|| [A 2r:] Omnibus piis et doctis viris gubernatibus studia iuuentutis in
scholis puerilibus
S. P. D.

↑

Non est alia melior instituendae iuuentutis ratio, quam ordiendo a primis
(5)doctrinarum elementis, aetatem teneram his imbutam, paulatim ordine ceu
per gradus prouehere ad altiora ac difficiliora, et illa ipsa elementa ita propo-
nere, ut et dictata reposcantur ab auditoribus, et auditores ipsi ad certas ex
praescripto responsionum formulas assuefiant. Nam qui turbato || [A 2v:] ordi-
ne protinus in medias doctrinas irruunt, initijs non perceptis, aut qui ordine
(10)inuerso fastigia petunt fundamentis non substructis operam perdunt et in
conatibus medijs fathiscentes concidunt.
Inprimis uero ad tuendam conseruandamque doctrinae coelestis puritatem et
ad excitanda atque acuenda ingenia accommodatior institutio nulla est quam
cum ea, quae tradita sunt, quasi fida deposita repetuntur et exiguntur. Explo-
(15)ratis enim auditorum profectibus animaduerti potest, quantum quisque reti-
nuerit, quantum intelligat, ubi haereat, ubi aberret a uero et errantes admone-
ri possunt. Prodest et hoc: unam quandam simplicem et certam sequi || [A 3r:]
doctrinae formam ἀνάλογον fidei, et canoni doctrinae propheticae atque apo-
stolicae conformem. Imo et certos loquendi modos usurpare, qui nihil habe-
(20)ant ambiguitatis aut obscuritatis, et consentanei sint scripturae, quod et Pau-
lum meminimus praecipere Timotheo, ut conseruet ὑποτύπωσιν τῶν ὑγιαι-
νόντων λόγων,1 id est ideam et formam certam. Nam dissimiles perplexi,
ambigui noui, a canone scripturae et testimonijs orthodoxis, quae graui auto-
ritate recepta et comprobata sunt, discrepantes modi loquendi inuoluunt et
(25)obscurant dogmata, consensum de doctrina dirimunt, erroribus fenestram
aperiunt, uoluntates disiungunt, operas et studia distrahunt et licentiam audal
ci- || [A 3v:] amque quiduis fingendi in leuibus ac petulantibus ingenijs confir-
mans. Verissimum est enim non de politicis negocijs tantum, sed multo ma-
gis de religionibus, quod apud Thucydidem dicitur: Ἐν τῷ διαλλάττοντι γνώ-
(30)μης, διαφοραὶ ἔργων καθίστανται, id est: „Dissidentibus opinionibus et uo-
luntatibus fiunt opera diuersa.“2
Haec mala, ut auerterentur, et consensus de doctrina quasi per manus ab apo-
stolis propagatus, ut ad posteros transmitteretur, prima ecclesia non episcopis
solis et pastoribus docenti curam commendauit, sed ijsdem adiunxit et κατ-
ηχητὰς, quorum munus erat erudire nouitios, qui fidem christianam recens
(5)amplexi erant et eccle- || [A 4r:] siae societatem sese aggregarant, vt autem ij,
qui hoc modo instituebantur, antequam ad baptismum admitterentur, uoca-
bantur κατηχούμενοι. Sic ipsa docendi ratio, qua summa doctrinae ecclesiae
compendio tradebatur et uicissitudine quadam interrogationum ac responsio-
num auditore ceu κατ᾿ ἠχῶ reddente accepta, exercebatur, nominata fuit κατ-
(10)ήχησις quasi per reciprocum sonum reddita eadem uox doctrinae.
Extat in ipsa scriptura nomen catecheseos cum alibi tum apud Lucam in ex-
ordio narrationis euangelicae3 et in epistola ad Rom. cap. 24 et 1. Cor. 145 et
ad Gal. 6: κοινωνείτω δὲ ὁ κατηχούμενος τὸν λόγον τῷ κατεχοῦν- || [A 4v:] τι ἐν
πᾶσιν ἀγαθοῖς.6 Et morem ecclesiae ueteris aliquoties describit Eusebius, qui
(15)et seriem atque successionem eorum, qui praefuerunt catechumenis in eccle
sia Alexandrina ordine commemorat.7 Fit et apud caeteros scriptores ecclesi-
asticos crebra uetustissimi huius moris ec­clesiae mentio. Nam et Tertullianus
in sermone de poenitentia hortatur catechumenos, ne differant baptismum
hac persuasione, quasi securius ante baptismum peccatis indulgere ipsis lice-
(20)at.8 Et Chrysostomi quaedam homilia inscribitur „Catechesis ad illuminan-
dos“, cuius exordium etiam tale est, ut ostendat modum ac formam doctrinae
ueteris.9 Sic enim ordi­tur: „Prius dictorum apud charitatem ue- || [A 5r:] stram
fructus a uobis repetiturus aduenio.“10 Scripsit et Augustinus librum „De cat-
echisandis rudibus“.11
Hanc ueteris ecclesiae consuetudinem superstitiosorum rituum cultu et ob-
seruationibus in regno pontificio sublatam atque deletam, ut reuerendus pater
ac praeceptor noster et sincerioris religionis instaurator doctor Martinus Lu-
therusa reuocaret in ecclesiam praecipua doctrinae christianae capita, metho-
(5)do catechetica interrogationibus et responsionibus distincta explicauit, quae
primae aetati a teneris priuatim et publice in ecclesijs et scholis harum regio-
num magna cura inculcantur eadem obseruata lege institutionis, ut cogan- || [A 5v:]
tur auditores quasi sono reflexo imitari et reddere interpretationum uer-
ba.12 Qui uero aliquo usque progressi et adultiores sunt, quorum iudicium
(10)aetate auctum paulatim maturescit, ijs uberiores et aliquanto altius ex fonte
doctrinae sacrae depromptae ac pluribus roboratae testimonijs explicationes
proponuntur methodo tamen non diuersa. Atque id quidem in templis hacte-
nus, quam in scholis obseruatum est accuratius, quod paedagogorum alij ali-
as usurpauerint uberioris catecheticae doctrinae formas, nec ordine, nec in-
(15)terrogationum aut responsionum forma, nec loquendi modis congruentes.
Quin etiam nonnulli ex dissidijs, quibus flagrant atque || [A 6r:] concutiuntur
ecclesiae et ex confusione tetra dogmatum recte explicatorum, ausi sunt as-
pergere multa minime conuenientia teneris ingenijs, sicut experimur, cum
profectus discentium exploramus, inter quos non pauci offeruntur catecheti-
(20)cae doctrinae aut rudes prorsus aut de interrogatis aliena uel ambigua respon-
dentes. His incommodis, ut aliquomodo inueniretur remedium, profuturum
esse magnopere existimauimus, si una ederetur certa et simplex forma
catecheseos, quae post initia catechismi domini doctoris Lutheri in scholis
puerilibus iuuentuti proponi posset. Nam capita in examine aut locis theolo-
(25)gicis13 comprehensa ac disputata, quae in ecclesiae || [A 6v:] doctrina ac certa-
minibus exercitatum lectorem requirunt, nondum omnia commode et e uesti-
gio pueris eruditis in catechesi Lutheri tradi possunt.
Quamobrem ex corpore doctrinae,14 in quo nostrae ecclesiae uere et recte
statuunt, repeti et explicari perpetuum consensum doctrinae propheticae et
apostolicae ac symbolorum hanc epitomen quantum fieri potuit excerptam
contexuimus declarantem atque illustrantem concinnis definitionibus illa,
(5)quae in catechesi Lutheri summatim indicata sunt. Nec tamen aut ad ea pene-
trantem controuersiarum momenta, quae alibi agitantur aut nimis procul a
praesenti scopo excurrentem. In hac cum utiliter post Lutheri catechesin et
|| [A 7r:] ante examinis theologici15 enarrationem exerceri posse adolescentes
existimemus edendam censuimus. Prolixitatem impedituram operas discenti-
(10)um et rudiorem aetatem remoraturam, quae nec obruenda est copia, nec tur-
banda uarietate, nec implicanda perplexitate rerum consulto uitauimus, ne
discentibus idem, quod Spartanis Samios legatos audientibus accidat, ut
postrema non intelligant prio­rum obliuiscantur, τὰ μὲν πρῶτα λεχθέντα ἐπι-
λελῆσθαί τὰ δὲ ὕστατα οὐ συνιέναι.16 Oportet enim eorum, quae tenerae aeta-
(15)ti traduntur, modum esse, ut memoria comprehendi et animis infigi possint.
Locupletior tractatio alterius loci est et occasionis. Interdum tamen ali- || [A 7v:]
qua uberioris declarationis causa addidimus, quae ad altiora atque maiora
accessuris uiam quandam praeparant. Sed ea typis exilioribus excudi curaui-
mus, ut ab alijs, quae memoriae mandari necesse est, facilius discerni pos-
(20)sent.
Fruantur sane his laboribus quicunque uolent, sed res ipsas in hoc libello tra-
ditas et loquendi formas nec nostras nec nouas esse sciant. Ea enim recen-
suimus, quae nostrae ecclesiae unanimi consensu et constantia ac fide religi-
osa semper hucusque eodem modo sonuerunt. Quare, si qui erunt boni et pij
(25)et coniunctionis ecclesiarum amantes, hi, ut speramus, cum gratiarum actio-
-
ne his fruentur, quos hortamur, ne recte || [A 8r:] tradita alienis et commentitijs
interpretationibus deprauari aut contaminari neue peregrina assui permittant.
Sed haec, ut a praeceptoribus nobis tradita sunt, recte intelligere adolescentes
suae fidei commissos assuefaciant et τὴν καλὴν παρακαταθήκην17 posteris
(5)conseruare integram et illibatam studeant et Deum toto pectore precentur, ut
repurgatae doctrinae lucem nobis incorruptam conseruet ac reprimat conatus
eorum, qui manifestae ueritati maliciose et petulanter aut ueteratorie et frau-
dulenter illudunt.
Te Fili Dei, domine Iesu Christe, oramus ut asseras et uindices gloriam tuam
(10)et de doctrina, quam ex ore ac patefactione tua sonamus, testificeris posteri-
tati, sa- || [A 8v:] nes uulnera ecclesiae, reprimas sophistas sycophantas, tyran-
nos, architectos artificiorum et consili­orum Sinoniorum,18 tuearis consensum
inter nos de ueritate tua, ut uno spiritu, una fide, uno ore te celebremus in hac
uita et in omni aeternitate. Amen.
(15)Witebergae calendis Ianuarij inchoantibus annum Christi seruatoris
M.D.LXXI.
Decanus, senior et doctores theologicae facultatis in academia VVitember-
gensi.

|| [1:] b Capita catechismi.

↑

Quid vocatur catechesis et vnde est appellatio?
Catechesis est prima institutio, qua rudioribus summa doctrinae christianae
certa methodo comprehensa traditur. Nomen est ἀπὸ τοῦ κατηχεῖν, quod si-
(5)gnificat viua voce erudire et ab auditoribus doctrinam reposcere.
Quae sunt praecipua capita catechismi?
Quinque: decalogus, symbolum apostolicum, oratio dominica, doctrina de
poenitentia et absolutione, doctrina de sacramentis.

De decalogo.

