Bearbeitet von Martin Keßler und Ulrich Bubenheimer
‖ [53v] Den Erwirdigen wirdigen und Hochgelartenn
Herenn Probst1
Techant2 und gemeinem capitel
allerheiligen stiftkirchen zu Wittenberg meynen
gunstigenn
Hern und patronen
‖ [50r] Erwirdigen Hochgelarten Achtbarnn Wirdigenn Gunstigenn lieben Herrn/ Was euch der durchleuchtigste Hochgeborn furst und herr/ herr Friderich hertzog zu Sachssenn des heiligen Romischem Reichs ertzmarschalh und Churfurst Landgrave in Dhuringen und Marggrave zu Meissen/ mein genedigster herre in zugeschig⟨ter⟩a schrift3 das ius patronatus und collation4 der pfarren zu Orlamun⟨de⟩b zustendig ire oberigkeit sambt irer zugehorung belangend aufge⟨l⟩eg⟨t⟩c5 mit beger mir zu unntersagen/ von meinem vornehmen abzustehenn/ etc'etera' und habe ich zu guter maß eingenomen und ist nicht an als sich die pfarre zu Ulstet verlediget/ weliche collation mir als pfarrer zu Orlamunde zustehet/ in massen die meine vorfaren zugestanden hat/ habe ich nichts wissen daran meyden und dieselbige pfarr Ulstet wie dan in gleichen feilen doctor Eysennach6 dem kein einhalt begegent/ unnd im brauch gehabt nach verledigung dozumal verlihen des ich dan auch guten fuge/ wie ich gegrunte ursachenn hirmit zum teil in latein7 euer gunste zuerinnern furwende mit Bit dieselbigen unverdrieslich zulesenn/ dan ir habt zu achten wie mich meine schuldige pflichte darob zuhalten/ nicht ermanten/ und meine gewissen beschuldigten/ das mir sein Churfurstlich genad in disen und groessern feylen allezceit zugebieten haben/ Derwegen mit hohem vleis Bitted mich bey meinem genedigsten herrn zuentschuldigen/ gelegenheit dises handels was sich fuge oder nicht sein Churf'urstliche' G'naden' nach besagung der Bullen8 und gemeinen Rechten/ berichten/ Und zu setzenn9 obb statuten dawider und entkegen/ darein ich nicht lauts der nawen erclerung10 gewilliget/ gemacht/ mich ditzfals B〈…〉e machen konnen oder mogen ist auch leichtlich ⟨z⟩u beden⟨n⟩kenf unnd ßo ich vonn solcher langkherkomender 〈…〉g her'ligkeit'11 begabung12 soldt ßo leicht selbigklich13 abstehen 〈…〉h‖ [50v] eini unverge〈…〉j gedechtnus und nachlessigkeit von yedem nachkomenden wurde zugeschribenn/ Sulch meine beschwerung Bit ich allenthalben zubehertzen und mich an hochbemelten mein genedigsten herrn und patron sunderlichen ubers gantz reich hochberumbten unnd gebreisten liebhaber und forderer der gerechtigkeit/ mit vleis zuverbitten14 sein Churfurst'lich' g'nad' wolten mein pfarr und mich von solcher alter gerechtigkeit15 nit entsetzen/ So es aber sein Churf'urstlich' g'nad' darfur ansehen das solch herligkeit von meiner pfarr mag genuhmen werden/ kan ich mich wol lassen weisen und auch hierinne sein churfurstlich g'naden' erkentnus16 wie oben angezceigt dulden und leiden/ aber das E'uer' wirden in einer unvordechtlichen universitet versprechen lassenn17/ das wil ich umb sein Churf'urstlich' g'naden' und E'uer' acht'barn' wirden als mein gunstige herrn meines vermogens allezceit willig und gern zuvordinenn geflissen sein/ Gegeben Montags nach Oculi Anno etc. xviio
E'uer' Acht'barn' W'irden'
williger
Andreas Carolstat
doctor Archidiacon
etc'etera'
Pfarrer zu Orlamunde
