qui est sursum abducta a nobis neque reddetur nobis ante vltimum
Christi aduentum.54 Quare praesentia inhabitationis est praesentia efficaciae.
Habitat Christus in Paulo, id est seruat non tantum vitam et substantiam
(25)Pauli sicut omnium aliarum rerum conditarum neque etiam tantum in eo ac-
cendit heroicos motus, quales fuerunt in Alexandro, sine vera luce Dei, sed
etiam singulari modo eum mutat, vt fiat conformis Deo. Hic nulla ponitur
substantiarum confusio, sed retinetur discrimen inter creatorem et creaturam,
inter causam et effectum. Nouitas accensa in renatis est a Deo, est a Spiritu
(30)sancto, sed non est pars substantiae Dei vel Christi. Nihil igitur opus est Ser-
uetica et Stenckfeldiana apotheosi, quae similis est Vergilianae,55 de qua di-
citur: Mens agitat molem et magno se corpore miscet, sed quidam, vt ex his
cuniculis petant pigmenta suae causae, acerrime vrgent, veteres manifeste
docuisse de duplici communione, quae nobis est cum Christo, videlicet de
spirituali et ea, quae est secundum carnem, et addunt eam etsi imperuestiga-
bilis sit, tamen veram et substantialem copulationem esse piorum et corporis
Christi, sed sine hypostatica vnione. Allegant dicta veterum. Irenaeus inquit:
(5)„Paterna lux transfunditur in Filium, vt ex Filio propagetur in nos.“56 Et Cy-
rillus dixit: „Christum in nobis habitare non solum per dilectionem, sed eti-
am participatione naturali.“57 Et illam corporalem communicationem cerae,
quae alteri massae cereae affunditur et vnitur, comparat. Simul vero eam vni-
onem corporalem praecipue in coena mystica veteres contrahi dicunt. Non
(10)litigamus nunc ex professo cum enthusiasta Silesio,58 qui spreto ministerio
impudenter ex fontibus Serueticis tales comminiscitur fanaticos afflatus, dei-
ficationes et substantiales transfusiones. Sed tantum his pharmacis parum
prudenter ex istis lacunis petitis, primum oppono articulum de veritate huma-
nae naturae in Christo.
(15)I. Corpus Christi, sicut mille loci veterum testantur, ab- || [19:] ductum est a no-
bis. Ergo nulla pars substantiae ex illo nobis infunditur. II. Nonne repugnat
haec quasi metaphysica imaginatio ipsi naturae et essentiae personae Christi?
Persona enim est substantia indiuidua et incommunicabilis. Quare nihil sub-
stantiale ex corpore Christi deciditur et nostro adiicitur. III. Nullis testimoni-
(20)is diuinis hoc doceri potest. Nam inhabitatio nullam commixtionem substan-
tialem ponit. Propositio coenae est locutio sacramentalis, vt paulo post dice-
mus. Dicta etiam de manducatione carnis Christi sunt intelligenda de interio-
ri spirituali renouatione, non de transfusione reali carnis, sicut eodem in loco
dicitur: „Caro non prodest quicquam“59 et Paulus aperte ponit distinctionem,
(25)cum inquit: „In Christo habitat diuinitas σωματικῶς“,60 id еst realiter, in aliis
vero tantum effectiue. IIII. Respondeant huic argumento. Certum est promis-
sionem euangelij etiam notam fuisse patribus ante Christum natum et bene-
ficia promissionis integre ipsis donata, sicut argumentatur Stephanus.61 Iam
coniunctio piorum cum Christo est pars iustificationis, quae nominatur sanc-
(30)tificatio, necessaria omnibus illis, qui haeredes vitae aeternae futuri sunt, et
hanc adeptam esse patres non minus perfecte, quam nos vox diuina euidenter
docet: „Abraham vidit diem meum“62 etc. Ederunt ex esca spirituali, sed pa-
tribus non potuit aliquid communicari corporaliter de natura humana Christi,
quae nondum erat assumpta. Ergo illa vera corporalis vnio vel transfusio nul-
(35)la est. Temporis enim interuallum, politia et symbola sacramentorum discri-
-
men constituunt, sed substantialia iustificationis et saluationis communia
sunt ecclesiae ante et post natum messiam, nec minus arcte coniunctus vel
vnitus fuit Christo Abraham quam Paulus vel alij. Interea tamen constanter
retinemus propositiones antiquitatis, Cyrilli et aliorum. Vnimur Christo non
(5)solum vnione spirituali, sed etiam corporali. Primum Christus est saluator
merito et efficacia. || [20:] Sumus igitur iusti primum imputatione propter obe-
dientiam Filij deriuantis in se poenam pro peccatis generis humani. Hunc
meriti Christi in piis applicationem veteres saepe nominant praesentiam di-
lectionis. Causa vero impulsiua est misericordia Dei remittentis peccata
(10)propter Filium sicut dicitur: „Sic Deus dilexit mundum“63 etc. Atque eam
praecedere necesse est, sicut dicitur: „Iustificati fide pacem habemus“,64 etc.
Pater meus diliget eum et ad eum veniemus, id est habebit remissionem pec-
catorum et inchoationem vitae aeternae, sed altera pars iustificationis est
sanctificatio vel praesentia efficaciae vel κοινωνία nostri cum Christo vel
(15)inchoatio vitae aeternae. Nam haec omnia tandem rem significant, vbi veris-
simum est, quod initur societas cum Christo secundum vtramque naturam.
Ideo decretum de redemptione factum est, vt rursus vniamur toti diuinitati
vnione spirituali et quia inter Deum et hominem lapsum ordo iustitiae non
patiebatur, iniri societatem constitutum est medium, videlicet ipse Filius Dei
(20)mediator, qui massam naturae nostrae gestat. Inserimur igitur per fidem
ipsius naturae humanae tanquam surculi trunco, vt hoc modo ex sua massa in
nostram, sicut dulcissime Irenaeus dixit, lux diuina propagetur,65 vt talia in
nobis fiant, qualia λόγος in sua humana massa efficit et vt agglutinati fide ex
Christo hauriamus diuinam laeticiam et vitam. Ita per illam κοινωνία nostri
(25)cum corpore Christi vnimur cum tota diuinitate vnione spirituali. Et hoc mo-
do sicut Paulus inquit: „Omnia rediguntur ad vnum caput.“66 Ex his perspi-
cuum est, quomodo duplex nobis cum Christo sit κοινωνία, id est spiritualis
et corporalis.
I. Spiritualis cum Christo et tota diuinitate. Nam Filius dupliciter considera-
(30)tur vt persona mittens et vt persona missa. II. Corporalis tanquam cum Chris-
to mediatore, cuius corpori inserimur, vt „diuinae naturae“, sicut Petrus
inquit, „participes fieri“67 possimus. Ad hanc nostram explicationem, cui
neminem piorum retragari posse speramus, congruunt manifesta dicta scrip-
turae: „Si quis diliget me“68 etc. || [21:] „Transformamur in eandem imagi-
(35)nem“69 etc. „Christus redegit omnia in vnum caput“,70 „Erimus similes
ipsi.“71 Simile etiam de cera non reiicimus, sicut in sole per liquefactionem
cera cerae affluit et agglutinatur, ita in vera conuersione Filius Dei calefacit
et mutat corda piorum, eos sibi vnit, vt deinde eadem fiant in sua massa et
credentium citra tamen commixtionem substantiarum. Neque enim simile
(5)per omnia est simile. Et Cyrilli consilium fuit, monstrare perpetuam actio-
nem in opere saluationis etiam naturae humanae in Christo, quam tanquam
nullius vsus euanuisse volebat Eutyches, non vero apotheosin aliquam physi-
cam stabilire.72 Sed inferius, vbi de corpore illo spirituali recentiorum diffe-
remus, etiam haec fient clariora. Nam si nullum est corpus vere spirituale,
(10)hoc est spoliatum omnibus conditionibus corporis, frustra de transfusione
illius pugnatur. Ex hac expositione manifestum est, quae sit natura sacramen-
torum. Non opus est rixari de vocabulo. Constat ecclesiam veterem vsam hoc
nomine, vt significaret illas externas ceremonias esse signa foederis, quod
initur cum Deo et mutuo inter pios, perinde sicut milites publico iuramento
(15)promittunt fidelitatem imperatori et mutuam consensionem. Ratio formalis
sacramentorum est, quod sunt σφραγίδες iustitiae fidei, hoc est ceremoniae
vel actiones institutae in euangelio, quae testificantur promissionem perti-
nere ad singulos, et vt sint signa distinguentia ecclesiam ab aliis coetibus et
nerui publicae congregationis.73 Elementa sunt distincta, vt supra dictum est,
(20)quia diuersorum bonorum fit testificatio vel obsignatio. Baptismus est laua-
crum regenerationis, hoc est testimonium, eum qui ita mergitur fide ablui a
sordibus huius inquinatae naturae et inseri coetui Christi. Coena significat
renati nutritionem et κοινωνίαν sumentis et Christi, qui pios pascit vera agni-
tione Dei, vera vita et laeticia in ipso.
(25)Quaerunt aliqui, an sacramenta possint recte dici miracula. Respondeo sicut
Paulus inquit: „Placuit Deo || [22:] per stultitiam praedicationis saluos facere
credentes.“74 Ita certum est hanc esse Christi ordinationem, quod per ista
sacra symbola vult esse efficax in credentibus et hoc modo vsque ad inchoa-
tionem noui regni aeternam sibi colligere ecclesiam. Etsi igitur non dicimus,
(30)ordine physico fieri, quod homo baptizatus a Deo in gratiam recipitur aut
quod Christus suum corpus et sanguinem piis communicat, tamen non recte
dicimus accidere haec miraculose, sed ex ordinatione Christi, qui per minis-
terium est efficax. Habent igitur sacramenta rationem operis ordinarij, et
miracula edita a Christo et apostolis sunt testimonia addita ministerio. Ita
(35)tenendum est discrimen inter ministerium et miracula neque sacramentis vlla
praerogatiua miraculosa vt loquuntur affingi debet. Satis etiam concinne ab
aliis respondetur, cum hac aetate post sufficientem doctrinae confirmationem
miracula defierint, non esse dicendum nouum aliquod opus contra ordinem
institutum edi in doctrina. Sed excipiunt aliqui veteres in expositione coenae
merifice praedicare Dei omnipotentiam et eam referre non ad vsum, sed ad
(5)substantiam coenae, vt Augustinus loquitur.75 Recte igitur miraculosam prae-
sentiam constitui. Respondeo: Substantia, id est formale et fructus coenae, vt
infra ostendemus, congruunt, et est κοινωνία corporis Christi. Hic vero meri-
to omnipotentia et bonitas Dei celebratur, quae cum illa externa sumptione
contra et praeter ordinem physicum, imo contra immutabilem ordinem suae
(10)diuinae iustitiae intus in corde Filius Dei credentes ex morte retrahit in vitam
et nos suo corpori efficit similes. Verum, vt supra dictum est, haec mirabilis
et omnibus creaturis ignota viuificatio nunc habet rationem operis ordinarij,
quia propter intercessionem immutabilis iustitia Dei mitigata est. Et decre-
tum factum hominem lapsum propter obedientiam Filij recipiendum in grati-
(15)am atque horum beneficiorum per ministerium fit denunciatio et obsignatio
in credentibus. Ita prorsus loquitur Paulus: „Euangelium est potentia Dei ad
salutem omni credenti“,76 id est res, cum qua Filius Dei potenter in credenti-
bus || [23:] est efficax.
Ex natura et institutione sacramentorum extruimus deinde et confirmamus
(20)vsitatam et veram regulam, quae docet, sacramenta tantum esse sacramenta
in vsu a Christo instituto.77 Si quis vtatur aqua baptismi ad sanandum lepram,
idololatria est neque tunc est sacramentum, quia hic non est vsus institutus a
Christo. Ita theatrica circumgestatio et adoratio panis similis pompae Persi-
cae78 idololatrica est, quia coena transformatur in opus, quod toto genere di-
(25)uersum est ab vsu instituto nempe a sumptione. Neque etiam mus rodit cor-
pus Christi nec guttae manantes in vestimenta aut humum sanguis Christi
sunt. Non enim iste est vsus. Deinde aliud etiam addimus ἀξίωμα magni mo-
menti: Christus adest non propter elementa, sed propter hominem.79 Perinde
sicut Deus nequaquam alligatus est ad illum externum sonum praedicationis,
(30)sicut de nobis spargunt enthusiastae, ita non adest propter aquam baptismi
aut propter panem et vinum coenae, quasi ea elementa peculiari aliqua et
diuina autoritate vel gloria ornare velit, sed adest, vt per illa externa symbola
in credentibus ea efficiat, quae offert promissio euangelij et quorum illa ex-
terna symbola sunt σφραγίδες. Ita de pane vetus scriptor Theodoretus expres-
(35)se ait φύσιν οὐ μεταβαλών.80 Non igitur duplex est constituenda praesentia,
alia cum pane, alia cum homine, sed vnica est praesentia actionis, qua Chris-
tus in hoc est efficax.

Constitutis his fundamentis nunc propono exegesin doctrinae de sacra coena
et ordior a definitione.

↑

(5)Coena Domini est ceremonia instituta a Christo in euangelio, in qua cum vi-
sibilibus elementis panis et vini fit communicatio corporis et sanguinis
Christi, ita vt Filius Dei substantialiter ibi praesens sit et testetur in credenti-
bus sese facere applicationem suorum beneficiorum et deinceps eos debere
insertos esse suo corpori tanquam membra, in quibus velit habitare, perfun-
(10)dere eos luce, vita et gloria perpetua atque etiam corpora eorum ad immorta-
lem vitam resuscitare. Simul autem vult ea beneficia fide accipi et suos vera
inuocatione et gratiarum actione ad sese || [24:] accedere et vult hunc ritum
esse neruum publicae congregationis eumque veram ecclesiam distinguere a
coetibus idololatricis vsque ad vltimum suum aduentum ad iudicium.81
(15)Primum in declaratione nostrae definitionis hoc esto: Magnae rixae sunt de
forma substantiali coenae, et plurimi aiunt non satis esse loqui de fructu coe-
nae, sed dicendum etiam de substantia, quia in verbis institutionis manifeste
duo poni: praesentiam substantialem et finem. Philosophi dicunt proprie im-
peritorum esse respicere ad pauca et non insistere considerationi fundamen-
(20)torum in causa. Ita in hac controuersia plurimorum oculi haerent in symbolis
et illis spectaculis et negligunt interea hoc, quod est principale. Rursus repeto
cogitandum esse de praesentia actionis, quae homini salutaris est, non de al-
ligatione corporis ad symbola; ita omnia erunt plana. Formale huius actionis
et sumptionis est communicatio corporis Christi et eadem κοινωνία Christi et
(25)piorum recte nominatur finis coenae, sicut vsitatum est in relatiuis. Distinctio
agrorum est formale et finis limitis. Huic deinde formali et fini respondet ali-
us finis correlatiuus, de quo dicit: „Hoc facite in mei commemorationem.“82
Vult enim Filius Dei a suis sociis et confoederatis vicissim agnosci et cele-
brari. Finis distinctionis agrorum est, vt sopiantur lites, ita finis vnionis cum
(30)Christo est, vt hoc modo Filio Dei colligatur ecclesia, quae eum vere agnos-
cat et celebret. Concurrunt deinde alij fines, quos nomen commemorationis
complectitur, de quibus postea dicturi sumus. Ad hanc nostram sententiam
plane congruunt dicta veterum, qui docent, eucharistiam constare ex re dupli-
ci: terrena et coelesti.83 Formale igitur huius actionis est, vt cum terrena detur
(35)nobis coelestis res, id est fiat vnio inter nos et Christum. In definitione asser-
imus, Christum in hac actione adesse substantialiter, vt expressum extet tes-
timonium contra omnes fanaticos et enthusiastas, qui fingunt hanc sacrae
coenae administrationem tantum esse repraesentationem quasi scenicam
Christi absentis aut simplicem et || [25:] nudam picturam significantem, quid
diuini aut tantum notam professionis, sicut toga discernebat Romanum a
Graeco. Neque concedunt has sacras actiones esse organa, per quae Spiritus
(5)sanctus in credentibus sit efficax. Econtra nos statuimus, Christum vt in mi-
nisterio vere piis esse praesentem et cum hac sumptione vere eis praestare,
quae promittit euangelium.
Nunc enarrabimus verba institutionis, de quibus iam atrocia committuntur
praelia. Sed simplex est oratio veritatis. Intueamur consilium Christi adituri
(10)suum agonem. Etsi illa dulcissima concio in coena plena est salutatis doctri-
nae et consolationum, sicut homines prudentes semper solent in epilogis di-
cere, quid eximium et patheticum, tamen praecipuae partes sunt istae: doctri-
na et promissio de perpetua collectione ecclesiae et institutio ministerii euan-
gelici, quod commendat apostolis cum consolatione de auxilio in calamitati-
(15)bus et persecutionibus. Ita in institutione huius ceremoniae eundem proposi-
tum habet finem. Promissioni enim euangelii et verbo vocali, quod sonare
debebant apostoli, addit hunc ritum tanquam σφραγίδα neque voluit tunc in-
stituere singularem aliquem cultum toto genere diuersum a natura ministerii
et sacramentorum. Quid igitur opus est accersere prodigiosas vel, vt loqui
(20)solent, tremendas interpretationes? Nobiscum agit Filius Dei et non pacisci-
tur cum elementis. Nos vult de bonis illis, quae promittit euangelium, redde-
re certos et ea in nobis obsignare hoc ritu. Quae igitur amentia est omisso ho-
mine quaerere, quid detur pani aut qualis fiat vnio corporis Christi cum pa-
ne? Absint isti furores a piis mentibus, qui profecto omnes ignoti fuerunt
(25)syncerae antiquitati. Nunquam ecclesia vetus pugnauit de intellectu harum
propositionum: „Hoc est corpus meum“ et „Calix est nouum testamentum in
sanguine Christi.“84 Explicata res est. Intelligunt apostoli, intelligunt piae
mentes amantes veri- || [26:] tatis hoc dici: Ista sumptione vel manducatione
testificor meritum remissionis peccatorum et vitae aeternae ad te pertinere,
(30)tibi ista dari, te fide inseri meo corpori, effici mihi membrum, vt ex meo cor-
pore in te propagetur diuina lux vere agnoscens et inuocans Deum, vera vita
et laeticia in Deo, denique, vt retractus ex morte aeterna sustenteris, ne redi-
garis in nihilum. Perinde sicut mea massa humana sustentatur et gestatur a
λόγῳ, a natura diuina inhabitante, et vt tandem tuum corpus etiam resuscita-
(35)tum ex morte et glorificatum viuat vita perpetua et beata, ita hic calix est
nouum testamentum in meo sanguine, qui effunditur pro vobis in remissio-
nem peccatorum. Hoc est isto haustu testificor, te esse socium noui foederis,
quod sancitur meo sanguine, mea obedientia et merito, quod impetrat toti
ecclesiae remissionem peccatorum. Scito igitur tibi dari non vmbras, non
(40)typos, non ornamenta disciplinae externae aut politiae, qualia sunt bona
legis, sed beneficium noui testamenti, quod est gratia et veritas patefacta per
Christum Iesum, id est gratuita reconciliatio, vera et aeterna bona. In hac
simplici sententia credo tuto acquiescere omnes pios. Nam tenebrae, quae
offunduntur, non sunt ex verbis Christi, sed ex somniis indoctorum homi-
num. Acerbissime litigant de modo praedicationis et, vt illam σύζευξιν tuean-
(5)tur quidam, asseuerant esse praedicationem inusitatam.85 Nominemus nos
praedicationem sacramentalem, quales sunt istae: „Euangelium est potentia
Dei“86 etc., „Baptismus est lauacrum regenerationis“,87 ita „Panis est corpus
Christi“,88 „Panis est κοινωνία corporis Christi“,89 „Calix est nouum testa-
mentum“,90 „Calix est κοινωνία sanguinis Christi“,91 hoc est vniuersum mi-
(10)nisterium. Et in hoc illi ritus, qui nominantur sacramenta, sunt instrumenta
vel res, per quas Filius Dei in ecclesia est efficax. Si quis docendi causa
quaerit tropum, non difficile est eum nominare. Meo tamen iudicio in phrasi-
bus sacramentalibus metonymia, quae simul complectitur synecdochen, con-
cinna est. Et osten- || [27:] dunt exempla omnium linguarum saepe misceri plura
(15)genera figurarum in oratione: „Euangelium est potentia Dei“,92 antonomasia
est cum syecdoche, hoc est instrumentum, per quod Deus potenter est effi-
cax. Item „Verba mea sunt spiritus et vita“,93 hoc est per verbum tanquam
per rem ad hunc vsum institutam Filius Dei donat vitam credentibus. Sacra-
menta vero simul sunt ritus vel actiones sacrae, quae sunt signa effectionum
(20)diuinarum vel signa illius beneficij, quod donatur nobis. Ideo facilis in tali-
bus propositionibus est metonymia. Baptizatus inseritur regno Christi, sed
illa mersio externa simul signum est ablutionis et mundationis internae. Ita
manducatio in sacra coena simul pingit etiam oculis nostris corporalibus
nutritionem, quam haurimus ex Christo habitante in nobis, et in hanc senten-
(25)tiam dictum est ab Augustino, sacramenta esse verbum visibile.94 Quare iudi-
co comprehendendam esse synecdochen et metonymiam in his locutionibus.