↑

|| [2:] [Holzschnitt: Empfang der Gesetze durch Mosec (Dtn 10,4)] Quid
continet decalogus et vnde habet appellationem?
Decalogus continet summam legis moralis et nomen habet a numero decem
praeceptorum. Sumpta est autem vox ex 10. capite Deuteronomij, vbi domi-
(15)nus dicitur scripsisse decem verba, quae locutus erat de medio ignis in monte
Sina.19
Quomodo diuiditur decalogus?
In duas tabulas: Prior tabula docet de cultibus, qui immediate Deo praestandi
sunt. Posterior tabula praecipit || [3:] de officijs erga proximum. Vtriusque ta-
(20)bulae summam et ordinem Christus complexus est Matthaei 22: „Diliges do-
minum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente
tua. Hoc est primum et magnum mandatum. Secundum similed huic: Diliges
proximum tuum sicut teipsum. In his duobus mandatis tota lex consistite et
prophetae.“20
Quae praecepta pertinent ad primam tabulam?
Tria priora praecepta, quorum primum concionatur de agnitione Dei in mente et de mo-
tibus seu affectibus in voluntate et corde f erga Deum.f Secundum praecipit de illius agnitio-
nis et affectuum profeßione, quae fit sermone. Tertium sancit totum ministerium, quo fit
(5)propagatio doctrinae coelestis et cultum externorum, quos Deus instituit.
Quae praecepta referuntur ad secundam tabulam?
Septem sequentia praeceptam, quorum hic est ordo: Quartum munit societatem com-
munem g generis humani,g ad quam homo est conditus, || [4:] et gubernatores illius constituit,
quintum corpora et vitam singulorum hominum munit, sextum tuetur coniugia, septimum
(10)domos seu nidos singulorum munit et res h alias vitaeh necessarias, octauum defendit famam
cuiusquei et iudicia ordinat, quae sunt nerui et executio iusticiae, nonum et decimum addunt
declarationem, quod lex Dei non tantum de externis operibus praecipiat, sed accuset et dam-
net etiam prauam concupiscentiam.
Qualis est forma enunciationis in singulis praeceptis?
(15)Primum praeceptum partim affirmatiuum, partim negatiuum est, reliqua praecepta primae et
secundae tabulae sunt negatiua excepto tertio et quarto praecepto. Semper autem in negatiuis
simul continetur sententia affirmatiua et e contrario in affirmatiuis simul continetur sententia
negatiua.
Quae sunt in singulis praeceptis consideranda?
De omnibus praeceptis haec quinque cogitanda sunt: I. quae opera flagiten-
tur, II. quomodo fieri possint et placeant, || [5:] III. quae peccata prohibeantur,
IIII. promissiones additae legi, V. comminationes. Ex his quaedam ad singula
(5)praecepta pertinent. Aliqua vero ad vniuersam legem referenda sunt.
Dic primum praeceptum.j
Ego sum dominus Deus tuus, qui eduxi te de Aegypto. Non habebis deos ali-
enos coram me.21
Quid continet affirmatiua sententia
(10)huius praecepti?
Haec verba: „Ego sum dominus Deus tuus, qui eduxi te ex Aegypto“ confir-
mant primum totius legis authoritatem monstrato Deo authore. Deinde osten-
dunt, quis sit verus Deus et quomodo agnoscendus sit. Nam appellatio Ieho-
uae discernit Deum patefactum in ecclesia ab omnibus commentitijs numini-
(15)bus et mentio eductionis ex Aegypto monet ingentibus miraculis verbum,
|| [6:] k quod a Deo traditum est ecclesiae,k confirmatum esse.
Recita definitionem Dei.
Deus est essentia spiritualis, intelligens, aeterna,
alia a creaturis omnibus, verax, bona, iusta, casta,
misericors, benefica, liberrima, immensae sapientiae
(5)et potentiae, irascens peccatis, Pater aeternus, qui
Filium imaginem suam ab aeterno genuit, et Filius
imago Patris coaeterna et Spiritus sanctus procedens
a Patre et Filio, sicut patefacta est diuinitas certo
verbo et testimonijs diuinis, quod Pater aeternus
(10)cum Filio et Spiritu sancto condiderit et conseruet
coelum et terram et omnes creaturas et adsit omni-
bus creaturis, quo ad conseruationem, et colligat sibi
in genere humano ecclesiam propter Filium et per
eum et sit iudex iustorum et iniustorum.
(15)Qui sunt modi, quibus agnoscitur Deus?
Duo sunt modi. Verbum et testi- || [7:] monia m verbo addita.m Verbi Dei partes
sunt principales lex et euangelium. Testimonia vero sunt omnia opera Dei,
quae ad confirmandum verbum suum Deus omnibus temporibus in genere
humano edidit.
Sunt ne diuersa doctrinarum genera lex et euangelium?
Diligenter hae duae partes verbi discernendae sunt et tamen sciendum est, nunquam a se in-
uicem haec genera doctrinarum diuellenda esse ac vniuersaliter ex euangelio sumendam esse
legis declarationem. Sic autem lex et euangelium differunt. n Lex Dei, quae nominatur lex
(5)moralis, est sapientia aeterna et immota in Deo et norma iusticiae in voluntate Dei discer-
nens bona et mala, quae est patefacta rationali creaturae in creatione et postea saepe repetita
et sancita voce diuina in ecclesia ostendens, quod sit Deus et qualis sit et quod sit iudex obli-
gans omnes rationales creaturas, vt sint conformes illi normae Dei, et damnans omnes ac
denuncians horribilem destructionem omnibus, qui non congruunt ad illam normam Dei,
(10)nisi sit || [8:] facta reconciliatio propter mediatorem iuxta dictum: „Maledictus, qui non manet
in omnibus, quae scripta sunt in lege.“24 Item in Psalmo: „Non Deus volens peccatum, tu es.
Odisti omnes, qui operantur iniquitatem“25 etc.n
 o Euangelium est praedicatio  q poenitentiae et promißio, quam
non nouit ratio naturaliter, sed reuelata diuinitus, in qua Deus
affirmat se gratis, non propter vlla nostra merita aut dignitatem
nostram, sed propter obedientiam Filij credentibus in Filium
(5)certo remittere peccata et donare eis imputationem iusticiae et
reconciliationem, in qua Filius Dei voce euangelij consolatur
et viuificat corda credentium et liberat eos a morte aeterna et
facit eos templa Dei dato Spiritu sancto sanctificante eos et
accendente tales motus, qualis est ipse Spiritus sanctus, et do-
(10)nat haereditatem vitae aeternae credentibus, quod propter ip-
sum gratis habeant remißionem, peccatorum imputationem
iusticiae, reconciliationem et haeredi­tatem vitae aeternae.qo
Quae virtutes praecipiuntur in affirmatiua sententia primi praecepti iuxta
declarationem euangelij? || [9:]
(15)Septem sunt maxime insignes et conspicuae virtutes primi praecepti: 1. vera
noticia Dei. 2. fides. 3. dilec­tio. 4. spes. 5. timor Dei. 6. humilitas. 7. patien-
tia. Haec enumeratio rectißime sumitur ex verbis: „Ego sum dominus Deus tuus, fortis zelo-
tes.“28 Necesse est enim noticiam monstrantem, quis sit verus Deus, omnibus affectibus vo-
luntatis et cordis erga Deum praelucere, quia ignoti nulla cupido. Hanc veram noticiam
(20)comitantur affectus in voluntate et corde, quia enim initio proponitur dulcis et grata consola-
-
tio, non obscurum est postulari fidem, quae et hanc consolationem amplectitur, et omnibus
partibus doctrinae a Deo traditae assentitur. Cum autem mens statuit comminationem legis
esse veram, oritur timor Dei et quia cum fide coniuncta est laeticia, orta ex agnitione miseri-
cordiae, beneficiorum et praesentiae Dei, existit in corde dilectio. Postea vt fidei cognata est
(5)spes. Sic timori vicinae virtutes sunt, humilitas et patienia, harum virtutum hae sunt descrip-
tiones:
|| [10:] Vera noticia Dei est Deum sic agnoscere, sicut se patefecit, eundemque a commentitijs
numinibus discernere, nec aliud de essentia Dei aut de voluntate aut de caeteris articulis
fidei asseuerare, quam quod ipse tradidit in scriptis propheticis et apostolicis. Fides est noti-
cia, qua firmo assensu amplectimur totam doctrinam a Deo traditam ecclesiae et in hac eti-
am promißionem reconciliationis, quam apprehendentes accipimus remißionem peccatorum
fiducia Filij Dei et hac fiducia acquiescentes accedimus ad Deum et nos recipi et exaudiri
r statuimus. Dilectio Dei est subijcere se Deo et facere mandata eius cum quadam laetitia,
quae oritur a fide apprehendente misericordiam Dei propter Filium promissam. Spes est
(15)expectatio vitae aeternae propter Filium Dei certa et expectatio auxilij et mitigationis cala-
mitatum in hac vita iuxta consilium Dei.r Timor Dei filialis est expauescere agnitione irae
Dei aduersus peccatum et simul erigi fiducia misericordiae, ne in pauore deficiamus a Deo.
Humilitas est vere timere Deum et agnoscere propriam infirmitatem et tamen in || [11:] fide
obedire vocationi et expectare a Deo auxilium et liberationem, nec appetere maiora quam
(20)pro vocatione, nec suis viribus tribuere euentus salutares, nec despicere alios, per quos Deus
etiam vtiliora gerere potest. Patientia est obedire Deo in tolerandis aduersis, ita vt non faci-
amus aliquid contra mandata Dei, nec Deo irascamur, sed fide agnoscamus eum nobis pro-
pitium esse et expectemus auxilium, mitigationem aut liberationem et hac fide et spe dolo-
rem leniamus.
Quae est negatiua sententia primi praecepti?
Negatiua sententia seu antithesis comprehensa est his verbis: „Non habebis
deos alienos coram me.“29 Sunt autem dij alieni non tantum commentitia
ethnicorum numina, sed omnia, quibus praeter verum Deum confidunt corda
(5)hominum. Itaque habere deos alienos est creaturis tribuere ea, quae solius
Dei sunt, vt cum rebus creatis confidimus et in eis praesidia et salutem nostram colloca-
mus, easque Deo anteferimus, id est plus diligimus et timemus, quam Deum ipsum.
|| [12:] Quae sunt peccata pugnantia cum
primo praecepto?
(10)Quinque gradus maxime insignium peccatorum con­stitui possunt, quae horri-
biliter pugnant cum primo praecepto. Primus gradus est Epicureus furor con-
temnens Deum et academica dubitatio de Deo. Secundus est idolatria, cum aut
fingitur aliquid esse Deus, quod non est Deus, aut cum alligatur Deus ad aliquam rem, cui se
non alligauit suo verbo, aut cum tribuitur creaturae honos soli Deo competens aut cum exco-
(15)gitantur opiniones de Deo et cultus sine verbo Dei. Ad hunc gradum referatur et superstitio,
quae tribuit cuicunque rei aliquam vim sine ordinatione diuina et sine causis naturalibus.
Tertius gradus est haeresis, id est pertinax asseueratio alicuius dogmatis pugnantis cum
fundamento seu perspicuis praeceptis moralibus aut articulis fidei. Quartus gradus ap-
pellatur magia, quae ad diabolos transfert fiduciam Deo debitam et cum ijs  s ex pactos
(20)societates iungit et opem ab ipsis petit. || [13:] Quintus est hypocrisis seu simulatio
pietatis sine timore Dei et fide. Ad hunc gradum pertinent securitas, super-
bia, fiducia et admiratio sui, impatientia et desperatio, quae vitia proprie sunt
opposita timori Dei et fiduciae auxilij diuini.
Dic secundumt praeceptum.u
Non assumes nomen domini Dei tui inuanum, quia non habebit Deus inno-
centem, qui nomen ipsius vane vsurpauerit.30
Quid significat nomen Dei et quid est nomen Dei
(5)in vanum sumere?
Nomen Dei est, quicquid ex reuelato verbo de Deo praedicatur. Nomen au-
tem Dei in vanum sumere significat irreuerenter vti nomine Dei sine honore
et veneratione debita.
Quae sunt virtutes secundi praecepti?
(10)Quatuor sunt praecipuae virtutes, in || [14:] quibus consistit verus vsus nominis
diuini: inuocatio Dei, gratiarum actio, confessio, et iurisiurandi religio: Invo-
catio Dei est virtus, quae a vero patefacto in promißione euangelij et misso Filio petit bona
aeterna et praesentia et repugnans dubitationi certo statuit, nos exaudiri et bona optata impe-
trare iuxta ipsius promißiones propter Christum mediatorem. Gratiarum actio est testificatio
(15)animi, qua agnoscimus et profitemur, quod non casu, non humanis praesidijs, sed a Deo ser-
uati ac defensi simus et quod vere nos respiciat, nobis adsit et opituletur etiam tum, quando
destituimur a causis secundis. Confessio est vere et constanter coram Deo et hominibus ve-
ram euangelij doctrinam profiteri, neque abijcere eam propter terrores, odia, supplicia aut
alia quaecunque pericula. Iuramentum est asseueratio de re poßibili et licita facta cum inuo-
(20)catione Dei, quemv petimus, vtw sit testis dictorum et puniat fallentem et nos ipso teste ad
poenam obligamus quasi arguentes eum mendacij, si non puniat fallentem.
|| [15:] Quomodo cohaeret secundum praeceptum cum primo?
Prima lex decalogi praecipit cultum cordis interiorem. Cum autem cor ardens luce et amore
Dei, patefaciat motus interiores voce celebrante Deum, mox in secundo praecepto dicitur de
vsu sermonis, vt gubernetur lingua, quae exprimit et reuelat virtutes primi praecepti.
(5)An non potest inuocatio et gratiarum actio fieri
sine recitatione oris?
Potest inuocatio et gratiarum actio fieri etiam cogitatione mentis. Sed tamen Deus expres-
sam vocem postulat tanquam confeßionem, qua ecclesia priuatim et publice sese ab idolis
seiungit et se quisque erudit et excitat ad ardorem in inuocatione et hac tanquam Gorgone31
(10)pellit diabolum, qui nulla tela magis reformidat quam preces piorum et illam expressam de
Deo testificationem.
Quae peccata pugnant cum secundo praecepto?
Omnes abusus nominis diuini, vt sunt sermones omnes, quibus peccata contra primum
praeceptum, abdite latentia in corde, in || [16:] lucem proferuntur, vt verbi causa, Epicurei,
(15)Stoici et academici furores, omnes falsae inuocationes, omnes corruptelae verae doctrinae,
magicae incantationes, omnia periuria, omnes blasphemiae. Praeterea neglectio inuo-
cationis, ingratitudo aduersus Deum, abiectio veritatis in confeßione aut in-
iustum silentium. Denique praetextus gloriae et nominis Dei, quibus teguntur
prauae cupiditates, vt multi praetexunt euan­gelium priuatae ambitioni, auaritiae, odio et
(20)similibus morbis animi.Dic tertiumx praeceptum.y
Memento, vt diem sabbathi sanctifices.32
Quid significat vox sabbathi?
Sabbathum significat Hebraeis quietem, a verbo , quieuit. Et cum eadem dictio-
(5)ne congruunt duae priores literae vocis , quae numerum septenarium significat.
Quot sunt species sabbathi, quarum fit mentio in scriptura?
Quinque species sabbathi sunt, de quibus sacrae literae concionantur. Pri-
|| [17:] mum est sabbatum creationis, de quo dicitur Gene. 2: „Sex diebus fecit Deus
coelum et terram, et requieuit die septimo“,33 non quod postea desierit Deus adesse suo ope-
(10)ri, quo ad sustentationem et conseruationem, sed quia post hominem conditum cessauit Deus
alias res condere. Non enim nouos mundos aut nouas elementorum et animantium species
creare deinceps voluit, vt ostenderet hominem esse extremum et summum opus, quo delec-
tetur ac in quo velit acquiescere.
Secundum sabbathum est paedagogicum videlicet caeremonia externa ordi-
(15)nata ad diem certum, quo conceditur corporibus quies ab operibusz seruil-
ibus, sicut dicitur Deuteron. 5: „Non facies in sabbatho quidquam operis tu et filius tuus et
filia, seruus et ancilla, bos et asinus et omne iumentum tuum et peregrinus, qui est intra por-
tas tuas, vt requiescat seruus et ancilla tua sicut et tu.“34
Tertia species est spirituale sabbathum animae, de quo lex Dei inprimis prae-
(20)cipit, quod est deditum esse studio doctrinae coelestis et quietem agere a
peccatis seu malis operibus. || [18:] De hoc sabbato commonefactio erat externa quies
corporum idque significant leges toties repetitae de sabbato, vt in Exod. cap. 31 dicitur: „ Vi-
dete, vt Sabbatum meum custodiatis, quia signum est inter me et vos in generationibus
vestris, vt sciatis, quod ego sum dominus, qui sanctifico vos. Custodite sabbatum. Sanctum
(25)est enim uobis et pactum est sempiternum inter me et filios Israel signumque perpetuum.“35
Quarta species est admiranda quies Filij Dei in passione, de qua Paulus inquit:
„Exinaniuit se factus Patri obediens vsque ad mortem crucis.“36 Et Irenaeus lib. 3 dulcißime
inquit: „Sicut homo erat, vt tentaretur, sic et Verbum erat, vt glorificaretur requiescente qui-
dem Verbo, vt poßet tentari, crucifigi et mori.“37
(5)Quinta species est sabbatum aeternum, quod promittitur ecclesiae resuscita-
tae ex morte, vt Esaiae vltimo: „Erit sabbatum ex sabato“38 videlicet cum Deus erit omnia
in omnibus.39
Quid significat verbum „sanctificare“?
Sanctum proprijßime loquendo tribuitur Deo et rebus diuinis. Opponitur enim ei, quod
(10)pro- || [19:] phanum est, ideo saepe significat aliquid dicatum Deo seu vsibus diuinis. Ita „ sanc-
tificare“ vsurpatur de actionibus, quibus Deus se nobis communicat et quibus nos vicißim
ornamus gloriam Dei. Est igitur sanctificare sabbatum idem quod Deo et rebus
diuinis destinare, quod fit docendo et discendo verbum Dei et exercendis of-
ficijs, quibus ornatur et propagatur ministerium euangelij.
Quomodo cohaeret tertium praeceptum
cum duobus praecedentibus?
Sicut primum praeceptum de cultu cordis, secundum de cultu oris praecipit,
ita tertium de cultu caeremoniarum et reuerentia externa toti ministerio debi-
(5)ta docet et gradus docentium et discentium in ecclesia constituit.
Quae sunt officia docentium in ecclesia?
Minister euangelij doceat pure et incorrupte legem et euangelium et ad- || [20:]
ministret sacramenta secundum Christi institutionem. Praeterea moribus ho-
nestis ornet doctrinam, sicut prolixe Paulus vitam episcopi describit ad Ti-
(10)tum cap. 140 et 1. Timoth. 3.41
Quae sunt auditorum euangelij officia?
Auditores diligenter discant euangelium et pie vtantur sacramentis et libenter
intersint publicis coetibus sacris et agnoscant, quantum bonum sit ministeri-
um publicum, et pro hoc orent et Deo gratias agant. Praeterea ornent honesta
(15)vita professionem euangelij, venerentur pios ministros, soluant eis debitas
mercedes denique et obediant eis iuxta euangelium.
Quae sunt peccata pugnantia cum tertio praecepto?
Pugnant cum tertio praecepto omnia scandala, quibus corrumpitur doctrina et
prophanantur sacramenta et deformatur ministerium et ecclesia || [21:] item
(20)neglectio, contemptus et odium ministerij videlicet doctrinae et sacramento-
rum et personarum seruientium ecclesiae persecutio. Item ludi prophani et
labores seruiles, quibus impeditur ministerium. Denique helluationes et com-
messationes diebus festis, quibus turbatur intentio animi et meditatio rerum
diuinarum.
Cur mutato die septimo christiani prima die
celebrant sabbatum?
Iudaei mandato Dei celebrarunt sabbatum die septimo, qui est dies Saturni,
vt vulgo nominatur, propter memoriam creationis rerum omnium. Sed apos-
(5)toli et horum discipuli, propter memoriam resurrectionis Christi et vt osten-
derent exemplum christianae libertatis in abrogandis ceremonijs pertinen-
tibus ad politiam Mosaicam elegerunt primam diem, quae vocatur dominica
seu dies solis abolitis simul ritibus sacrificiorum, quae apud Iudaeos vsitata
fuerunt.
(10) || [22:] Dic quartumaa praeceptum.ab
Honora patrem tuum et matrem tuam, vt sis longaeuus super terram.42
Quid significat „honor“?
Verus honor est comprobatio rei cuiuscunque tribuens ei praestantiam et re-
uerenter se ei subijciens propter diuinum aliquod bonum. Est enim fundamentum
(15)honoris, bonum aliquod diuinum in re aut persona aliqua. Gradus vero honoris sunt: primum
honesta opinio in mente de persona aut re, quod diuinitus ordinata et per se bona sit, secun-
do vera cordis subiectio et officia externa, quibus ostendimus nos venerari ordinem diuinum.
Quid complectitur appellatio patris et matris?
Parentum appellatione comprehenduntur primum ij, a quibus ortum et origi-
(20)nem secundum naturam ducimus. Deinde omnes, qui nobis sunt loco paren-
tum et in nos imperium ex superiori potestate tenent, vt praeceptores, magis-
tratus, patresfamilias, tutores, || [23:] curatores etc. Bonus enim gubernator a
bono patre non differt.
Cur quartum praeceptum primum locum obtinet in secunda tabula?
Cum secunda tabula ordinet societatem humanam, pulcherrimo ordine primum constituuntur
gubernatores et personae atque officia in communi societate apte distribuuntur. Et orditur
vox diuina a primo gradu gubernationis videlicet a parentibus, quiac debent esse regula alio-