‖ [60r] Christi auxiliatoris nomine humiliter implorato/ Reverendiss'imus' illustrissimus princeps Fridericus dux Saxonie Sacriquek Ro'mani' imperii elector et archimarschalcus Landtgravius Turingie et marchio Misne etc. D'ominus' noster gratiosissimus misit V'estris' P'aternitatibus' nuper copiam quarundam literarum a gratia sua contra me emanatarum petivitque quatenus secundum tenorem copie dicte/ me compelleretis ad permittend'um' quod totum capitulum/ unam personam ad parrochiam ville Ulstedt S'ue' g'ratie' presentand'am' nominaret propter nonnullas allegationesl in memoratis literis descriptas⟨.⟩
Et sunt tales↑
Quod Archidiaconus Wittenbergensis habet solum certam pensionem ex parrochiali Orlamundensi Archidiaconatui incorporata⟨.⟩ Itemm Itemm dicitur quod Archidiaconus prefatus non habet curam animarum predicte parrochialis quia non est curatus plebanus vel rector/ nec habet titulum nec nomen supradicte parrochialis⟨.⟩ Hoc pro primo⟨.⟩ Et pro Secundo supponitur de veritate prout fuit et est veritas publicum notatum et manifestum quod Plebanus in Orlamunde habuit et hodie habet ius presentandi ad dictam parrochiam in Ulstedt et alia beneficia/ Sed contra Archidiaconum infertur Quod illud ius potius debeat pertinere ad vicarium archidiaconi cum vicarius haberet investuram etc.
Deinde concluditur ex premissis/ et aliis satis antea solutis quod debet desistere a proposito conferendi beneficia et permittere ut capitulum habeat ius nominandi etc. ut supra Et quod Illustrissimus princeps intendit aliquem presentare ad dictam parrochiam in Ulstedt sub comminacioni nisi ille presentatus investuram obtenuerit providebitur illi ex pensione Archidiaconi etc.
Hec sunt in effectu que contran ac adversus ecclesiam meamn attemptantur/ Nichilominus confido de iustitia et misericordia dei quod princeps noster illustrissimus intellecto quod premisse/ ex quibus contra ecclesiam meam et archidiaconum infertur non sunt in iure fundate/ refrigerescet.o
‖ [60v] De certa pensione↑
Et imprimis servando ordinem prememoratarum literarum attende quod vicario debetur congrua et sufficiens portio/ Et Archidiacono omnia⟨,⟩ tex'tus' est in c'apitulo' exstirpande § Qui vero de preben'dis'18 ubi Panor'mitanus'19 dicit. Nota. Quod vicarius perpetuus debet habere congruentem pensionem et non omnes fructus. c'apitulo' ad hec de off'icio' vic'arii'20 ubi An'tonius' de Bu'trio'21 et c'apitulo' prohibemus de cens'ibus'22 c'apitulo' i de preben'dis' vi23 optimus24. cle'mentina' i de iure pa'tronatus'25 et illi communi iuris disposicioni accedit disposicio bulle nostre Juliane/ Cuius tenor sequitur
Et est talis↑
Archidiaconatui sic erecto/ Parrochiam in Orlamunde cum omnibus iuribus et pertinentiis suis auctoritate et tenore premissis perpetuo unimus et incorporamus. Ita Quod liceat Archidiacono Archidiaconatum pro tempore obtinenti corporalem possessionem ecclesie parrochialis per se vel alium eciam proprio auctoritate libere apprehendere et illius fructus et reditus in suum ac dignitatis usum et utilitatem convertere.26 Ex quibus clare patet quod Archidiacono non debetur certa pensio ymmo omnia/ et aliud est unire ecclesiam aliud pensionem ut sciunt curiales/ Et dicit Io'hannes' An'dree'27 in c'apitulo' super eo de preben'dis' vi pin novellap⟨.⟩ Nec obstat quod ab ordine Bulle et communis iuris est recessum quia perversio illa/ bulle et communis iuris per me non stetit ergo nec michi debet imputari per reg'ulam' imputari de reg'ulis' iu'ris' vi28/ Supposito tamen/ sed non concesso quod ego in assertam portionem consensissem aducq michi ius presentandi/ ut demonstrabimus competissetr ac hodie competeret⟨.⟩