Optimus noster Philippus hanc propositionem: „Calix est nouum Testamen-
tum“,95 confert isti: „Fasces sunt imperium Romanum.“96 Neque ista multum
dissimilis est: „Septem boues sunt septem anni.“97 Bos enim arator est et a
messe vsitatum est colonis numerare annos. D. Luthero etiam placuit synec-
doche et citauit hoc exemplum, quo nunc omnes delectantur: „Columba est
Spiritus sanctus.“98 Operae precium est igitur illud examinare, vt constet,
quae sit vera sententia et an recte dictum sit a quodam, Lutherum in causa
(5)coenae commodius sensisse quam interdum locutus est. Essentia Spiritus
sancti vere et proprie non magis praesens erat cum substantia columbae
quam alibi. In Deum enim nulla cadit extensio vel praesentia localis, sed
Deus vbique est. Propositio vero ista hoc dicit: Cum ista visibili specie
columbae Spiritus sanctus Christo inchoanti suum ministerium ad excitan-
(10)dam fidem in spectatoribus infundebatur. Ita flammae in ore apostolorum
erant Spiritus sanctus, hoc est, cum ista visibili specie flammarum donabatur
Spiritus sanctus apostolis.99
Hic iudicent omnes, qui non sunt || [28:] fascinati amore sectae contrariae,
qualis constituatur praesentia nempe ea, quae personae donata est et praesen-
(15)tia efficaciae nominatur, non vero aliqua alligatio ad res externas. In persona
enim Christi et in apostolis non vero in columba vel in flammis efficax erat
Spiritus sanctus. Quare explodatur illud vere absonum commentum de prae-
dicatione inusitata, quae solum referenda est ad propositiones de duabus na-
turis in Christo et vere essentialis est, sed significans modum copulationis
(20)inusitatum in natura. Sed contra hanc planam, veram et piam sententiam
sparguntur clamores ita truces, vt etiam constantem possint percellere. Voci-
ferantur enim plurimi intoleranda audacia a nobis τὸ ῥητὸν abiici et econtra
quaeri τὴν διάνοιαν, quae blandiatur hominibus ingeniosis et philosophis.
Hos rogabimus, ne saeuiant tantopere, cum ira maxime impediat iudicum,
(25)sed vna nobiscum causam ipsam excutiant. Cogitemus mentem et consilium
benefici nostri saluatoris, qui voluit instituere sacramentum, hoc est ritum
testificantem in ministerio de applicatione suorum beneficiorum, et qui illius
applicationis esset sigillum hominis causa non vero voluit erigere idolum
simile igni Persico100 aut Ur Chaldaeorum, ex quo sese ereptum laetatur et
(30)gratias Deo agit Abraham.101 Vtri ergo retinent τὸ ῥητὸν? Nos, qui locutio-
nem hanc sacramentalem sacramentaliter accipimus, qui simpliciter credi-
mus nos ista sumptione socios fieri corporis Christi, an vero pars aduersa,
quae de substantiali corpore et eius praesentia cum pane ita dissimiliter dis-
putat. Ideo cum res esset planissima et maxime intelligibilis, nulla mota fuit
(35)super ea inter assidentes apostolos disceptatio, qui tamen de rebus multo mi-
noris momenti soliti sunt ambigere. Meminerant Christum dulci et longa
concione alias docuisse de manducatione suae carnis, hoc est de communica-
tione sui, qua restatus est, velle sese in piis esse efficacem et eos conformes
suo corpori efficere vel suae carnis gloriam et vitam in illos propagare. Et in
illa ipsa coena audiuerant institui a Christo ministe- || [29:] rium, explicari fruc-
tus ministerij et praesentiam suam in ecclesia, cernebant Christum corpore
suo assidentem mensae locatione physica non transferri alio, non mutari, sed
pani tribuere appellationem tantum sui corporis. Illius igitur manducationis
(5)et promissionis de praesentia sua intelligebant per notam hanc phrasin insti-
tui σφραγίδα et commonefactionem, non vero miraculosam aliquam veri cor-
poris propagationem aut nouum aliquod numen, diuersum a beneficio, de
quo concionatur promissio euangelij, institui. Ideo bene de hac ipsa coena
inquit Chrysostomus: „Quomodo turbati non sunt, cum hoc audiuissent?
(10)Quia multa et magna de hoc ante disseruit.“102 Deinde, nonne sequens propo-
sitio apertissime explicat priorem? Nusquam dicitur, vinum est sanguis
Christi, sed calix est nouum testamentum in sanguine,103 hoc est iste haustus
est obsignatio promissionis de merito et beneficio meo in credentibus.
Neque a phrasi Lucae dissentiunt vllo pacto, quae apud Matthaeum et Mar-
(15)cum leguntur: „Calix est meus sanguis noui Testamenti“,104 hoc est meriti et
beneficiorum noui testamenti applicatio. Non enim existimari potest sangui-
nem materialem, qui de latere Christi ipso vulnerato effluxit et dissipatus est,
hauriri. Ideo Paulus certissimus interpres propositionem, quae extat apud
Lucam, tanquam magis perspicuam repetere maluit. Idem vtramque proposi-
(20)tionem ita dextre et perspicue declarauit, vt nullus locus dubitandi de vera
sententia, nisi illis, qui petulanter veritatem conturbare volunt, relinquatur.
Calix benedictionis est κοινωνία sanguinis Christi, panis benedictionis est
κοινωνία corporis Christi.105 Non inquit, panis est verum, essentiale vel sub-
stantiale corpus Christi, sed est externa et visibilis res, qua sit societas inter
(25)nos et corpus Christi. Calix est res visibilis, qua nobis exhibetur sanguis
Christi, et aperte testatur non mutari naturam panis et vini in vsu. Nam quod
sumitur nominat panem. Propugnatores fidei christianae labascentis, vt videri
volunt, cum oculos || [30:] luce huius testimonij praestringi sentiant, velant se
imitari exemplum Agamemnonis nolentis spectare necem filiae, sed quale et
(30)quam bellum hoc sit velum videamus.106 Aiunt κοινωνίαν corporis significare
ipsum corpus communicatum pani et distributum. Sed quis prudentum abde-
ret sese in eiusmodi κρησφύγετον? Nimis aperta fraus est. Quid opus erat
antonomasia, si Paulus voluit docere de coniunctione panis et corporis, cum
oratio simplex „panis est corpus“ maiorem habeat emphasin? Deinde inspici-
(35)amus consilium Pauli, qua de re agat. Facit enim antithesin sacrae coenae et
conuiuiorum ethnicorum. „Expresse“, inquit, „eos, qui intersunt sacrificiis
ethnicis, inire societatem cum idolis. Econtra in mensa domini nos inire
societatem cum Christo.“107 Prohibet igitur seuere facere talem confusionem
mensae Christi et daemoniorum, atque vis omnis antithesis est in nomine
κοινωνία. Praeterea norunt omnes docti, quid significet κοινωνία et nequa-
quam fieri κοινωνίαν corporis Christi cum pane. Κοινωνία est Christi cum
(5)ecclesia et piorum tanquam membrorum eiusdem corporis inter sese in
Christo. Abiiciamus igitur pontificium et idololatricum dogma de societate
corporis Christi cum pane, quod nequaquam notum fuit Paulo nec eruditae
vetustati.
Sed haec disputatio redigit mihi in mentem memoriam cuiusdam discipuli
(10)parum grati et clementis erga suum praeceptorem ridiculi tamen: Saul suum
prophetam et doctorem reuocari voluit in vitam, vt consuleret eum de re
graui, de exitu belli.108 Sed iste inuidens suo praeceptori, viro omnium op-
timo, quem non multo ante mendax et calumniatrix sophistica necauit, dul-
cem suam quietem, retrahit eum ex monumento, vt ipsi quoddam frigidum
(15)ψευδόμενον dissoluat et ita denuo eum iugulet. Sed responderet ipsi vir sanc-
tissimus et mitissimus, quod ante aliquot annos cuidam simili Pyrgopo- || [31:]
linici109 per somnum dicebat: οὐ γὰρ ἐμοὶ δυνατὸν τοῖς κυκλώπεσσι μάχεσ-
θαι. Verum nos interea viliora, vt ille dixit, capita, ictus istos lethales excipi-
amus, inquit ille clarissimus vir. Si panis est illa res, qua initur societas cum
(20)Christo, necessario etiam impij accipientes panem inserentur Christo et ne, vt
poëta inquit, possemus ἀλεύεσθαι κῆρα μέλαιναν,110 extorquet nobis arma
defensionis. Neque ait haec propositio similis est isti „Euangelium est poten-
tia Dei ad salutem omni credenti.“111 Nam hic nulla fit mentio fidei, sed tan-
tum distributionis. Ergo secundum Philippum in omnibus impiis accedenti-
(25)bus ad sacram coenam habitabit Christus. Huic telo ex sua opinione plane
mortifero postea, sicut crudelium sicariorum mos est, addidit sarcasmos. Sed
nos non exanimamur terrore. Cogitamus enim, quod ille vir fortis suo Paridi
praeliatori exprobrat: κῶφον γὰρ βέλος ἀνδρὸς ἀνάλκιδος οὐτιδάνοιο.112 Au-
diat igitur nos, qui sumus ἀμυνόμενοι. Paulus erudit ecclesiam, non agit cum
(30)coetu idololatrico, et sacramenta instituta sunt pro credentibus, non pro impi-
is. Sunt enim sigilla iustitiae fidei.113 Quare insertio illa in corpus Christi non
fit sine fide ex opere operato, sine bono motu vtentis vt docent pontificij aut
sine cogitatione vt cum mus rodit panem. Qui igitur est sine fide, non perci-
pit vt veteres dixerunt rem sacramenti, hoc est non inseritur corpori Christi.
(35)Ita vt spero laqueus contritus est et nos liberati sumus. Hanc phrasin Pauli
vere luce meridiana clariorem imitata est vetus ecclesia. Graeci enim scripto-
-
res Basilius, Nazianzenus, Clemens, Macarius, Origenes, Theodoretus nomi-
nant panem et vinum symbola corporis, σῶμα ἀντίτυπον et quidem symbola
τοῦ ὄντος σῶματος contra Eutychem,114 hoc est corporis vere subsistentis et
quod reuera in piis adhuc est efficax. Praeterea aperte definiunt ὅτι τὰ ὁρώ-
(5)μενα σύμβολα οὐ μεταβάλλει τὴν φύσιν καὶ οὐκ ἐξίσταται τῆς οἰκείας φύσεως.
|| [32:] Quod vero aliqui contumeliose reiiciunt Origenem, qui valde perspicue
de hac causa locutus est, tanquam suspectum, inciuiliter et incaute faciunt.
Cum enim integrae synodi et alij docti et pij viri collegerint catalogum erro-
rum Origenis ex scriptis ipsius, inter illos vero non recensuerint errorem ali-
(10)quem de sacra coena, necesse est eos iudicasse recte hac in parte sensisse et
docuisse Origenem.115 Latini vero, Tertullianus, Augustinus, Prosper, Beda
et alij, nominant „signum“ et „figuram“ corporis Christi.116 Et quid potest
dici clarius? Hoc est corpus meum, id est figura corporis. Item corpus suum
tradere sese dixit discipulis, cum signum corporis daret, sed non constitui
(15)coaceruare omnia testimonia vetustatis. Nam cum plurimi in hoc genere la-
borarint, possunt ea inspici in aliis scriptis. Quas vero corruptelas assuerit
aetas posterior, paulo post ostendemus.
Porro, quia ecclesiae repurgatae Confessionem Augustanam tanquam sym-
bolum horum temporum merito magnifaciunt et plurimi vociferantur hanc
(20)piam et simplicem sententiam alienam esse a verbis confessionis, etiam illis
accusatoribus respondeamus. Vere statuimus in illa confessione recitari con-
sensum veritatis coelestis traditum in scriptis prophetarum et apostolorum.
Ideo ab ea nequaquam discedimus, sed profitemur nos ciues esse ecclesia-
rum, in quibus haec doctrinae vox sonat et retinetur, sed rursus, cum in illo
(25)coetu magna sit dissimilitudo, ita, vt in aliis maior, in aliis minor lux sit, dex-
teritas et pietas, non patiemur nos excludi a societate verae ecclesiae, etsi ali-
qui abutantur formis loquendi et illis falsum affingant intellectum, quo nos
premi possimus. Deinde cum imbecillitas hominum magna sit et in doctis-
simis atque optimis etiam vera lux doctrinae subinde crescat et augeatur, fieri
(30)potest, vt excidant quamuis docto et circumspecto locutiones minus commo-
dae, quas deinde vsus posterioris temporis emendat et corri- || [33:] git, sicut
non dubium est autorem confessionis virum omnium sanctissimum plaeraque
doctrinae capita saepe repetiuisse, magis illustrasse et praesertim in vltimis
scriptis tradidisse magis explicate. Valde igitur inclementer faciunt, qui ali-
qua vocabula duriora aut minus propria, quae postea explicata aut etiam mu-
tata sunt, contra perpetuum sensum autoris et ecclesiae vrgent. Nos tamen in
hac causa phrases Augustanae Confessionis in hoc articulo plane nihil offen-
(5)dunt, imo profitemur eas vere et pie vsurpari posse. Statuit ea corporalem
praesentiam in coena recte et bene, sed non interea stabilitur pontificia alli-
gatio ad symbola, sed praesentia, quae homini salutaris est. Porro supra satis
dictum est toto pectore nos fateri, quod vnimur Christo, non solum spirituali-
ter, sed etiam vt veteres dixerunt secundum carnem vel corporaliter. Et illius
(10)insertionis in corpus Christi vere σφραγὶς est illa sumptio, sicut dicitur:
„Manete in me et ego in vobis.“117 Item: „Ego sum vitis, vos palmites.“118
Neque interea oportet imaginari enthusiasticam deificationem et substantia-
rum commixtionem exemplo Osiandri et imprimis Suenckfeldij,119 sed fide
haec fit insertio et ea fides vere est hypostasis rerum sperandarum et ἔλεγχος
(15)non apparentium.120 Sed de his rursus paulo post loquemur.
Obstrepit vero etiam agmen aduersarium poni a nobis vacua et inania signa
et nihil tribui signis. His vere dicere poteramus, quod ille fratri in iurgio res-
pondet aut studio illos occultare, quod verum est, aut si serio ita iudicent,
mentem illis esse ademptam. Sicut enim nec praedicatio aut meditatio vocis
(20)diuinae inane signum aut exercitium est, vt enthusiastae docent, nec baptis-
mus nuda pictura vel signum, sed media, per quae Deus denunciat et donat
quae promisit, ita nec illa externa sumptio inane spectaculum vel signum est,
sed est res visibilis, cum quam Christus vere secundum institutionem suam
praesens est et qua ipsi vere per fidem vnimur.121 Sed excipiunt. Etsi de fruc-
(25)tu et efficacia recte loquamur, tamen symbola ipsa nos || [34:] omni spoliare
praesentia. Respondeo. Prolixe fatemur nihil substantiale accedere signis,
quia nulla illis facta est promissio, sed homini dari ea, quae promissio docet
et effici ea a Filio Dei, non a pane aut vino sumpto. Ita enim Paulus panem et
vinum nominat etiam in vsu.122 Et ita locuta est antiquitas non mutare sym-
(30)bola aut abiicere suam naturam. Porra si nouae substantiae fieret adiunctio
siue per vnionem essentialem siue per respectum substantialem, reuera sym-
bola naturam suam mutarent, sicut paulo post vberius declarabimus. Vt ta-
men sacer ille pastus discernatur a cibo physico vel profano, Paulus nominat
panem et poculum benedictionis,123 hoc est conuentum, in quo dicuntur pre-
cationes, gratiarum actiones et quod ad hunc finem destinatum est, non vt
nutriat corpus, sed vt Christi fiat commemoratio. Aetas deinde posterior haec
symbola nominat corpus et sanguinem Christi in vsu, interdum etiam extra
(5)vsum respiciendo tamen eo, quod vsui iam destinata sunt. Haec forma lo-
quendi sumpta est ex consuetudine sermonis diuini, quam etiam Christus et
apostoli retinuerunt. Non dubium est enim vocem diuinam res externas, vbi
et cum quibus Deus vult esse efficax, secundum suas patefactiones nominare
sedem et habitationem Dei. Propitiatorium erat sedes Dei, non quod Deus
(10)illud spacium essentia sua magis repleret quam alia loca, sed quod arca desti-
nata erat non ad finem oeconomicum, sed vbi fieret compellatio veri Dei et
quod Deus promiserat, in eo loco exauditurum se preces populi. Et sunt alia
exempla pene similia: „Agnus est pascha“,124 hoc est symbolum mactationis
et beneficiorum Christi, item „Hic est sanguis foederis.“125 Neque dubium
(15)est Christum ad istas phrases veteris testamenti respexisse vel potius eas reti-
nuisse. Nominatur enim panis corpus Christi, vt intelligamus eum destinatum
esse ad vsum mysticum, videlicet vt sit σφραγὶς promissionis euangelij et vt
commonefiamus hac appellatione vere in vsu nobis ea donari, quae de- || [35:]
notant symbola. Dicunt veteres corpus Christi ingredi in os, cadere in terram,
(20)gestari in canistro,126 non quod ponant aliquam substantialem et pontificiam
vnionem, sed quia hac phrasi sacramentali significare volunt huius panis ali-
um esse vsum quam panis communis, qui est pabulum nostri corporis.
Hanc vero esse mentem vetustatis, apertissime euincunt haec argumenta:
I. Ipsi veteres propositionem Christi exponunt sacramentaliter de symbolo,
(25)de typo, signo, figura corporis.127 Ergo et ipsorum locutiones sacramentaliter
accipi necesse est. II. Etiam extra vsum panem nominant corpus Christi, vt
iam exempla citauimus. Ergo loquuntur solum de relatione, non vero de con-
iunctione geminae substantiae. III. Necesse est has phrases eo modo intelligi,
ne constituantur contradictiones aduersus articulum de veritate humanae na-
(30)turae in Christo, quem tanto cum labore munierunt veteres.
Sic igitur expresse inquit Augustinus: „Corpus Christi dicimus illud, quod ex
fructibus terrae acceptum et prece mystica consecratum sumimus in memori-
am dominicae passionis“128 et recitat alibi regulam perspicuam: „Rei signa-
tae nomen tribui signo vt per metonymiam.“129 Norunt vero eruditi hanc con-
(35)suetudinem metonymicam etiam aliis linguis esse visitatam, sicut Homerus
ὄρκια πιστὰ nominat agnos, qui erant mactandi in signum foederis.130 Admit-
timus igitur libenter vnionem sacramentalem recentiorum, sed eam recte in-
telligi et caute vsurpari volumus. Neque enim aliqua σύζευξις geminae sub-
stantiae, quacunque sane ratione id fiat, constituitur, sed hac propositione
(5)„panis est corpus“ solum significatur relatio, quae est inter panem, qui est
signum, et inter corpus Christi, quod est res signata. Et fatemur recte dictum
esse ab antiquitate: „Panis est symbolum τοῦ ὄντος σώματος“,131 videlicet
contra Eutychen, vt extet testimonium, haec symbola non esse nuda et vacua
signa, sed symbola etiam corporis Christi, quod reuera adhuc superstes est, et
(10)cum quo || [36:] vera et realis in hac actione contrahitur societas. In definitione
tradita restat explicanda particula de fine huius sumptionis. Ostensum est
supra formam et finem primum esse κοινωνίαν vel consociationem Christi
cum piis, cuius foederis pignus est ista sumptio. Sed nequaquam vult nos
esse κῶφα πρόσωπα in hac actione. Ideo verba institutionis dicunt haec om-
(15)nia fieri in Christi commemorationem. Vult Filius Dei hoc modo notitiam sui
in genere humano conseruari et propagari, hoc modo aeternam sibi colligere
ecclesiam, quae ipsum vere agnoscat et inuocet. Sumentem igitur fide acce-
dere oportet ad Deum, vere statuere sibi remitti peccata, reconciliari se Deo
propter hanc victimam, scilicet propter mortem Filij, cuius corpus pro nobis
(20)traditum est, et sanguis effusus in remissionem peccatorum, et simul dato
Spiritu sancto ipsum in nobis deinceps velle esse efficacem, nos gestare et
seruare, ne recidamus in aeternam mortem et damnationem, perinde sicut
λόγος suam massam humanam seruat non redigatur in nihilum. Haec bona
vult celebrari et praedicari. Ardeat igitur in sumente fides, petens et expec-
(25)tans fiducia mediatoris, cum quo percutitur hoc foedus, remissionem pecca-
torum, inchoationem nouae et aeternae vitae, denique alia bona corporalia et
aeterna secundum promissiones. His gemitibus misceatur gratiarum actio,
sicut dulcissime veteres dixerunt, esse memoriam dati et accepti pro omnibus
beneficiis sicut quidam vetus canon continet recitationem beneficiorum Dei
(30)in creatione et redemptione inde vsque a condito mundo.
Deinde concurrunt alij fines inferiores: Haec communis coena proprie insti-
tuta est, vt sit neruus publicae congregationis.132 Vult Deus vocem suam de
Filio innotescere et exaudiri. Ideo instituit publicum ministerium. Vinculum
autem optimum publici conuentus est haec coena, in qua tanquam in commu-
(35)ni mensa initur societas cum Deo et mutuo inter conuictores, sicut dicitur:
„Vnus panis et vnum corpus multi sumus.“133 Quare maxime admoneat nos
iste pa- || [37:] stus de mutua dilectione et meminerimus conuiuas nos esse
Christi, non vero compotores Centaurorum et Lapitharum.134 Ideo huic ritui
singularis addita est promissio de conseruatione ecclesiae vsque ad vltimum
diem iudicij, vt sciamus ibi futuram esse veram ecclesiam, vbi sonat vera
vox ministerii et legitimus est vsus sacramentorum et vt nos segregemus ab
(5)illo coetu, qui vocem doctrinae corrumpit et stabilit idola in abusu et profa-
natione huius coenae. Ita simul finis huius ritus est, vt sit nota ecclesiae dis-
tinguens coetus piorum ab idololatris sicut Corinthi Paulus cum suo coetu
distinguebatur a conuiuiis idololatrarum voce doctrinae et hoc symbolo com-
munis foederis. Ita omnibus temporibus ecclesia hoc signo confessionis ab
(10)omnibus impiis coetibus sese segregat.135 Interea tamen fines subordinati et
succedentes non obscurent primum et principalem, de quo dictum est.