(5)rum gubernatorum, constitutis autem gubernatoribus, qui sunt custodes disciplinae in com-
muni societate, postea sequuntur praecepta, quae arcent singulorum iniurias.
Quae sunt virtutes pertinentes ad quartum praeceptum?
Virtutes quarti praecepti sunt pietas parentum et liberorum mutua, iusticia
vniuersalis in gubernatoribus et in subditis, iusticia coniugum inter sese, se-
(10)dulitas.
Quae sunt officia parentum?
|| [24:] Paulus ad Ephesios 6 insigne praeceptum tradit de officijs parentum:
„Educate liberos vestros in doctrina et disciplina domini.“43 Vult igitur patres-
familias suae familiae praestare non solum nutritionem et defensionem, sed etiam communi-
(15)cationem doctrinae de Deo et assuefactionem ad exercitia honestae gubernationis vitae et
morum.
Quae sunt officia gubernatorum?
Magistratus debet esse custos totius legis, quod ad externam disciplinam atti-
net. Primum igitur debet sonare vocem legis moralis in genere humano et proponere sum-
(20)mas et immutabiles leges prohibentes idola, blasphemias, periuria, iniustas caedes, vagas
libidines, furta et fraudes in contractibus et iudicijs. Secundo suas quasdam leges ferre pot-
est, non pugnantes cum iure naturae, quae sint et probabiles et vtiles ad conseruandum sta-
tum reipublicae. Tertio sit magistratus executor diuinarum et suarum legum in puniendis
violatoribus. Quarto defendat obedientes contra iniurias improborum iuxta Pauli dictum:
(25)„Sit timori malo operi et honori bono operi.“44
|| [25:] Quae sunt officia liberorum erga parentes et subditorum
erga magistratus?Syracides capite tertio inquit: „Honora parentes sermone, opere et patien-
tia.“45 Primum vult liberos agnoscere ordinem diuinum et reuerenter sentire et loqui de
(5)parentibus. Deinde veram cordis subiectionem requirit, quae in externis officijs praestet obe-
dientiam sine contumacia. Postremo postulat ἐπιείκειαν seu aequitatem in tolerandis paren-
tum infirmitatibus.
Eadem debent subditi et magistratibus, primum, vt agnoscant ordinem politicum es-
se opus Dei et sciant magistratus maximorum bonorum custodes esse in genere humano et
(10)personas diligendas esse propter Deum. Deinde, vt praestent obedientiam legibus magistra-
tuum et non solum precentur pro gubernatoribus, sed etiam stipendia debita non grauatim
persoluant. Postremo, vt tolerent quasdam infirmitates gubernatorum, quia nulla est tam fe-
lix gubernatio, in qua non multa errata accidant.
Quae sunt officia coniugum inter sese?
(15) || [26:] Primum est amor mutuus, alterum est fides coniugalis, tertium est societas bonorum et
aerumnarum, quartum est defen­sio, quam maritus debet vxori.
Quid a singulis hominibus praestari debet in vocatione?
Cum Deus neminem velit ignauo ocio torpere et singulos in certam vocationem collocet,
necessaria est virtus omnibus sedulitas, de qua Paulus inquit: „Hoc requiritur in ministro, vt
(20)sit fidelis“,46 hoc est singuli homines constanter et firmiter debent propter Deum
et communem salutem facere labores vocationi propriae conuenientes.
Quae sunt peccata pugnantia contra quartum praeceptum?
In parentibus et gubernatoribus tyrannis et indulgentia. In liberis et subditis
ἀστοργία, contumacia, seditio, seruitus impia, in vocatione cuiusque ignauia
et curiositas.
(5) || [27:] Quid significat „longaeuitas“, quam Deus promittit
obtemperantibus huic praecepto?Non tantum referenda est longaeuitas ad aetatis et annorum numerum seu ad
longum spacium vitae, sed ad omne genus prosperitatis, quod ad felicem et
tranquillam vitam pertinet, vt sunt sanitas, vxor, liberi, familia, commodae functiones,
(10)pax, bene constituta respublica, bonae leges, oeconomia felix. Denique omnia praesidia
salutaria, sine quibus nihil voluptatis aut laetitiae haec vita corporalis habet.
Dic quintumad praeceptum.ae
Non occides.47
Quae sunt virtutes quinti praecepti?
(15)Pertinent ad quintum praeceptum multae virtutes: fortitudo, mansuetudo,
aequitas, misericordia, amicitia, humanitas, clementia, zelus, studium con-
cordiae:
|| [28:] Fortitudo est propugnatrix iusticiae videlicet depellens pericula, quae recta ratio iubet
depellere, et ita perferens aerumnas, quas recta ratio iubet perferre, ne fracti dolore faciamus
(20)contra iustitiam af aut alias virtutes.af
Mansuetudo est virtus, ag ah quae moderatur iram et multas iniurias condonat tranquillitati pub-
licae.ah Aequitas seu ἐπιείκεια est proba­bilis mitigatio summi iuris in aliqua circumstantia,
praesertim in eo casu, de quo non loqui­tur lex principaliter.
Inter priuatos vero aequitas nominatur etiam lenitas illa, quae versatur in tolerandis aliorum
(5)infirmitatibus et in tegendis erratis, imo etiam in sanandis manifestis delictis ante contuma-
ciam.ag
Misericordia est affici sensu alienae calamitatis, praesertim iniustae et opitulari iniuste op-
preßis pro vocatione aut probabili ratione mitigare iustam calamitatem. Amicitia est virtus
pro vera beneuolentia reddens veram beneuolentiam et praestans mutua quaedam officia pro
(10)modo facultatum liberali pectore virtutis causa.ai
|| [29:] aj Humanitas est copulatio multarum virtutum secundae tabulae, videlicet iusticiae, man-
suetudinis, aequitatis, beneficentiae, comitatis et aliarum, in quibus summa est suauitas ac
moderatio.aj
Clementia est benefacere bonis eosque discernere a malis et moderari poenas illorum, qui
(15)sunt sanabiles.
Zelus est ardens amor iustitiae et aliarum virtutum et indignatio ardens aduersus omnem
turpitudinem et scelera.
Studium concordiae est iustitia diligenter cauens, ne pugnet de vlla re non valde necessaria,
ne ecclesia distrabatur aut turbetur inuocatio et sequantur bella et vastationes.
Quae prohibentur in hoc praecepto?
Christus Matthaei quinto quatuor gradus recenset pugnantes cum hoc prae-
cepto: Primus gradus est violentia, secundus est ira iniusta, tertius est gestus
ostendens maleuolentiam, „raka“, quartus est contemtus proximi, „fatuus“.48
(5)Est ne omnis ira peccatum?
Item: Est ne omnis vindicta prohibita?
|| [30:] Quintum praeceptum prohibet iracundiam iniustam, quae temere irascitur proximo et
damnat cupiditatem priuatae vindictae, non autem prohibet iram vocationis, quae irascitur
vitijs, nec abolet officium magistratus, qui exercet vindictam in puniendis delictis congruen-
(10)tem cum mandato Dei et necessariam ad conseruationem societatis humanae.
Dic sextumak praeceptum.al
Non moechaberis.49
Quae sunt virtutes sexti praecepti?
Duae virtutes sunt sexti praecepti: castitas et temperantia. Castitas non tantum in
(15)coniugio, sed etiam in vita coelibe vitat omnes libidines seu contaminationes corporum pro-
hibitas. Temperantia seruat mediocritatem in cibo et potu conuenientem naturae et non im-
pedientem exercitia inuocationis et aliarum virtutum.
Quae sunt peccata prohibita in sexto praecepto?
|| [31:] Non modo adulteria, stupra, incoesti concubitus, sed etiam spurcae et
impudicae cogitationes, obscoeni sermones, lasciui gestus, denique omnes
illicitae flammae libidinum. Item ebrietas, crapula, helluationes, intemperan-
(5)tia, quaerere occasiones et illecebras, quibus accenduntur ac fouentur foeda
animorum incendia.
Dic septimumam praeceptum.an
Non furtum facies.50
Quid nominatur „furtum“ in genere?
(10)Furtum est contrectatio rei alienae, quae fit inuito domino sine compensatione.
Quae sunt virtutes huius praecepti?
Sicut sextum praeceptum coniugia sancit, ita septimum approbat contractus legitimos, domi-
nia distinguit, proprietatem rerum ordinat et rectum vsum facultatum praecipit. || [32:] Sunt
igitur virtutes septimi praecepti iustitia commutatiua, liberalitas, parsimonia,
(15)gratitudo.
Iustitia commutatiua est, quae in commutatione rerum seruat aequalitatem, ne altera pars
exhauriatur. Liberalitas est virtus, quae communicat facultates et operas non debitas obli-
gatione ciuili, sed naturali, et efficit mediocritatem inter sordes et profusiones.
Parsimonia est virtus, quae res proprias custodit et vtiliter collocat, vitat sumptus non neces-
sarios et tamen vbi ratio iubet expendit quantum conuenit. Gratitudo est virtus mixta. Con-
stat enim partim ex veritate, quae profitetur, quae et quanta beneficia acceperit, partim ex
iusticia, quae studet reddere aequalitatem pro facultate suo benefactori.
(5)Quae peccata prohibentur in septimo praecepto?
Non tantum manifesta furta et rapinae, fraudes et imposturae in contractibus,
sed etiam auaritia, cupiditas in- || [33:] iusti lucri, item profusiones et sumptus
non necessarij, tenacitas in communicandis bonis, ingratitudo erga bene me-
ritos.
(10)Dic octauumao praeceptum.ap
Non loqueris falsum testimonium contra proximum tuum.51
Quid nominatur „falsum testimonium“?
Falsum testimonium est oratio, qua aliter loquimur, quam habet veritas, et
quam nos nouimus et sentimus, idque in proximi nostri damnum ac perni-
(15)ciem.
Quas virtutes praecipit octauum praeceptum?
Octaui praecepti virtutes sunt: veritas, candor, docilitas, recta appetitio glori-
ae, modestia. Est et vicina virtus verecundia seu pudor, qui cum omnes ho-
mines tum in primis aetatem puerilem decet.
(20) || [34:] Veritas est virtus, quae inclinat voluntatem, vt veras sententias amemus, vera constan-
ter dicamus et tueamur et in gestu ac omni vita vitemus simulationes et occultationes.
Candor est virtus vicina veritati, quae propter rationem probabilem approbat alienas volun-
tates et non habet maleuolentiam, quaedam etiam ambigua flectit in meliorem partem ac
bene quidem sperat, sed tamen vt de rebus mutabilibus cogitans posse mutari voluntates et
posse hominem errare de aliena voluntate, cum non penitus aspiciantur latebrae humani
(5)pectoris.
Docilitas est virtus vicina modestiae et veritati, qua frenantur animi, ne sentiant de sese arro-
ganter, nec admiratione propriae sapientiae contemnant aliena iudicia et conuicti veris sen-
tentijs cedant.
Gloria est testimonium conscientiae recte iudicantis et approbatio aliorum recte iudicantium
(10)de virtute.
Modestia est virtus, qua in opinione de nobis et in sermone et gestu seruamus conuenien-
tiam, videlicet, ne nobis in opinione aut in sermone maiora imbecillitate nostra tribuamus
neue appetamus maiora neue in gestu discedamus a natura et personarum ac locorum ordine.
|| [35:] Quae peccata prohibet?
(15)Pugnant cum octauo praecepto mendacium, calumnia, suspicio, adulatio,
pertinacia in falsis sententijs, praestigiae sophismatum in religione, in artibus
et iudicijs, maledicentia, scurrilitas, obtrectatio, leuitas, violatio pactorum et
foederum, ambitio, impudentia.
Est ne omnis occultatio peccatum?
(20)Duplex est occultatio: alia insidiosa, quae ex studio nocendi oritur, alia officiosa, quae est
figura sermonis, quo aliquando sancti et sapientes cum magna laude vtuntur ad tegenda
quaedam, quae non necesse est patefieri. Vetustas sic distinxit: Mendacium dixit aliud esse
perniciosum, aliud officiosum, aliud iocosum.52
aq Dic nonumar praeceptum.as
Non concupisces domum proximi tui.53
Dic decimum praeceptum.at
Nec desiderabis vxorem proximi || [36:] tui, non seruum, non ancillam, non
(5)bouem, non asinum nec omnia quae illius sunt.aq54
Cur adduntur haec duo praecepta?
Postrema duo praecepta sunt interpretatio praecedentium mandatorum et
monstrant discrimen inter leges politicas et legem Dei. Nam leges politiciae sunt
qualecunque frenum, quo externa disciplina regitur et tantum accusant externa delicta atro-
(10)cia, vt verbi causa, seditiones, caedes, adulteria, furta, mendacia. At lex Dei requirit interio-
rem mundiciem et integram conformitatem et accusat non tantum externa delicta, sed etiam
defectus et prauas inclinationes in corde. Ideo Paulus inquit: „Non nouissem, quod concu-
piscentia sit peccatum, nisi lex dixisset: ‚Non concupisces‘“.55 Sic et Christus inquit Matth.
6: „Qui videt alterius vxorem ad concupiscendum eam, iam moechatus est in corde suo.“56
Quid vocatur „concupiscentia“ in doctrina
ecclesiae?
Concupiscentia, phrasi recepta in ecclesia, significat horrendam deprauatio-
|| [37:] nem et ἀταξίαν omnium virium in natura hominis post lapsum, vt in men-
(5)te est caligo et dubitationes, in voluntate auersio a Deo, esse sine timore, sine fide et dilec-
tione Dei, in corde contumacia, immundicies, prauae inclinationes, e quibus oriuntur incen-
dia malorum affectuum, inuidentia, iniustae flammae, irarum, libidinum, auaritiae, menda-
ciorum.
Quis vocatur „proximus“?
(10)Proximus est quilibet homo siue bene siue male meritus sit de nobis. Item
siue peregrinus sit siue domesti­cus vt parabola de Samaritano ostendit.57
Quae sunt promissiones et comminationes
additae decalogo?
Summa promissionum et comminationum legalium addita est primo praecep-
(15)to, Exodi 20: „Ego sum dominus Deus tuus, fortis zelotes, visitans iniquita-
tem patrum in filios in tertiam et quartam generationem eorum, qui oderunt
me, et faciens misericordiam in multa millia his, qui diligunt me et cu- || [38:]
stodiunt praecepta mea.“58 Sic au Leuit. 17au generalis promissio traditur: „Qui
fecerit haec, viuet in eis.“59 Generalis vero comminatio pertinens ad omnia
(20)praecepta est Deut. 27: „Maledictus, qui non permanserit in omnibus, quae
scripta sunt in lege.“60
Postea speciales tum promißiones tum comminationes de singulis praeceptis multae paßim
extant vt 1. Reg. 2: „Glorificantes me glorificabo, contumnentes me erunt ignobiles.“61 Ie-
rem. 17: „Si sabbatum sanctificabitis, reges et principes intrabunt per has portas. Alioqui
(25)succendam ignem in portis, qui non delebitur.“62 Prouer. 30: „Oculum, qui subsannat pat-
rem, effodient corui torrentis.“63 Gene. 9: „Qui fuderit humanum sanguinem, fundetur
sanguis eius.“64 Heb. 13: „Scortatores et adulteros iudicabit Deus.“65 av „Beati mundi corde,
quoniam ipsi Deum videbunt“, Matth. 5, av66 Luc. 6: „Qua mensura mensi fueritis, eadem
reddetur vobis.“67 Prouer. 22: „Qui iniuriam facit pauperi, egebit.“68 || [39:] Prouer. 12: „ Abo-
minatio Deo sunt labia mendacia.“69
(5)An non lex Mosi est abrogata iuxta dictum: „lex et prophetae
vsque ad Iohannem“?70
Discernendae sunt partes legis Mosaicae: Alia est lex moralis, cuius summa
est comprehensa in decalogo. Haec non potest aboleri et manet aeterna et im-
mota obligatio adaw obedientiam in omnibus hominibus. Aliae vero sunt leges
(10)forenses et caeremoniales, quae fuerunt latae, vt durarent ad certum tempus
donec mansura erat politia Mosaica. Quare deleta politia Mosaica, hae leges
simul sunt abolitae et prorsus sunt extinctae, nisi in quantum aliquae ex his
habent aliquid morale aut naturale.
Quis est ergo vsus decalogi, cum non
poßit aboleri?Triplex est vsus: Primus est politicus seu paedagogicus, vi- || [40:] delicet rege-
re disciplinam in omnibus hominibus, etiam non renatis et ethnicis. Secundus
(5)vsus est spiritualis, videlicet accusare omnia peccata in hominibus interiora
et exteriora et totam deprauationem. Tertius vsus est in renatis docere, qui
cultus placeant Deo.
Potest ne haec infirma natura hominum
satisfacere legi?
(10)Si non fuisset Adam lapsus, fulsisset in tota hominis natura conformitas cum
lege Dei. Nunc vero, postquam deprauata est natura hominum per peccatum,
nequaquam homo potest satisfacere legi Dei. Ideo Paulus inquit Rom. 3:
„Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt, non est, qui faciat bonum,
non est vsque ad vnum.“71 Item: „Omnes peccauerunt et carent gloria Dei.“72
(15)Est ne disciplina possibilis?
Nominatur disciplina gu- || [41:] bernatio locomotiuae, id est externorum gestu-
um et est obedientia externa iuxta mandata Dei. Ita ne externa membra com-
mittant delicta prohibita lege Dei. Estque possibilis hominibus etiam non
renatis, sed non meretur remissionem peccatorum nec est iusticia coram Deo
(20)nec est impletio legis.
Cur necessaria est disciplina?
Propter quatuor causas: Prima est necessitas obtem-
perandi mandato diuino, secunda necessitas vitandi
poenas atroces, tertia necessitas non turbandi alios,
(5)quarta, vt disciplina sit paedagogia in Christum.
Quomodo in renatis inchoantur opera praecepta in lege et placet ne inchoata
obedientia Deo?
|| [42:] Primum fide agnoscendus est mediator, propter quem persona fit ac-
cepta Deo. Postea accepto Spiritu sancto inchoatur obedientia congruens
(10)cum lege Dei et haec, quanquam imperfecta est, tamen placet Deo in persona
reconciliata propter Filium mediatorem per fidem.
Quomodo interpretatur euangelium comminationes et promißiones legales?
I. Aeternae maledictioni legis euangelium opponit praedicationem poenitentiae et promißio-
nem vniuersalem et gratuitam de remißione peccatorum et de acceptatione coram Deo ad
vitam aeternam propter Filium Dei mediatorem.
(5)II. Sic et comminationes poenarum corporalium legi additae habent exceptionem ex euan-
gelio de conuersione, qua impetratur aut liberatio aut mitigatio poenarum corporalium.
III. Omnes promißiones legales, etiamsi additam habent in lege conditionem integrae obedi-
entiae, quae in hac vita a nemine praestari potest, tamen fiunt ratae et firmae credentibus in
Filium me- || [43:] diatorem iuxta Pauli dic­tum: „In Christo omnes promißiones sunt Amen.“75
IIII. Promißiones bonorum corporalium intelligendae sunt exceptione crucis et castigationis,
et ne bona corporalia rapiantur nostris consilijs sine vocatione.
Quid est peccatum?
Peccatum est quicquid est contra legem Dei. Vel peccatum est defectus vel
(5)inclinatio vel actio contra legem Dei offendens Deum et commerens iram
aeternam, nisi fiat remissio propter Filium mediatorem.
Quae est prima diuisio peccati?
Peccatum aliud nominatur originale, aliud actuale.
Quid est peccatum originale?
(10)Peccatum originale est reatus propter Adae lapsum et propter priuationem
lucis diuinae et firmae agnitionis Dei in mentibus hominum et || [44:] propter
auersionem voluntatis a Deo et propter contumaciam cordis, quae mala secu-
ta sunt lapsum Adae in natura hominum, et sunt inimicitiae aduersus Deum
et damnata a Deo.
(15)Quid est peccatum actuale?
Peccatum actuale est omnis actio pugnans cum lege tum in mente vt dubitati-
ones de Deo tum in voluntate et corde vt incendia malorum affectuum tum in
membris externis vt externae actiones pugnantes cum lege Dei.
Quae est secunda diuisio peccati?
Secunda diuisio peccati tantum ad renatos pertinet. Nam in non renatis om-
nia peccata originalia et actualia sunt mortalia, sed in renatis alia peccata
sunt mortalia seu regnantia, alia venialia seu non regnantia. Peccatum morta-
(5)le in renatis est cum is, qui fuerat renatus, assentitur || [45:] errori in funda-
mento aut labitur contra conscientiam. Tunc enim amittit gratiam, Spiritum
sanctum et fidem. Peccatum non regnans, quod nominatur veniale, est in re-
natis in hac vita malum originis et dubitationes et incendia malorum affec-
tuum, quibus tamen repugnant renati, neruant contra conscientiam et dolent
(10)propter has sordes et credunt se propter mediatorem Deo placere, tegi has
sordes et gratiam exuberare supra peccatum.
Regulae duae de decalogo.
I. Semper prima tabula anteferenda est secundae tabulae, quia primus est
ordo hominis ad Deum et gloria Dei anteferenda est omnibus rebus humanis.
(15)II. Primum praeceptum includendum est caeteris omnibus. Nam propter De-
um praestanda est obedientia in omnibus praeceptis. Et contra in violatione
|| [46:] vniuscuiusque praecepti inest contemptus Dei in primo praecepto.
Cur aßidue meditandus est decalogus?
Meditatio decalogi necessaria est propter hos fines praecipuos: I. vt moneat
nos de Deo, quod sit et qualis sit, II. vt doceat ad quid condita sit natura hu-
(5)mana et qualis ante lapsum homo fuerit, III. vt sit norma rec­trix vitae, IIII. vt
sit speculum peccati, V. vt quaeramus mediatorem, qui pro nobis implet le-
gem, VI. vt petamus in nobis restitui conformitatem cum lege.