‖ [61r] De rectore ecclesie parrochalis Orlamundensis incorporate↑
Dico quod Archidiaconus Wittenbergensis dicitur et est Rector ecclesie parrochialis/ arg'umentum' tex'tus' in cle'mentina' i de off'icio' vic'arii'29 Panor'mitanus' ins dic'to' c'apitulo' extirpande § qui vero de preben'dis' de vicario dicit quod dicitur vicarius et non rector/ Sed dicamus quod vicarius ec'iam' dicitur rector ut in c'apitulo' i de preben'dis' vi30 facit c'apitulum' provideas de off'icio' vic'arii'31/ et ipse Panor'mitanus' in c'apitulo' avaricie de preben'dis' appellat vicarios seu rectores/ Unde de vicariis fuit dubium an essent nuncupandi rectores/ De dominis aut'em' vicariorum non fuit dubium quoniam dicerentur rectores principales et prelati ecclesiarum annexarum vide Anth'onium' de Bu'trio' in c'apitulo' fi'nali' de off'icio' vic'arii' et Feli'num'32 c'apitulo' postulasti de R'escri'p'tis'⟨.⟩
De habente curam animarum ecclesie parrochialis unite et incorporate ↑
Archidiaconus habet curam animarum habitu et proprietate et vicarius perpetuus in exercicio/ Panor'mitanus' in c'apitulo' extirpande § qui vero de preben'dis' qui in repeticione dicte § qui vero pon⟨i⟩t distin'c't'i'o'nem' in col'umna' 4 vers'iculo' quero penes quem etc. Aut rector recipit omnia vicario certa pensione relicta/ et tunc habet in habitu Aut rector recipit certam pensionem et non habet sed vicarius etc. Et forte illa distinctio posset admodum placeret malo suasori sed audiatu D'ominum' Feli'num' in c'apitulo' postulasti de R'escri'p'tis' col'umna' ii dicentem Quod quando Titulus prelature est inmediatus ad curam. tunc cura est apud principalem etc. si per vicarium perpetuum des'er'viat⟨.⟩ Si autem cura animarum competeret prelato propter beneficium annexum tunc est penes vicarium/ Modo quero nonne titulus Archidiaconi est inmediatus ad curam⟨?⟩ Quod si negari nequit ergo teneamus quod archidiaconus habet curam ecclesie curate unite⟨.⟩ Et dico quod vicarius habet curam ut vicarius/ Et rector ut rector iuxta glo'ssam' et Antho'nium' de Bu'trio' in c'apitulo' fi'nali' de off'icio' vic'arii'/v
‖ [61v] Et propter istam curam in habitu posset rector curam animarum exercere in foro penitentiali inter parrochianos consentientes propter dictam glo'ssam'33⟨,⟩ in l'ege' i ff de iudi'ciis' in aliis terminis quam Paul'us' de Cas'tro'34 dicit quotidie allegari et facit pro hac opi'nione' hoc quod pater veritatis Innocentius35 in c'apitulo' prudentiam ad longum et subtiliter dicit de off'icio' deleg'ati'/ Nec obstat quod in aliis terminis loquntur quia hoc oportet credi legibus inesse quod pertinent ad personas et res similes l'ege' ideoque36 ff de l'egibus'37 et bona est occasio 'et cetera' l'ege' nam ut ait ff eo'dem'38 Et iurisdictio de habitu ad actum facilius et cum minori periculo prorogatur⟨.⟩
Concludo ergo quod Archidiaconus habet curam Parrochie Orlamundensis⟨.⟩↑
De habente titulum et nomen ecclesie annexe↑