Exposuimus ferme summam verae et simplicis sententiae de coena. Sed reli-
quum est adhuc vnum caput, quod nos commonefacere potest de curiositate
et improbitate plurimorum hoc tempore in ecclesia. Vulgare peccatum est in
(15)vita praetermissis necessariis incumbere in parerga. Ita, cum conueniebat nos
in hac causa quaerere, quid Christus promiserit et exhibeat piis, plerique de
hac parte vix aut pauca verba faciunt. Interea magnos aceruos paginarum im-
plent acerbissimis rixis et scire volunt a parte aduersa, quid detur pani et quid
accipiant impij vel increduli. Prae se ferunt autem quidam ex istis inquisitori-
(20)bus esse quaestionem magni momenti. Plurimum enim referre, vt sciamus,
quid contingat impiis, vt hoc modo fugiamus pericula et poenas indignae
manducationis. Respondeo: Valde perspicuum est, quae sit digna manduca-
tio. Promissio euangelii de beneficiis Christi et hic ritus, qui promissionis est
testimonium, requirunt fidem. Sed fides nequaquam accenditur in homine
(25)perseuerante in peccatis contra conscientiam. Necesse est igitur in vera con-
uersione hominem expauescere cogitatione irae Dei, || [38:] cuius magnitudo
praecipue ex morte Filii Dei agnoscitur, agere poenitentiam, fide rursus erigi
et vere statuere propter hanc victimam placatam esse iram Dei, remitti pecca-
ta propter Filium et per eum dato Spiritu sancto credentes viuificari noua et
(30)aeterna vita et horum beneficiorum testimonium et pignus esse hanc sump-
tionem. Indigne manducant, qui nec poenitentiam nec fidem afferunt, sed vel
ex consuetudine profana aut etiam cum opinionibus idololatricis ad hanc
sacram coenam accedunt. Manifestum est igitur, qualis scrutatio necessaria
sit nempe, an sit in nobis malum propositum, an sit poenitentia, an fides ac-
(35)cedens ad Deum fiducia mediatoris.
Verum multi non acquiescentes in hac simplici sententia acerbe quaerunt,
quid sumant impii, et in hac quaestione cardinem rei verti dicunt. Inde enim
certissimum fieri posse indicium, an quis recte vel secus de essentia coenae
sentiat et hos solos esse catholicos, qui affirmant corpus Christi accipi etiam
(40)ab impiis. O miseram ecclesiam, cui hoc, quod substantiale vel essentiale est
in sacramentis, commune est cum impiis! Apperiat Deus illis oculos. Ex
commento idololatricae transsubstantiationis nata est haec praua opinio. Sub-
stantiale huius coenae est κοινωνία cum Christo. Iam sicut illa insertio sicut
toties diximus sine fide fieri non potest, ita sacramenta instituta sunt pro cre-
(5)dentibus, non pro impiis. Ad quem enim non pertinent literae promissionis,
eidem inutile etiam est sigillum. Deinde quum illa praesentia et copulatio
veri corporis cum symbolis sit imaginaria, non ex verbo Dei, sed ex arbitrio
hominum conficta, iam euanuit illud μορμολύκειον de manducatione veri
corporis cum impiis. Si vrgent, quid sumant impii, dico eos sibi sumere iudi-
(10)cium, hoc est ista sumptione contumeliosa in Deum cumulare sibi iram Dei
et attrahere horribiles poenas corporales et aeternas. Sed excipiunt illi: At-
tamen || [39:] Paulus dicit: „tales fieri reos corporis et sanguinis Christi“, item:
„non discernere corpus domini.“136 Hoc autem dicere non posset, nisi impij
fruerentur ipso corpore. Res enim absens non potest violari. Ex vno absurdo
(15)sequi infinita, res ipsa in tota vita ostendit, quia igitur isti disputatores pati-
untur sese abduci a ministerio et ministerij praesentia ad alienas speculatio-
nes, ideo inuoluuntur somniis inextricabilibus. „Qui vos spernit, me sper-
nit“,137 inquit Christus de omnibus piis doctoribus. Ita contemptus ministerij
pertinet ad Christum, qui est autor huius ordinationis. Multo magis peccant,
(20)qui hoc sigillo noui testamenti abutuntur, qui prae se ferunt, sese cum Chris-
to foedus inire paratos, cum interea sint membra diabolorum, qui Christo
maledicunt, tales reuera corpus et sanguinem Christi contumelia afficiunt
sicut latrones, qui Christum crucifigunt. Abutens sigillo caesaris maiestatem
caesaris offendit et reus criminis laesae maiestatis pronunciatur. Ita profecto
(25)reus est corporis et sanguinis Christi, qui sigillum corporis et sanguinis
Christi contempsit. Additur vero etiam ratio huius grauis peccati, quod tales
non discernant corpus domini, hoc est quod non hunc sacrum cibum a pro-
fano discernant, quod non afferant fidem nec statuant hunc cibum eo esse
institutum, vt sit distributio corporis et sanguinis Christi, id est omnium be-
(30)neficiorum Christi, et nos coniungat cum Christo vera et viuifica consociati-
one. Huic perspicuae et simplici expositioni, siqui refragantur, illorum petu-
lantia profecto odio digna est. Nam vide quaeso incogitantiam hominum.
Etiam illi ipsi, qui vrgent praesentiam veri corporis, fateantur necesse est
reatum illum tantum esse ex relatione, videlicet propter contemptum, non
(35)vero propter aliquem cruciatum corporalem, lacerationem vel affectionem
qualemcunque. Nam corpori Christi, quod amplius non moritur, nulla nunc
realis vel contumelia corporalis || [40:] fieri potest. Quare haerent in manifesta
contradictione. Quam futilis etiam cauillatio illorum est, qui dicunt non fieri
institutionem Christi et sacramenta irrita propter hominum incredulitatem.
(40)Omnes igitur accedentes manducare verum corpus. Scire oportebat recte in-
-
stitutos in doctrina, vniuerso ministerio esse, annexam conditionem poeni-
tentiae. Sicut euangelium salutare est credenti, sicut baptismus est lauacrum
regenerationis credenti, ita coena obsignatio est foederis cum corpore Christi
his, qui ea beneficia fide accipiunt. Rata est igitur Christi institutio eo modo,
(5)quo voluit esse ratam. In hac tristi autem comminatione considerentur gradus
delinquentium, et nostri accusatores in sese etiam descendant et se etiam, ne
hoc reatu inuoluantur, examinent.
Contumelia fit Christo, cum profani accipiunt propter consuetudinem sine
poenitentia et fide. Sed grauior contumelia est, cum sacramentum mutatur in
(10)idolum toto genere a sua natura diuersum. Sicut pontificij docent esse opus,
quod mereatur remissionem peccatorum aliis, viuis et mortuis, conferunt in
quaestum, proponunt panem spectandum et adorandum populo. Nec leuis
contumelia est, quando populus iubetur ad ostensionem panis tanquam ad
statuam regis Babylonici procumbere,138 eo dirigere inuocationem, quo nimi-
(15)rum retinetur sub praetextu reuerentiae et pietatis in opinionibus idololatricis,
quas profecto in plurimorum animis haerere cernimus. Et cum ad talia conni-
ueant aut etiam ea probent et stabiliant, quos par erat plebi meliores instillare
sententias, cogirent, annon societate idololatriae polluantur. Certe seueris-
simum extat mandatum de fugiendis idolis et alibi dicitur: „Ne communices
(20)alienis peccatis.“139 Adeo autem graue scelus est ista profanatio, vt propter
haec peccata totae gentes magnis calamitatibus opprimantur et hi, qui non
agunt poenitentiam, in aeternas poenas abiiciantur. Quare oportebat nos ex-
pergisci et serio de vero et salutari vsu emendatis et reiectis omnibus corru-
|| [41:] ptelis cogitare. Nec vero hyperaspistae manducationis impiorum se tue-
(25)buntur autoritate antiquitatis. Manifestum enim est veteres nec sensisse
aliud, nec stantibus veris fundamentis aliter sentire potuisse, quam quod ex
mente Pauli iam a nobis recitatum est. Ideo docti et prudentes distinguunt
inter sacramentum et rem sacramenti, inter rem terrenam et coelestem, atque
concludunt incredulos sacramentum quidem, non vero rem sacramenti perci-
(30)pere, id est sacra symbola quidem manducare, sed non fieri eos membra
Christi, sicut aperte inquit Augustinus: „Eum non manducare corpus Christi,
qui non est in corpore Christi.“140 Quod autem alibi dicunt, bonum corpus
impiis malum fieri, manifestum est eos loqui de symbolis, quibus nomen
corporis per metonymiam tribuitur, sicut etiam Paulus inquit: „Tales non dis-
(35)cernere corpus domini.“141 Et cogitent, quod praesentia Christi sacramentalis
accipienti semper salutaris est et distincta a praesentia vniuersali, qua dam-
nantur, puniuntur et destruuntur impij, quae distinctio vniuersae huic causae
lucem affert.
Hanc igitur esse sententiam Christi, apostolorum et veteris ecclesiae sine vlla
dubitatione statuimus: Credentes fide in vsu panis et vini fieri vera et viua
membra corporis Christi, qui praesens et efficax est per haec symbola, vt per
ministerium accendens et renouans corda nostra Spiritu suo sancto. Incredu-
(5)los vero non fieri participes vel κοινώνους, sed reos corporis Christi propter
contemptum. Oramus autem veris gemitibus Filium Dei, vt ipse conuictores
suos in ecclesia suauiter et salubriter pascat et ecclesiam lumine verae agniti-
onis et inuocationis in plurimorum mentibus accenso liberet ab omnibus
idolis.

(10)Secunda pars exegesis de interpretationibus discedentibus et
dissentientibus ab analogia fidei.

↑

|| [42:] Testis est historia mundi inde ab initio diabolum mirabilibus artibus
insidiatum esse generi humano et, vt Deum contumelia afficeret, plurimos
auulsos ab agnitione et cultu veri Dei implicasse idololatria et horribilibus
(15)sceleribus. Ipsos primos parentes deceptos opinione propriae excellentiae a
Deo auertit, et cum deinde ipsi erecti essent promissione de venturo liberato-
re, tamen alterum ex filiis, et cum quidem parentibus cariorem abripuit
idololatricis opinionibus et cultibus, tandem etiam patricidio inuoluit. Perse-
uerans vero in prima sua sophistica promissiones et institutiones Dei calum-
(20)niatus est et hominibus incautis falsum intellectum et mendacia instillauit.
Sic cum in prima mundi aetate sacrificia et ipsa agni in artis coelestis inflam-
matio testimonia externa essent de beneficiis messiae, qui esset futurus victi-
ma et deleto peccato excitaturus in cordibus piorum flammas Spiritus sancti,
coetus idololatricus praecentore diabolo et ductore patricida Cain promissio-
(25)nem abiecit, Filio Dei maledixit et interea ornamenti causa retinuit signum,
cui opinionem meriti addidit neque multo post magna multitudo, vt Chaldaei
et Persae ista signa in numina verterunt et finxerunt ignem esse Deum ipsum
eumque specioso nomine Orimasda,142 hoc est lumen Dei, nuncuparunt. Sic
Aegyptij coluerunt bouem et paulatim ingens multitudo ethnica externas cae-
(30)remonias cumularunt et noua numina excogitarunt. In populo Israel eodem
modo Pharisaei sacrificiis opinionem meriti remissionis peccatorum et alio-
rum bonorum addiderunt. Saepe etiam populus ad manifesta idola dilapsi
sunt. Et accusantur a Stephano sacerdotes, quod templum et arcam tanquam
singulare numen coli voluerint.143 Non dissimilis vero ratio est huius negocij.
(35)Instituit Christus sacramentum, hoc est testimonium applicationis suorum
beneficiorum in credentibus, sed homines impulsi a diabolo non diu rectae et
probae semitae innixi sunt. Qualis vsus coenae tempore apostolorum fuerit,
ostendit ratio institu- || [43:] tionis et historia. Narratur prima ecclesia hoc tan-
quam vinculo et neruo publicae congregationis vsa et in fractione panis in
publico conuentu consentienti animo fudisse preces ad Deum. Vbi sicut nulla
mentio singularis et tremendi cuiusdam numinis, ita in vsu tamen pia adhibi-
(5)ta fuit reuerentia in Christi commemorationem. Ita enim dicitur: ἦσαν δὲ
προσκαρτεροῦντες τῇ διδαχῇ τῶν ἀποστόλων καὶ τῇ κοινωνίᾳ καὶ τῇ κλάσει
τοῦ ἄρτου καὶ ταῖς προσευχαῖς.144 Vocabulum κοινωνία prorsus Paulino
modo vsurpatum est neque de communione facultatum, quam mox deinde
nominat, intelligi potest, sed recitat ecclesiam perseuerasse in doctrina apo-
(10)stolorum, in societate, quae fractione, hoc est distributione panis initur et
precatione. Alij non modo peculiarem hunc cultum ignorarunt, sed delapsi ad
partem contrariam coenam nimis contemptim habuerunt. Sicut propter hanc
prophanitatem Corinthij reprehenduntur a Paulo, quod non discernerent coe-
nam Christi a vulgaribus epulis, sed appararent conuiuia ad pompam et
(15)luxum. Quis autem credat eam futuram fuisse prophanitatem, praesertim in
gente prona ad idololatriam, si notum fuisset illis pontificum et similium
dogma de praesentia veri vel essentialis corporis Christi cum pane? Paulus
taxans illam ἀταξίαν concionatur de fructu coenae et vult eam administrari
reuerenter.
(20)Hanc veterem simplicitatem et rectitudinem imitatam esse veterem ecclesiam
longo tempore, ostendunt historiae in Dyonisio et aliis.145 Sequens tamen
aetas subinde magis conata est pietatem et reuerentiam in hominibus acuere,
praesertim cum iudicarent hac dulci et pia caeremonia plures ad veram reli-
gionem inuitari. Ideo non solum copiose de fructu locuti sunt, sed etiam
(25)symbolis ipsis appellationem corporis et sanguinis Christi tribuerunt. Etsi
vero has phrases sacramentales, cum eo tempore adhuc illa recentiorum
praerogatiua, vt nominant, ignota esset, nemo male intellexit nec vlla ea de
causa essent mota certamina, tamen hyperbolae aliquorum ex veteribus
incom- || [44:] mode a posteritate acceptae sunt. Irrepsit paulatim opinio de ob-
(30)latione eaque subinde aucta et confirmata est, sicut apparet ex canone, qui
plura et diuersa habet additamenta.146 Aetas quidem ante Gregorium purior
est, sed circa tempora Gregorij, qui vt vir romanus rempublicam ecclesiasti-
cam aut potius monarchiam permittente Phoca caesare ordinare coepit inuo-
cationes mortuorum et sacrificia pro mortuis praecipue ex autoritate spectro-
(35)rum confirmata sunt atque ita cumulatae missae priuatae.147 Isti abusus, cum
deinde creuissent et subinde aucti essent, vltimo tandem inuecta est opinio de
cultu panis, et hi quidem praecipui nerui sunt regni pontificij. Hoc tamen
dogma περὶ ἀρτολατρείας circa Caroli magni aetatem et paulo post publicum
factum est, cum prius ab episcopis Romanis, etsi acerrime resistentibus plae-
risque Graecis, cultus statuarum approbatus et cumulatus est. Nec extat vllus
(5)vetustior autor Damasceno, qui de alligatione illa veri corporis loquatur.148
Nam ea, quae ex Theophylacto recitantur, certissimum est sicut alia multa
esse notha et fraude veterum libris infarta, quod quidem de hoc ipso Damas-
ceno, qui in tempora Caroli magni incidit, affirmant. Ecclesiae Graecae,
quod illo tempore secessionem a Romano pontifice facerent et imperia etiam
(10)distincta essent, etsi quibusdam errorum contagiis aspersae sunt, tamen puri-
ores manserunt, sicut nec hodie priuatas missas extra monasteria ne circum-
gestationem panis faciunt, et prorsus ipsorum sacra propiora sunt veteri sim-
plicitati et rectitudini. Gentes Gallicae et Germanicae pronae in superstitio-
nes auide hanc caeremoniam, quae maiestatem regni ecclesiastici mirabiliter
(15)auget, complexae sunt, et authoritate imperatorum condita sunt collegia et
templa illisque attributi reditus prodigalitate mirifica nec admissae sunt vllae
admonitiones contrariae. Nam cum imperante Ludouico pio149 quidam vir
doctus, Iohannes Scotus, contra idololatricum cultum panis in schola dissere-
ret a suis auditoribus discerptus esse || [45:] scribitur.150
(20)Ab eo tempore plurimi coeperunt laborare in explicatione de modo praesen-
tiae veri et substantialis corporis cum pane. Vetustiores ponunt μεταβολὴν
ἁπλὴν aut μεταποίησιν, hoc est conuersionem simplicem panis in corpus
Christi. Eum modum aliquot seculis post aliqui ex scholasticis defatigati per-
plexitate quaestionum recentium denuo probarunt. Nam et Guilhelmus Oc-
(25)cam, vir acerrimi ingenij, qui fuit discipulus Ioannis Scoti monachi dissidens
hac in parte a suo praeceptore, vetera haec renouauit.151 Et cum explicandus
est modus, aiunt miraculose fieri penetrationem dimensionum aut dicunt cor-
pus glorificatum et non glorificatum posse esse in eodem loco etiam ordine
naturae. Petrus Lombardus152 examinans sententiam antiquorum putat sine
(30)ratione geminam poni substantiam. Propterea quod verba sonent de mutatio-
ne panis in corpus, statuit igitur substantiam panis vel in nihilum vel in mate-
riam primam redigi, manere tamen accidentia sine subiecto per miraculum
eaque tegere corpus Christi, quod habeat suam propriam et veram formam.
Secutus est Thomas, cuius aetate idolomaniae tanquam propagatis infinitis
examinibus auctae sunt. Is omnia sub magis accuratam considerationem de-
duxit: Reiicit praesentiam geminae substantiae, negat etiam panem vel in
nihilum vel in materiam primam redigi, sed ponit primum quasdam hypothe-
(5)ses, vt sese praemuniat: Ait non esse credibile substantiam Christi humanam,
quae in coelo sit, descendere et cum pane vniri nec esse ibi praesens corpus
vt in vno aut in diuersis locis, sed specialem vt ipse loquitur poni modum
eumque nominari posse transubstantiationem, quam dicit esse miraculosam
conuersionem vnius substantie in alteram, perinde sicut aer in ignem verti-
(10)tur.153 Sed profecto sicut in Thoma fuit ingenium et doctrina excellens, cum
in hac causa profiteretur se et retinere Christi verum corpus cum substantiali-
bus suis proprietatibus illudque necessario in vno loco coeli esse et ex- || [46:]
presse reliceret vbiquitatem, vt nunc loquuntur, ea ire in contrariam partem
pro sua consuetudine sibiipsi obiecit argumenta, quae refutare nulla ratione
(15)potuit atque hoc non solum, qui nunc intuentur et intelligunt ipsius scripta,
agnoscere possunt, sed ipsi etiam posteriores scholastici iudicarunt. Secutus
igitur Iohannes Scotus monachus, vir ingenij sophistici et maxime pugnacis,
modum Thomae tanquam irrationabilem damnauit et suum proposuit, quem
quidem posteriores fere omnes laudarunt: Ait ne quidem per potentiam diui-
(20)nam corpori Christi adimi posse necessarias proprietates corporis videlicet
dimensiones et locationem, sicut scripserat Thomas, sed vt ipse affingit, mi-
raculum fieri in loco vel in spacio continenti. Nam per omnipotentiam Dei
substantiam panis redigi in nihilum, corpus autem Christi accidentibus panis
vestiri, esse totum in tota hostia, vt nominant, et in qualibet parte totum, ita
(25)vt miraculose paruum spacium magnum corpus contineat.154 Et in explicatio-
ne huius modi sunt duo ex ipsius sectatoribus, quorum alter dixit totum mun-
dum in ista extensione, qua nunc est, per potentiam diuinam in testa oui, alter
etiam in foramine acus contineri posse. De duratione ferme consenserunt
omnes, tantisper esse corpus Christi, donec remanent species panis. Deinde
(30)addunt quaestiones, quae merito omnium piorum aures offendunt. Quid
sumat mus rodens panem consecratum et similes. Et quorundam tanta est
impudentia, vt audeant dicere: Os muris non esse immundius ore peccatoris,
sine inquinamento igitur etiam a mure capi. Sed reuera expauescere necesse
est pias mentes ad tantam impietatem. Quae tamen recitauimus. Et multo
(35)plura, a quibus animus abhorret, in libris scholasticorum tradita extant eaque
sunt basis missae pontificiae, sicut aetate Thomae stabilita transubstantiatio-
ne instituta est theatrica circumgestatio panis, qui iussus est adorari ab vni-
uersa ecclesia. In Daniele de Antiocho, qui typus est Antichristi, scribitur,
Deum Mao- || [47:] zim colet auro et argento.155 Perinde autem vt Antiochus
suum idolum in sacratissimo loco templi collocatum adorari iussit, ita stetit
in ecclesia in loco sanctissimo in sanctissima ista coena, qua Christus cum
piis voluit facere societatem, multis seculis Deus Maozim, qui a pane vel a
cibo nomen habet. Et is quidem magnam colluuiem in regno pontificio pauit,
(5)sed in causa fuit, vt Deus afficeretur contumelia infinita et vt hac profanatio-
ne idololatrica accerserentur poenae publicae et priuatae, corporales et aeter-
nae. Non enim profecto inepte iudicatur orbem christianum occidentalem
propter hanc teterrimam idololatriam poenas luere et discerpi a barbaris gen-
tibus, perinde sicut oriens propter blasphemias Arij, quas auide accepit, et
(10)immani cum saeuitia defendit, anathema est, oppressus horribili seruitute,
tyrannide et caligine.