|| [47:] De symbolo apostolico seu de secunda parte catechismi.

↑

Quid continetur in symbolo?
(10)Symbolum est summaria quaedam comprehensio articulorum fidei christia-
nae, cuius professione et vero intellectu distinguitur ecclesia ab omnibus alijs
sectis, quae sunt a religione christiana alienae.
Vnde est appellatio symboli?
Symbolum dicitur ἀπὸ τοῦ συμβάλλειν ac proprie significat signum seu tes-
(15)seram militarem, quam duces militibus dare solent, vnde ab hostibus discer-
nantur.
Cur nominatur hoc „symbolum apostolicum“?
Quia vel ab apostolis compositum et quasi per manus traditum est eccle-
|| [48:] siae, vt vetustas semper existimauit, vel quia apostolica doctrina tan-
quam fundamento firmissimo nititur.
(5)Cur quotidie facienda est recitatio symboli?
Symbolum apostolicum propter quinque causas grauißimas quotidie recitandum est: I. quia
est commonefactio de praecipuis Dei operibus ac beneficijs, II. quia in hac recitatione, si
mens est pia, fit applicatio beneficiorum Filij Dei, III. quia dulcis consolatio est in summis
(10)periculis, IIII. quia confeßio est contra diabolos, V. quia assuefacit nos, vt cogitemus doctri-
nae testimonia videlicet patefactiones Dei et miracula.
In quot articulos vsitate distribuitur symbolum?
In tres: primusay de creatione, secundus de redemp­tione, tertius de sanctifica-
tione.
(15) || [49:] Recita primumaz articulum. [Holzschnitt: Gott neben der Welt als ihr
Schöpfer und Erhalterba (Gen 1,1-2,4a)]
Credo in Deum Patrem omnipotentem creatorem coeli et terrae.
Cur dicis: „Credo in Deum“?
Hac forma verborum primum discernitur fides a notitia intuitiua, quae res subiectas oculis
contemplatur. Est enim fides certitudo non apparentium.
Deinde refutatur dubitatio academi­a, quae nullam certam assensionem de Deo retinet, nam
(5)vox credendi πληροφορίαν significat.
Tertio, quia praepositio εἰς θεὸν additur, significatur discrimen inter fidem historicam || [50:]
et fidem christianam. Fides historica est tantum nosse historiam, fides autem christiana est
notitia et assensio in mente et fiducia in voluntate et corde.
Quarto hac voce „credo“, quam vnusquisque recitat, discernitur fides specialis seu propria a
(10)fide generali. Fit enim applicatio ad singulos.
Quinto reijciuntur hac verborum forma omnia idola, quae sunt nihil, 1. Corin. 8,76 et fit
testificatio nos omnem fiduciam collocare in Deum nobis patefactum in ipsius verbo nobis
ad credendum proposito. Nam fides habet se correlatiue ad verbum seu ad promißionem.
Est ne vnus Deus, an vero sunt plures dij?
(15)Vnus est tantum Deus iuxta dictum Deut. 6: „Audi Israel Iehoua Deus noster
Iehoua vnus est“,77 1. Corinth. 8: „Scimus, quod non sit bb Deus nisibb vnus.“78
Pertinet ne appellatio Dei tantum
ad personam Patris?Deus est nomen essentiae commune tribus personis, Patri, Filio et || [51:] Spi-
ritui sancto. Ideo ecclesia ordinem articulorum sic cohaerere semper docuit vt post haec
(5)verba: „Credo in Deum“ vel vt in symbolo Niceno dicitur: „Credo in vnum Deum“79 vsurpa-
uerit distinctionem, cui mox enumeratione subijciatur explicatio personarum, vt constet,
quis sit ille Deus, in quem credimus, videlicet Pater, Filius et Spiritus sanctus. Ac falsa est
interpretatio fanaticorum, qui per sophisticam fallaciam com­positionis ac diuisionis hanc
vocem „Deum“ ad solum Patrem restringunt excluso a diuina essentia Filio et Spiritu sancto.
(10)Dic testimonium scripturae, quod tres sint personae diuinitatis,
non plures nec pauciores?Matth. 3: Pater aeternus sonat hanc vocem, qua discernit personam suam a
persona Filij: „Hic est Filius meus dilectus.“80 Filius stans in Iordane conspi-
citur, Spiritus sanctus specie visibili columbae demittitur, et institutione bap-
(15)tismi nostri inquit Christus: „Baptizate omnes gentes in nomine Patris et Filij
et Spiritus sancti.“81
|| [52:] Quomodo discernuntur personae
diuinitatis?
Non tantum appellationis seu nomina differunt, sed realiter ac distinctis proprietatibus dis-
(20)cernuntur tria ὑφιστάμενα in vna eademque diuinitate.bc Proprietates sunt duplices, ali-
ae internae, aliae externae. Internae sunt gignere, nasci, procedere. Nam Pater
est persona gignens Filium imaginem suam, Filius est integra et substantialis imago Patris
genita a Patre, Spiritus sanctus est amor et laeticia substantialis et coaeterna inter Patrem et
Filium procedens a Patre et Filio. Externae proprietates sunt, quae sumuntur a be-
neficijs erga ecclesiam, vt Pater non mittitur, Filius mittitur, vt patefaciat
euangelium et assumat naturam humanam et fit mediator, redemptor, iustifi-
(5)cator et saluator, Spiritus sanctus mittitur in corda credentium, vt tales motus
amorem et laeticiam in eis accendat, qualis est ipse.
|| [53:] Quae sunt cogitanda de creatione?
Quinque circumstantiae considerandae sunt de creatione: Prima est, quod
creatio sit commune opus aeterni Patris, Filij et Spiritus sancti vt Psalmo 33.
(10)dicitur: „Verbo domini coeli creati sunt et Spiritu oris eius“, non quidem creato, sed creante,
„omnis exercitus eorum.“82
Secunda, quod omnes res creatae visibiles et inuisi-
biles conditaesunt ex nihilo vt Iohan. 1: „Omnia per ip-
sum facta sunt et sine ipso factum est nihil, quod factum
(15)est.“85 Item Psalm. 33: „Ipse dixit et factum est, ipse mandauit
et stetit.“86 Tertia circumstantia est, quod Deus libere et volens tunc, cum voluit, condi-
dit mundum, cum quidem ante mundum esset ab aeterno sicut Moses inquit: „In
principio creauit Deus coelum et terram“,87 significans iam tum eum fuisse ab aeterno, cum
(20)mundo ortum atque originem dedit.
Quarta, quod vere sit providentia Dei, quia Deus non discessit a suo opere et
adest vniuersae creatu- || [54:] rae, seruat rerum substantias, gubernat motus coelestes,
vices tempestatum, foecunditatem terrae, generatio­nem animantium. Denique fouet et sus-
tentat totam naturam, maxime vero ecclesiam alit et defendit vt Acto. 17 dicitur: „In ipso
(5)viuimus, mouemur et sumus.“88 Et 1. Timoth. 4: „Speramus in Deo viuo, qui est seruator
omnium hominum maxime fidelium.“89
Quinta, quod nonbe sit alligatus ad causas secundas, sed sua omnipotentia et liber-
tate propter salutem ecclesiae aut ad puniendos impios moderetur causas secundas, aut mutet
aut impediat vt Psal. 114 inquit: „Deus noster in coelo omnia, quaecunque voluit, fecit.“90 Et
(10)Lucae 1: „Omnia apud Deum sunt poßibilia.“91
Cur Deus condidit naturam?
Deus condidit hoc pulchrum opificium, vt se patefaceret, vt testimonia de se ostenderet, vt
bonitatem suam impertiret multis, vt ex humano genere condito ad suam imaginem collige-
ret sibi ecclesiam, cui lucem, sapientiam et laeticiam suam communicaret et ab ea agnosce-
(5)retur et celebraretur in omni aeternitate.
|| [55:] Quare creatio tribuitur Patri, cum sit opus
commune diuinitatis?
Primum ideo hoc fit, quia aeternae personae alias habent notas incurrentes in oculos, per
quas agnosci possunt vt Filius assumpsit naturam humanam, Spiritus sanctus apparet die
(10)pentecostes specie flammarum. Tribuitur ergo creatio Patri tanquam signum et nota mons-
trans Patrem. Deinde etsi per Filium omnia facta sunt et Spiritus sanctus fouet omnes crea-
turas, tamen vt Pater est fons diunitatis, sic voluntate Patris omnia extiterunt. Monstratur
ergo ordo creationis, qui talis est: Pater vult creationem et totum ordinem rerum. Hanc vo-
luntatem exprimit per Verbum, quo dicente res fiunt et ordine distinguuntur et Spiritu sancto
(15)simul creante fouentur res. Adultiores Basilij dictum considerent in libro de Spiritu sancto
cap. 16: προκαταρκτικὴ αἰτία τῶν γενομένων ὁ πατὴρ, δημιουργικὴ ὁ υἱὸς, τελειωτικὴ τὸ πνεῦμα.bf 92
Recita secundumbg articulum.
Et in Iesum Christum Filium eius vnicum dominum nostrum, qui conceptus
est de Spiritu sancto, natus ex Maria || [56:] [Holzschnitt: Kreuzigung Jesu mit
Maria und Johannesbh (Joh 19,26f)] virgine, passus sub Ponitio Pilato, cruci-
(5)fixus, mortuus et sepultus. Descendit ad inferna. Tertia die resurrexit a mor-
tuis, ascendit ad coelos, sedet ad dexteram Dei Patris omnipotentis. Inde ven-
turus est iudicare viuos et mortuos.
Quae continentur in hoc articulo?
Duo praecipue: primum descriptio personae Christi, alterum beneficia seu opera pertinentia
(10)ad officium huius redemptoris. Ea vero in triplici sunt discrimine: alia sunt praeterita vt in-
carnatio, paßio, mors, sepultura, descensus ad inferos, resurrectio, ascensio ad coelos, || [57:]
alia praesentia vt seßio ad dexteram Patris, alia futura vt reditus ad vniuersale iudicium.
In quibus consistit vera agnitio Christi?
In duobus: in agnitione personae et in agnitione officii. De vtroque inquit Esaias cap. 53:
(15)„Noticia serui mei iusti iustificabit multos.“93 Quidbi est persona Christi?
Vna est persona Christi, sed naturae sunt duae, diuina et humana. Divina
λόγος nominatur, quae vere ab aeterno persona est distincta a Patre et tamen
eiusdem essentiae, ὁμοούσιος cum Patre. Sed humana natura certo tempore
(20)assumpta est ex matre Maria virgine.
Dic testimonium de persona Christi.
In primis notum sit exordium euangelij Iohannis, quod euangelista ideo sic scripsit, vt in
|| [58:] illustri loco extaret testimonium de hoc articulo. Sic igitur inquit: „In principio erat
Verbum et Verbum erat apud Deum et Verbum erat Deus. Hoc erat in princi-
(5)pio apud Deum.“94 Et postea: „In mundo erat, et mundus per ipsum factus
est. Et Verbum caro factum est, et vidimus gloriam eius, gloriam quasi vni-
geniti a Patre.“95
Quomodo copulatae sunt naturae duae in Christo?
Ecclesia nominat vnionem personalem, quae non est transmu-
(10)tatio nec confusio naturarum aut proprietatum inter sese, sed
copulatio vere ineffabilis, qua secunda persona diuinitatis mas-
sam certam ex genere humano in vtero virginis a Spiritu sanc-
to sanctificatam assumit et sibi copulat non solum inseparabili-
ter, sed etiam secundum hypostasin videlicet, vt vna in Christo
(15)persona sit ac maneat, ipsius nimirum verbi propria, quae
humanam naturam assumptam gestet, sustentet ac foueat.
Quod est officium Christi?
Commodissime his quatuor appel- || [59:] lationibus exprimitur officium: Chris-
tus est mediator, redemptor, iustificator et saluator. Mediator est respectu perpetu-
ae interceßionis, qua et initio deprecatus est pro genere humano post lapsum et se ad poe-
(5)nam sustinendam obligauit et adhuc pro ecclesia aßidue interpellat. Redemptor dicitur re-
spectu satisfactionis, qua λύτρα seu precium aequiualens aeterno Patri pro peccatis generis
humani persoluit et iusticiae Dei satisfecit et iram placauit praestita obedientia et poenis in
se translatis.Iustificator est respectu applicationis sui meriti, quia propter
(10)ipsius paßionem et mortem iustificamur coram Deo, id est ac-
cipimus remißionem peccatorum, reconciliationem cum Deo,
imputationem iustitiae et acceptationem ad vitam aeternam.
Deinde et respectu efficaciae est iustificator, quia in his, qui
sunt reconciliati, simul restituit iustitiam et vitam aeternam,
(15)quae etsi in hac vita tantum inchoatur, tamen postea consum-
mabitur in altera vita. Postremo salvator dicitur respectu mi-
randae gubernationis ac defensionis ecclesiae in hac vita. In
primis vero respectu finalis liberationis et glorificationis eccle-
siae post resuscitationem ex mortuis.
|| [60:] Explica pondera vocabulorum in his verbis: „Et in Iesum Christum
Filium eius vnicum, Dominum nostrum.“
„Iesus“ est nomen proprium huius personae et significat saluatorem. Quo
nomine etsi in collatione aliorum nominum significatur in primis respectus finalis liberatio-
(5)nis seu redemptionis ecclesiae, tamen, cum seorsim ponitur, omnia beneficia huius personae
comprehendit.bl Sic etymologiam exponit angelus Matth. 1: „Vocabis nomen
eius Iesum, quia saluum faciet populum suum a peccatis ipsorum.“100
„Christus“ est nomen officij et significat vnctum, congruit cum voce Messias
et tribuitur huic personae, quia est summus sacerdos et rex ecclesiae.
(10)„Summus sacerdos“ est, quia est persona immediate missa a Deo ad patefactionem euange-
lij, ad placandum iram Dei suo sacrificio et ad precandum pro nobis habens testimonium,
quod exaudiatur, per quam et exhibentur bona promissa in noua testamento. Haec descriptio
sumi- || [61:] tur ex officijs sacerdotis, quae sunt quatuor: docere, sacrificare, orare, benedicere.
„Rex“ vero est, quia colligit sibi ecclesiam per ministerium euangelij omnibus mundi tem-
(15)poribus et liberat eam a peccato et aeterna morte et sanctificat eam dato Spiritu sancto, vt sit
aeterna ipsius haereditas, et mirabiliter eam defendit et regit in hac vita, vt vere inuocet et
agnoscat exaudiri preces, ac celebret Deum et resuscitat ex morte ad vitam et gloriam aeter-
nam. Haec descriptio sumitur ex definitione regni Christi et alludit ad officia regnum, quae
sunt liberare subditos ex potestate hostium, regere populum certis legibus et defendere
(20)bonos a malorum iniurijs.
„Filius vnicus.“ Haec appellatio describit naturam diuinam Christi. Ideo
autem vocatur Filius, quia ab aeterno genitus est de essentia aeterni Patris.
„Vnicus“ – idem est quod „vnigenitus“, Iohan. 1 et 3 et „proprius“ Roma. 8101 – discer-
nit Filium Dei ab electis, qui sunt filij Dei adoptione vt Johan. 1 „Dedit eis potes-
(5)tatem filios Dei fieri.“102 Christus enim natura est Filius. Nos gratia.
|| [62:] „Dominum nostrum.“ Monet haec appellatio de applicatione benefici-
orum Christi. Est enim Christus Dominus noster I. iure creationis, quia per ip-
sum sumus conditi ad imaginem Dei, II. iure redemptionis, quia, cum nos in peccatis
nascamur propter naturae nostrae corruptionem, quae lapsum Adae secuta est, ipse se dedit
(10)precium redemptionis pro nobis et nos a maledictione legis, ira Dei, peccato, morte et regno
diaboli precioso sanguine suo redemit, vt simus bm peculiaris ipsius populus,bm III. ratione
defensionis et glorificationis, quia exaltatus ad dexteram Patris perpetuo colligit sibi
ecclesiam, gubernat, defendit et glorificat in tota aeternitate.
Quid profitemur in symbolode
incarnatione Christi?
Conceptus est de Spiritu sancto, natus ex Maria virgine.
Cur mediatorem congruebat Deum et hominem esse?
(5)Prima causa est, quiabn genus huma- || [63:] num peccauerat, congruebat ordini iusticiae, vt ali-
quis in genere humano poenam solueret, quae esset precium pro peccatis. Ideo Filius inter-
ceßor assumpsit humanam naturam. Secunda causa: Nulla creata potentia sola potuisset sus-
tinere iram Dei et in tanta magnitudine dolorum Deo vere tribuere laudem iusticiae. Necesse
est autem in poena, quae debet esse placatio, punienti tribui laudem iusticiae. Est ergo medi-
(10)ator etiam Deus. Tertia causa peccati infinita malicia est, vt igitur esset precium infinitae
bonitatis et aequiualens. Etiam ideo mediator Deusbo est.
Quarta: Creatura non est viuificatrix, sed vt Ioh. 1 scriptum
est: „In ipso erat vita.“105 Ideo hic redemptor Deus est, vt vin-
cat mortem et restituat vitam. Nam vt initio in creatione λόγος
(15)fuit viuificator, ita et nunc credentes ei inserti rursus per eum
viuificantur. Quinta: Hic mediator aßidue interpellat pro eccle-
sia et semper et vbique adest ecclesiae eamque seruat et prote-
git, quae beneficia, etsi fiunt a Filio in natura assumpta et toti
personae tribuuntur, tamen sunt actiones diuinae naturae et
omnipotentis.
Vbi describitur historia conceptionis et natiuitatis Christi?
|| [64:] De conceptione inquit angelus ad Mariam Luc. 1: „Spiritus sanctus
veniet super te et virtus Altissimi obumbrabit tibi“109 et ad Ioseph: „Quod in
ea natum est, de Spiritu sancto est.“110 Natiuitatis historia describitur Luc. 2:
(5)„Cum Ioseph et Maria esset in Bethlehem, impleti sunt dies eius, vt pareret
et peperit filium suum primogenitum“, de quo angeli annunciant: „Ecce, eu-
angelizo vobis gaudium magnum, quod erit omni populo, quia natus est vo-
bis hodie saluator, qui est Christus in ciuitate Dauid. Et hoc vobis signum:
Inuenietis infantem pannis obuolutum et positum in praesepio.“111
(10)Quare Spiritu sancto conceptus et
ex virgine natus est?
Angelus causam exprimit Luc. 1: „Quod ex te nascetur sanctum vocabitur
Filius Dei.“112 Ideo enim de Spiritu sancto sine virili semine de pura et im-
maculata virgine natus est Filius Dei, vt sciamus hominem factum esse sine
(15) || [65:] peccato, quod caeteri homines nati ex carnali propagatione secum in
hanc lucem afferunt.
Cur fit mentio expressa Maria matris Christi?
Non solum propter certitudinem historiae, sed etiam, quia praedictum erat
Messiam nasciturum esse ex stirpe Dauid, ex qua Mariam ortam fuisse cer
(20)tum est.
Quid profitemur in symbolo de maxime conspicuo actu
humiliationis Filij Dei in paßione?
Passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mortuus et sepultus.
Quid vocas paßionem?
Passio Christi est obedientia admiranda et inenarrabilis, quam Christus do-
minus noster sciens, volens libensque praestitit in tolerandis animae et cor-
poris acerbissimis cruciatibus, vt iu- || [66:] stitiae diuinae hac vera reuerentia et
(5)subiectione aequiualens precium pro peccatis totius generis humani persolue-
retur et Pater placatus hoc sacrificio reciperet confugientes ad ipsum fiducia
huius mediatoris et victimae et liberatis a maledictione legis a tyrannide dia-
boli et a morte aeterna gratis donaret propter Filij meritum et intercessionem
iustitiam et vitam aeternam.
(10)Quotuplex est meditatio paßionis Christi?
Triplex: paedagogica, spiritualis, exemplaris seu paradigmatica. Paedagogica meditatio est
saepe legere narrationes, quae apud quatuor euangelistas extant de historia paßionis Christi,
easque conferre cum vaticinijs prophetarum, vt haec collatio historiae et praedictionum con-
firmet in animis assensum, quo hunc articulum amplectimur. Pueris in primis nota sit prima
(15)promißio Gene. 3,113 Psalmus 22, Esaiae cap. 53114 et Danielis cap. 9.115 || [67:] Spiritualis
meditatio est cogitare causas paßionis Christi, magnitudinem peccati et irae Dei aduersus
peccata generis humani, temperamentum misericordiae et iusticiae in Deo, amorem Filij Dei
et illam inenarrabilem humilitatem Filij, et in tantarum rerum cogitatione exuscitare timo-
rem Dei et fidem. Exemplaris meditatio est imitari humilitatem et patientiam Christi et con-
(20)siderare imagines pingentes statum ecclesiae, quam Deus vult fieri conformem imaginis Filij
sui, br Roma. 8.br116
Cur fit mentio Pilati?
Pilatus fuit praeses Iudaeae sub imperatore Tyberio. Huius mentio fit in sym-
bolo propter circumstantiam temporis, quae monet nos de messia exhibito
iuxta vaticinium patriarchae Iacob: „Non auferetur sceptrum de Iuda neque
(5)magister de pedibus eius donec venerit Siloh.“117
Quale genus supplicij fuit crucifixio?
Crucifixio fuit supplicium Iudaicum, quam postea a Iudaeis acceptam vt videtur. Vsurparunt
|| [68:] orientales populi, sed aliter Iudaei aliter gentes hac vsi sunt: Iudaei non solebant viuos
homines in crucem tollere, sed lapidatione interfectos, quorum postea cadauera cruci alliga-
(10)bant, non clauis per manus et pedes adactis affigebant. Gentes vero et viuos crucis supplicio
afficiebant et clauis affigebant non alligabant. Ad haec discrimina administrati supplicij
huius inter Iudaeos et gentes alias acceßisse videtur et fractio crurum in mortuis, cuius me-
minit historia euangelica, quod et ipsum apparet fuisse moris ethnici. Modus igitur cruci-
fixionis, quam Christus pertulit, non fuit Iudaicus, sed externus. Nam illo tempore iudicia