Quod Archidiaconus habeat titulum ecclesie annexe incorporate audiw glo'ssam' in c'apitulo' ad hec de off'icio' vic'arii' dicentem quod solus prelatus seu rector habet ecclesiam annexam intitulatam quam glo'ssam' dicit Antho'nius' de Bu'trio' notand'am' et in effectu concordat Feli'nus' in d'icto' c'apitulo' postulasti de rescrip'tis' quod non potest negari quoniam prelatus habens curatum incorperatum dicitur curatus et intitulatus⟨.⟩ Anth'onius' de Bu'trio' in d'icto' c'apitulo' fi'nali' dicit quod vicarius est ec'iam' curatus et intitulatus⟨.⟩ Et d'ominus' Fel'inus' in c'apituli' g'lossa' perpetuus dicit quod vicarius habet titulum vicarie perpetue et quod talis titulus in plerisque equiperatur titulo rectoris⟨.⟩ Si premissa deficerent adessetx ratio in promptu vi'de'licet quicumque habet parrochiam incorporatam habet eam ac possidere dicitur arg'umentum' c'apitulo' extirpande § qui vero de preben'dis'39⟨,⟩ cle'mentina' i de off'icio' vic'arii'40⟨.⟩ Et per clausulam bulle ibi⟨:⟩ corporalem possessionem apprehendere41⟨.⟩ Sed est explorati iuris quod beneficium ecclesiasticum sine canonica institucione hoc est titulo obtineri seu possideri non potest per reg'ulam' i42 et glo'ssam' ibidem de reg'ulis' iu'ris' vi⟨.⟩ ergo archidiacono male opponitur quod non habet titulum ecclesie unite. –
‖ [ungez. Blatt recto] Nec obstat quod non appellat se plebanum quia possset se talem appellare/ sed quid esset cartam replere titulis etc. Potest tamen dici quod res debet denominari ab eo quod prevalet in ea l'ege' queretur ff de sta'tu' ho'minum'43 et a digniori/ Attendimus enim illud cui alterum causa augmenti et ornatus accessit l'ege' et si non sunt § fi'nali' ff de au'ro' et arg'ento' leg'atis'44/ et prebenda cui incorporatur censetur maior quam incorporata secundum Panor'mitanum' in d'icto' c'apitulo' extirpande § qui vero de preben'dis' Satisque est dum se vocat archidiaconum⟨.⟩ Nam alias accessorium sequitur principale c'apitulo' accessorium de reg'ulis' iu'ris' li'bro' vi45⟨.⟩
Quantum ad secundum principale/ Dico esse veritatem quod plebanus in Orlamunde habuit a 〈…〉 ccc annis et plures ultra/ ius patronatus tam ad dictam parrochialem in Ulstet quam alias/ aliaque beneficia etc. adhuc hodie habet⟨.⟩ Sed male infertur in detrimentum Archidiaconi quod ad eum non pertineat propter rationes prescriptas sup⟨os⟩ito ec'iam' quod ius patronatus deberet esse apud vicarium 〈…〉 omnia recipientem. Non tamen aliquo modo concesso/
Adhuc ius patronatus est apud Archidiaconumy↑
Primo ex fundamento possessionis vel quasiz dicti iuris presentandi quam habet bona fide quia successit d'omino' doctori Eisenacho qui habuit ius presentandi saltem per possessionem/ Nam dicit Philippus Decius46 in consilio cxxiiii Quod possessio iuris patronatus acquiritur ex unica presentatione/ subsecuta institucione ac.a.ac/ sed precessor d'ominus' d'octor' Eysnach presentavit quendem ad parrochiam in Rimstedt/ et presentatus est investitus⟨.⟩ ergo modernus archidiaconus est in possessione vel quasi iuris patronatus sic'ut' eius antecessor Immo fortius Et habet bonam fidem arg'umentum' l'ege' qui in alterius ffad de reg'ulis' iu'ris'47 et per reg'ulam' qui in alterius48 de reg'ulis' iu'ris' vi49 modo traditur reg'ul'a ex tex'tu' per Doc'tores' in c'apitulo' consultacionibus de iure patronatus50 ‖ [ungez. Blatt verso] Quodae beneficiiaf possessor vel quasi iuris patronatus prefertur proprietario illius iuris⟨.⟩ Esto ec'iam' quod in iuditio proprietarius evinceretag ius patronatus non tamen deberet presentatus et investitus removeri a beneficio tex'tus' est ad literam in d'icto' c'apitulo' consultationibus⟨.⟩51