Nostra vero aetate immenso Dei beneficio, cum lux verae doctrinae repurga-
retur per reuerendum D. Lutherum, virum pietate et donis Spiritus sancti
excellentissimum, ista idolomania etiam recte taxata est et monstratus verus
(15)vsus sacrae coenae, et sperandum fuisset temporis progressu sicut alias doc-
trinae partes ita hanc etiam subinde planius nostros explicaturos et a fecibus
pontificiis repurgaturos fuisse. Sed primis statim annis infelix inter nostros
doctores de hac ipsa causa bellum intestinum exortum est, quod optimam
spem magna ex parte interuertit. Nam cum quidam flagrantes nescio quibus
(20)cupiditatibus varias excitarent turbas et non tolerandas inueherent confusio-
nes atque etiam inter alia sacramenta nimium extenuarent quasi essent solum
externa signa vel notae professionis aut repraesentationis Christi absentis,
tanquam Agamemnonis in scena, neque concederent sacramenta prodesse ad
fidei confirmationem, ex quibus profecto primum suum virus hausit enthusi-
(25)asta Silesius, quod nunc ita late vagatur, acerrime his aduersatus est Luthe-
rus.156 Etsi autem postea viri docti, pij et prudentes, qui causae huius tractati-
onem in sese rece- || [48:] perant, incommodas phrases mutarunt, emendarunt et
veram sententiam satis dextre et perspicue explicarunt, ita vt multis piis et
modestis satisfieret. Tamen sicut omnium hominum magna est infirmitas et
(30)vt olim dictum est, ne sapientes quidem omnes prauos affectus penitus pos-
sunt exuere, non sopiri potuit hoc certamen, sed quaedam opiniones ex com-
mento transsubstantiationis natae et contra partem aduersam sicut hosti in
hostem quidlibet licere putatur in illo feruore certaminis accersitae in animis
nostrorum haeserunt neque vnquam radicitus euelli potuerunt. Hoc tamen
(35)omnibus legentibus scripta Lutheri manifestum est eum saepe, praesertim vbi
non praeliatur cum aduersariis, valde commode et circumspecte de tota hac
causa loqui, ita vt desiderari vix possit aliquid amplius. Quod autem ex suo
quodam ardore interdum admiscet, vt leuissime dicam, quid ἄκυρον aut eti-
am non cautissime loquitur, tribuamus hoc communi omnium hominum,
(40)quae etiam in praestantissimis magna est, imbecillitati. Nec propterea, vt
multi turbatores publicae concordiae, quibus pax bellum, bellum autem pax
est, magna rabie ad populum pios et meliores traducunt, deformatur Lutherus
aut ab ipsius doctrina fit secessio, etsi in tanta varietate et copia scriptionum
aliquid annotatur, quod ab aliis, qui fuerunt quasi παραστάται Lutheri, expli-
(5)catum est paulo dexterius. Certissimo testimonio optimorum virorum de-
monstrari potest Lutherum, cum cognouisset et legisset, quibus argumentis
vir aeterna laude dignus, Philippus, deprauationem coenae Ratisbonae refu-
tasset,157 exiliisse gaudio, Deo pro tanta luce clara voce gratias egisse et
aperte professum esse, nunquam sese tamen rem ausum fuisse. Porro in illa
(10)refutatione principem locum obtinet haec regula: „Christus adest non propter
panem, sed propter hominem.“158 Ea si retinetur iam non solum mater ipsa
μετουσία pontificia, sed vniuersa etiam soboles ipsius profligata est. Fortas-
sis etiam, si nunc superstes esset sicut fuit natu- || [49:] ra plane heroica et aper-
ta et cognouisset perspicuas expositiones huius causae editas a viris piis et
(15)doctis hoc tempore, non repugnasset veritati ita manifestae, quae et maxime
veram doctrinam munit et contra idolomanias pontificias potentissime vigi-
lat. Verum recedamus ab autoritate personarum, sicut in ecclesia par est, et
causam potius examinemus.
Conticuerat bellum illud eruentum de coena, et si non pax, saltem tales fue-
(20)runt constitutae induciae, vt animi coalescere diuturnitate temporis potuis-
sent, ibi quidam, quos vt describam, non opus est, cum sese ipsos exacte pin-
gant, quibus fortassis quamuis truculentis, illa condemnatio sanctorum et
optimorum hominum non satis graues dissensiones et turbas parere videba-
tur, ingenti animorum motu ecclesiis multarum gentium bellum propter dog-
(25)ma dissimile de coena intulerunt, et in eo conflictu nihil ad summam atroci-
tatem praetermissum est, ita vt expediat libros illos, qui omni genere scurrili-
tatis et conuitiis ex fabulis Plauti et aliorum tragicorum et comoedorum
referti sunt, cum nomen christianum dedecorent, ex memoria hominum
abolitos esse. Nam in isto furore Martio vel Panico eo vsque processum est,
(30)vt etiam veri sancti, qui inter crudelia supplicia propter constantem confessi-
onem purioris doctrinae in pia et ardenti inuocatione Filij Dei expirarunt,
quorum necem et pias voces confessionis nemo bonorum sine lacrymis lege-
re potest, pro quibus viuente Luthero principes et doctores nostrarum ecclesi-
arum moti pia misericordia tanquam pro fratribus ad magistratus exteros dili-
(35)gentissime intercesserunt, martyres diaboli nominati sint. Sed preciosa est
mors sanctorum in oculis domini. Ipse non solum omnem lacrymam ab
oculis eorum absterget,159 verum etiam in glorificatione ecclesiae post resus-
citationem mortuorum ostendet palam, quod martyres Christi fuerint, stolas
suas in sanguine agni lauerint atque ita vt canit ecclesia laetabuntur cum
Christo sine fine.160 Agmen vero ho- || [50:] rum ita creuit, vt in ipsorum castris
(5)nec pauciores nec etiam magis congruentes inter sese gentes militent, quam
in exercitu Troiano, quem Poëta ait sustulisse clangorem simile in gruibus,
quando ad littus oceani conuolant, vt inuadant et confodiant Pygmaeos.161
Etsi autem, vt quidem semper oratio incongruens sibi non constat, valde dis-
similes inter ipsos sunt sententiae, tamen praecipuas, et eas quidem eruditi-
(10)orum recensebimus.
Non dubium est plaerosque ex vulgo cogitantes de his certaminibus, haerere
in opinionibus similibus pontificiis et respicere primo et principaliter ad
symbola, cum quibus arbitrantur coniunctam esse substantiam essentialis
corporis Christi, ex qua postea opinione extruuntur et stabiliuntur profanatio-
(15)nes deplorandae, quas vbi saniores, quamuis modeste indicant et reprehen-
dunt, populus ab oratoribus partis aduersae ita saeuitiam inflammatur, vt
tales indignos, qui vitali aura fruantur, existimet. Iam vero quidam ex illis,
qui optimarum videri volunt partium, incogitanter de diuinis his mysteriis
loquuntur, vt ab idolomania pontificia nomine non re discedant. Manifeste
(20)vniunt corpus cum pane, docent sacerdotem pronunciatione verborum facere
mutationem panis et quidem acerbe regulam de vsu traducunt, disputant de
tempore durationis, iubent facere adorationem, particulas reliquas colligunt
et comburunt. Extant haec in scriptis nostrorum concionatorum, ita vt inficia-
ri nemo possit, et quidem celebrioribus similes saepe excidunt locutiones,
(25)sicut quidam scripsit esse Christum sub hostia et quidem sub hostia valde
parua. Plurimi etiam illorum execrandam πανταχουσίαν vel – vt rem prodigi-
osam prodigioso nomine nuncupant – vbiquitatem ita seuere ab antiquitate
reiectam et explosam, vt modos suae imaginariae praesentiae excusare pos-
sint, reuocant. Sed nos, ne delectari videamur refutatione eorum, quae plane
(30)monstrosa sunt, recitabimus sententiam eorum, qui omnium commodissime
sentire videntur. || [51:] Principio dicunt se inniti simplici sensu verborum
Christi, non quaerere sese interpretationes tropicas et philosophicas blandi-
entes rationi humanae, sed domare suum intellectum in piam captiuitatem
Christi. Dixit Christus: „Hoc est corpus meum.“162 „Non igitur dubitabimus“,
(35)inquiunt, „vere adesse hoc corpus, quod assumptum est de virgine, quod pe-
pendit in cruce, quod resurrexit.“ Postea adduntur graues et saeuerae obiur-
-
gationes partis contrariae, quod ad rationis et philosophiae iudicium et prin-
cipia velint examinare mysteria Dei, propter aliquot absurda physica irritum
pronunciare hoc, quod locutus est Christus, praedicere Deo omnipotentiam et
disputare cum ipso de impossibilitate illius, quod verbo suo sanciuit. Praeter-
(5)ea adiiciunt nonnulli, cum secreta coelorum et natura corporis glorificati
homini ignota sint, cur non mallemus, aiunt, Christo credere, quam ab eius
perspicuis verbis ad nouas interpretationes delabi? Haec quidem tam plausi-
biliter et tanto cum spiritu ab istis oratoribus, qui vel facundia vel loquentia
pollent et plaerunque tribunitij etiam sunt, ad populum dicuntur et pinguntur,
(10)vt theatrum ipsorum non secus ac romanum concionante Antonio consule et
petente vindictam propter necem Iulij quasi aestu indignationis commoueatur
et ferueat. Atque ita nullae amplius aures illis, qui rei peraguntur, reseruatae
patent, sed ij simpliciter iudicantur esse ἀλάστορες, καθάρματα, pestes ec-
clesiae, blasphemi in Deum, deteriores ethnicis et Iudaeis.
(15)Sed pergamus, vbi proceditur vlterius, quidam seu imperitiores seu paulo
quietiores dicunt, sese fugere omnes quaestiones, nec de vllo modo praesen-
tiae sollicitos esse, sed simpliciter inhaerere se verbis. Hi siquidem, si cum
Deo, secus quam enthusiastae faciunt, litigare nolunt et quaerere, quomodo
cum istis rebus visibilibus tanta bona donare Deus possit homini, recte faci-
(20)unt. Sin autem etiam non quaerendum arbitrantur de vera praesentia in homi-
ne, id est quid ista sumptione efficiatur in homine et || [52:] interea haerent in
cogitatione de vnione pontificia, perniciose errant. Necesse est enim nos de
Christo et beneficiis eius ex verbo patefacto cognoscere et scire, quomodo in
hac vita conuertamur et inseramur ecclesiae per verbum et sacramenta, nec
(25)assuere commenta aliqua falsa et aliena a mente Christi. Verum cordatiores
et magis biliosi e vestigio signum atrocis praelij proponunt. „Propositio“,
inquiunt, „‚panis est verum substantiale essentiale corpus Christi‘ vera, recta
et pia est.“ Etsi hoc quaeritur, dicimus esse praedicationem inusitatam, non
quidem talem, quae significet vnionem hypostaticam, sed sacramentalem.
(30)„Synecdochen“, inquiunt, „possumus admittere, vt extet testimonium contra
transubstantiationem, sed tamen sciendum est primo et per se propositionem
hanc sine tropo intelligendam. Metonymia vero inepta est. Neque enim panis
est signum absentis corporis.“ Hunc suum intellectum muniunt deinde et ful-
ciunt multis argumentis, ex quibus non praecipua deligemus:
(35)I. Citatur regula communis: „Circumstantia scripturae illuminat dicta.“ „Ego
sum vitis“ propositio figurata est, quia subiicitur „vos palmites“.163 Hic dici-
tur: „quod pro vobis traditum est.“164 Tale igitur ducitur argumentum: Hoc
corpus praesens est, quod pro nobis traditum est in mortem. Pro nobis tradi-
tum est corpus verum et substantiale. Ergo praesens est corpus verum. II. In
(40)dictis scripturae, praesertim in articulis fidei, nunquam est accersenda allego-
-
ria vel interpretatio tropica, nisi vbi in alio loco expresse ponitur negatiua vt
propositionem hanc: „Si oculus tuus offendit te, eruas eum“165 metaphorice
intelligimus, quia expresse dicitur: „Non occides.“166 Sed in tota scriptura
nusquam extat negatiua huius propositionis: „Panis est verum corpus.“ Ergo
(5)propositio accipienda est sine tropo. III. Paulus in narratione historiae miro
consensu retinet phrases euangelistarum, exponens propositiones illas, ait,
panem esse corpus Christi communicatum seu distri- || [53:] butum, ait incredu-
los fieri reos corporis Christi, ait eos non discernere corpus domini. Ergo
significat praesens esse verum corpus.167 IIII. Citantur testimonia veteris ec-
(10)clesiae, et recens inuentum est pharmacum valde placidum et blandum,
vnum ex illis quae nominantur ἤπια: Ecclesia vetus iam tempore Antonino-
rum168 accusata fuit de ἀνθρωποφαγίᾳ occasione sumpta a coena. Spargeba-
tur enim conuenire homines ad nocturna conuiuia, in quibus proponatur
voranda caro humana et gustetur sanguis humanus in signum coniurationis,
(15)quale nimirum fuit conuiuium Catilinae. Huic tam atroci criminationi vbi
respondent veteres nequaquam negant se manducare corpus Christi aut bibe-
re eius sanguinem, sed tantum addunt hoc fieri in mysterio modo videlicet
imcomprehensibili non visibiliter.169 V. Expresse veteres panem et vinum
nominant corpus et sanguinem Christi, sicut infinita sunt testimonia.170 VI.
(20)Expresse etiam statuunt duplicem manducationem, sacramentalem et spiritu-
alem, duplicem etiam communicationem cum Christo, spiritualem et corpo-
ralem, et hanc dicunt contrahi in coena mystica. VII. Testantur historiae
veteres in administratione coenae ante verba institutionis et communionem
diaconos, catechumenos templo remouisse, ne interessent his arcanis mys-
(25)teriis. Quare constat eos censuisse proponi rem arcanam, quae non recte in
stitutos posset offendere. VIII. Confessio Augustana manifeste affirmat ves-
centibus in coena exhiberi corporaliter verum corpus et sanguinem.171
Haec sunt praecipua argumenta meo iudicio et ne callide agere videat, opta-
rim indicari ab ipsis, si qua habent meliora, quae ego non inuenio. Vbi vero
(30)deinde modum praesentiae constituunt, aliqui propter personalem vel hypo-
staticam vnionem duarum naturarum in Chri- || [54:] sto vel communicationem
idiomatum vt nominant physicam et realem docent, Christum secundum
vtramque naturam esse vbique et, qui contra sentiunt, eos dicunt facere dis-
-
tractiones Nestorij.172 Sunt alij paulo prudentiores, qui intelligunt rectum
esse etiam ab hoste discere. Ideo, cum videant τὸ πανταχοῦ admodum male
quadrare et audierint nunquam in ecclesia simile dogma receptum, emendant
sese et suos socios, aiunt corpus Christi vera et physica locatione esse sur-
(5)sum in coelo sicut dextre, etsi non sine suo periculo, ostendit noster Philip-
pus, sed rursus idem corpus sine locatione et vllo respectu locali vere esse ex
pacto in coena. Hic vero allegant omnipotentiam Dei praerogatiuam corporis
Christi, addunt etiam apud physicos locum non esse proprietatem substantia-
lem corporis, cum ipse Aristoteles determinauerit coelum, quod certe corpus
(10)est, in loco non esse173 et praeterea multa alia magis miraculosa accidisse
corpori Christi quam sit ista locationis ablatio. Nam et Christum penetrasse
lapidem monumenti, ianuas clausas, ambulasse in mari, sustulisse sese in
sublime.174 Porro penetrationem dimensionum, leuitatem in corpore terrestri
esse grauiora absurda quam illud prius. Firmiter igitur tenendum Deo ita or-
(15)dinanti possibile esse verum corpus ibi sine loco statuere.175 Vbi deinde de
natura symbolorum loquuntur, monent tria in conspectu habenda:
I. Symbola panis et vini, quae non vertuntur in substantiam corporis Christi,
sed retinent suam naturam. II. Corpus et sanguinem Christi verum cum sym-
bolis. III. Efficaciam corporis et sanguinis Christi vel fructum coenae, qui est
(20)donatio remissionis peccatorum et vitae aeternae. Ideo cuidam, quem maxi-
me sui libri sese teste delectant, valde placet haec, quam vult esse suam, cum
sit Bernardi distinctio. Triplex est manducatio: I. Symbolorum, videlicet pa-
nis et vini, quae etiam homini cum brutis communis est. II. Manducatio veri
corporis, quae communis est piis et incredulis. || [55:] III. Manducatio spiritua-
(25)lis corporis Christi, quae tantum est credentium.176 Sed recens sicut haec
aetas ferax est rerum nouarum vt olim Africa inuenti sunt artifices, qui et
hanc explicationem, etsi magistrorum nostrorum non probant, sed suae cau-
sae exuuias Philippi quoquomodo accommodant eo cum successu sicut est
apud Plutarchum de pueris, qui induunt grandes cothurnos.177 Axioma est
Philippi: „Christum adesse non propter panem, sed propter hominem.“178
(5)Ideo, vt seiungant se ab illis, qui pugnant de pane, affirmant nullam cogitari
debere alligationem ad symbola, sed tantum hoc vtraque manu tenendum,
corpus Christi vere et substantialiter infundi vel exhiberi homini. Praeter dic-
ta vero scripturae, quae promittunt de copulatione credentium cum corpore
Christi, allegant veteres, qui vbi de corporali vnione Christi et piorum
(10)loquuntur, respiciunt ad hanc coenam mysticam. Incredulos dicunt non per-
cipere vacua signa, sed manducare quidem eos verum corpus, sed illud non
vniri cum ipsis atque ita concludunt symbola non esse inania et vacua signa
absentis corporis, vt pars aduersa dictitat, sed signa exhibitiua veri et sub-
stantialis corporis modo inperuestigabili atque ita, cum nobis promissio facta
(15)sit de natura humana Christi, non debere nec posse eam restringi tantum ad
diuinam. Ista ferme summa est eorum, quae a parte aduersa dicuntur. Nos
enim neruos et praecipua capita negocij non vero bilem, venena et acerbis-
simas criminationes recitare aut redarguere volumus. Breuiter igitur nostram
subiiciemus sententiam.
(20)Celebre apophthegma est philosophorum doctrinam ex veris extructam fun-
damentis omnes contrarias obiectiones dissoluere. Ideo illi, qui veritatem
simplici studio quaerit nec vllis cupiditatibus motus ambitionis aut similibus
irretitus haeret, facilis est explicatio. Manifestum est ex illuuie pontificia
haesisse in nostris has sordium reliquias. Quare communis erit refutatio. Et
(25)primum miramur sane quali- || [56:] nam fato multi excellentes ingenio et doc-
trina detineantur in tanta opinionum caligine, vt non agnoscant, quam male
sibi hoc ipsorum dogma constet.
Obiurgatur pars aduersa, quod in propositione coenae recipiat tropum neque
ipsi interea videre volunt, si tropum reiiciunt plane et necessario stabiliri μετ-
(30)ουσίαν. Atqui ea ipsa fuit causa, cur scholastici sua comminiscerentur, quia
verba, panis est corpus, sonant de conuersione. Neque enim ita fuerunt
amentes, vt sibi aut aliis persuadere conarentur posse retineri intellectum
crassum, vt ita dicam, vocabulorum admissa aliqua specie figurarum. Iam
isti nostri peritiores grammatici, cum videri velint abhorrere a conuersione
(35)vel mutatione illa, quam necessario verba ea ratione intellecta confirmant,
tamen aut contemnunt tropum aut etsi tropum vt aliqui faciunt accersunt τὸ
ῥητὸν vt aiunt retinent. Praeterea donemus illis sane synecdochen, quam re-
ferunt ad panem et dicunt ideo esse commodam, quia etiam in vsu Paulus
adhuc nominat symbola panem et vinum, – etsi profecto pontificiis non deest
speciosa responsio – tamen pro conuersione illa veterum, quae simplicior et
facilior erat, necessario stabilitur quaedam οὐσιώδης σύζευξις vel συνουσία,
quam aliqui incepto nomine consubstantiationem nominant, neque hanc effu-
gere vlli possunt, etsi maxime varia comminiscantur. Est enim geminae sub-
(5)stantiae coniunctio per aliquem realem respectum. Perspicuum vero est om-
nes, etsi quidam regulam de vsu non improbant, tamen in vsu ponere duplicis
substantiae praesentiam, panis et corporis Christi, quod respectu essentiali
copulatum est pani. Et hoc necessario significat synecdoche, videlicet panem
esse continens, corpus Christi contentum. Quare valde ridiculi sunt illi, qui
(10)prolixe de praesentia veri corporis concionantur et interea profitentur nullam
se facere eius ad symbola alligationem. Nam omnes certe fatentur cum pane
sumenti non vero aliis praesens esse verum corpus. Item etiam incredulos
cum pane manducare || [57:] verum corpus, etsi hoc ipsis non vniatur. Mani-
festa igitur constituitur alligatio substantialis ad symbola. Quantum vero
(15)haec opinio differat a pontificia et vtrum necesse fuerit de tali re mouere
litem, iudicent prudentes. Ostendant quaeso discrimen suae sententiae et
papisticae et doceant, quid mali sit in sententia scholasticorum prae ista.