(15)capitalia non habebant amplius Iudaei, sicut ipsi de se proclamant: „non licet nobis interfi-
cere quenquam.“118 Quare Christus traditus a Iudaeis ethnico praesidi non Iudaico externo
etiam et ethnico modo crucifixus est, quem tunc ibi gentes in hoc supplicio seruabant.
Scribitur autem et hoc contra blasphemos et idolatras a Iudaeis crucifixionem vsurpatam, vt
hac de causa Christum etiam crucifigi postularent, quem et summus pontifex blasphemiae
(20)damnauerat et cui alterum quoque crimen laesae dignitatis et quasi maiestatis sacerdotalis
intentabant, quod contra templum et iudices Israel locutus esset. || [69:] Tales autem tribus
tantum festis ijs, quibus populus omnis conueniebat, tollere publice supplicio solebant, ex
eo, quod scribitur, Deut. 17: „Tollendos tales, vt omnis populus audiat“119 etc. Ideo Christi
etiam supplicium, vt ad paschatis tempus fieret, laborarunt. Haec adultioribus prodesse forte
(25)poterunt et, vt considerentur, necessaria sunt, quia ex Iudaeis impijs incogitantiores aliqui
contra historiam euangelicam negant Christum viuum crucifixum, sed tanquam blasphemum
more gentis Iudaicae lapidatione interfectum, id quod omnino etiam de Christo fecissent
Iudaei, si penes ipsos tunc fuissent supplicia capitalia. Non igitur meminerunt eo tempore
haec ipsis erepta esse, cuius non tantum ex euangelica historia, sed ipsorum etiam popula-
rium scriptis conuinci possunt.
Cur hoc abominabili genere supplicij Deus voluit interfici Filium, vt
tolleretur in crucem?
(5)Paulus Galat. 3 causam exponit inquiens: „Christus non redemit de maledic-
to legis factus pro nobis maledictum, quia scriptum est: ‚Maledictus omnis,
qui pendet in ligno.‘“120 Typus autem crucifixionis Christi fuit serpens aeneus exaltatus
in deserto, Num. 21, Ioh. 3.121
|| [70:] Cur mori oportuit Christum?
(10)Rom. 4 inquit Paulus: „Christus mortuus est propter peccata nostra.“122 Et Oseae 13: „O
mors ero mors tua.“123 Vnde versus in scholis factus est: „Mors mortis morti
mortem mors morte redemit.“124 Typi mortis Christi fuerunt mactationes victimarum,
quae occisae offerebantur in sacrificijs.
Cur sepultus est Christus?
Sepeliri Christus voluit, vt certum esset testimonium, quod vere fuerit mortu-
us et vt vna secum peccata nostra sepeliret et nostra sepulchra sanctissimi
corporis sui contactu consecraret.bs
(5)Quomodo intelligis articulum de descensu
Christi ad inferos?
Simpliciter et sine allegoria intelligendus est hic articulus sicut Paulus ad
Ephes. 4 interpretatur: „Descendit ad inferiores partes terrae.“125 Fatemur au-
tem hoc ar- || [71:] ticulo destructam esse tyrannidem diaboli et inferorum, hoc est liberatos
(10)omnes, qui credunt in Christum a potentia diaboli et inferis vt Oseae 13 „Ero pestis tua
inferne.“126 Et hanc victoriam certo modo Filius Dei diabolis ostendit. Nec dubium est dia-
bolos sensisse suam potentiam ab hoc victore fractam esse et vere caput serpentis a semine
mulieris contritum esse. Est igitur simplicissima sententia, quod Christus osten-
derit suam victoriam diabolis et eos terruerit. Sed quomodo hoc sit factum,
(15)non scrutemur. Cyprianus scribit in ecclesiae Romanae symbolo et in aliquibus orientis
ecclesijs non fuisse hunc articulum additum.127
Dic testimonium de resurrectione Christi.
Psalm. 16: „Non derelinques animam meam in inferno. Nec dabis sanctum
tuum videre corruptionem.“128 Matth. 12: „Sicut Ionas fuit triduum in ventre
ceti, ita oportet filium hominis tribus diebus ac tribus noctibus esse in corde
(5)terrae.“129 Historia resurrectionis describitur ab euangelistis.130 De fructu
inquit || [72:] Paulus Rom. 4: „Resuscitatus est propter iustitiam nostram.“131
Et 1. Cor. 15: „Si Christus resurrexit etiam nos resurgemus.“132 Rom. 6:
„Resurrexit, vt et nos in nouitate vitae ambulemus.“133
Quare dicimus in symbolo: „Resurrexit
(10)tertia die“?Quia die parasceues deponitur a cruce et sepelitur paucis horis ante sabbati
initium. Iudaei enim diem a vespera inchoant. Toto autem sabbato quiescit in
sepulchro et die prima sabbatorum, quae nobis est dies dominica, circa auro-
ram resurgit ex mortuis.
Vbi extat confirmatio articuli de ascensione Christi
ad coelos?Actorum primo describitur historia ascensionis:
„Videntibus illis eleuatus est et nubes suscepit eum
(5)ab oculis eorum.“135 Et Actorum 3: „Oportet Chris-
tum coelo capi vsque ad tempora restitutionis omni-
um.“bv 138 Intelligatur autem ascensio vt sonat litera et de
corpore et de corporali locatione. Ascensio fuit visibilis et
corporalis || [73:] et semper ita scripsit tota antiquitas, Christum
(10)corporali locatione in aliquo loco esse, vbicunque vult, et as-
censio corporalis facta est sursum.
Cur Christus ascendit ad coelos?
Primum, vt refutaret somnia Iudaeorum de politico regno messiae, secundo,
vt pararet nobis aditum ad coelos, quo et nos aliquando traducet iuxta dic
tum: „Pater, volo, vt vbi ego sum, ibi et illi sint.“139 Tertio, vt hoc velut
(5)triumpho testificaretur de victoria aduersus regnum peccati et mortis, bw Co-
loss. 3bw et Psalm. 68.140 Pertinet ad fructus ascensionis etiam sequens articu-
lus de sessione ad dexteram Dei.
Quid est sedere Christum ad dexteram Patris?
Simplicissime intelligatur de exaltatione Christi ad regnum et sacerdotium
(10)sicut concionatur totus Psalmus 110: „Dixit dominus domino meo: ‚Sede a
dextris meis‘“141 etc.
Monet enim hic articulus de gloria Christi superante omnium
creaturarum gloriam. Beati angeli et homines etiam in coelo
sunt, quia fruuntur luce et conspectu Dei visibili, sed Christus
(15)exaltatus est in illa arcana luce regnans cum Patre et est caput
ecclesiae omnia in || [74:] omnibus perficiens et quanquam ma-
net discrimen naturarum in Christo nec confunduntur proprie-
tates, tamen etiam humana natura Christi post glorificationem
accepit dona seu ornamenta seu praerogatiuas, quae superant
omnium creaturarum dona.
Dic testimonia de reditu Christi ad iudicium
vniuersale.
(5)Acto. 1 inquiunt angeli: „Hic Iesus, qui sursum receptus est a vobis in coe-
lum, ita veniet, quemadmodum conspexistis eum euntem in coelum.“144 Et
Matth. 25 non solum aduentus Christi, sed etiam processus seu forma iudicij
copiose describitur.145
Quae opera efficiet Christus, cum in fine mundi rediturus est?
(10)Primum voce sua resuscitabit omnes homines, quotquot ab initio mundi mortui sunt, et ani-
mas ipsorum copulabit denuo cum resuscitatis corporibus. Eos vero, quos viuentes adhuc in
terra reperiet, in momento immutatos vna cum excitatis e morte in occursum sibi rapiet.146
|| [75:] Deinde visibile et vniuersale iudicium exercebit, in quo bonos discernet a malis et pro-
nunciabit sententiam super pios et impios. Nam Pater omne iudicium dedit Filio, Ioh. 5.147
(15)Praeterea pios introducet in posseßionem aeternae beatitudinis, quam in hac vita fide et spe
expectarunt. Simul etiam impios abijciet cum damnatis spiritibus in aeternos cruciatus, vbi
ignis eorum non extinguetur, vermis non morietur, opprobrium non desinet, Esa. vltimo.148
Denique igne purgabit coelum et terram et nouam mundi formam efficiet, quae erit sancta et
munda habitatio omnium beatorum angelorum et hominum, 2. Pet. 3.149
Recita tertium articulum. [Holzschnitt: Geistempfang Marias und der Jünger
an Pfingstenby (Act 2,1-4)]
|| [76:] Credo in Spiritum sanctum, sanctam ecclesiam catholicam, sanctorum
communionem, remissionem peccatorum, carnis resurrectionem et vitam ae-
(5)ternam.
Quid continetur in hac parte symboli?
Confeßio ecclesiae de Spiritu sancto, de ecclesia et de beneficijs Dei praecipuis, ad quae
superiores articuli principaliter referendi sunt.
Quae sunt discenda de Spiritu sancto?
(10)Persona et beneficia ipsius.
Proba, quod Spiritus sanctus sit persona
seu ὑφιστάμενον.
Quod Spiritus sanctus sit persona distincta a Patre et Filio, id confirmat illustris patefactio in
baptismo Christi. Ibi enim conspicitur Spiritus sanctus specie columbae alas pandens super
(15)mediatorem.150 Postea in pentecoste visibiliter apparet Spiritus sanctus specie flamma-
rum.151 Tertio in formula baptismi ab ipso Filio Dei tradita iubentur baptizari homines in
nomine Patris || [77:] et Filij et Spiritus sancti.152 Constat autem Patrem et Filium personas
distinctas esse. Quare et nomine Spiritus sancti persona distincta significatur. De proceßione
Spiritus sancti inquit Christus Ioh. 15: „Cum venerit Paracletus, quem ego mittam vobis a
(20)Patre, Spiritus veritatis, qui a Patre procedit.“153
Quae sunt beneficia Spiritus sancti?
Beneficia ostendit appellatio. Vocatur enim sanctus non solum, quia sanctus
est, sed quia ipse credentes sanctificat, hoc est lucem in eis accendit ad intel-
ligendam doctrinam et assensionem confirmat et efficit motus congruentes
(5)Deo et excitat inuocationem et laetitiam in Deo acquiescentem. Zach. 12 voca-
tur Spiritus gratiae bz et precum.bz154
Cur dicimus in symbolo: „Credo in Spiritum sanctum“ et non dicimus:
„Credo in sanctam ecclesiam“?
Soli Deo tribuendus est cultus fidei iuxta prophetae dictum: „Maledi- || [78:]
(10)ctus, qui ponit carnem brachium suum.“155 Cum ergo testamur nos in Spiri-
tum sanctum credere, agnoscimus et confitemur eum esse verum Deum, sed
omittitur praepositio, cum recitamus professionem de ecclesia, quia fides
non nititur ecclesia, sed Deo. In symbolo Constantinopolitano verba hoc modo recitan-
tur: „Et in Spiritus sanctum, Dominum viuificantem, qui ex Patre Filioque procedit, qui cum
(15)Pater et Filio simul adoratur et conglorificatur, qui locutus est per prophetas, inca vnam
catholicam et apostolicam ecclesiam.“156 Sed ibi praepositio „in“ non ad verbum credo, sed
ad Spiritum sanctum refertur videlicet quod is locutus sit per prophetas in vnam catholicam
et apostolicam ecclesiam. Significatur enim vnum eundemque Spiritum omnia egisse in ve-
tere et nouo testamento contra eos, qui confinxerunt duos sibi quasi contrarios spiritus. Si-
(20)gnificatur etiam ecclesiam non esse vnius temporis, sed omnium aetatum inde vsque ab ini-
tio mundi propter vnum eundemque Spiritum.
Quid est ecclesia?
Ecclesia visibilis in hac vita est coetus visibilis amplectenti- || [79:] um euange-
lium et recte vtentium sacramentis, in quo coetu Filius Dei est efficax et voce
euangelij et Spiritu sancto multos regenerat ad vitam aeternam suntque in eo
(5)coetu multi non sancti, sed tamen de doctrina consentientes.
Quae sunt signa monstrantia veram ecclesiam?
Tria sunt: I. Consensus in doctrina euangelij incorrupta, quod ad fundamen-
tum attinet. II. Legitimus vsus sacramentorum. III. Obedientia ministerio
debita iuxta euangelium.
(10)Cur ecclesia dicitur sancta?
Ecclesia vocatur sancta in hac vita per synecdochen, quia multa sunt membra
sanctificata Spiritu sancto et electa. Fit autem a principali nuncupatio et membra
sanctificata vsitate nominantur viua membra ecclesiae. Alij non sancta vocantur mortua
membra, si tamen de doctrina consentiant.
(15) || [80:] Quomodo est ecclesia sancta, cum in hac vita in omnibus sit peccatum
et sordes multiplices?
Viva membra ecclesiae sunt sancti in hac vita partim imputatione partim in-
choatione. Imputatione, quia propter mediatorem teguntur in eis sordes et imputatur eis
iustitia Christi, quam fide accipiunt. Inchoatione vero, quia inchoatur in eis per Spiritum
sanctum nouitas spiritualis, quae consummata erit in altera vita.
Quid significat vox catholica?
Καθολικὸν idem est quod „vniuersale“. Ideo autem ecclesia sic vocatur, quia
(5)non est alligata ad personas, loca et ordinariam successionem episcoporum,
sed est vbicunque sonat uox euangelij, deinde, quia omnibus aetatibus mundi
colligitur ex genere humano, postremo, quia amplectitur totum corpus doctri-
nae propheticae et apostolicae.
Quid significant haec verba: „Credo sanctorum
(10)communionem“?
|| [81:] Haec verba sunt expositio seu interpretatio prioris articuli. Sunt enim
velut descriptio per appositionem, vt vocant grammatici, addita, qua declara-
tur, quid sit ecclesia, nempe ἁγίων κοινωνία, id est coetus talis, in quo sancti, hoc est
abluti sanguine Filij Dei (Ephes. 5)157 et sanctificati per Spiritum sanctum, quocunque loco
(15)et tempore vixerunt, societatem seu communionem inter se habent non modo eiusdem doc-
trinae, sed etiam omnium beneficiorum spiritualium, cum sint membra vnius corporis et
vnum caput habeant Christum, qui per Spiritum suum in eis est efficax. Ita Iohannes inquit:
„Quod vidimus et audiuimus, annunciamus vobis, vt et vos societatem habeatis nobiscum et
societas vestra sit cum Pater et Filio eius Iesu Christo.“158 Et Paulus Ephes. 4: „Vnum cor-
(20)pus, vnus Spiritus sicut et vocati estis in vna spe.“159 Apud Cyprianum et Augustinum hic
articulus non habetur neque ab eis exponitur.
Explica pondera vocabulorum in articulo:
„Credo remißionem peccatorum“.
Primum testificatio est de fide, qua vnusquisque firmiter statuere debet, quod sibi in hac
|| [82:] vita credenti certo detur remißio peccatorum, contra dubitationem pontificiam. Deinde
(5)cum peccata nominantur plurali numero, confirmatio est dulcißimae consolationis, quod om-
ne peccatum remittatur videlicet agenti poenitentiam et fide amplectenti promißionem grati-
ae certo ratae propter Filium Dei.
Tertio vox remittendi docet non tantum donari culpam, sed etiam poenam aeternam. Nam
remittere est liberare a culpa et poena aeterna. Et haec relatio praecipue comprehenditur in
(10)vocabulo remißionis videlicet solutio obligationis ad aeternam mortem et damnationem et
debitae poena condonatio. Quarto: Quia symboli recitatio fit quotidie, intelligatur remißio
peccatorum de continua remißione etiam postquam renati sumus, et sciant etiam renati sem-
per in hac vita manere reliquias peccati, quarum remißio a Deo petenda est.
Differunt ne remißio peccatorum
(15)et iustificatio?
Non differunt. Ideo iustificatio definitur, quod sit remissio peccatorum, || [83:]
reconciliatio cum Deo, imputatio iustitiae et acceptatio ad vitam aeternam.
Quomodo accipitur remißio peccatorum
seu iustificatio?
Homo in conuersione seu in veris doloribus accipit remissionem peccatorum
propter mediatorem Filium Dei dominum nostrum Iesum Christum, Deum et
(5)hominem, gratiscb sola fide non propter propriam dignitatem seu propter vir-
tutes proprias aut propria opera seu merita.
Dic testimonium de hoc articulo.
cc Acto. 10:cc „Huic (Christo) omnes prophetae testimonium dant remissionem
peccatorum accipere per nomen eius omnes, qui credunt in eum.“160 Rom. 3:
(10)„Iustificamur gratis gratia ipsius per redemptionem, quae facta est in Christo
Iesu, quem proposuit Deus propiciatorem in sanguine eius per fidem.“161
|| [84:] Quomodo intelligenda est haec propositio: „Fide sumus iusti“ aut „fide
accipimus remißionem peccatorum“?
Propositio haec: „fide sumus iusti“ intelligitur correlatiue, videlicet per mi-
(15)sericordiam sumus iusti propter Filium Dei. Ideo autem fit mentio fidei, quia
fide oportet accipi beneficium gratuitum. Vsitate sic dicitur: Non propter nostrum
credere, sed propter eum, in quem credimus, iustificamur. Item vt annulus magni aestimatur
propter gemmam, sic fides iustificat, non quia qualitas est in nobis, sed quia mediatorem
apprehendit.162
Cur retinenda est particula exclusiua „gratis“?
Item „sola fide“ iustificamur?
Quatuor sunt causae, propter quas necesse est retineri exclusiuam. Prima est,
vt tribuatur honos debitus Filio Dei, quod haec sola hostia sit precium pro
(5)nobis iuxta dictum: „Hic est agnus Dei, qui tollit peccata mundi.“163 || [85:] Se-
cunda est, vt conscientiae habeant firmam consolationem iuxta dictum Rom.
4: „Ideo ex fide gratis, vt sit firma promissio.“164 Tertia causa est, vt inuoca-
tio fieri possit, quae impeditur conspectu nostrae infirmitatis, nisi erigamur
fiducia mediatoris. Quarta est, vt conspiciatur discrimen legis et euangelij,
(10)quia particula „gratis“, „fide“ et expressa mentio mediatoris praecipue dis-
cernunt legem et euangelium.
Quod est mortuorum resurrectio?
Resurrectio mortuorum vniuersalis est actio Dei externa, qua Deus pro sua immensa poten-
tia et iuxta liberrimum decretum voluntatis suae omnium hominum corpora ab hac vicißitu-
(15)dine generationum et corruptionum vindicabit et rursus cum animis copulabit, vt ad omnem
aeternitatem aut poenas scelerum vna cum diabolis persoluant aut communicatione lucis,
sapientiae, iustitiae et vitae diuinae fruantur.
|| [86:] Cur expresse dicitur: „Credo resurrectionem carniscd “?
Quia sicut corpus mortificatur propter peccatum, anima non moritur, sic cor-
(20)pora quidem resuscitabuntur, animae vero resurrectione non habent opus,
cum maneant superstites, postquam discedunt ex corporibus ac in nouissimo
die rursus copulabuntur cum resuscitatis corporibus. Cyprianus scribit in aliquot
orientis ecclesijs articulum de resurrectione carnis δεικτικῶς fuisse pronunciatum: „Credo
huiusce carnis resurrectionem.“165 Sicut et Paulus δεικτικῶς loquitur: „Oportet corruptibile
hoc induere incorruptibilitatem.“166
Dic testimonium de hoc articulo.
Nota sit pueris historia visionis Ezechielis capite 37167 et concio Pauli 1. Co-
(5)rinth. 15168 et 1. Thess. 4,169 vbi sedes et praecipua confirmatio est huius arti-
culi.
|| [87:] Quotuplex est resurrectio?
Iohan. 5 inquit Christus: „Venit hora, in qua omnes, qui in monumentis sunt,
audient vocem Filij Dei et procedent qui bona fecerunt ad resurrectionem vi-
(10)tae, qui vero mala egerunt in resurrectionem iudicij.“170 Haec asseueratio Filij
Dei discernit resurrectionem piorum a resurrectione damnatorum, quia, etsi immortalitas
vtrisque communis erit, tamen finis ad quem vtrique resuscitabuntur ingens discrimen facit.
Nam vita aeterna erit portus, in quo boni acquiescent. Supplicium aeternum erit stipendium
peccati regnantis, quod non tegitur vmbraculo Filij Dei.
(15)Quid nominatur vita aeterna?
Vita aeterna vocatur status beatorum post hanc vitam, in qua Deus illos in
vniuersum liberatos a peccato et morte coram perfundet sua luce et sapientia
et implebit sua iustitia et laeticiae et in tota aeternitate omnia erit in omnibus.
|| [88:] Huic opponitur mors aeterna, quae est perpetua abiectio omnium dam-
natorum a Deo et animae ac corporis cruciatus nunquam finiendi.
Dic testimonium de hoc articulo.
Ioh. 3 inquit baptista: „Qui credit in Filium, habet vitam aeternam. Qui non
(5)obtemperat Filio, non videbit vitam, sed ira Dei manet super eum.“171 Ioh.
10: „Oues meae vocem meam audiunt et sequuntur me et ego vitam aeter-
nam do eis.“172
Cur postremo loco recitatur hic articulus?
Vt doceat, quis sit finis omnium bonorum seu quod sit summum et vltimum
(10)bonum, quod praecipue ab omnibus hominibus expetendum est, deinde, vt monstret fina-
lem causam creationis, redemptionis et sanctificationis nostrae, postremo, vt confirmet nos
de immortalitate, quae discrimen facit inter homines et pecudes, et de fine seu cessatione
omnium miseriarum, quibus haec mortalis vita est obnoxia. Non enim ad hanc vitam morta-
lem vt pe- || [89:] cudes nec ad perpetuas miserias nati sumus, sed vt immortalitate et beatitu-
(15)dine aeterna fruamur, cuius nemo erit particeps, nisi in hac vita accensa in eo fuerint initia
vitae aeternae.
Quomodo in hac vita inchoatur in nobis vita aeterna?
Vita aeterna inchoatur in nobis in hac vita, cum ex verbo patefacto agnosci-
mus Deum et acquiescimus in eius misericordia promissa propter Filium et
(20)cum corda sentiunt consolationem Spiritus sancti, qua simul accenditur nouacf
lux, iustitia et laetitia, quae est gustus vitae aeternae.