Secundo competit moderno Archidiacono ius presentandi ex assensu sibi per vicarium dato Et ille consensus est validus de iure Nec per hoc alienacio rei ecclesie facta censetur⟨.⟩ ad hoc est Archidiaconus paratus cuilebet docto respondere/ potest autem bene probare consensum sibi datum/ Sed non est necesse⟨.⟩ Unde non sequitur⟨:⟩ vicarius recipit omnia ergo contra Archi'diaconu'm etc. Quia ex illis fundamentis patet invaliditas consequentie⟨.⟩ Et licet ex premissis preproxime narratis Archidiacono competat ius patronatus optimo iure Attamen quia intelligit illustrissimi principis mentem quod ipse non debet presentare/ proposuit idem Arch'idiaco'nus quod vult in futurum a iure presentandi abstinere/ Sed nullo iure permittere quod aliquis alius quam suus vicarius vel presentet vel nominet/ Quia scit se sue ecclesie obligatum sub pena excommunicationis tam ipso iure late quam ec'iam' ab homine ferende/ Sub pena quoque suspensionis ab offitio esse prohibitum ne aliquid alienet ab ecclesia sua⟨.⟩ Immo pro non dato et non alienato haberetur si ipse temere alienaret et deberet potius calices diripere quam in alienationem/ tam dominici iuris parrochiaeah suaeai consentire/ quia hoc casu si est licitus non est aliud vendere aliud vendenti consentire prout dicitur in l'ege' aliud est vendere ff de verb'orum' sig'nificatione'/ Ad illa iam tacta videatur Io'annem' An'dree' in mercurial'ibus'aj in reg'ulam' que contra ius52 de reg'ulis' iu'ris' li'bro' vi post Dinum53 et c'apitulo' ii de re'bus' eccle'sie' non alie'nandis'54⟨,⟩ c'apitulo' i eo'dem' ti'tulo' li'bro' vi55 et per iura alle'ga'ta per Io'annem' An'dree' qui dicit quod ex huiusmodi alienatione que fit contra formam et prohibitionem iuris nec dominium transfertur nec titulus prescribendi preparatur⟨.⟩ Addamus c'apitulum' quia Joannes xii q'uestione' v56⟨,⟩ c'apitulum' sicut ecclesiam57 xii q'uestione' ii58 ⟨,⟩ cle'mentina' i de reb'us' eccle'sie' non59 et c'apitulum' i in anti⟨.⟩ eo'dem' ti'tulo'/ c'apitulum' de rebus xii q'uestione' ii60 ubi licet plures tex'tus' videre61⟨.⟩
‖ [62r] Impium est ut is qui res ecclesie sue non attulerit damnum inferat62 c'apitulo' episcopi de reb'us' eccle'sie' non alie'nandis'63⟨.⟩ addatur illis quod dicitur in auctoritate de reb'us' eccle'sie' non alie'nandis' per totum64/ Advertendum quod clerici non possunt statuere contra canones c'apitulo' super his65 de maio'ritate' et ob'edientia'.66 ubi Pan'ormitanus'ak et Feli'nus'/ Sed iura canonica prohibent 〈…〉al
Super contentisam comam in comminacione Eligit Archidiaconus ingenium illustriss'imi' principis ex iuribus informatu'rum' pro iudice⟨.⟩ Satis autem apparet quod non possum alium presentare multominus alii dare facultatem alium ad parrochialem ville Ulstedt presentandi/ minime extorquendi investuram/ Et natura humana refugit quem ad impossibilia cog'ere'
Immo ut tetigi si quis hodie mecum in iudicio contenderet et obtineret iuris patronatus adiudicatoriam Presentatus ille et institutus non esset amovendus per dictum c'apitulum' consultationibus de iure pa'tronatus'67 ubi Inno'centius' et Ab'bas'68 idem dicunt et alia pro Archi'diaco'no facientia addunt⟨.⟩ nec ego umquam legi aut didici/ legitime datum seu concessum sine rationabili causa posse vel revocari vel diminui nam hoc patet de ecclesiasticis beneficiis. De quibus dicitur in rubro et nigro quod sine diminuatione etc.