Nituntur pontificij simplici sono vocabulorum, quae putant significare con-
uersionem substantiae panis in corpus. Isti reiecta ea mutatione fingunt ge-
(20)minam substantiam panis et corporis realiter vnitam. Estne haec differentia
leuissima tanti momenti, vt sententiam veterem ita atrociter oppugnare ne-
cesse fuerit? Perierit sane substantia panis sicut verba videntur significare,
tamen, cum accidentia sint reliqua et ea sola sensibus manifesta sint, recte
panis adhuc respiciendo videlicet ad nostros sensus ita nominatur, neque ea
(25)opinio prorsus in vllam articulum fidei impingit neque plus ex illa mali quam
ex altera extrui potest. Et Lutherus ipse fassus est μετουσίαν statuere vel non
statuere esse ἀδιάφορον. Videte igitur, quam belle congruamus cum idolo-
mania pontificia. Imo aperte profiteor modum praesentiae scholasticorum,
praesertim posteriorum esse magis rationabilem et verbis ruditer intellectis
(30)viciniorem quam istorum, qui toties haerent in manifesta a contradictione et
ex priuato arbitrio ea proponunt, quae neque veritati neque sibiipsis constant.
Sed iam audire mihi videor censuras quorundam, qui seuere increpant nos,
quod modum praesentiae, qui tamen imperuestigabilis est, inquirere et mys-
teria Dei vt loquuntur scrutari audeamus. Verum cogitent vter coetus veram
(35)reprehensionem mereatur. Nos omissis omnibus disputationibus de symbolis,
quae scimus naturam suam prorsus non mutare, docemus, quid in ista actione
praestetur homini et propositionem Christi sacramentalem simpliciter sacra-
mentaliter, hoc est de efficacia ipsius in credentibus cum ista caeremonia
ministerij intelligimus. Isti econtra ista absona de vnione veri corpo- || [58:] ris
(40)cum pane extra et praeter verba euangelij proponunt, vt necesse sit ea refuta-
re. Quare sciant nos non mysteria Dei, sed somnia conficta ex imaginatione
humana et pugnantia cum articulis fidei scrutari et damnare atque ita sese
accusent. Posteaquam ostensum est, quae sit congruentia harum opinionum,
nunc causas recitabimus, quibus mouemur, vt ab illis dissentiamus. Valde
autem oramus omnes, qui pia cum modestia veritatem quaerunt, ne credant
nos curiositate aut quia ex philosophia nos decipi patiamur ab istis dissidere.
Est quidem haec oratio plausibilis apud populum, qui odit artes et cuius iudi-
(5)cia solent esse de literatis, quale fuit Midae de Apolline.179
Sed profecto eo magis delinquunt isti δημηγόροι, qui et optima studia propter
popularem auram traducunt et falsis criminibus innocentes deformant. Dulce
est plebi audire, eos rideri et premi, qui sunt in existimatione sapientiae, per-
inde vt veteri versu dictum est: „Mures suauiter vesci carnibus felium.“180
(10)Auide has et similes voces arripiunt, ipsos vesci nucleo, reliquis vero tan-
quam porcis putamina obiici. Certe et nos ciues ecclesiae Christi non vero
sectatores Epicuri sumus, etsi nunc hoc ipsum nomen Christianum nostris
pene detrahatur, tale enim est seculum. Cum igitur in aliis articulis fidei Deo
sese patefacienti in suo verbo reuerenter assentiamur et fateamur doctrinam
(15)ecclesiae esse sapientiam ignotam omnibus creaturis prolatam vero ex sinu
aeterni Patris per Filium, an hunc nostrum oratorem in vno solum capite ar-
gueremus mendacij et ipsius ordinationi nostras ratiocinationes opponere sta-
tueremus, quem alioqui audimus in omnibus? An non in ista ipsa, vt ita
dicam, noui foederis sanctione sonamus et credimus talia, quae longe non
(20)modo superant rationis iudicium, sed illi plane aduersantur? An ex naturale
luce statuere possum mihi ad hanc sacram coenam accedenti et fide intuenti
mediatorem hac sumptione donari et obsignari vitae aeternae haereditatem,
ita vt ego peccatis horribili- || [59:] bus pollutus, ex faucibus diaboli et aeterna
morte creptus, transferat in regnum Filij Dei, cuius corpori tanquam propri-
(25)um membrum suo capiti inseror, cui efficior conformis, immutatus mutatio-
ne vera et reali in anima et ita, vt etiam corpus redactum in cineres, resusci-
tandum sit ad vitam perpetuam et beatam? Suntne haec philosophica? Suntne
haec putamina? Quae cum firmo pectore amplectar et Filio Dei laudem iusti-
ciae, misericordiae et omnipotentiae tribuam, qui et immutabilem diuinae
(30)iusticiae legem firmiorem, quam est ordo physicus vniuersae naturae flectit
et mutat, an non crederem eundem alia quaecunque vult facere posse, si hoc
esset patefactum? Desinant igitur concionatores nos accusare quasi de absur-
do physico pugnemus. Pugnamus, vt verum maneat, quod Christus definijt,
vt phrasis sacramentalis iuxta mentem autoris intelligatur, vt non assuantur
(35)interpretationes pugnantes cum articulis fidei et cum tota antiquitate. Quia
vero supra mediocri perspicuitate fundamenta causae integre proposuimus,
nunc ex iis capitibus rationes deducemus.
I. Instituit Christus sacramentum, id est externum ritum testificantem de pro-
missione euangelij.181 Nulla igitur alia praesentia constitui potest nec debet
quam illa, quae est praesentia sacramentalis vel praesentia ministerij, qua
Christus efficax est in cordibus piorum. Iam illa vnio veri corporis cum sym-
(5)bolis toto genere diuersa est a ratione formali sacramenti. Cum enim vt opti-
me docuerunt veteres sacramenta ex duplici constent parte, terrena et
coelesti,182 siue vt recentiores loquuntur ex signo et re signata,183 certe cor-
pus Christi verum nec res terrena nec signum est, non enim incurrit in sen-
sus. Si dicant esse rem coelestem vel signatam, quaero: vnitur ne vera et reali
(10)illa praesentia homini, an vero cessante actione desinit substantialis praesen-
tia? Plurimi et saniores merito abhorrent ab illa substantiali transfusione et
commixtione naturae humanae Christi. Hi vero, qui vna eum || [60:] enthusias-
ta Silesio docere audent, etiam secundum humanam naturam vere et substan-
tialiter Christum adesse in cordibus piorum,184 hi monendi sunt, vt discant τὰ
(15)εὔφημα loqui. Nam profecto de talibus verum est:
„Incidit in Scyllam, qui vult vitare Charybdim.“185 Promissiones de vnione
nostri cum corpore Christi nequaquam stabiliunt illam enthusiasticam et
Suenckfeldianam deificationem alienam a voce diuina sicut supra satis os-
tensum est.186 Inserimur viuifico corpori Christi ipso λόγῳ effundente in nos
(20)de suo spiritu, vt hoc vinculo ipsi colligati ex eius corpore hauriamus laetici-
am et vitam, vt talia in nobis fiant, qualia λόγος in propria sua massa efficit,
perinde sicut in homine ex fonte vitae per intermedios canales vitales halitus
ad omnia membra propagantur, quorum beneficio communi vita cum corpore
fruuntur, etsi longe a corde vel capite absunt. Hac deinde corporali vnione,
(25)quae nobis est cum mediatore, vere transferimur ad vnionem spiritualem
cum tota diuinitate. Talis enim est Deus, qualis est imago fulgens in Filio
nato ex virgine, et ad eandem nos oportet transformari, vt Deo efficiamur
conformes in hac quidem vita per inchoationem, per consummationem vero
in altera, vbi Deus erit omnia in omnibus. De hac duplici vnione loquuntur
dicta scripturae: „Ego sum vitis, vos palmites“,187 „Nemo carnem suam odio
habet, sed eam nutrit et seruat“,188 sic et dominus ecclesiam: „Caro mea vere
est cibus“,189 „Effundam de Spiritu meo super omnem carnem.“190 Item:
„Veniemus ad eum et mansionem apud eum faciemus.“191 Interea tamen
(5)expresse docet vox diuina nullam confirmari substantiarum Dei et hominis
commixtionem vel coniunctionem physicam sicut nec ipsa beneficia physica
sunt vel physicae actiones. In Christo habitat diuinitas σωματικῶς, in aliis
omnibus effectiue. Et de natura humana Christi dicitur: „Relinquo mundum
et vado ad Patrem“,192 item: „Christus sursum est“193 et firmissime teneatur
(10)haec propositio: Eadem ratione Christus habitat in || [61:] Abraham et in Pau-
lo. Reiecta ista communicatione physica naturae humanae infero verum vel
essentiale corpus esse rem coelestem, eam rem signatam, quae vna cum sym-
bolis homini exhibetur. Sed res coelestis, res signata est illa κοινωνία, illa
societas, quae contrahitur inter pios et corpus Christi tanquam inter caput et
(15)membra. Iam si illa substantialis praesentia veri corporis desinit, manifestum
est, quod pars aduersa constituit praesentiam inutilem homini et ita alienam a
natura sacramenti atque quod ipsis Christus vere adest tantum propter panem
non vero propter hominem.194
Ostendant, aio, quis sit vsus illius veri corporis, quod adest cum pane. Si
(20)concionabuntur de efficacia, sciant illa a nostris tradi explicatius et dulcius
atque ita nos fateri omnia, sed quaerimus, quid noui aut quid singulare affe-
rat illa praesentia. Hic quidem plurimi obmutescunt, nonnulli vero dicunt
Deo ordinanti obtemperandum esse nec semper quaerendam causam. Hi sci-
ant valde incircumspecte hoc dici. Nam cum ministerium et omnes partes
(25)ministerij propter hominem institutae sint, certe vult Deus vsum illius ordi-
nationis homini esse notum. Sapientia euangelij arcana est, nec in hac vita
exhauriri potest, sed ministerij vsus, quod tantum propter infirmitatem huius
vitae institutum et desiturum est in nouo regno coelesti, notissimus debet
esse piis. Sed alij rursus excipiunt hanc praesentiam vtilem esse ad excitan-
(30)dam fidem et acuendam reuerentiam in sumentibus. Respondeo: Deus, vt
mederetur humanae infirmitati, instituit externa signa, quae essent testimonia
suae voluntatis erga nos, vt igitur in actione baptismi admoniti illo externo
spectaculo cogitare debemus sicut in baptismo Christi ita in nostro etiam
vere esse apertos coelos et nos in gremium ecclesiae recipi, ita in sacra coena
(35)visibilia signa debent nobis esse pignoris et testimonij loco de societate, quae
nobis est cum corpore Christi, ex qua pabulum vitae aeterne haurimus. Signa
igitur visibilia sunt instituta, vt excitent et confirment fidem de re inuisi-
|| [62:] bili et coelesti. Quae vero de reuerentia declamitant, sciant explosa esse
seuerissimo mandato Dei, qui vetat aliquem cultum instituere propria autori-
(5)tate. Hoc si nobis non obstaret, mallemus retinere missam pontificiam, quae
multo augustior pompa et etiam ad excitandam reuerentiam magis idonea
est, sed mentem oportet regi verbo Dei et fidem niti beneficio mediatoris, qui
vult coli in spiritu et veritate.195
His ita constitutis, cum vsus manducati corporis nullus sit, quaelibet autem
(10)res habeat suam denominationem a fine, manifestum est Christum hac ratio-
ne non esse praesentem propter hominem, quia tamen pani accidit ille sub-
stantialis respectus, videlicet quod cum pane adest verum corpus, reuera
mutatio quaedam pani accidit et ita propter panem, non propter hominem
Christus praesens est. Quare non pontificios, sed istam cateruam haec aurea
(15)regula, quam Lutherus etiam probauit, respicit. Pontificiis substantia panis
euanuit et Christus adest, vt ibi fiat oblatio. Quod vero communiter excipiunt
omnes huic sacramento inesse praerogatiuam, hoc ostendant, quia, si haec
assuitur praerogatiua, iam non est sacramentum, sed singulare numen, quod
nunquam euincent. Adest Filius Dei sacramentis, vt in ministerio et quod ad
(20)effectum attinet, in baptismo et coena similiter adest, sed modus ex diuersita-
te symbolorum vtcumque discerni potest sicut supra dictum est. Neglecta
vero praesentia sacramentali et praesentia efficaciae velle statuere praesenti-
am essentialem vel vnionem essentiae humanae cum pane est euertere sacra-
mentum et constituere rem toto genere a natura sacramentorum differentem.
(25)Cogitent illi, qui sunt attenti, sacramenta esse visibilia signa beneficiorum,
quae offeruntur in promissione euangelij. Non igitur in hoc sacramento alia
praesentia vel alia manducatio corporis Christi instituitur quam ea, quae do-
cetur in euangelio, quod nusquam sancit manducationem realis corporis.
Haec igitur prima nostra esto ratio sumpta a mente Christi insti- || [63:] tuentis
(30)hunc ritum et a ratione formali sacramenti, quae certe in omnibus, qui non
sunt fascinati incommodis opinionibus, potentissima est.
II. Plane euertit haec interpretatio doctrinam de veritate naturae humanae in
Christo, quam vetus ecclesia longo et accerimo bello contra Eutychen expli-
cauit et confirmauit. Sicut enim teste ipso Luthero damnatus est Eutyches,
(35)non quod Christum adhuc negaret esse hominem, sed quod ipsi necessarias
proprietates corporis adimeret et ita, vt ipsius Lutheri verba retineam, rudis
esset, vt non posset ducere hoc argumentum: Tollens proprietates tollit natu-
ram.196 Ita profecto similis est nostrorum aduersatiorum vel inscitia vel teme-
ritas. „Panis est verum corpus vel essentiale corpus Christi“, aiunt. Oramus
(40)igitur illos, vt vnicam proprietatem corporis ostendant. Dicunt habet carnem
et ossa. Excipio cognouisse te oportuit carnem et ossa non esse proprietates,
sed partes integrales substantiae hominis. Harum igitur partium, quaeso te,
vel vnicam indicato proprietatem. Neque rursus in vsitatum te proripias di-
uerticulum philosophicum hoc esse. Aio hoc esse Christi, qui probat suam
(5)massam esse corpoream, eo quod sit visibilis et tangibilis. Si igitur docere
possunt testimonio diuinae vocis, vspiam in scriptis propheticis et apostolicis
substantiam, quae spoliata sit et careat omnibus proprietatibus corporis, cor-
pus appellari, iam victi sumus. Plaerique valde delectantur illo commento de
illocalitate, vt nominant, et ludificantur nos, quod nesciamus locum esse quid
(10)accidentale. Sed quae ista est audacia fingendi subinde noua portenta sine
autoritate verbi diuini? Vbi locorum scriptum est corpus Christi fuisse aut
esse sine loco vel esse illocabile? Contrarium docuit vox diuina et antiquitas
perspicue. Licuit, ne igitur illis inuehere vel cudere nouum dogma ignotum
antiquitati? Deinde monemus eos, vt paulo accuratius ediscant physicam aut,
(15)si non didicerunt, saltem ea non contemnant, quae assequi || [64:] non potue-
runt. Βλακικὸν enim et Aristophanicum197 hoc est. Age igitur, etsi fortassis
ridemur, tamen et nos patientiam Socratis imitati, paulum cum ipsis philoso-
phabimur, fortassis enim hinc aliqui cordatiores vanitatem horum somnio-
rum agnoscent.
(20)Quandocunque nominatur locatio vel esse in loco, sciendum est non tantum
nos loqui de spacio, quod corpus recipit et complectitur. Nam hoc est, quid
extrinsecum et alienum a natura corporis sicut etiam in vacuo, vbi nullus
locus est, tamen corpus reuera corpus esset, etsi nullum esset spacium ambi-
ens vt quidem aliqui ex antiquis perperam senserunt. Sed locatio primo et
(25)proprie respicit ipsam formam substantialem corporis, videlicet dimensiones
vel potius quid est quid, idem cum istis. Nomina enim dimensionum, lon-
gum, latum et profundum, nihil aliud significant nisi extensionem et intrinse-
cam locationem partium corporis. Quare ista propositio: „Omne corpus est
locabile vel necesse est esse in loco“198 est necessaria non necessitate physi-
(30)ca, sed necessitate definitionis. Sciunt autem mediocriter instituti hunc gra-
dum necessitatis, qui nominatur definitionis et demonstrationis, esse immuta-
bilem et plane vicinum primo, in quem collocantur propositiones de Deo,
quod Deus in natura ita sanxit, ne fiat implicatio contradicitionum, sed certo
posset discerni veritas a mendacio. Si trigonus non habet tres angulos, non
(35)est trigonus. Ita si aliqua substantia non habet illas extensiones et distantias
partium in longum, latum et profundum, non est corpus neque debet appel-
lari corpus. Interea excipiunt aliqui inepte, locationem referri ad necessita-
tem definitionis, quia hoc modo definitionem hominis talem futuram: Homo
est animal existens in loco. Hos igitur placide in logica, si modo ipsis non
(40)cietur nausea, erudiemus. Scire oportebat literatos in definitione aliam esse
differentiam genericam, aliam specificam. Differentia generica sub nomine
generis comprehenditur. Vbi dico || [65:] „homo est animal“, intelligo homi-
nem esse substantiam corpoream, quae habet dimensiones. Satis est igitur
exprimere differentiam specificam illius speciei, quae tunc definitur. In hanc
(5)necessitatem ordinis immotam, cum quidam ex scholasticis respicerent, pro-
nunciarunt, ne quidem per potentiam diuinam effici posse, vt corpus non
habeat extensiones vel locationes dimensionum, quod cum quidam recens
imitati essent iudicati sunt a nostra noua Sorbona peccasse peccato blasphe-
miae.199 Sed animaduertere poterant nihil aliud dici hac propositione, nisi
(10)hoc: Deus nunquam facit contradictoria, quia est verax, perinde sicut impos-
sibile est dari contrarium huius propositionis: Deus est iustus. Ita necessitas
definitionum etiam immutabilis est. Interea, vbi ipse vult, destruit rerum sub-
stantias, cum quibus definitiones et omnes proprietates euanescunt. Verum
omitti potest et haec locutio propter peruersitatem expositionis. Credo pru-
(15)dentibus propemodum me satisfacere, sed plaerique alij cantilenam eandem
canunt, Aristotelicum hoc esse neque scriptum in codice biblico. Rursus res-
pondeo: Natura et ordo naturalis sunt opera Dei, ita condita in prima creatio-
ne. De illis igitur, quae natura ita ordinata sunt, non concionatur euangelium,
sed loquitur de alia sapientia, quae est supra et extra ordinem naturae. Doce-
(20)ant igitur illi ex sermone diuino contra immotum ordinem creationis corpus
nominari substantiam, quae caret dimensionibus et corpus aliquod aut sine
loco aut vbique esse posse. Et rursus contra haec somnia citamus argumen-
tum, quod Christus ex hoc ordine naturae de veritate suae naturae humanae
ducit. De coelo plana est responsio. Aristoteles docuit vnicum esse mun-
(25)dum.200 Ex hac igitur hypothesi ratiocinatur extimam superficiem coeli non
circundari alio corpore. Interea non negat locationem intrinsecam et extensi-
onem dimensionum ipsius coeli. Imo Peripatetici posteriores addunt recte
vniuersum coelum etiam, quo ad respectum extrinsecum, in loco constitui.201
Sed cum haec aetas ea, quae non intelligit, soleat no- || [66:] minare argutias,
(30)ideo mittemus ista et veniemus ad miracula theologica:
Corpus Christi, inquiunt, ambulauit super aquas, ingressum est per ianuas
clausas, per lapidem monumenti, sublatum est sursum in aerem. Si igitur in
penetratione dimensionum corpori Christi sunt ademptae dimensiones et alio
tempore grauitas, cur non per omnipotentiam Dei posset adimi locatio? Res-
(35)pondeo: Ferme assentior illis, qui aiunt ineptos physicos in rerum naturalium
consideratione ad causas occultas, vbi nihil opus est, similes vero theologos
ad omnipotentiam Dei confugere. Non quaeritur, quid Deus possit, sed quid
velit. Et addimus: Non potest, quia non vult. Alium enim instituit ordinem.
De miraculis breuiter respondeo: Non affirmat vox diuina Christum ingres-
sum per ianuas aut exiisse per lapidem, nec omnes ex veteribus hoc ita expo-
(5)nunt. Dicitur enim stetisse in coetu discipulorum ianuis clausis et mulieres
inuenisse lapidem reuolutum. Sed, sicut sumus beneuoli, largiamur hoc illis,
quid inde extruitur? An corpora tunc amisisse suas dimensiones? Nequa-
quam. Sed mutatam qualitatem texturae in corporibus, id est ex denso factum
esse rarum vt posset cedere, sicut aer circumfusus cedit nostris corporibus et
(10)tamen corpus est. Ita aut aqua desiit tunc esse mollis aut corpus Christi pon-
derosum, vt posset retineri in sphaera aeris supra aquam. Fortassis etiam cor-
pora beatorum, quae vox diuina comparat coelestibus, mutata illa materia
terrestri, ferentur sursum et tamen corpora erunt. De igne Babylonico hoc
tantum addo: Ignis ille reuera calidus erat in sua substantia, nam alioqui ignis
(15)non fuisset.202 Sed hic respectus extrinsecus ei adimebatur, videlicet, ne pos-
set vrere corpora Hebreorum. Quare haec exempla plane nihil eos subleuant.