De oratione dominica, quae est tertium caput
catecheseos christianae.

↑

Quid continet oratio dominica?
Continet optimam et perfectissimam formam precandi praescriptam a || [90:]
(5)Filio Dei domini nostro Iesu Christo, qua et breuitate admirabili et ordine
sapientissimo complexus est omnes res, quas a Deo petere debemus.
Quod est discrimen verae inuocationis in ecclesia et aliarum impiarum
inuocationum?
Duae sunt praecipuae differentiae: altera de essentia Dei, altera de voluntate.
(10)Primum enim ethnici et alij impij negant hunc esse Deum, qui est aeternus
Pater, Filius et Spiritus sanctus. Deinde ignorant promissiones et mediato-
rem. Ecclesia vero alloquitur verum Deum patefactum illustribus testimonijs
et agnoscit eum sicut se patefecit. Scit etiam promissiones et agnoscit media-
torem et scit Deum velle inuocari et exaudire fiducia mediatoris, sicut ipse
(15)dominus inquit: „Quidquid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis.“173
|| [91:] Quae requiruntur ad veram inuocationem?
In omni inuocatione necessaria est praecipue sex rerum consideratio: I. Cogi-
tandum est, quid et quem Deum et vbi patefactum inuoces, Ioh. 4: „Nos ado-
ramus, quod scimus.“174 II. Considerandum est praeceptum de inuocatione vt
(20)Psal. 50: „Inuoca me in die tribulationis.“175 III. Singuli cogitent, an vere sint
conuersi ad Deum. Nam sine conuersione precatio non est efficax, Joh. 9:
„Peccatores Deus non exaudit.“176 IIII. Cogitandae sunt promissiones de
exauditione, Matth. 7: „Petite et dabitur vobis.“177 Luc. 11: „Quanto magis
Pater vester dabit Spiritum sanctum petentibus.“178 V. Excitanda est fides,
quae in promissionem intuens certo statuat nos exaudiri propter mediatorem.
Sextacg consideratio est rerum petendarum, ne oratio inanis βαττολογία sit.
|| [92:] Quod est discrimen in petitione bonorum
corporalium et spiritualium?
(5)Cum petimus beneficia spiritualia vt remissionem peccatorum, reconciliatio-
nem, vitam aeternam, gubernationem animae, fides simpliciter et sine vlla
conditione expectet haec bona, quia Deus nominatim promisit se haec datu-
rum esse, cum vero petimus beneficia corporalia vt victum, defensionem,
liberationem in morbo etc. In his fides certo statuat, preces nostras placere
(10)Deo et exaudiri, sed cum inuocatione simul afferat voluntatem paratam ad
obediendum in afflictione, si Deo ita videatur, quia Deus vult ecclesiam in
hac vita exerceri cruce et afflictionibus et tamen seruat eam mirabiliter.
Ideo sancti petunt a Deo beneficia corporalia cum conditione vt leprosus Matth. 8: „Domine,
si vis, potes me mundare.“179 Dauid 2. Reg. 15: „Si volet dominus, reducet me. Si dixerit:
(15)‚non places‘, praesto sum.“180 Nec affert haec conditio dubitationem, quia vniuersaliter
etiam in corporalium rerum petitione Deus preces ex- || [93] audit et dat aut liberationem aut
mitigationem aut consolationem interiorem.
Regulae tres de inuocatione.
I. In petitione quarumcunque rerum oportet praelucere fidem, quae accipit
promissionem gratiae. II. Etiam amissis omnibus bonis corporalibus et cum
vita corporis certo amittenda est, tamen retinenda est promissio gratiae et vi-
(5)tae aeternae. III. Non est praescribendum Deo tempus aut modus liberationis.
Cur inuocatio saepe multumque est exercenda?
Primum propter gloriam Dei, II. propter nostram et ecclesiae salutem, III. propter eruditio-
nem et sapientiam spiritualem augendam, IIII. propter consolationem, V. vt diabolis hanc
(10)Gorgonem obijciamus, VI. vt precatio sit confeßio discernens ecclesiam ab alijs sectis.
Recita formam precationis dominicae.
|| [94:] [Holzschnitt: Jesus lehrt die Jünger das Vaterunserch (Lk 11,1-4)] Pater
noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum, adueniat regnum tuum,
fiat voluntas tua sicut in coelo sic et in terra. Panem nostrum quotidianum da
(15)nobis hodie et remitte nobis debita nostra sicut et nos remittimus debitoribus
nostris et ne nos inducas in tentationem, sed libera nos a malo, quia tuum est
regnum et potentia et gloria in secula seculorum. Amen.
Quis est ordo seu dispositio orationis dominicae?
|| [95:] Constat oratio dominica exordio, narratione et epilogo.
Quid continet exordium?
Exordium discernit Deum a commentitijs numinibus, qualia sunt idola Epi-
curi et Stoicorum. Tribuit enim Deo et voluntatem et facultatem nos exaudi-
endi.
(5)Quid continet narratio?
Narratio petit a Deo gratias vt veteres loquuntur posi­tiuas et priuatiuas,181 id
est donationem bonorum et liberationem a malis.
Quae sunt gratiae positiuae?
(10)Duplices sunt positiuae gratiae, aliae spirituales aliae corporales. Spirituales
sunt tres: I. vera agnitio Dei, id est sanctificatio nominis diuini, II. consolatio
et gubernatio Spiritus sancti, quae vocatur regnum Dei, III. obedientia nostra
congruens cum voluntate Dei. || [96:] Gratia positiua corporalis significatur
appellatione panis quotidiani.
(15)Quae sunt gratiae priuatiua?
Priuatiuae gratiae sunt tres: I. remissio peccatorum, II. depulsio tyrannidis
diaboli et mundi imo et carnis nostrae, III. liberatio, id est mitigatio calamita-
tum in hac vita et integra liberatio.
Quid continet epilogus?
Epilogus recitat impulsiuas et finales causas, propter quas petimus nos exau-
diri. Impulsiuae causae sunt, quia tuum est regnum et tua potentia, finalis
causa significatur appellatione gloriae Dei. Tandem additur epiphonema ple-
(5)num fidei, „Amen“, quod significat certo statuendum esse, nos propter medi-
atorem exauditos esse.
Explica pondera verborum in exordio
„Pater noster, qui es in coelis“.
|| [97:] „Pater“ hoc loco est essentiae nomen non tantum vnius personae. Nam
(10)omnis inuocatio vera, qua fit ad Deum, semper intelligatur complecti Patrem, Filium et Spi-
ritum sanctum. Deinde appellatio Patris monet nos de fide et de promissioni-
bus. Postremo admonet nos de magnitudine amoris Dei erga nos. „Sicut enim
Pater miseretur fili­orum, sic dominus miseretur timentium se“, Psalm. 103.182
„Noster“. Hoc pronomen rursus nos monet de fide, qua singuli statuere
debent, sibi quoque Deum esse Patrem. Deinde eadem vox est commonefac-
tio de fraterna dilectione et quod precatio sit commune bonum ecclesiae.
„Qui es in coelis“. Haec particula est asseueratio de omnipotentia Dei. Neces-
(5)se est enim statuere Deum non modo velle, sed etiam posse nos iuuare neque vel negligere
nos vel esse alligatum ordini causarum secundarum.
|| [98:] Regulae de interpretatione quatuor priorum petitionum.
I. Quatuor priores petitiones intelligendae sunt relatiue, quia, etsi nomen Dei per
se sanctum est et regnum ipsius et voluntas perficitur etiam sine nostra precatione, tamen
(10)nostrum est petere, vt nos quoque simus sacerdotes celebrantes Deum et ciues regni Dei et
ministri facientes grata Deo. Sic, etsi bona corporalia etiam impijs suppeditantur, tamen pe-
tendum est, vt nos agnoscamus panem quotidianum Dei donum esse. II. Singulis petitio-
nibus addenda est antithesis, qua petamus, non solum dari nobis bona spiritualia, sed
etiam mala his opposita depelli ac remoueri vt D. Lutherus dicere solebat: „Non possum
(15)precari, quin simul oporteat imprecari.“183
Explica verba primae petitionis.ci
Sanctificetur nomen tuum. „Nomen“ Dei significat noticiam et celebratio-
nem Dei. „Sanctificare“ significat sacrosanctum habere, summa cum vene-
(5)ratione colere. Includit || [99:] autem respectum ad doctrinam seu verbum Dei,
quod docet, quomodo et agnosci et coli Deus velit. In pronomine „tuum“ sin-
gularis emphasis est, quia monet nos de gloria Dei anteferenda non solum
nostrae gloriae, sed omnibus etiam rebus humanis.
Quae est sententia primae petitionis?
(10)Petimus veram Dei agnitionem iuxta verbum, quod ipse nobis tradidit, iuxta
Christi dictum: „Sanctifica eos, Pater, in veritate. Sermo tuus est veritas.“184 Deinde petimus
tolli prophanationem nominis Dei, hoc est caliginem non agnoscentem Deum, contemptum
Epicureum Dei, corruptelas doctrinae, errores, idolatriam, blasphemias, sectas, scandala.
Explica verba secundae petitionis.cj
(15)Adueniat regnum tuum. „Regnum“ Dei in hac vita est iustitia, pax et gaudi-
um in Spiritu sancto. Ro. 14.185 „Advenire“ est per continu- || [100:] os pro-
gressus augeri, donec tandem in altera vita integra fiat consummatio.
Quae est sententia secundae petitionis?
Petimus effectum verbi Dei videlicet gubernationem et consolationem Spiri-
(20)tus sancti et destructionem regnick sathanae denique consummationem eccle-
siae in vniuersali resurrectione.
Explica tertiam petitionem.cl
Fiat voluntas cm tua sicut in coelo sic et in terra.cm Vetus latina lingua „voluntatem“
intelligit „actionem“, seu ipsum velle. Ita hic „voluntas Dei“ significat ipsum velle
Dei seu hoc, quod vult Deus. Collatio addita „sicut in coelo, sic et in terra“
(5)monet nos de exemplo sanctorum angelorum, qui in coelo et seruiunt Deo
magna cum laeticia et sunt spiritus casti, humiles, veraces et conformes vo-
luntati seu legi diuinae.
|| [101:] Quae est sententia tertiae petitionis?
Petimus, vt Deus nos flectat ad obedientiam congruentem cum ipsius volun-
(10)tate in vocatione, in priuatis moribus et in aerumnis, deinde, vt impediat om-
nes actiones publicas et priuatas repugnantes voluntati diuinae.
Quomodo fit voluntas Dei?
Voluntas Dei primum fit in singulis vocationibus, quando fideliter administrantur mandata
officia iuxta dictum Pauli: „Hoc requiritur in ministro, vt sit fidelis.“186 Deinde fit in vita
(15)priuata, cum vnusquisque suos mores regit pie erga Deum, caste erga seipsum, iuste erga
alios, sicut Paulus inquit ad Titum 2: „Ambulemus in hoc seculo pie, iuste et caste.“187
Postremo fit in aerumnis, quando iuxta Petri dictum: „Humiliamus nos sub potenti manu
Dei, vt nos exaltet tempore oportuno.“188
Explica quartam petitionem.cn
(20)Panem nostrum quotidianum da nobis hodie. || [102:] Appellatio „panis“ signi-
ficat, quidquid ad huius corporalis vitae sustentationem pertinet. Enumeratio
repetatur ex catechismo reuerendi Doctoris Lutheri.189 Ideo autem panem nominamus, vt
significetur mediocritas inter nimiam opulentiam et extremam inopiam. „Nostrum“ dici-
mus, vt moneamur de αὐταρκείᾳ, id est, vt contenti simus eo, quod nobis da-
tur, non inhiemus alienis, quia Deus dißimiliter distribuit bona corporalia, neque eadem
(5)dat omnibus, neque eodem modo. Alterum epitheton „quotidianus“, ἐπιούσι­ος, si-
gnificat continuum aliquid, quo per dies singulos indigemus, quamdiu hic
viuimus, ab ἐπιοῦσα, quod significat diem crastinam seu postridianam. Voce
„hodie“ monemur de breuitate vitae humanae et de fide acquiescente in prae-
sentibus bonis et vetante curam prophanam et ethnicam de futuris incertis.
(10) || [103:] Quae est ergo sententia quartae petitionis?
Petimus victum, valetudinem, successum in laboribus, co felicem gubernatio-
nem,co pacem, foecunditatem terrae, felicitatem coniugij et liberorum et quae-
cunque sunt vitae et vocationis nostrae adminicula. Deinde deprecamur in-
gratitudinem non agnoscentem haec dona Dei aut abutentem ijs: auariciam,
(15)curam prophanam, tentationes et laqueos diaboli, in quos incidunt, qui volunt
ditescere. Item vt depellantur a nobis fames, pestis, bella, morbi,cp noxiae
tempestates, infelicitas politiae et oeconomiae.
Explica quintam petitionem.cq
(20)Remitte nobis debita nostra sicut et nos remittimus debitoribus nostris. „ De-
bita“ sunt peccata, quibus Deum offendimus, et iram aeternam meremur, quia
vt debita ciuiliter obligant ad solutionem, ita semper reatus coniunctus est cum peccato, nisi
fiat remißio. || [104:] Pronomen „nostra“cr est vox perpetuae confessionis omni-
um sanctorum agnoscentium se pollutos esse vitijs et peccatis multiplicibus.
Clausula addita, „sicut et nos remittimus“, monet nos de dilectione proximi,
quae tegit aliorum infirmitates et multas iniurias condonat publicae tranquil-
(5)litati, ecclesiae et reipublicae.
Quae est sententia quintae petitionis?
Fatemur omnes nos esse reos et pollutos et petimus remissionem peccatorum
gratis promissam propter Filium Dei et monemus nos ipsos de nostra poeni-
tentia et de mutua condonatione offensionum erga alios.
(10)Est ne nostra remißio causa remißionis
diuinae?
Si remißio non esset gratuita, non posset dici remißio, sed potius compensatio, et si cogitan-
dum esset propter nostram condonationem dari remißi- || [105:] onem, fieret incerta reconcilia-
tio. Quanquam enim conuersi repugnant odijs, tamen aliqua semper cicatrix seu imbecillitas
(15)in nobis manet.
Explica sextam petitionem.cs
Ne nos inducas in tentationem. „Tentatio“ significat solicitationem aut im-
pulsionem carnis, mundi et diaboli ad res, quas Deus odit et quae nobis per-
niciem aeternam afferunt. In verbo „inducas“ phrasis Hebraea est significans
(20)permissionem: „Ne inducas“, id est: „ne sinas nos induci“. Potest etiam intel-
ligi secundum regulam: „Verba Hebraeorum intelligenda sunt cum effectu.“
„Non inducas in tentationem“, id est: „ne ita sinas induci, vt opprimamur
tentatione.“