Unum volebam tetigisse/ quod D'ominationes' V'estre' R'everende' iam intelligunt intellectum qui erat per quendam ad statutum de presentationibus erigend'um' assignatus⟨.⟩ Sed secundum hunc intellectum nullus ex capitularibus ad huiusmodi statuti erectionem consensit nec potest ita statui et pro hoc remitto ad notata per Feli'num' in c'apitulo' cum omnes de constitutionibus et per Panor'mitanum' ibidem et c'apitulo' quod super his de ma'ioritate' et obe'dientia' etc.
Postremo V'estris' R'everendis' P'aternitibus' insinuo/ quomodo ego concessi ac tradidi literas presentatorias absque datis ad parrochialem in Hellingen69 filio70 Joannis Schwab Schosseri in Leuchtenberg71 ut ecclesiam meam in Orlamunde melius defenderet/ ac ad parrochialem in Czewtzsch72/ D'omi'no Heinrico Rosse73 ut vicarius meus vel prebend'arius' haberet intercessorem vel proprium iudicem quoniam misertus sum vexa'cionum' quas idem meus vicarius sepius sustinuit ac hodie sustinet/
‖ [62v] Et quia michi heri veridice est relatum quod possessores predictar'um' ecclesiarum infirmantur Quapropter peto vestrum consilium/ Nam id P'aternitates' V'estre' R'everende' possunt invenire quod princeps illustrissimus per statutum valet ius patronatus bona fide salva conscientia acquirere et illud ecclesiasticum ius de una ecclesia totaliter alienari et ad alteram absque consensu eorum quorum interest applicari⟨.⟩ Vel si D'ominationes' V'estre' R'everende' previderentan pericula que possent michi de facto per principem illustrissi'mu'm irrogari/ Egoque metu deberem desistere⟨.⟩ cogitand'um' est illico/ ut illis sic ut premittitur h'ab'entibus literas via precludatur ne consecutis investuris/ michi innocenter imputetur aut malum aliud inferatur/ Nam in omnibus me submitto vestre informationi et protectioni⟨.⟩ Dat'um' ut supra
Capellanus et frater
Andreas Carolstatensis Doctor
Archidiaconus
Qui vero parochialem habet ecclesiam, non per vicarium, sed per se ipsum illi deserviat in ordine, quem ipsius ecclesiae cura requirit, nisi forte dignitati vel praebendae parochialis ecclesia sit annexa. In quo casu concedimus, ut is, qui talem habet praebendam vel dignitatem, quum oporteat eum in maiori ecclesia deservire, in ipsa parochiali ecclesia idoneum et perpetuum habeat vicarium canonice institutum, qui, ut praedictum est, congruentem habeat de ipsius ecclesiae proventibus portionem […].X. 3, 5, 30; CICan 2, 478f. [Digitalisat]
Ad haec si persona alcuius ecclesiae vicario, quem in ea ecclesia instituit, de assensu et auctoritate dioecesani episcopi certam assignaverit portionem […]X. 1, 28, 3; CICan 2, 156. [Digitalisat]
Prohibemus insuper, ne ab abbatibus, vel episcopis vel aliis praelatis novi census imponantur ecclesiis, nec veteres augeantur, nec partem redituum suis usibus appropiare praesumant […]X. 3, 39, 7; CICan 2, 623. [Digitalisat]