Conclusio igitur nostra haec est, quia Deus in sua voce vtitur nostris vocabu-
lis et vult sese intelligi. Vox diuina autem et antiquitas consentientes restan-
tur Christum retinuisse corpus verum cum necessariis proprietatibus
(20)corporis.
|| [67:] Ideo execramur confusiones Eutychianas eorum, qui vel semper vel in
hac duntaxat actione attribuunt Christo corpus spoliatum omnibus proprieta-
tibus corporis, quod nullas habeat dimensiones, quod sit vbique et cui propri-
etates soli diuinae naturae propriae realiter impressae sint. Declaratio nostra
(25)haec fuit: Corpus definitur esse substantia, quae habet dimensiones longi, lati
et profundi. Perinde igitur sicut sermo diuinus aquam nunquam nominat ig-
nem, ita nunquam nominat substantiam spiritualem corpus, quia Deus verax
est. Testimonia huius propositionis de veritate perpetua naturae humanae
supra recitata sunt et, si fortasse crambe recocta eos explere posset, repeto
(30)hoc quod est illustrissimum. Sicut Christus argumentatur: Haec massa habet
proprietates corporis, ergo est corporea,203 ita ego induco: Ista substantia, de
qua loqueris, nullas habet proprietates corporis. Ergo non est corpus. Memi-
nerimus etiam dictum esse ab Augustino, cum qui spacia corporum tollit,
corpus sustulisse, neque tamen Augustinum blasphemum esse.204 Sed in epi-
(35)logo huius disputationis hortamur rursus saniores colligant sese et agnoscant
quam turpiter sibiipsis contradicant. Corpus Christi, inquiunt, sacramentali-
ter, id est vere et substantialiter vnitum est pani, vere et substantialiter prae-
sens est sumenti in vsu. Extra vsum institutum, extra illam actionem eo
modo praesens non est. Iam quaeso te, annon est haec circumscriptio vel
(40)inclusio localis vel temporalis? Sumenti cum pane praesens est, non sumenti
praesens non est, annon hoc est determinare locum et tempus praesentiae?
Aperiat Deus illis oculos. Iudicant igitur nunc prudentes, an recte traducamur
ad plebem, nos de absurdo rationis pugnare. Praeliamur de gloria et veritate
naturae humanae in Filio Dei, vt sine dubitatione statuere possimus, carnem
(5)nostram colloquatam esse ad dextram Dei eamque regnare in arcana luce Dei
sine vlla conuersione aut mutatione vnius naturae in alteram, cui carni in hac
vita fide per Spiritum || [68:] sanctum glutinamur realiter et substantialiter tan-
quam membra capiti, quem deinde ἀρχηγὸν nostrae salutis in resuscitatione
mortuorum oculis etiam corporalibus contuebimur, quem etiam coram audie-
(10)mus in coetu beatorum hominum et angelorum de sapientia et voluntate ae-
terni Patris et de suis beneficiis disserere. Imo in quo conspiciemus tanquam
in perfecta imagine lucere integram ideam sapientiae et bonitatis diuinae
atque causas et consilia omnium mirabilium operum intelligemus viuentes
vita beata, aeterna et gloriosa. Ad hunc nostrum mediatorem, cum sciamus
(15)nos esse carnem ex carne ipsius et os de ossibus eius, laeti accedimus, fide
petentes et expectantes vitam et gloriam, quae in ipsius corpore fulget.
Neque hanc dulcissimam consolationem nobis eripi patimur somniis enthusi-
astarum aut aliorum, qui Christo corpus toto genere a nostro diuersum cir-
cundant.
(20)III. Moueat praeterea omnes pios consideratio horrendae profanationis,
quae hinc extruitur et stabilitur, vt ab istis alienis et periculosis interpreta-
tionibus abhorreant. Opinio sacrificij et oblationis in coena pro viuis et
mortuis primum in causa fuit, vt ipsa caeremonia in numen verteretur posi-
ta vero praesentia illa reali vel veri corporis, non difficile est abusus istos
(25)omnes excusare et defendere. Et profecto, qui inter pontificios sunt callidi-
ores, intelligunt valde speciosos hinc depromi pro sua causa colores, sicut
ostendunt historiae superiorum annorum, quando lites motae sunt de sacri-
ficio missae. Recte a nostris reiicitur oblatio et applicatio per opus sacerdo-
tis in missa pontificia, propterea, quod nullus cultus instituendus est sine
(30)mandato euangelij et quod ista prophanatio coenae pugnet cum natura et
institutione sacramenti. Sed quid si prudentes inter aduersarios vt certe
faciunt excipiant hoc pacto: An non vestra sententia de praesentia veri cor-
poris ista omnia stabilit? Deducatur hoc. Primum, mandatum generale est
sine vlla dubitatione, vt persona Christi adoretur. Iam si in illa actione prae-
(35)sens est et substantialiter || [69:] adest Filius Dei secundum vtramque natu-
ram, diuinam et humanam, non dubium est illi tribuendum esse honorem
inuocationis.
Hic pars nobis aduersa diducitur in duas sectas. Quidam enim aperte fatentur
aut necessariam esse adorationem in sumentibus et spectantibus aut saltem
(40)liberam. Ideo proponunt tales formas: „Iesu Christe, qui cum pane et vino
substantialiter praesens es et sumenti tuum corpus et sanguinem exhibes,
inuoco te.“ Atque hi certe ingenue agunt. Vident enim se non posse euadere.
Sed sunt alij paulo cautiores, illi tergiuersantur et in miras sese transformant
species vt Proteus.205 Verum et istos vinciamus. Proponunt ista duo: I. Man-
datam esse sumptionem, non adorationem. II. Christum non esse locali inclu-
sione vel durabili praesentia alligatum ad symbola. Ergo non posse ad illum
locum dirigi inuocationem. Primum respondeo: Sicut Thomae non erat opus
(5)peculiari mandato, quod cogeret eum inuocare Christum, sed satis erat ipsi
notum esse vniuersale,206 ita institutio, vt mandatum particulare non tollit,
sed potius comprehendit vniuersale de adoratione Christi, sed praeterea ex-
presse praecipitur commemoratio, quae praecipue complectitur inuocatio-
nem. Non dubium est igitur piam esse adorationem. Altera etiam obiectio
(10)reuera nulla est, quascunque te vertas in species, etsi panis non est locus cor-
poris Christi, quod nec ipse Aquinas docuit,207 tamen est vnio sacramentalis,
sicut ipsi intelligunt, corporis cum pane vel substantialis respectus inter pa-
nem et verum corpus. Hoc manifestum est ex manducatione indignorum, qui
cum pane ore carnali manducant verum corpus, etsi illis non communicatur
(15)efficacia. Ergo cum in ista actione vel administratione singulari et substantia-
li praesentia sit tota persona Christi, dico eo non quidem ad panem, sed ad
Christum cum pane praesentem necessario dirigendam esse inuocationem,
sicut cum penderet in cruce vel cum staret medius inter discipulos et Tho-
mam. Nec ista prodigiosa || [70:] illocalitas te potest liberare. Regula enim ve-
(20)rissima est, quod miracula in corpore Christi edita honorem Christo debitum
non detrahunt, sicut igitur ambulans super aquas inuocandus erat, ita prae-
sens in ista actione non extra vera inuocatione ab omnibus, qui adsunt, com-
pellandus est. Imo repeto hoc, quod paulo superius indicatum est. Illi ipsi
huius nouae illocalitatis architecti inscienter vel inuiti etiam inclusionem
(25)localem ponunt, quia cum pane sumenti adest aliter quam aliis, qui non su-
munt. Addo hoc: Illi, qui pugnant de reali, vera vel substantiali naturae hu-
manae transfusione, si oculis suis discernere possent sanctos ab hypocritis,
personae Christi secundum vtramque naturam substantialiter haerenti in piis
deberent adorationem. Si igitur mandata et necessaria est adoratio, oblatio
(30)etiam, quae nihil aliud est quam petitio intercessionis, bona et sancta est. Cur
non diceret igitur ecclesia conuersa ad panem: „Fili Dei, qui cum his sym-
bolis vere et substantialiter ades, miserere mei et intercede pro me“? Item,
cur in ista actione sacerdos non ita alloqueretur Deum? „Aeterne Pater, sisto
tibi aeternum Filium tuum et oro te, exaudias me et omnium astantium pre-
(35)ces per et propter eum“ sicut olim vsitatum fuit supplices regibus ostendere
ipsis filios.
Concessa oblatione et adoratione profecto pium et sanctum opus est cumu-
lare missas, vt in astantibus acuatur reuerentia et ardentior fiat inuocatio con-
-
spectu praesentis Christi neque, quid mali sit, in priuata missa facile isti
ostendere poterunt. Nam sacerdos communicat, populus dicit precationes, et
non putatur referre siue multi siue pauci sint, qui sumant. Ex tali igitur fomi-
te pingi et propagari potest illa horribilis idolomania, qua tot saeculis Filius
(5)Dei affectus est contumelia inenarrabili, de qua ita ardenter querebatur saepe
illa dulcis et beata anima Philippus, cum genas suas vbertim piis lachrymis
rigaret et dicere soleret, nunquam satisfieri posse suo dolori, quem multis
annis secum circumferret propter hoc || [71:] graue vulnus de profanatione sa-
crae coenae, non solum apud hostes veritatis, sed etiam in illo coetu, qui ha-
(10)bet nomen ecclesiae.208 Obtestamur enim omnes, qui amant gloriam Christi,
circumspiciant, quid fiat etiam in ecclesiis emendatis. Monetur populus et
recte, vt frequens sit vsus coenae, sed profecto interea plurimi plane profani
accedunt tantum ex consuetudine prorsus cogitantes, quid agatur. Alij etiam
mouentur metu poenarum aut infamiae, vt imitentur exempla aliorum, etsi
(15)sunt sine poenitentia. Plurimi etiam, qui pie et recte sentire videntur, in sua
conscientia signis alligationem aliquam quasi physicam iustificationis et opi-
nionem meriti assuunt, et quamuis laudamus eam consuetudinem, quod
etiam priuatim ad aegrotos defertur sacra coena. Nam non solum publicae
congregationis neruus est, sed primo et principaliter κοινωνία Christi et su-
(20)mentis et extant in hoc casu exempla vetustatis. Tamen non probanda est
haec opinio nata ex merito, quasi ille, qui forte expirauit non percepta coena,
membrum Christi non fuerit, cum recte dictum sit a veteribus: „Crede et
manducasti.“209 Item: Non priuatio, sed contemptus sacramentorum damnat.
Hae certe sunt profanationes sacri huius mysterij, sed alia sunt grauiora. Exa-
(25)minet quilibet suam conscientiam, annon vel haeserit vel haereat in tali cogi-
tatione, quando recitantur verba institutionis vel consecrationis vt nominant
illa verborum pronunciatione quasi tremenda fieri mutationem panis et iam
verum corpus Christi essentialiter praesens esse, perinde sicut voce Mosis
baculus vertebatur in serpentem. Assuefacti sumus ad illam sententiam a te-
(30)neris, ideo ea etiam a doctis non facile exuitur. Populus vero, qui stupidior
est, nullo modo intelligit symbola ea omnem suam seruare naturam, nec sa-
cerdotem facere mutationem panis, interea vero in corde sumentis efficacem
esse Filium Dei. Sed auribus et oculis haeret in panis intuitu, illum veneratur
animo, gestu et adoratione. Scio hanc oratio- || [72:] nem multis esse ingratam,
(35)quia natura nobis suaues sunt veteres ritus, sed cum extet seuerissimum man-
datum primi praecepti, vt fugiamus idola, illudque anteponendum sit omni-
bus rebus humanis, cur non opera datur, vt omnis occasio idololatriae praeci-
datur?
Sanctissimus vir Philippus non multo ante mortem, cum gemens haec eccle-
siae vulnera deploraret, dixit singulari et arcano Spiritus sancti consilio in
concione Paulina proxime ante disputationem de coena positam esse hanc
grauissimam prohibitionem „Fugite idololatriam“, vt significaretur tetricas et
(5)idololatricas secuturas esse confusiones huius sacramenti et pij moniti hac
seuera voce quaererent de vero vsu. Sit in spectatoribus pia reuerentia, quae
proficiscatur ex vera doctrina de vsu coenae, sed adoratio ad panem et gestus
significantes eam reiiciantur.210 Vetus ecclesia post publicas preces assidens
ad mensam vescebatur his symbolis, tunc nemo se prouoluebat ad panem aut
(10)poculum, tunc nemo attollebat aut ostendebat panem populo tanquam corpus
Christi, et quamuis isti ritus sint sua natura medij, tamen cum hactenus occa-
sionem idololatricae praebuerint, erant taxandi et abolendi. Rogamus omnes,
qui iudicare possunt, crederent ne, si Paulus apostolus aut alius ex suis nunc
viuens immisceret se coetui, vbi administratur coena, an hunc ritum agnosce-
(15)rent? Ego nullo pacto adducor, vt credam. Ita nimirum degeneramus. In haec
mala, cum intuerentur, quidam docti viri semper hoc certamen, quod hisce
annis motum est, nominarunt controuersiam περὶ ἀρτολατρείας. Non enim
existimandum est hanc accusationem ad solos pertinere pontificios. Nequa-
quam ita rude est agmen pontificium, vt prae se ferat creaturam sese inuoca-
(20)re, sed Christum velatum illis panis accidentibus adorare sese aiunt. Ita pars
aduersa velit, nolit, fateatur necesse est Christum suo corpore realiter cum
pane in actione vnitum vera adoratione esse compellandum. Sed cogitent
piae mentes, quam tetra haec sit impietas Christum cor- || [73:] porali praesentia
ad creaturam alligare et ita cultum adorationis sine mandato euangelij institu-
(25)ere. Veri adoratores adorabunt Patrem in Spiritu et veritate.211 Accedamus
igitur ad dominum nostrum Iesum Christum fide, non quaeramus eum in
corporalibus elementis panis et vini. Ab eo regnante ad dextram aeterni Pa-
tris et dante dona hominibus petamus bona aeterna et corporalia et nomina-
tim in hoc vsu, hoc est vt in hac sumptione velit in nobis esse efficax, nos
(30)gestare et seruare tanquam membrum sui capitis et carnem suae massae
humanae cognatam et insertam.
Posteaquam recitauimus, quare non recipiamus expositionem natam ex reli-
quiis transubstantiationis, nunc etiam argumentis ipsorum, vt omnes scrupuli
eximantur, breuiter respondebimus. Primum et illud quidem, vt iactatur, vel
(35)insolubile vel ἀσύστατον: Hoc corpus datur, quod pro nobis est traditum. Pro
nobis est traditum corpus verum. Ergo datur nobis corpus verum. Sciendum
est esse argumentum Scoti neque enim vllus defraudandus est suo honore.212
Respondeo: Concedo totum argumentum. Datur vobis verum corpus eo
mode, quem Christus instituit. Modus vero sacramentalis est, talis igitur
praesentia, talis phrasis et locutio. Particula „quod pro vobis traditur“213 ad-
ditur, vt sit commonefactio de applicatione et de beneficio illius corporis,
(5)cuius haec sumptio debet esse σφραγίς. Corpus enim Christi nostrum fit me-
rito et efficacia, et si caecitas est curabilis, monstro illis sanationem. Altera
particula manifeste declarat priorem. Neque enim communicatur nobis cor-
poraliter ille sanguis, qui effusus est, sed fit obsignatio, propter nos factam
esse eam effusionem. Quare vtrobique non numen, sed sacramentum institui-
(10)tur et locutiones sacramentales sunt, non vero essentiales aut inusitatae.
II. Achillem sequitur Helena διὰ γυναικῶν.214 In dictis scripturae semper est
retinendum τὸ ῥητὸν, nisi vbi alio in loco expresse ponitur negatiua. Non
extat negatiua || [74:] huius propositionis „Panis est verum corpus.“ Ergo vera
est propositio. Respondeo. Nego minorem. Quia tres articuli fidei eam ne-
(15)gant et omnia dicta illorum articulorum: 1. Christus retinet verum corpus.
Ergo corpus spoliatum omnibus proprietatibus corporis non est corpus Chris-
ti. 2. Corpus Christi physica locatione est in coelo et non reddetur nobis ante
vltimum diem iudicij. Ergo panis est non essentiale corpus. 3. Ritus ille est
sacramentum. Ergo praesentia sacramentalis. Et ita panis non est substantiale
(20)corpus, sed sacramentale. Neque delectentur admodum illo improbo effugio,
quod propter verba institutionis excipienda sit haec praesentia ex articulis
fidei. Nam periculoso exemplo ita relinquitur sermonem diuinum sibiipsi
contradicere et ambiguum esse. Eadem opera dicant iustum esse occidere in
hoc casu, cum oculus tuus offendit te, quia perspicue monstratur exceptio
(25)quinti praecepti.215 Sed non decet doctores ecclesiae iam petulans sophistica
neque vnquam ostendi poterit in sermone diuino esse contradicitionem et
verba Christi aliter accipienda quam sacramentaliter.
III. Nisi perfricuissent frontem, rogaremus eos, ne in aciem producant Pau-
lum. Nam is fortiter iugulauit τὴν ἀρτολατρείαν. Norunt omnes pij et docti,
(30)quid significet κοινωνία et quod non fiat κοινωνία inter panem et Christum,
sed inter Christum et hominem, cuius societatis haec sumptio est σφραγίς. 216
Non igitur panis est res, cui vnitum vel communicatum est corpus Christi,
quia Christus adest propter hominem, non propter panem. Reatus in impiis,
quicquid somnient, non potest esse aliunde nisi ex contemptu. Nulla enim
(35)corporalis contumelia Christo iam exaltato fieri potest. Qui amant sincerita-
tem etiam hoc meminerint: Sacramenta sunt talia in vsu.217 Iam vsus primus
sacramentorum est fidei confirmatio. Qui igitur sunt sine fide, his vere haec
sumptio inanis caeremonia est, sed propter contemptum ordinationis Christi
|| [75:] grauissimas sibiipsis attrahunt poenas.
IIII. Color de ἀνθρωποφαγία sicut recens ita etiam parum firmus est, εἰκότα
non demonstrant in nostra logica. Veteres professi sunt se sumere verum cor-
(5)pus et sanguinem Christi in intellectu Paulino: Panem esse verum vel essen-
tiale corpus Christi nunquam ab iis dictum est. Neque debebant neque pote-
rant imperatori respondere hoc conuiuium tantum esse signum vel repraesen-
tationem Christi absentis aut notam professionis. Sed necesse fuit de verbo
fructu dicere, quem tamen spiritualem et mysticum esse docent. Sciant vero
(10)isti pictores neque nobis omnino ignotam esse antiquitatem. Simplex et ma-
xime perspicua historia communionis a Iustino, cuius aetate ista acciderunt
2. lib. Apolog. describitur: Ait post interpretationem concionis apostolicae
vel propheticae et post dictas preces publicas propositum panem et vinum
aqua dilutum, eum deinde, qui praeest ecclesiae, recitasse preces et gratia-
(15)rum actionem, quibus peractis diaconos vniuerso populo ea distribuisse et ad
absentes etiam detulisse. Hic nulla fit mentio de praesentia veri et substantia-
lis corporis cum pane.218
V. Ex perpetua consuetudine sermonis diuini in ritibus, symbolis tribuitur
nomen rei significatae. Sicut igitur haud dubie Christus imitatus est phrases
(20)veteris legis vt has: „Agnus est pascha“,219 „Sanguis victimae est foedus“220
et similes, ita recte vetustas eundem morem retinuit. Causae autem harum
locutionum duae sunt: 1. vt extet illustris distinctio inter hunc sacrum pastum
et cibum profanum vel physicum, 2. vt certo statuamus credenti in vsu exhi-
beri ea beneficia, quae significant symbola, et ita perspicue refutentur enthu-
(25)siastae, qui sacramenta omni spoliant efficacia. Frequentes vero veteres fue-
runt in vsurpandis talibus phrasibus, vt in hominibus acueretur reuerentia.
Sed deinde aetas posterior et vniuersam religionem in externos gestus et has
locutiones ad stabiliendam idololatriam contra mentem veterum conuertit.
|| [76:] Corruptelas has supra refutauimus. Cum ipsimet veteres propositionem
(30)Christi sacramentaliter interpretati sint, cum etiam extra vsum panem nomi-
nent corpus Christi et planissime articulum de veritate naturae humanae tra-
diderint et munierint, non possunt hae formae loquendi aliter accipi. Nunc
igitur etiam istae formae pie et recte vsurpari possunt: Panis est corpus
Christi, vinum est sanguis Christi in vsu, sed cum necessaria et vera declara-
(35)tione, qua nulla melior est Paulina, vt toties dictum est. Accurate vero popu-
lus erudiendus est vnionem sacramentalem non esse duarum substantiarum
realem vel substantialem copulationem, sed tantum relationem vel ordinatio-
-
nem diuinam, quae significat istas res visibiles destinatas esse non ad vsum
physicum, sed ad vsum spiritualem secundum Christi institutionem. Ita Pau-
lus exponens propositionem sacramentalem Christianorum, nominat panem
et poculum benedictionis,221 et in hanc sententiam plane loquitur antiquitas
(5)vt Augustinus: „Accedat verbum“, hoc est ordinatio Christi, „ad elementum
et fit sacramentum.“222
VI. Sicut antiquitas optime dixit in sacramento duo esse, rem terrenam et
coelestem,223 ita duplex manducatio sacramentalis videlicet symbolorum et
spiritualis, videlicet corporis et sanguinis Christi, duplex etiam nobis cum
(10)Christo vnio, spiritualis cum ipso et tota diuinitate, quae vltima est, corpora-
lis cum ipso vt cum mediatore, cuius corpori fide per Spiritum sanctum inse-
rimur, vt per hoc medium toti diuinitati vniri possimus, et huius vnionis prae-
cipue σφραγὶς est iste conuictus. Sed hic serio vrgemus partem aduersam,
demonstrent nobis testimoniis antiquitatis duplicem esse manducationem
(15)veri corporis Christi. Imo vnica tantum est, quae fit fide. Impiis vero veteres
tantum ascribunt manducationem sacramentalem. Hinc est illa exceptio:
Iudas comedit domini corpus sacramentotenus. Item comedit corpus domini,
non dominum. Quare videat Narcissus, quomodo || [77:] suam chymaeram de
triplici manducatione tueatur.224
(20)VII. Sacramenta sunt sigilla iusticiae fidei et praesertim ad sacram coenam
non admittuntur illi, qui sese non possunt explorare. Porro ad explorationem
vel poenitentiam opus est cognitione doctrinae. Catechumeni igitur nondum
recte instituti in doctrina merito arcentur ab vsu coenae et a spectaculo etiam,
ne concipiant alienas opiniones, pontificias vel Vvestphalicas de ritu, quem
(25)nondum intelligunt et pertinebat hic mos, qui est quid ἀδιάφορον tantum ad
disciplinam.