Quae est igitur sententia huius petitionis?
Precamur, vt Deus non sinat nos euerti opinionibus et affectibus corruptae
naturae aut diaboli insidijs aut minis atque illecebris mundi, sed det nobis
(5) || [106:] victoriam aduersus carnem, diabolum et mundum per dominum nos-
trum Iesum Christum.
Explica septimam petitionem.ct
Sed libera nos a malo. „Malum“ intelligatur de malo poena, id est de calami-
tatibus priuatis et publicis, praesentibus et aeternis. „Liberatio“ significat et
(10)mitigationem et finalem liberationem.
Quae est igitur sententia?
Petimus, vt Deus corripiat nos in iudicio et non in furore, ne ad nihilum redi-
gamur, vt in aerumnis det leuationem, ostendat testimonia suae praesentiae
in depellendis periculis et concedat nobis liberationem in bona hora seu mi-
(15)grationem ex hac valle lachrymarum in aeterna tabernacula.
Explica verba epilogi: „Quia tuum est regnum,
tua potentia, tua gloria“.
|| [107:] Mentio „regni“ alludit ad officium regis, qui debet tueri et fouere sub-
ditos. „Potentia“ opponitur infirmitati nostrae et indigentiae et Deum ad
(20)commiserationem exuscitat. „Gloria“ significat causam finalem videlicet,
quia et nos confessione nostra eam celebraturi sumus et quia diaboli et hostes
Dei blasphemi refutantur cum Deus adest et opitulatur ecclesiae.
Quae est sententia epilogi?
Confirmatio est παθητικὴ, mouens atque impellens Deum, vt nos exaudiat sumptis argumen-
tis ab honesto a facile et a causa finali. Tu vis nobis dona dare, quia rex noster es,
nos populus tuus, nos infirmi et miseri, tu potens es. Gloria nominis tui agi-
(5)tur, ne quando dicant inter gentes: „vbi nunc est Deus ipsorum?cu “190 Nos
vicissim gratias tibi agemus et annunciabimus laudem tuam in seculum
saeculi.
|| [108:] Cur additur „Amen“?
„Amen“ Hebraea vox est significans certitudinem alicuius rei. Opponitur
(10)autem hoc epiphonema dubitationi, quae disputat an nostri gemitus exaudi-
antur. Estque velut obsignatio precum, qua orans testatur se certa fide et spe pendere a Deo
et sine dubitatione expectare bona salutaria iuxta promißionem iuramento Christi confirma-
tam: „Amen, Amen, quidquid petieritis Patrem in nomine meo, dabit vobis.“191

De poenitentia et absolutione, quae est pars quarta christianae
(15)catecheseos.

↑

Quid est poenitentia?
„Poenitentia“ significat totam conuersionem ad Deum, quae est expauescere
et dolere agnitione irae Dei aduersus peccata nostra et rursus erigi fide acci-
piente remissionem peccatorum || [109:] fiducia Filij Dei et in hac fide incho-
(20)are nouam obedientiam.
Quae sunt partes poenitentia?
Tres: contritio, fides, nova obedientia.
Quid est contritio?
(5)Est vere expauescere agnitione irae Dei aduersus peccata nostra et dolere,
quod Deum offendimus.
Quid est fides?
„Fides“ est assentiri omni verbo Dei nobis tradito et in hoc promissioni grati-
ae et est fiducia promissae misericordiae, qua cor propter mediatorem et per
(10)eum liberatur ex doloribus inferorum et accedit ad Deum et inuocat eum cla-
mans „abba Pater“194 et hac vera consolatione acquiescit in Deo per Filium
dato Spiritu sancto.
Quid est noua obedientia?
Noua obedientia pro- || [110:] prijssime est iuxta Pauli definitionem militare bo-
(15)nam militiam, retinere fidem et bonam conscientiam.195
Est ne praedicatio poenitentiae sumenda ex lege vel ex euangelio?
„Poenitentia ex lege tantum est dimidium poenitentiae“,196 inquit Lutherus, quia sine euan-
gelij declaratione nec vera, nec integra est poenitentia, quae tantum ex lege praedicatur.
Euangelium vero recte dicitur praedicatio poenitentiae videlicet seruata partium distinctione
(5)et cuiusque partis proprietate.
Quid igitur de singulis partibus poenitentiae docet lex,
quid euangelium?
In lege proponitur accusatio omnium peccatorum, videlicet quae sunt violationes manda-
torum legis. Inde igitur ordiendae sunt conciones poenitentiae. Sed dolores, qui oriuntur ex
(10)lege, tantum seruilem timorem efficiunt.
Quare, vt contritio sit salutaris et excitetur filialis timor legis
concionem, quae simpliciter est vox condemnationis et male-
dictionis, temperari necesse est ex euangelio, quod proponit
spem veniae pec- || [111:] catoribus et monstrat ideo Deum con-
(15)cludere omnes sub peccatum, vt omnium misereatur.199 De
fide lex nihil dicere potest ante reuelationem euangelij, sed
haec pars poenitentiae tota est ex euangelio, quia lex de medi-
atore, quo fides tantum nititur, sine euangelio nihil docet.
Ideo etiam lex peccatum illud summum, maximum, vltimum et nulla satisfactione piandum
(20)in tota aeternitate videlicet ignorationem Filij, incredulitatem, contemptum Filij et desperati-
onem non arguit, sed hoc peccatum ex solo euangelio patefit et arguitur.
Postremo lex perpetua norma est nouae obedientiae etiam in renatis ostendens, quae opera
sint facienda, sed in euangelium tantum monstratur, quomodo fieri bona opera poßint in
tanta infirmitate naturae nostrae, in tantis diaboli insidijs et in tanta periculorum mole, quae
vitae et vocationis nostrae cursum impediunt. Deinde, quomodo studium inchoatae obedien-
(5)tiae placeat Deo et quomodo inchoatae virtutes fiant cultus Dei, cum et in sanctis semper
maneant reliquiae peccati et virtutes omnes in hac vita sint imperfectae et languidae nec
satisfaciant legi postulanti integram conformitatem cum Deo.
Quid differunt timor seruilis et filialis?
|| [112:] Timor Dei servilis est fuga et fremitus aduersus Deum sine fide. Talis
est contritio in Cain, Saul, Iuda.200 Timor Dei filialis est verus pauor et dolor
(5)animi consternati sensu irae Dei et metu poenarum ad quem accedit fides,
quae inter pauores erigit et consolatur corda et accedit ad Deum, petit et acci-
pit remissionem. Talis est contritio Petri201 et omnium sanctorum in tota vita
et haec fit opus Deo placens et cultus Dei iuxta dictum: „Sacrificium est Deo Spiritus
contritus.“cw 202
(10)Quid est cultus Dei?
Cultus Dei est opus mandatum a Deo, factum in fide, id est vera agnitione et
fiducia mediatoris, quod refertur ad hunc finem, vt Deo tribuatur honos, id
est, vt testemur hunc vere esse Deum, quem sic colimus, et eum sic velle
coli.
(15) || [113:] Quid docent papistae de poenitentia?
Partes poenitentiae constituunt: contritionem cordis, confeßionem oris, satisfactionem ope-
ris. Omittunt igitur fidem, quae est praecipua pars verae poenitentiae et illis ipsis partibus,
quas recensent, addunt horribiles errores, vt explicatur alibi copiosius.
Recita breuiter praecipuos errores, quos habent pontificij de poenitentia, cum ij primam
occasionem dederint emendationi doctrinae euangelij, quae est facta per ministerium
reuerendi viri D. Lutheri.
(5)De contritione duos grauißimos errores habuerunt, oportere contritionem sufficientem esse
et hanc mereri gratiam seu remißionem peccatorum. De confeßione docuerunt enumeratio-
nem singulorum delictorum ac praesertim arcanorum faciendam esse administrantibus sacra-
menta, et tria horribilia mendacia addiderunt: I. quod enumeratio mereatur remißionem
propter ruborem et verecundiam, II. quod recitatio sit necessaria, vt poßit indici satisfactio,
(10)III. quod || [114:] remißio pendeat ex conditione enumerationis, quam dixerunt diuinitus prae-
ceptum esse. De satisfactionibus horrendum chaos errorum fuit. Affirmarunt culpam remitti
propter contritionem et confeßionem sufficientem, sed poenam aeternam mutari in poenas
temporales et harum partem remitti potestate clauium, partem redimendam esse satisfactio-
nibus.
(15)Quos gradus constituerunt satisfactionum?
Quinque gradus: I. erant opera indebita seu non mandata lege Dei vt peregrinationes, rosa-
ria, ieiunia certorum dierum etc. II. cooptatio in fraternitates, qua participes fierent merito-
rum, quibus abundarent monachi. Inde multi Impp.203 in veste Franciscana sepeliri se volue-
(20)runt, III. indulgentiae, quas distribuebat certo precio pontifex Romanus et eas affirmabat
esse applicationes meritorum, quibus sancti mortui prodessent alijs, IIII. ignis purgatorius,
quem tamen dicebant non esse aeternum, V. vigiliae et missae funebres, quibus animae redi-
merentur ex purgatorio.
Cur retinetur in nostris ecclesijs ritus priuatae
confeßionis?
|| [115:] Non volunt ecclesiae nostrae stabilire errores
Papistarum de confessione, sed retinent confessio-
(5)nem, in qua fit professio in genere, quod agnosca-
mus nos esse peccatores propter petitionem priuatae
absolutionis et vt in illo mutuo colloquio rudiores
erudiantur et exploretur, an intelligant doctrinam
ecclesiae propriam.
(10)Quid est absolutio priuata? [Holzschnitt: Vollzug der Ohrenbeichtecy ]
Absolutio priuata est annunciatio et applicatio remis­sio- || [116:] nis peccato-
rum, quae fit nomine et authoritate Christi per vocem hominis in ministerio
et haec absolutio est testimonium, quod vox euangelij et multis et singulis, qui ad Deum
conuertuntur et consolationem petunt, annunciet remißionem peccatorum iuxta dictum:
„Quorumcunque remiseri­tis peccata remittuntur eis.“, Ioh. 20.206
Est ne enumeratio delictorum omnium aut aliquorum
apud ministros ecclesiae necessaria?
(5)Nulla enumeratio delictorum necessaria est. Primum, quia nusquam extat praceptum diui-
num de enumeratione singulorum. Deinde, quia enumeratio omnium est impoßibilis sicut
scriptum est: „Delicta, qui intelligit?“207 Fit autem absolutio priuata ratione ministerij, non
ratione iurisdictionis. Ideo cognitio delictorum arcanorum non est necessaria ministro euan-
gelij, sed alia est absolutio in criminibus, quae distinguenda est a priuata absolutione, vt
(10)alibi copiosius dicitur.
Est ne distincta remissio culpae a remißione
poenae aeternae?
Non est distincta, sed remissio culpae || [117:] prorsus eadem est, quae est
(15)remissio poenae aeternae iuxta dictum Esa. 45: „Ego quotidie deleo iniquitates tuas
coram me et peccatorum tuorum non recordabor amplius.“208 et Esa. 1: „Si peccata vestra
fuerint vt coccinum et vt vermiculus“209 etc.
Est ne distincta remißio culpae a remissione poenae
temporalis in hac vita?
(20)Est distincta. Vt Adam, Dauid accipiunt remissionem culpae et tamen simul
subijciuntur poenis in hac vita. Sed hae poenae nequaquam sunt compensati-
ones aut merita pro poena aeterna vt finxerunt monachi, sed habent prorsus
alias causas, quas omnes homines scire necesse est propter doctrinam et con-
solationem.
Cur igitur ecclesia et hi etiam, qui sunt conuersi ad Deum, exercentur
calamitatibus seu quae sunt causae calamitatum in ecclesia?
Prima causa est peccatum haerens in natura, quod cum contemnat mundus, Deus
|| [118:] in ecclesia vult conspici iram suam, vt agnoscamus peccata et nos subijciamus iudicio
(5)ipsius. Secunda causa est odium diaboli, qui rabiosius saeuit in ecclesiam quam in
alios. Tertia causa est, vt in cruce exerceantur et crescant poenitentia, fides,
inuocatio et tota nouitas iuxta dictum: „Bonum est mihi, domine, quod humiliasti
me.“210 Quarta: Quia plurima sunt in ecclesia etiam actualia delicta atrocia,
quae Deus punit propter suam iusticiam et propter exemplum et vt multos ad poenitentiam
(10)reuocet. Quinta, vt afflictiones sanctorum sint testimonium de secuturo iudi-
cio. Sexta, vt afflictiones sint testimonium de doctrina, quod pij vere sic sentiant
nec sui commodi causa circumferant fictam doctrinam. Septima, vt fiamus conformes
imaginis Christi. || [119:] Octaua, vt liberationes in calamitatibus sint testimo-
nia de praesentia Dei in ecclesia.
(15)Quomodo discernuntur gradus afflictionumin
ecclesia?Genera sunt quatuor: 1. τιμωρίαι vt exilium Dauidis,211 2. δοκιμασίαι vt car-
cer Ioseph,212 3. μαρτυρία vt mors baptistae,213 Pauli214 etc. 4. λύτρον solius
Christi obedientia est.215
Qui sunt fontes consolationum in cruce et calamitatibus?
Decem sunt loci: I. necessitas, id est mandatum Dei, quod praecipit patientiam, II. dignitas
virtutis, id est fidei et spei, quae non est abijcienda propter aerumnas, III. bona conscientia,
cum non attraximus nobis nostra culpa calamitates, IIII. remissio peccatorum, V. promißio
(5)praesentiae Dei et auxilij diuini in aerumnis, VI. spes vltimae liberationis et aeternae salutis,
VII. exempla Filij Dei et praeci- || [120:] puorum luminum ecclesiae, VIII. causae finales, quia
affligimur, non vt pereamus, sed vt crescat in nobis lux et nouitas spiritualis, IX. collatio
euentuum, cum coram Deo agnoscimus nos iuste puniri et meritos esse atrociores poenas et
tamen mitigari poenas propter mediatorem et ne tota ecclesia funditus deleatur, X. desideri-
(10)um clari conspectus Dei et liberationis a toto peccato.
An non mitigantur calamitates his, qui vere
ad Deum conuertuntur?
Quod conuersis ad Deum aut liberatio aut mitigatio poenarum temporalium
diuinitus contingat, ostendit exemplum Niniuitarum216 et dictum Christi:
(15)„Nisi poenitentiam egeritis, omnes similiter peribitis.“217 Mitigantur autem poe-
nae temporales praecipue propter Filium Dei, qui est vmbraculum ecclesiae. Postea verum
est et in conuersis studium bene operandi habere sua praemia etiam in hac vita.