Sane fuit olim per sedem apostolicam provide constitutum, ut dioecesani locorum ad praesentationem religiosorum nullum ad aliquam ecclesiam recipiant, nisi tantum ei de proventibus ipsius ecclesiae coram eis fuerit assignatum, unde […] possint […] congruam sustentationem habere. Verum […] religiosi exempti de proventibus parochialium ecclesiarum, in quibus ius obtinent patronatus, seu rectorum praesentatio pertinet ad eosdem, tantum percipiunt annuatim, quod rectores ecclesiarum ipsarum non possunt de residuo commode sustentari […].Sextus 3, 4, 1; CICan 2, 1020. [Digitalisat]
[…] quaedam adiicere […] providimus, dioecesanis […] districtius inhibentes, ne praesentatum aliquem per quamcunque personam ecclesiasticam […] admittant, nisi intra certum terminum competentem, per dioecesanos ipsos praesentantibus praefigendum, ipsi praesentato fuerit coram eis, ut praescribitur, congrua de proventibus ecclesiae portio assignata.Clem. 3, 12, 1; CICan 2, 1171. [Digitalisat]
tenordes Inhalts wiedergeben will, soweit er sich auf das Archidiakonat bezieht. In der Bulle lautet die entsprechende Passage:
[…] nec non eidem Praepositurae sic erectae in Kembergh et Archidiaconatui in Orlamünde, ac Cantoriae in Aysfelth, ac Custodiae in Clöden, et Scholastriae in Schlieben, et officio in Schmitberg […] Parochiales Ecclesias hujusmodi […] cum omnibus juribus et pertinentiis suis, auctoritate et tenore praemissis perpetuo unimus, annectimus et incorporamus, ita quod liceat Praeposito, Archidiacono, Cantori, Custodi, Scholastico, Syndico […] Canonicatus et praebendas hujusmodi pro tempore obtinentibus praefatis corporalem possessionem Parochialium Ecclesiarum […] per se vel alium, seu alios etiam propria auctoritate libere apprehendere, illarumque fructus, reditus et proventus in suos ac dignitatum officii et Canonicatuum et Praebendarum hujusmodi sic erectorum respective usus, et utilitatem convertere […].Meisner, Jubilaeum, Appendix 49f.
Imputari non debet ei, per quem non stat, si non faciat quod per eum fuerat faciendum.Sextus 5, reg. 41; CICan 2, 1123. [Digitalisat]
Quae de ecclesiis, curam animarum habentibus, per receptionem aliarum similium amittendis, ac de ipsarum rectoribus promovendis ad sacerdotium […] a iure statuta noscuntur, in perpetuis ecclesiarum parochialium vicariis et assumptis ad eas volumus observari.Clem 1, 7, 1; CICan 2, 1140. [Digitalisat]
Provideas attentius, ne in episcopatu tuo patiaris aliquem plures vicarias habere, quia, quum vicarii teneantur personis et ecclesiis deservire, alienum est ab ordine iuris, ut vicariam quis habeat praeter unam.X. 1, 28, 2; CICan 2, 156. [Digitalisat]
pater veritatiszitiert. Vgl. Bubenheimer, Consonantia, 173f.
Ideo, quia antiquiores leges ad posteriores trahi usitatum est, semper quasi hoc legibus inesse credi oportet, ut ad eos quoque personas et ad eas res pertinerent, quae quandoque similes erunt.D. 1, 3, 27; CICiv 1, 34.
digesto eodem:
Nam, ut ait Pedius, quotiens lege aliquid unum vel alterum introductum est, bona occasio est cetera, quae tendunt ad eandem utilitatem, vel interpretatione vel certe iurisdictione suppleri.D. 1, 3, 13; CICiv 1, 34.
corporalem possessionem […] apprehenderefindet sich in der Bulle Julius’ II. vom 20. Juni 1507 (s. das Zitat oben FN 26).