VIII. Opponitur nobis tanquam Gorgon225 Confessio Augustana. Sed profite-
mur nos recipere phrases confessionis in hoc intellectu sicut eas declarauit
autor. Declarant vero eas hae propositiones: Christus retinet veram naturam
(30)humanam, Christus est physica locatione in coelo, Christus adest vt in mini-
sterio, adest propter hominem, non propter panem.226 Propositio „Christus
est in nobis“ intelligenda est per Communicationem Idiomatum eaque tan-
tum est dialectica, non physica. Verum est igitur vescentibus in sacra coena
exhiberi verum corpus et sanguinem Christi, non quod fiat aliqua alligatio
corporis substantialis ad panem aut commixtio substantiarum Christi et ho-
minis, sed ita vt constituatur vera praesentia sacramentalis vel actionis, qua
in nobis Christus vere est efficax abluens nos suo sanguine et vniens nos suo
(5)corpori reali et viuifica vnione. Improbamus etiam contraria docentes227
nempe illos, qui imaginantur in coena fieri repraesentationem Christi absen-
tis et coenam tantum esse notam professionis neque prodesse ad fidei confir-
mationem. Denique ita eas recipimus et vsurpamus, sicut in posterioribus
scriptis ipse autor eas interpretatus est.228 Sin autem alij perperam eas acce-
(10)perunt, nostrum non est hoc praestare neque multitudo errantium praebebit
errori patrocinium. Argutiis pontificiorum vt prolixe respondeamus nihil
opus est. Cogitent illud comicum: Huic cum dico, tibi dico. Ipsi enim autores
sunt harum cor- || [78:] ruptelarum. Eadem igitur fundamenta refutant vtrosque.
Profanationes in missis theatricis, oblatio, adoratio eleuati, repositi et cir-
(15)cumgestati panis in aliis scriptis copiose refutatae sunt et quidem, vbi vera
praesentia et vsus monstratus est, iam tota propago idololatriae iugulata est.
Non etiam nunc furores enthusiastae Silesij longa oratione redarguere statu-
imus, cum hoc a ratione nostri argumenti sit alienius. Contenti igitur erimus
hac breui seu disputatione seu altercatione cum homine parum sano. Non
(20)solum sonat homo fanaticus veterem suam cantilenam, non minus gratam
multitudini, quam est coccysmus vel singultus cuculi, qui mulierculis credi-
tur reddere oracula, non esse Christum efficacem per ministerium. Sed re-
cens ipse et satellites ipsius quidam lucifugae horribiles vlulatus potius furia-
rum quam Caci229 atrociores quam vnquam antea ediderunt. Manifeste ne-
(25)gant, Spiritum sanctum esse efficacem per sacramenta. Imo affirmat ipse
senex nihil se solicitum esse de ritu sacramentorum, scire se sumptionem in
coena esse liberam et quid ἀδιάφορον sicut et baptismum praesertim infan-
tum, nec credibile apostolorum aetate baptizatos esse infantes, vti sese liber-
tate euangelij, nullius coetus se socium vel ciuem esse et abstinere prorsus ab
(30)vsu coenae optimo quidem iure. Nam et Paulum inter capita libertatis retulis-
se sacramentum coenae. Iubet etiam suos sectatores sibi viuere, fugere con-
iunctionem vel societatem cum aliis congregationibus qualibuscunque et esse
contentos manducatione spirituali Christi, qui sese nobis infundat secundum
vtramque naturam vere et substantialiter, nec aliter verba coenae intelligenda
(35)illisque talem attribuit syntaxin: τὸ σῶμα μου ἐστὶ τοῦτο, inquit pronomen
referri ad totum intellectum et verba ea esse pronunciata a Christo post panis
manducationem nec ad panem referenda. Sententia igitur erit: Corpus meum
est hoc, scilicet cibus. Et ipse praesultor et alter ex ipsius parasitastris scurra
petulans aperte dicunt || [79:] nusquam in sciptura pani tribui appellationem
corporis, vt hoc modo caeremoniam et ritum ipsum tanquam nullius vsus re-
legent ex ecclesia, quem alias, vbi nondum metas insaniae humanae excede-
(5)bat, docebat esse picturam et vmbram manducationis internae. Credo pios
expauescere ad hanc δυσφημίαν ex exemplo Polycarpi230 iudicare aures esse
obstruendas, cum tamen suos symmistas tali sermone simili incantationibus,
vt circe medicamentoso poculo amatores suos in porcos et alias bestias verte-
bat, ita ipse in hyenas aut certe in alia animalia plane Epicurea transformet.
(10)Extant refutationes horum deliriorum scriptae et prolixe et vere. Ideo nos
tantum pauca de nostra causa dicemus et examinabimus ipsius pharmaca,
quae profecto, vt rectae dictum est, non sunt σοφὰ, sed quasi hallucinationes
hominis ex morbo furentis et mendacia execranda. Propositio verissima est
Filium Dei hac sumptione efficacem esse in credentibus, sicut expresse dici-
(15)tur: „Panis est κοινωνία corporis Christi“, „Poculum est κοινωνία sanguinis
Christi“231 et notum est de omnibus sacramentis dictum esse in genere, quod
sint sigilla iusticiae fidei.232 Nota est etiam perpetua antiquitatis doctrina et
consuetudo, quae adeo non docuit, symbola esse vacua signa, vt potius hy-
perbolis interdum vsa esse videatur.
(20)Quis autem credat hanc esse Christiani pectoris vocem? Vsum coenae esse
ἀδιάφορον cum extet seuerissime mandatum: „Hoc facite“,233 „ quotiescun-
que biberitis conuenientibus vobis mortem domini annunciate“234 et vetus
ecclesia in omnibus ferme congressibus ritum hunc tanquam maxime saluta-
rem et necessariam σπονδὴν vsurpauit. Manducatio spiritualis, hoc est κοινω-
(25)νία Christi et sumentis vere fundamentum et forma est huius actiones, sed
interea non est dicendum caeremoniam esse ociosum et inutile spectaculum.
Norunt enim pij isto externo pignore ex immensa bonitate Dei confirmari
fidem nostram et fieri obsignationem interioris illius communicationis. Olim
dictum est stultissimos omnium ho- || [80:] minum esse grammaticos, quod
(30)praesagium fortassis in istis nunc demum expletum est. Sed audiant gramma-
ticam sobriam oppositam non syntaxi, sed confusioni ebriae. Scimus hanc
esse naturam pronominum demonstratiuorum, vt demonstrent subiectum sin-
gulare vel indiuiduum. Quae vero ad intellectum referuntur vel ad totam ora-
tionem praecedentem esse nomina relatiua. Si vero forte ex nouis Indiis
(35)propter recens bellum grammaticale nunciata est antiqui iuris immutatio
ostendant commentarios aut vapulent. Fortassis minus periti fuerunt Graecae
linguae apostoli, quam nunc sunt Silesij. Potuissent igitur intelligibilem con-
stituere syntaxin et vitare soloecismos. Eadem ratione incumbit ipsis proba-
tio, quod verba coenae dicta sint post coenam, sed profecto talia deliramenta
vel melancholica vel phrenetica homini sano non venient in mentem. Quam
(5)vero impudens mendacium est nusquam in sacris literis corpus de pane prae-
dicari! Oblitus es, fanatice, propositionum: „Panis est κοινωνία corporis
Christi“,235 „Non discernunt corpus domini.“236 Sed desino et oro pios, vt
veniam dent huic rixae acerbiori, quam mihi expressit iustus dolor propter
contumeliam Christi. Reducat Filius Dei errantes in viam et blasphemos co-
(10)erceat iusta poena, ne plures a Deo auellantur.

Tertia pars exegesis, quae ostendit rationem, qua existimatur pia posse
constitui concordia.

↑

Exposuimus mediocri perspicuitate controuersiam, quae nunc vbique gliscit
de sacra coena et vere affirmare possumus nos neque irretitos vllis priuatis
(15)cupiditatibus aut amore sectae alicuius ista proponere, sed simplici tantum
studio euoluendi veritatem, ne con- || [81:] scientia nostra saucietur vllis conta-
giis idololatricarum opinionum, sed habeat firmam noticiam et consolatio-
nem, qua tuto possit erigi et acquiescere, in tanta iudiciorum et hominum non
tam dissimilitudine quam peruersitate. Ideo etiam partem a nobis dissentien-
(20)tem nequaquam vllo odio prosequimur vel illorum contumeliam aut oppres-
sionem expetimus, sed hoc nostrum est desiderium, haec nostra vota, vt
etiam in hoc articulo pius constituatur consensus aut si qui, vt profecto plu-
rimi faciunt, moderatis consiliis retragantur, saltem ad aequas conditiones
pacis vel induciarum adduci sese patiantur, vt coniunctis animis confessione
(25)et precibus gloria Dei illustretur et religio explicate sineque ambiguitatibus
ad posteritatem propagetur. Etsi autem deridetur nostra pacificatio tanquam
destituta autoritate et nobis accidet, quod veteri Germanico prouerbio dicitur,
eum, qui in rixa se interponit medium, grauius feriri, tamen cum, vt olim dic-
tum est, et olitor interdum sit valde opportuna locutus, prudentiores et hanc
(30)consultationem cognoscent, atque cum in expositione reliquae causae non
formidauerimus iudicia iniquorum et in hac compositionis tractatione aleam
iaciamus. Si dulces, blandae et sanctae conciones sanare possent animos ex-
ulceratos hominum, profecto oratio benignae illius animae, quae omnes trac-
tabat mollissime et humanissime, sopiisset omnia odia. Sed vt ille vir fortis
(35)ait nec verba ignauis virtutem addunt nec quantumuis vtiles commonefactio-
nes emendant insanabiles. Imo animaduersum est in plaerisque rabiem cre-
uisse, quando indulgentia et lenitate bonorum se abuti posse viderunt. Ideo
tales tanquam deplorati apud medicos relinquantur prognosticis, hoc est
seuerissimis Dei comminationibus, qui impietatis et crudelitatis erit vindex
asperrimus sicut dicitur: „Non habebit Deus innocentem eum, qui vane vsur-
pauerit nomen eius“,237 item: „Qui gladium acceperit, gladio peribit.“238
Reliquos vero, qui aut gemunt propter idola aut sal- || [82:] tem non alieni sunt a
pia concordia, monebimus, ne ab illis turbatoribus ecclesiae sese inflammari
(5)patiantur neque ipsorum crudelitati sese praebeant administros, sed negoci-
um ipsum vna nobiscum hac propemodum ratione examinent.
Primum cum omnino tres reperiantur viae, quibus finiuntur etiam acerrimi
conflictus et longissima bella: transitione vel deditione, oppressione alterius
partis et transactione cogitemus, quae ex illis sit rectior et melior. Exposita
(10)est causa, quae in controuersiam vocatur clare et sine ambiguitate. Cum
igitur euidens sit, vtra pars consensum vocis diuinae et sincerae antiquitatis
tueatur, et profecto altera vix aliquid, quod speciem veri habet, afferat, sed
tantum reliquias pontificij dogmatis proponat, cur non cedimus perspicuae
veritati? Cur anteferimus opinionum veterum quasi firmos vel aliquos singu-
(15)larum cupiditatum motus voci coelesti? Nonne cogitamus contumaciam pro-
hibitam a Deo esse, nolle cedere meliora monentibus, sed pertinaciter in
defendenda et ornanda sua opinione falsa laborate? Cessit Petrus monenti
Paulo de abroganda legis Mosaicae obseruatione.239 Vniuersa synodus Ny-
cena cessit Paphnutio suadenti, ne ferretur lex de coelibatu sacerdotum.240
(20)Etsi igitur ecclesiae nostrae constitutae sunt a doctoribus et excellentibus pie-
tate et donis, si tamen aliqua doctrinae pars ab aliis paulo rectius illustrata et
repurgata est, cur non imitamur regulam? „Si fuerit sedenti reuelatum, taceat
prior“,241 item: „Variae sunt donorum species, sed vnus Spiritus.“242 Haec
igitur sicut expeditissima, ita profecto optima erat via coniungendi ecclesias
(25)praecipuorum regnorum in Europa et constituendi dulcem et salutarem con-
cordiam, si maiori et meliori coetui cederemus. Sed adeo grauia et multa
hanc spem interuertunt impedimenta, vt optare quidem nobis talem statum
liceat, sed eo peruenturi haud vnquam simus. A Deo igitur gubernationem
consiliorum nostrorum petamus, qui faciat, vt tandem omnium ec- || [83:]
(30)clesiarum consentiens sit vox et inuocatio. Nos autem secundum viam con-
cordiae examinemus. Finiuntur interdum bella victoria per oppressionem et
extinctionem partis contrariae. Et haec ratio plaerisque ex nostris, quibus et
propria laus et victoria vere vt ille dixit melle gratior est valde probatur. Ideo
varia vbique cuduntur consilia, quomodo internecione partis alterius, tandem
(35)nostrum regnum possit conquiescere et amplificari, sed sicut victoria haec
aduersus hostes externos laudabilis et optanda est, ita in bellis ciuilibus nemo
nisi immanissime efferae crudelitatis homo eam optare debet. Notum est,
quid ille responderit imperatori quaerenti „Iure ne caesus esset, vir optime
meritus?“ „Vtrum iure necatus fit non disputo, sed hoc scio, te dextra sinis-
tram tibi praecidisse.“ Et talis victoria solet nominari Cadmaea243 et ab omni-
(5)bus iudicari funesta, vbi amicus amicum iugulat. Intueamur tamen exercitus
vtriusque conditiones, tesseras et consilia. Non inficiari possumus, multorum
regnorum antecellentium auctoritate et potentia ecclesias a parte aduersa esse
constitutas, et quamuis non ex aliqua leuitato nostras velim extenuare, tamen
rursus, nisi ridicule velimus esse φίλαυτοι, fateri nos oportet plaerasque ex
(10)illis non esse deteriores. Vigent inter illos honestarum artium studia, plaeris-
que in locis honesta custoditur disciplina et plurimi Deum fiducia Filij medi-
atoris pio inuocant sine idololatria sicut et nostri. Retinent fideliter funda-
menta sacrae doctrinae, scripta prophetica et apostolica, symbola cum alia,
tum etiam hanc ipsam nostram Confessionem Augustanam laudant et
(15)probant. Deinde magno Dei beneficio ornati sunt doctoribus excellentibus
pietate et eruditione, qui et immensos labores, aerumnas et pericula in propa-
gatione verae doctrinae sustinuerunt et quorum aliqui adhuc superstites sunt,
praeliantur in acie pro communi causa et qui profecto magis formidabiles
sunt communibus hostibus, magis etiam eos reprimunt quam multi Stento-
(20)res,244 qui tantum hoc agunt, || [84:] vt tot myriades piorum hominum defor-
ment. Praeterea vno ornamento praecipue Deus voluit eos nos antecellere et
plane ostendere ipsorum doctrinam multis fructuosam fuisse, quia tantum
agmen etiam celebrium hominum sanguinem in constanti confessione inter
horrenda supplicia pro Christo fuderunt, cum interea simile robur apud nos-
(25)tros sicut ignotum non est non fuerit.
Deinde nequaquam illorum tanta est immanitas, vt nos velint iugulari, sed
amice consensum communem constitui petunt, offerunt omnia fraternae
beneuolentiae officia, vbicunque etiam occasio est officiose nostros
complectuntur et quod certo constat, edixere, ne publica vlla oratione
(30)lacerentur nostrae ecclesiae aut ad populum traducantur. Quae igitur causa
est, quae impellere nos debeat, vt adeo erga ipsos saeuiamus? Consentiunt
nobiscum in corpore verae doctrinae, pie nobiscum Filium Dei inuocant. Cur
igitur tot millia sociorum confessionis et precum nostrarum ita atrociter
damnamus? An quia vnica in parte praecipue leuicula quaedam nota est
(35)dissensio?
At vetus ecclesia Nouatianos,245 etsi propugnabant perniciosum dogma,
tolerauit, quia et in reliquis partibus doctrinae consentiebant. Et vtilem
nauarunt ecclesiae operam in refutandis Arij246 blasphemiis. Imitemur
quaeso hanc antiquitatis ἐπιείκειαν potius quam Pelei imprudentiam, qui cum
(5)feram peteret, amicum interfecit.247 Cur non igitur nostri Amphictyones ita
cogitant: Ecclesiae istae sociae sunt nostrae confessionis, pie constitutae
sunt, acriter praeliantur contra communem hostem. Quaeso condonetur haec
vnica illis particula, quae profecto ex nullius sententia, si modo sanae mentis
sit, potest esse magna.
(10)Lis est de sacra coena. Iam nemo negabit sacramentorum, cum sint actiones,
formam et principale fundamentum esse fructum. De eo congruunt sententi-
ae. Dissentiunt vero de vna quadam appendice, videlicet an praesens sit cor-
pus Christi humanum, quod tamen ita praesens esse statuitur, vt nusquam sit.
Existimatur enim spoliatum esse || [85:] omnibus proprietatibus corporis sicut
(15)substantia spiritualis et neque includi pani neque etiam substantialiter infundi
homini. De reliquis, quae vel περὶ κοινωνίας vel de vnione Christi et piorum
dici possunt et quae ad articulum iustificationis proprie pertinent, plane con-
gruimus. Cur igitur nostri ποιμένες λαῶν aedificium splendidum demolientur,
etsi existiment stipulas aliquas obductas rimis aut tecto parum esse specio-
(20)sas? Ego econtra ita iudico: Si quis omittat somnia Eutychiana de corpore
Christi existente in diuersis locis et naturae humanae Christi suas relinquat
proprietates, neminem ex parte aduersa magnopere cum tali rixaturum. Vt
igitur, etsi quis betam nominet vel amaracum vel amomum, nemo vt opinor
eum ideo interficiet, ita liceat cuilibet substantiam spoliatam proprietatibus
(25)humanis appellare corpus, cum sermo communis eam appellet Spiritum.
Tales cum sint ecclesiae ipsorum et ita etiam amice praecipui ex ipsis erga
nos affecti, mirum est nostros adeo esse implacabiles. Non delector quidem
contrectatione vulnerum nostrorum, quae per se est immitis, sed tamen nec
morbus sanari potest, qui non agnoscitur. Qualis sit rabies in paginis istis
(30)publicis, quibus non priuati tantum, sed integri lacerantur coetus, manifestum
est, nec viuis nec mortuis parcitur. Imo etiam egregiae illae animae, quae
cruore suo de coelesti veritate testificatae sunt, in gremio sui saluatoris con-
quiescere non potuerunt, sed immani scelere viri sancti et constantes, qui in
Gallia, Anglia, Belgico et multis aliis locis propter confessionem veritatis
(35)excruciati et necati sunt,248 appellati sunt martyres diaboli atque in vniuer-
-
sum pronunciatum est, coetus illos deteriores esse ethnicis et Iudaeis. Harum
enunciationum nimis barbararum, si nostros nondum pudet pigetque, vere
saxea circumferimus pectora. Videmus deinde concurrere quasi ad synodum
Lystricam249 plurimos ex iisdem castris, ardentes ira et odiis, non eo consilio,
(5)vt controuersiae istae cognoscan- || [86:] tur, sed tantum, vt homines pij partis
aduersae infames pronuncientur et damnentur, quos profecto libentius, si
possent, trucidassent vniuersos. Atque haec ea suscipiuntur cum audacia et
temeritate, vt etiam ex nostris quidam de illis Areopagitis dixerint, nunc ex-
oriri nouam sectam, quam oporteat appellare „Anathematistas.“b Deinde non
(10)iniuria conqueri possunt boni illi homines, etiam hos, qui antea, cum aura
videretur esse secundior, visi sunt minus esse iniqui et qui fortassis rebus
afflictis medicinam afferre debebant et poterant, nunc suo quodam consilio
vel metu amittendi sui loci et existimationis reddi alieniores.
Narrat historia, cum in caede caesaris ipse Iulius cruentus multis vulneribus
(15)inter coniuratos etiam Brutum, quem vt filium complexus fuerat, stricto pu-
gione accurrere ad lanienam videret, velato capite dixisse: καὶ σὺ, ὦ
τέκνον!250 atque simul corpus illis omnibus lacerandum porrexisse. Ita viri
docti, senes et sancti cum gemitu vident se suasque ecclesias premi suffragiis
eorum, quos paterno amore complexi sunt, quos erudierunt et ornarunt. Sed
(20)profecto non tuebimur pacem eiusmodi consiliis, quae ad breue tempus mu-
nire videntur nostram autoritatem et nulla interea recta nituntur ratione. Nam
obsecro vos, cum vt credo fateamini non debere tolli iudicia ex ecclesia, sed
opus esse legitima cognitione controuersiarum, circumspiciamus quaeso,
qualis sit ordo nostrorum iudiciorum in hac causa. Populus educatus est in
(25)opinionibus illis, quae reuera ex reliquiis pontificiis natae sunt, et haeret in
plaerisque cogitatio de quodam singulari numine, neque eam opinionem
exuere potest neque meliori imbuitur. Nam plures ex illis, qui ad populum
loquuntur, et ipsi hanc causam, cum de ea non multum soliciti sint et bona
scripta aut prorsus non attingant aut certe segniter et cum voluntate tam ab-
(30)alienata, non intelligunt, multi etiam suo loco dignitati et quaestui metuunt.