|| [121:] De sacramentis, quae est quinta et postrema pars
catecheseos christianae.

↑

Quid nominatur sacramentum in ecclesia?
Sacramentum in nouo testamento – vt ecclesia lo-
(5)quitur – est ritus diuinitus institutus, additus promis-
sioni in euangelio traditae, vt sit testimonium et pig-
nus exhibitae et applicatae promissionis gratiae.
Cur sacramenta instituta sunt?
Duo sunt fines potiores, propter quos ritus externi additi sunt promulgationi
(10)promissionis. Primus est, vt sint signa voluntatis Dei erga nos, videlicet quae
commonefaciant nos de promissione et applicent, id est testificentur, quod
promissio ad nos pertineat. Alter finis est, vt sint signa confessionis et di-
|| [122:] stinguant ecclesiam a caeteris gentibus. Ad hos fines accedunt postea alij
fines subordinati, de quibus alibi prolixius dicitur.
(15)Quot sunt sacramenta noui testamenti?
Augustinus duo tantum recenset, videlicet baptismum et coenam domini.221
Papistae septem numerarunt sine euidenti ratione et sine testimonio scripturae sacrae, videli-
cet baptismum, coenam domini, poenitentiam, confirmationem, ordinationem, vnctionem,
matrimonium.222  
Quid differunt sacramentum et sacrificium?
Sacramenta sunt ritus sacri, per quos Deus nobis exhibet et applicat suas pro-
missiones in euangelio traditas. Sacrificia vero sunt opera, quae nos Deo red-
dimus, vt eum honore afficiamus.
(5)Quae sunt species sacrificiorum?
Duae sunt species: propiciatorium || [123:] et eucharisticum. Propiciatorium
seu ἱλαστικὸν est tota obedientia Christi, quae sola meretur remissionem pec-
catorum hominibus. Aliorum sanctorum bona opera omnia in fide sunt eu-
charistica et non merentur remissionem peccatorum. Et huc pertinent etiam typi-
(10)ca, qualia erant in veteri testamento, quia facienti in fide erant exercitia confeßionis et grati-
arum actionis.

De baptismo.

↑

Quid est baptismus? [Holzschnitt: Taufe Jesuda
(Mt 3,13-17)]
(15) || [124:] Baptismus est instituta a Filio Dei mersio in
aquam cum pronunciatione verborum: „Ego baptizo
te in nomine Patris et Filij et Spiritus sancti“,225 tes-
tificans eum, qui cum hac pronunciatione verborum
mergitur, reconciliari cum Deo propter Christum et
(20)sanctificari Spiritu sancto ad vitam aeternam et obli-
gari ad agnitionem et celebrationem huius veri Dei.
Vbi extat mandatum de baptismo?
Matthaei vltimo: „Euentes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine
Patris et Filij et Spiritus sancti.“226
Vbi traditur promissio de baptismo?
(5)Marci vltimo: „Qui crediderit et baptizatus fuerit, saluus erit. Qui non credi-
derit, condemnabitur.“227
Quis debet esse vsus baptismi in tota vita?
Principalis vsus huius mersionis est in omni conuersione ad Deum et in tota || [125:] vita testi-
ficatio, qua confirmatur ille, qui sic mersus est, se recipi in gratiam a vero Deo, qui est aeter-
(10)nus Pater, Filius et Spiritus sanctus, et recipi se propter Filium et sanctificari Spiritu sancto.
Deinde accedunt et fines alij, quod baptizatus recipitur ab ecclesia tanquam eius membrum.
Testatur suam confeßionem, discernit se ab omnibus alijs sectis. Admonetur per omnem
vitam hac ritu, se ablutum sanguine Filij Dei et Spiritu sancto obligatum esse ad vitae noui-
tatem, mergi in afflictiones et certo se ex illis emersurum esse.228
Sunt ne infantes baptizandi?
Sunt baptizandi, quia omnes saluandos oportet inseri ecclesiae, ad infantes
pertinet promissio gratiae et salutis aeternae, sunt igitur infantes baptizandi
et inserendi ecclesiae. Minor manifesta est ex his dictis: „Sinite paruulos ad
(5)me venire nec prohibete illos. Talium enim“, scilicet qui ad || [126:] me veni-
unt seu qui mihi offeruntur, „est regnum coelorum“, Marci 10.229 Item: „Non
est voluntas Patris, vt pereat vnus de paruulis istis“, qui credunt in me,
Matth. 18.230

De coena domini.

↑

(10)Quae sunt praecipue appellationes publici ritus
coena domini?
Prima appellatio est „coena domini“, 1. Corinth. 11,231 altera appellatio est
„synaxis“ a conuentu seu congregatione publica,232 tertia est eucharistia a
gratiarum actione, quia certißimum est in hoc ritu Deo et domino nostro Iesu Christo
(15)gratias agendas esse.233 Quarta dc appellatio estdc λειτουργία, quae significat simpli-
citer administrationem publici muneris,234 quinto a distributione eleemosyna-
rum coena domini nominatur ἀγάπη, quia olim simul afferebantur ad coenam domini
panes et aliae res distribuendae pauperibus.235 || [127:] Postremo Romani vsi sunt
nomine „missae“, quod an ab Hebraeis sumptum sit an vero Latinam origi-
(20)nem habeat non certo scitur. Vsitatum est autem hac appellatione complecti non solum
coenam domini, sed totum hac, quod in publico congressu agitur: cantilenas, concionem,
distributionem coenae, inuocationem et gratiarum actionem. Papistae ad idolatricas oblatio-
nes et sacrificia pro viuis et mortuis detorquent vocabulum.
Quid est coena domini? [Holzschnitt: Austeilung
(5)des Abendmahls unter beiderlei Gestaltdd ]
Est communicatio corporis et sanguinis domini
nostri Iesu Christi sicut || [128:] in verbis euangelij
instituta est, in qua sumptione Filius Dei vere et
substantialiter adest et testatur se applicare credenti-
(10)bus sua beneficia. Testatur etiam se ideo assumpsis-
se humanam naturam, vt nos sibi fide insertos mem-
bra sua faciat. Denique testatur se velle in credenti-
bus esse et eos docere, viuificare ac regere.
Vbi extat institutio coena domini?
Historia institutionis recitatur Matt. 26, Marc. 14, Lucae 22 et 1. Corinth.
11.241
Recita verba seu historiam institutionis.
(5)Dominus noster Iesu Christus in ea nocte, qua traditus est, accepit panem et
cum gratias egisset fregit ac dedit discipulis suis dicens: ‚Accipite et come-
dite. Hoc est corpus meum, quod pro vobis traditur. Hoc facite ad mei com-
memorationem.‘ || [128:] df Similiter et calicem accepit, postquam coenauit, et
cum gratias egisset dedit illis dicens: ‚Bibite ex hoc omnes. Hic calix nouum
(10)testamentum est in meo sanguine, qui pro vobis effunditur in remissionem
peccatorum. Hoc facite, quotiescunque biberitis, in mei commemorationem.‘“
Qui sunt fines, ad quos referendus est vsus coenae domini?
Primus et principalis finis est confirmatio fidei. Nam haec sumptio est pignus, quo
Filius Dei testatur se nobis credentibus applicare beneficia, quae morte sua meruit, vt hoc
(15)pignore confirmati credamus vere nos esse et fieri membra Filij Dei et ablutos esse sanguine
Filij et ipsum velle in nobis efficacem esse et nostram miseram massam insertam sibi velle
seruare et viuificare. Ad hunc finem accedunt alij fines huius actionis. Est igitur secun-
dus finis gratiarum actio, quae beneficij recordatio simul accendere gratitudinem debet.
Fiat igitur in vsu coenae gratiarum actio pro Filij mißione, pro assumptione humanae natu-
(20)rae, pro ipsius paßione, || [129:] pro redemptione, pro donatione euangelij, pro viuificatione,
quae fit per ipsum et Spiritum sanctum, pro restitutione vitae aeternae, pro collectione eccle-
siae, denique pro omnibus beneficijs. Tertius finis est, vt sit neruus publicae con-
gregationis, in qua vult Deus sonare et conseruari vocem ministerij euangelici et ideo Pau-
lus inquit: „Quotiescunque hoc feceritis, mortem domini annunciabitis donec veniet.“242
(25)Quartus finis est, vt in publico congressu sit testimonium confessionis, sicut
Paulus inquit: „Non potestis simul calicem domini bibere et calicem daemoniorum.“243
Quintus finis, vt sit symbolum mutuae dilectionis iuxta dictum: „vnus panis, vnum
corpus multi sumus.“244
Qui vtuntur digne coena domini?
Digne accedunt, qui seipsos probant, hoc est, qui recte instituti in doctrina
coelesti serio agunt poenitentiam, id est dolent se pecasse et vere expauescunt cogita-
tione irae Dei aduersus peccata et ideo accedunt, vt hoc pignore et testimonio admoniti
(5)fi- || [130:] dem accendant et confirment, vt credant se recipi, sibi ignosci et remitti peccatum
propter Christum crucifixum et resuscitatum et habent serium propositum obediendi Deo et
corrigendi vitam et mores.
Qui sumunt indigne ac propterea iudicio
diuino condemnantur?
(10)Indigne sumunt, qui accedunt sine poenitentia, id est non afferunt timorem
Dei et fidem et perseuerant in delictis contra conscientiam.
Quibus modis prophanata est coena sacra
apud pontificios?
Sex sunt praecipuae et valde horribiles prophanationes coena domini apud
(15)papistas: Prima est error de transsubstantiatione,dg quia fingunt conuersionem sub-
stantiae panis in corpus Christi manentibus tantum panis accidentibus.245 Secunda est cir-
cumgestatio panis consecrati, quia discedentes ab vsu diuinitus instituto panem inclu-
sum arcula circumferunt non aliter quam olim Persae in publicis congreßibus Orimasda seu
sacrum ignem circumgestare solebant.246 || [131:] Tertia est adoratio panis: Tribuunt enim
(20)pani siue in sublime elato siue incluso certis receptaculis inuocationem, quae est cultus soli
Deo debitus.247 Quarto fingunt missam esse sacrificium, non εὐχαρισ­τικὸν tantum,
sed ἱλαστικὸν, in quo fiat noua oblatio Filij Dei pro viuis et mortuis, et totam missam ad
quaestum transferunt.248 Quinta corruptela est opinio prophana et impia de opere
operato sine fide etiam sine bono motu vtentis.249 Sexta prophanatio est
sacrilegium, quod laicis alteram partem coena eripiunt.250
Praeter pontificios prophanant sacramentum coena domini etiam hi, qui non
(5)discernunt hanc coenam a cibo prophano et negant sumptionem huius panis
et vini esse communicationem corporis et sanguinis Christi ac ponunt nuda
signa seu symbola vacua et sacramenta dicunt esse tantumdh notas professio-
nis.
|| [132:] Harum prophanationum refutationes, cum longiores
(10)sint, quam vt breui oratione comprehendi poßint et aliqua sit
habenda ratio etiam ingeniorum puerilium, quae propter aetatis
et iudicij infirmitatem nimis longas disputationes assequi non-
dum possunt, eas nunc consulto omittimus et adultiores horta-
mur, vt et horum capitam, quae hactenus recitauimus et alio-
-
rum, quae in hac catechesi puerili complecti non potuimus,
vberiorem explicationem assumant ex libello Examinis theolo-
gici256 et caeteris libris corporis doctrinae harum ecclesia-
rum,257 quod sine omni dubitatione statuimus esse consensum
(5)piae et orthodoxae ecclesiae congruentem cum scriptis prophe-
ticis et apostolicis et cum symbolis catholicis.
Quae est causa certitudinis doctrinae
christianae?
Summa ac praecipua causa certitudinis est patefactio diuina comprehensa in
(10)scriptis prophetarum et apostolorum.
Qui sunt gradus testimoniorum, quos recitauit vetustas ad confirmandam
certitudinem doctrinae christianae contra ethnicos?
|| [133:] Vetustas bono consilio collegit septem gradus testimoniorum: Primus
gradus continet miracula et vaticinia, quia sola ecclesia habent facta inusitata extra
(15)naturae ordinem, quae nulla creatura imitari potest, et habet praedictiones non solum de
meßia, sed etiam de vniuersalibus mutationibus generis humani etdj de serie monarchiarum,
quibus euentus certißime respondit. Secundus gradus est antiquitas doctrinae, quia
nec leges antiquiores quam Mosaicae extant nec historia vlla recitat initia mundi et continu-
am seriem annorum propter narrationes biblicas. Tertius gradus est collatio doctrina-
(20)rum. Ethnici, Mahometistae, blasphemi, Iudaei et alia sectae tantum retinent
particulam legis, de quibusdam externis et ciuilibus officijs et addunt cultus
idolorum aliae alios. Prorsus autem ignorant Filium Dei et promissionem
gratiae traditam in euangelio. At sola ecclesia retinet integram et incorrup-
tam doctrinam legis et euangelij et notitiam Filij Dei domini nostri || [134:]
(25)Iesu Christi crucifixi et resuscitati pro nobis. Sola etiam doctrina ecclesiae
monstrat causas et remedia peccati et mortis et consolationes firmas tradit
opponendas omnibus calamitatibus. Quartus gradus est experientia spiritua-
lis. Nam pij, qui reguntur verbo Dei, experiuntur consolationem Spiritus sancti, agnoscunt
suas preces exaudiri et confirmantur multis testimonijs praesentiae Dei. Hoc domesticum
(30)testimonium sumptum ab vniuscuiusque pij experientia nequaquam leue ducendum est.
Quintus gradus est fortitudo martyrum in supplicijs, quia cum fuerint homines
sani certe non propter fabulas inanes subierunt acerbißimos cruciatus corporum. Sextus
gradus est ipsa ecclesiae stabilitas et perpetua doctrinae propagatio et conti-
nua series doctorum, qui fuerunt testes et propagatores huius doctrinae. Sep-
timus gradus complectitur poenas hostium ecclesiae, id est haereticorum et
(5)tyrannorum, qui omni- || [135:] bus aetatibus nouo exemplo irae Dei horribiliter
deleti sunt.
Hos gradus testimoniorum vtile est omnibus etiam pueris notos esse, vt certo singuli statua-
mus. Hanc solam esse veram de Deo doctrinam, quae est comprehensa monumentis prophe-
ticis et apostolicis, quam, vt conseruet inter nos Filius Dei et corda nostra ad veram agnitio-
(10)nem et celebrationem sui ipsius exuscitet, toto pectore et ardentibus votis ac gemitibus pre-
camur.
Μόνῷ τῷ θεῷ δόξα.dk
dl VVitebergae
Excudebat Iohannes Schwertel.
(15)1571.dldm