Ideo de industria plebem in eiusmodi opinionibus detinent et con- || [87:] tra
partem aduersam acerrime inflammant, ita, vt multi illos, si daretur occasio,
dentibus discerpturi esse videantur. Siqui vero inter concionatores sunt sani-
ores aut modestiores, qui nec phrases impias nec conuitia et furores aliorum
(35)imitari volunt, illi ab ipsis suis fratribus occasione quaesita ex sermonibus,
scriptionibus priuatis aut ambiguis acerbe ad populum traducuntur, nec qui-
-
escunt illi vere vt olim dictum est μηχανογραφοὶ κακῶν telam calumniarum
texere, donec tales in grauissimas adducant suspiciones et pericula.251
Ita deinde gubernatores politici, quibus nostra aetate iudicia de dogmatibus
commendantur, accensi ab istis furiis sacerdotum incipiunt saeuire in melio-
(5)res et grauibus poenis persequi recta monentes. Huius rei culpam, in quem
transferemus, nisi in quosdam Cleones252 nostrarum ecclesiarum, qui adeo
sunt inclementes et inhumani, vt venentur omnes suspiciones, omnes leuissi-
me occasiones, quibus alter alterum ad populum possit deformare, cum alio-
qui populus de talibus rebus nihil cognosceret, sed simplici explicatione doc-
(10)trinae contentus foret. Hinc inflammantur odia potentum aduersus innocen-
tes, praebetur occasio dissensionibus et distractionibus infinitis, quae demum
vtrique parti exitiosae futurae sunt. Necesse est iudicia esse in ecclesia, sed
quis probet talem ordinem? Conueniant eruditi, deligantur iudices ex vtraque
parte sicut ipsa naturalis ratio dictat, audiatur et examinetur causa, postea
(15)ferantur suffragia congruentia ad veram normam. Talis cognitio, cum non-
dum instituta sit, nec synodus in tanta animorum exulceratione, cum desit
gubernator, qui sua autoritate coerceat contumaces et petulantes, conuenire
possit, quae est audacia paucos eosque ferme rerum omnium imperitos tot
pias ecclesias, quae voce doctrinae et precatione nobiscum coniunctae sunt,
(20)ita acerbe criminari et condemnare? Annon tales tyranni recte dicuntur idola
et parricidia stabilire inter nos et inter aduersarios? Apud || [88:] nos populus
non eruditur nec iubetur falsas persuasiones deponere, imo talibus contentio-
nibus profundius immergitur et gubernatores acuuntur ad saeuitiam erga
pios, qui nullis falsis opinionibus polluti sunt. Aduersarij vero, qui pro suo
(25)Deo Maozim tanquam pro aris et focis dimicant, istis hyperbolicis clamori-
bus pro stabiliendis suis furoribus vtuntur et hoc praetextu crudelius in pios
Christianos, qui vere sunt membra Christi, suorum tyrannidi subiectos gras-
santur, sicut de hac nostrorum incogitantia etiam quidam sapientes principes
ex nostris conquesti sunt, et res ostendit, quid in Gallia, Belgico, Hispania et
(30)Anglia acciderit, vbi nihil vsitatius est quam propter negatam veram praesen-
tiam veri corporis ad crudelia supplicia sanctos homines abripere. Si vero
haec crudelitatis ansa et saeuiendi fenestra, quae hac ratione patefit tyrannis
et a nostris confirmatur, non mouent nostros doctores, vt sint in hac causa
mitiores et magis circumspecti, nimis sunt asperi. Sed iam audio obstrepen-
(35)tes quosdam, quibus ingrata sunt moderata consilia, frustra ista proponi et
frustra peti cognitionem huius controuersiae. Viuente enim Luthero satis ista
esse explicata et vero iudicio definita. His respondeo. Vtinam sicut pij aliqui
principes expetebant omnia in colloquio recto suscepta fuissent ordine. Vti-
-
nam etiam tandem consensus, qui inter ipsos constitutus fuerat, seruatus es-
set, minus nunc esset certe certaminum, quorum vero improbitate impedita et
interrupta sit concordia, constat.
De persona Lutheri non libenter loquimur, quia ea oratio non est popularis,
(5)sed tamen hoc profitemur, quod supra dictum est, nos toto pectore amare et
venerari Lutherum vtpote talem virum, qui Deo carus fuit, et praecipue ad
emendationem doctrinae hac vltima mundi aetate a Deo mirabiliter excitatus
et adiutus. Profitemur etiam vere nos esse ciues eius ecclesiae, quae voce
huius salutaris organi Dei collecta et constituta est nec in doctrina fundamen-
(10)ti vlla in parte eum || [89:] redarguimus. In hac ipsa causa etiam, vbi ardor et
spiritus Lutheri fuerunt ingentes, multas phrases ipsius probamus et recipi-
mus, incommodiores candide interpretamur et mitigamus, quantum possu-
mus. Verum, si Luthero in tanto certaminum feruore exciderunt locutiones,
quae ad rectam normam parum congruunt et ex quibus extrui possunt grauia
(15)in ecclesia incommoda, cur non liceat nobis amplecti sententiam eorum, qui
fuerunt quasi παραστάται Luthero, additi a Deo, qui commodius senserunt et
locuti sunt? Interdum discedimus ab Augustini et aliorum autoritate, qui for-
tassis non inferiores fuerunt Luthero, et ipsi hoc fieri iubent, nulla propterea
contumelia illi sancti viri afficiuntur. Scimus Lutherum excelluisse sapientia
(20)plaerosque suae aetatis homines. Ideo, cum omnia rerum momenta in toto
quasi mundo inspiceret, forte existimauit non mouenda esse, quae vix pos-
sent obtineri, et certe nihil detrahitur eius autoritati, etsi arbitremur eum non
prorsus fuisse in vita ἀναμάρτητον. Symbolum gratum et vsitatum magnis
viris est αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἕμμεναι ἀλλῶν. Atque olim dictum est:
(25)Gloriae cupiditas vltimo etiam sapientibus exuitur. Ita quidem scio iudicare
illos, quibus familiariter notus fuit Lutherus. Cum igitur denuo in controuer-
siam vocetur, vtra pars senserit melius, imo, cum nunc quasi nouae mouean-
tur res, ita vt altera pars assuat confusiones de vbiquitate et Communicatione
Idiomatum physica et similes, altera vero totam hanc causam exponat magis
(30)erudite et incommodas opiniones vel locutiones priorum mutet et corrigat,
cur non legitimam cognitionem ex eruditis vtriusque partis desideremus?
Certe non expediet tyrannidem similem pontificiae in nostris ecclesiis stabi-
lire. Agnoscamus dona Dei etiam in aliis nec fastu et amore nostri sicut
Narcissus253 contabescamus. Sec inueniuntur quidam ciuiliores et callidiores,
(35)qui bellum σχῆμα πολιτηκὸν excogitarunt. Ita enim ferme concionantur. Rem
ipsam ostendere, quam perniciosa sit σεισάχθεια praesen- || [90:] tis status mu-
tatio. Si enim aperte fateremur haesisse in nostris ecclesiis aliquos naeuos
proponi nos deridendos hostibus et econtra leuia ingenia acui ad petulantiam
subinde mouendi noua certamina et conuellendi cauillationibus doctrinam
(40)recte constitutam. Valde igitur illos delinquere, qui vel sermonibus, scriptio-
nibus vel consiliis receptam sententiam improbent et Lutherum aliosque tam
doctores quam auditores erroris insimulent. Contra vero omni studio pugnan-
dum a concionatoribus, ne animis hominum instillentur opiniones illae blan-
dientes rationi et hominibus ingeniosis. Si quis vero iam occupatus sit
sententia contraria, eum aut in viam reducendum et monendum, vt non prius
(5)approbet sententiam damnatam a Luthero et ecclesiis Germanicis, quam pia
synodus, quam nusquam tamen futuram arbitrantur neque cupiunt etiam, hoc
faciendum censeat aut mouendum cum loco. Isti oratores cum quibusdam
suis aculeis etiam nostrum pungant aut fodiant latus, ideo paululum cum illis
ex veris fundamentis disputabimus.
(10)I. Sit haec prima propositio: Necesse est omnes homines in controuersiis de
fundamento doctrinae inquirere et amplecti veritatem traditam voce diuina
nec moueri vlla contraria autoritate hominum prohibentium hanc inquisitio-
nem vel confessionem. Testimonia sunt manifesta: „Hunc audite“,254 „Qui
me confessus fuerit coram hominibus“255 etc. „Si quis aliud euangelium do-
(15)cuerit, anathema sit“256 etc. „Fugite idololatriam“,257 „Fundamentum aliud
ponere nemo potest.“258
II. Interdum in ecclesia mouentur lites de adiaphoris ab hominibus inquietis,
interdum etiam fundamento assuuntur stipulae ab aliquibus, id est opiniones
minus commodae. Ideo pij ad tuendam concordiam omnem possunt et de-
(20)bent tolerare infirmitatem eorum, qui aliquid habent caliginis, cum tamen
sinceri sint in praecipuis doctrinae articulis. Imo in vsu rerum mediarum, in
refutatione etiam leuium errorum, iustum est firmiores eam vsur- || [91:] pare
prudentiam, ne animi infirmorum saucientur. Sic longo tempore concordes
fuerunt ecclesiae orientales et occidentales, etsi fuit dissensio de aliquibus
(25)rebus leuioribus, ritibus et opinionibus. Atque ita dicitur: Non deserentes
congregationem vestram,259 item: Nemini sitis offendiculo.260
III. Iudicia in ecclesia non valent autoritate regia vel praetoria, sed propter
autoritatem verbi diuini, cuius iudices sunt interpretes et testes. Neque con-
stituenda est illa oligarchica vel tyrannica potentia, quasi illi soli potestatem
(30)habeant iudicandi de doctrina, qui funguntur munere publico, reliquis vero vt
pontificij dixerunt incumbat obediendi necessitas. Sed pertinent iudicia ad
totam ecclesiam. Etsi rectum est in ea re seruare ordinem sicut dicitur: „Tunc
visum est apostolis et praesbyteris cum tota ecclesia“,261 item potestis singuli
dicere: „Si fuerit sedenti reuelatum, taceat prior“,262 „Spiritus non extinguite,
prophetias non contemnite“,263 „Omnia probate, quod bonum est, tenete.“264
In nostra hac causa disputatio, an natura humana Christi sit vbique, an potius
corporali locatione in vno loco coeli, item, an corpus Christi spoliatum sit
omnibus proprietatibus corporis, vere controuersia est de fundamento, videli-
(5)cet de duobus articulis fidei: 1. de articulo, qui docet in Christo vere vnitas
esse duas naturas, 2. de articulo: ascendit in coelum, qui simpliciter vt verba
sonant non vero per allegoriam accipiendus est.265 Haec pars, cum insuper
pia cura vetustatis accurate exposita et communita sit contra Eutychen, ideo
serio explodenda est recentiorum πανταχουσία vel vbiquitas neque hic mus-
(10)sandum est, quaecunque sane ostendantur pericula. Ideo quidam vir vere
sanctus dixit: „In nulla causa gloriosius esse mori, quam in ista, vbi agitur de
gloria Filij Dei, de quo nostra voce, confessione et sanguine, vbi opus est,
testificari debemus, eum vere assumpsisse et retinere naturam humanam
propter nos, et illud corpus assumptum non euanuisse, non absor- || [92:] ptum,
(15)non mutatum in aliam naturam, sed vere adhuc vnitum τῷ λόγῳ, vt nos ipsi
inseramur, tanquam membra nostro capiti et nostras mentes fide cum pio
desiderio sursum, vbi est Christus caput nostrum, eleuemus, a quo vitam et
gloriam haurimus sicut membra languentia et torpentia robur a suo capite
physico.“
(20)Certamen etiam grauissime est cum illis, qui stabiliunt adorationem panis, id
est iubent homines ad locum panis, cum quo Christus coniunctus esse doce-
tur praesentia physica, dirigere suam inuocationem contra manifestam doc-
trinam euangelij, quod vetat vllum cultum sine expresso mandato Dei institu-
ere sicut dicitur: „Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies“,266 item:
(25)„Veniet tempus, vbi nec in hoc loco nec Hierosolymis adorabitur, sed veri
adoratores adorabunt Patrem in Spiritu et veritate.“267
Sunt alij multi infirmi aut saltem modestiores, qui palam fundamentum non
oppugnant, sed retinent quasdam opiniones minus commodas quasi haeredi-
tate acceptas de praesentia reali veri corporis, quibus, vbi incommoda et pe-
(30)ricula huius sententiae proponuntur, quoquo modo sese velant, ne videantur
impingere. Tales non damnamus, sed etsi sese perfecte erudiri non patiuntur
neque veteres opiniones stabilitas autoritate magnorum hominum exuere vo-
lunt, tamen oramus, vt inducias nobiscum paciscantur, et parati sumus eos
pia cum moderatione tolerare et christiana dilectione complecti.
(35)Colloquia sua et scriptiones etiam pij optime possunt excusare. Primo: Ne-
cesse est singulos edere confessionem suam de voce coelesti, praecipue cum
intelligunt plurimos errantes in interpretatione doctrinae. Porro magis perspi-
cue faciunt hoc, qui recte docent et scribunt, quam alij sicut dicitur: „Omnis,
qui confitebitur me coram hominibus, confitebor ego eum coram Patre
meo.“268 Et expressam habent concessionem proponendi et scribendi ve-
|| [93:] ram doctrinam etiam illi, qui non sunt ad locum publicum vocati. Sicut
dicitur: Potestis omnes interpretari.269 Item: „Sermo Christi habitet inter vos
(5)abunde in omni sapientia. Docete et commonefacite vos mutuo“,270 item: „Et
tu conuersus confirma fratres tuos.“271 De iudiciis etiam plana est responsio:
Differunt iudicia priuata singulorum inquirentium veritatem pro consolatione
suae conscientiae a publico iudicio ecclesiae in synodo, quae perniciosum
dogma et cultus iudicat esse vitiosos et abolendos publice. Sicut vero priuata
(10)iudicia singulorum prorsus necessaria sunt ad cognitionem doctrinae coeles-
tis et confessionem, ita certum est ad iudicia publica adhibendos plures ex
eruditis et piis, etsi non omnes fuguntur publico ministerio. Nec inquisitio
veritatis est releganda ad tempus synodi, sed vltima definitio in causis ambi-
guis et decretum de mutatione facienda potest reseruari colloquio erudito-
(15)rum. Interea tamen etiam publice vtile est extare multorum sententiam ex
veris fontibus quaesitam, vt eo materiae melius illustrentur et facilior possit
fieri diiudicatio ab eruditis, si aliquando conuenturi sunt. Imo et nos has in-
terpretationes nostras, quae in priuatum nostrum vsum vt supra praefati
sumus conscriptae sunt, si forte in aliorum manus peruenerint, subiicimus
(20)iudicio piorum, qui candide secundum veritatem vocis diuinae et sine priua-
tis affectibus iudicant, et prouocamus ad vniuersam ecclesiam non tantum ad
illos, qui docent in loco publico. Certum enim est, vt toties diximus, iudicia
esse totius ecclesiae sicut dicitur: „Vnctio docet vos de omnibus et vera est et
mendacium non est“,272 item: „Nolite extinguere Spiritus“,273 item: „Si fuerit
(25)sedenti reuelatum, taceat prior.“274 Hanc consilij nostri testificationem neces-
se est nos opponere iniquissimae censurae quorundam, qui cum suae causae
diffidant, omnes, quos vlcera sua, etsi optimo animo attrectare vident, oppri-
mendos suadent. Hi sciant iniustissime hoc nobis obiici. Currebant et non
mittebam eos neque tyrannicis suis moli- || [94:] tionibus explicationem verita-
(30)tis obruent. Interea tamen nullius vocationem turbamus nec seditiosis consili-
is coetus diuersum sentientes oppugnamus. Non postulamus, vt collocentur
in suggestus doctores alterius partis, sed transactione interea certamen hoc
sopiri petimus. Accusamus et reprehendimus illos, qui intempestiue in pub-
lico coetu afferunt talia, quibus sauciari possunt infirmi. Ideo nequaquam ad
(35)plebem Lutherum damnari volumus, sicut omnino propter hos naeuos leuicu-
los nequaquam meretur damnationem, sed sequamur consilium sanctissimum
et mitissimum nostri Philippi, quo profecto nihil potest tradi salubrius. Expli-
catio vel definitio vltima controuersiae reseruetur cognitioni piae synodi, col-
lectae ex eruditis et piis multarum gentium. Et oremus Deum, vt excitet
aliquem armatum excellenti autoritate, qui ex nostris ecclesiis diuersorum
(5)regnorum possit conuocare et recte gubernare synodum, vt ita sublatis istis
multiplicibus dissidiis Corpus doctrinae275 integrum sine ambiguitate trada-
tur posteritati. Interea omnes ecclesiae repurgatae sint concordes neque prop-
ter hanc dissensionem turbetur pius consensus. Simus fratres, simus vnum in
Christo. Omissis vero locutionibus periculosis de vbiquitate, de manducatio-
(10)ne veri corporis impiorum et similibus conueniant doctores nostrarum eccle-
siarum de vna quadam forma, quae nullas parere possit offensiones. Dicamus
cum Paulo, panem esse κοινωνίαν corporis Christi.276 Vsurpentur phrases in
scriptis Philippi traditae et dicatur copiose de fructu, cum hoc sit fundamen-
tum in ista causa.
(15)Aperte etiam fateor me vna cum Philippo libentius retinere phrases Paulinas
et Philippicas posteriores quam Augustanae confessionis in hoc articulo, quia
haec generalis est et falsus illi a multis assuitur intellectus. Nondum tunc res
istae ita explicatae erant, et grauissimae erant rationes, quae mouebant
nostros, vt essent circumspecti. Certissimis testimoniis tamen doceri potest,
(20)quendam ex praecipuis sociis confes- || [95:] sionis eumque principem tunc
palam professum esse non sibi satisfieri in isto articulo a nostris. Quare
expectetur huius propositionis declaratio a pia synodo, aut si quis omnino
eam vsurpandam esse contendit, eximantur populo impiae persuasiones et
ostendatur, quod voluit autor vnionem sacramentalem et praesentiam actio-
(25)nis vel efficaciae non pontificium numen stabiliri. Reliquae vero vt Paulinae
nihil habent ambiguitatis et sunt tutiores. Disputationes contentiosas praeser-
tim publicas expedit esse sopitas et, siqui contentiosi ad populum lites et tur-
bas mouent, rectum esse consuluit Philippus tales ab vtraque parte remouere
et substituere modestiores. Rectius autem eruditi et instituti in hac parte inter
(30)auditores non habent causam, cur sese a publico coetu et congressu abstra-
hant, etsi sunt adhuc infirmi et incommode sentientes admixti. Neque decet
firmiores facere distractiones in populo neque importuno tempore aut locis
apud rudes de hac causa mouere disputationes, sed pia cum prudentia omnes
occasiones scandalorum et distractionum vitare, semper cogitare, parcendum
(35)esse infirmis, ne horum conscientiae vulnerentur et turbentur, sicut dictum
est: „Non deserentes congregationem vestram“,277 item: „Nemini sitis offen-
-
diculo.“278 Contra vero doctores etiam ex animo concordiae seruire oportet
commendare ecclesias et doctores alterius partis et vulgo iniustas persuasio-
nes, quas de illis conceperunt eximere. Potest etiam prudens concionator
auditoribus instillare. Etsi de coena exorta sit leuis quaedam dissensio, tamen
(5)eam tanti non esse, vt communem concordiam turbari expediat. Sed Deo et
piae synodi diiudicationi euentum commendandum esse. Huic viae rectae et
planae, si inniteremur, non dubium est Deo iuuante animos coalescere et adi-
tum strui posse ad concordiam constituendam, quae multis gentibus salutaris
et Deo imprimis grata futura esset. Nec impediri nos patiamur, etsi fortassis
(10)vtrobique quaedam inuenientur vomicae, quae sanationem non admittent,
tales tamen pro || [96:] gressu temporis, putredine et illuuiena consumptae ea-
dent nos modo operam demus, ne malum contagione serpat longius.
Exposui meam sententiam de compositione, quae, etsi non omnibus placebit,
tamen nihil eo est deterior, – πλείονες γὰρ οἱ κακοί – gratiorem vero Deo et
(15)honestiorem apud pios eam esse certo scio quam classica illorum, qui tan-
quam flabella subinde hoc incendium augent et partem vtramque inter sese
committunt, vt inuicem grassemur in nos immani laniena sicut curetes et
Aetoli post captum aprum Calydonium donec ex mutua rabie vterque coetus
fatalibus poenis et tenebris opprimetur.279 Nam Deo ita gubernante his ipsis,
(20)qui nunc facilem sibi promittunt victoriam deletis omnibus, qui contra au-
dent mutire aut saltem gemere propter contumeliam Dei, progressiones
rerum paulo post ostendent, verum esse hoc, quod ille vtramque fortunam
expertus dixit: „Nusquam minus euentus quam in bellis respondent.“280 Om-
nino enim vt quidam vir sanctus dixit, etiam in hac caussa tandem vincet
(25)veritas. Interea omnes pij et sanabiles nobiscum ardentibus votis orent propi-
tium Deum, faciat, vt summus noster pontifex Filius Dei ex suo capite in
suas genas, vestimenta et fimbrias, id est in nos, qui sumus membra ipsius,
effundat fragantia balsama Spiritus sancti, qui in nobis excitet lucem agnos-
centem Deum sine tenebris et veros atque salutares motus congruentes cum
(30)aeterna norma mentis suae et corda nostra mutuo copulet vera et ardenti di-
lectione, vt omnes simus et sonemus vnum in ipso. Amen.
Τέλος.c