Beneficium ecclesiasticum non potest licite sine institutione canonica obtineri.Sextus 5, reg. 1; CICan 2, 1122. [Digitalisat]
Quaeritur: hermaphroditum cui comparamus? et magis puto eius sexus aestimandum, qui in eo praevalet.Dig. 1, 5, 10; CICiv 1, 35.
Cum aurum. Der abschließende § 20 lautet:
Auro legato vasa aurea continentur et gemmis gemmea vasa. secundum haec sive gemmae sint in aureis vasis sive in argenteis, auro argentove cedent, quoniam hoc spectamus, quae res cuius rei ornandae causa fuerit adhibita, non quae sit pretiosior.D. 34, 2, 19 § 20; CICiv 1, 524. Karlstadts Interesse an dieser Stelle bezog sich auf die verallgemeinernde Schlussfolgerung am Ende des Zitats.
Accessorium naturam sequi congruit principalis.Sextus 5, reg. 42; CICan 2, 1123. [Digitalisat]
Qui in alterius locum succedunt, iustam habent causam ignorantiae, an id quod peteretur deberetur.D. 50, 17, 42; CICiv 1, 921.
is qui in ius(s. FN 49).
Is, qui in ius succedit alterius, eo iure, quo ille, uti debebit.Sextus 5, reg. 46; CICan 2, 1123. [Digitalisat]
Si aliquis clericus ab ordinario iudice in aliqua ecclesia fuerit institutus ad praesentationem illius, qui eiusdem ecclesiae credebatur esse patronus, et postea ius patronatus alius evicerit in iudicio, clericus, qui institutus est, non debet ab ipsa ecclesia propter hoc removeri, si tempore praesentationis suae ille, qui eum praesentavit, ius patronatus ecclesiae possidebat, quum ex hoc ei, qui de iure debet habere, nullum in posterum praeiudicium generetur.X. 3, 38, 19; CICan 2, 615. [Digitalisat]
Quae contra ius fiunt debent utique pro infectis haberi.Sextus 5, reg. 46; CICan 2, 1124. [Digitalisat]
Qui res ecclesiae petunt a regibus, et horrendae cupiditatis impulsu egentium substantiam rapiunt, irrita habeantur quae obtinent, et a communione ecclesiae, cuius facultatem auferre cupiunt, excludantur.X. 3, 13, 2; CICan 2, 513. [Digitalisat]
Dictus vero archidiaconus ex adverso respondit, illas decimas illi ecclesiae restitui non debere, proferens in medium ordinationem quandam episcopi Dulmensis […] inter alia continentem, quod idem episcopus […] praefatas decimas archidiaconatui memorato concessit. […] quia etiam tractatus solennis et diligens, qui in talibus concessionibus perpetuis et alienationibus rerum ecclesiasticarum exigitur, non fuit habitus in eadem: ordinationem et concessionem ipsam […] de fratrum nostrorum consilio decernimus non valere […].Sextus 3, 9, 1; CICan 2, 1024. [Digitalisat]
Quia Iohannes quondam decessor tuus sepius a nobis expetiit, ut ea, que in monasterio illo contulerat, quod iuxta ecclesiam S. Apollinaris ipse contruxerat, nostra debuissemus auctoritate firmare, et hec facturos nos esse promisimus, fraternitatem uestram necessarium preuidimus adhortandam, ut nichil de his, que illic contulit atque constituit, aliquo modo patiatur inminui, sed omnia firma stabilitate studeat servari.C. 12 q. 5 c. 3; CICan 1, 716. [Digitalisat]
Sicut ecclesia proprias res amittere non debet, ita eam rapacitatis ardore alienas inuadere non oportet.C. 12 q. 2 c. 49; CICan 1, 703. [Digitalisat]
Monasteriorum et aliarum administrationum regularium dispendiis occurrere cupientes, perpetuo prohibemus edicto, ne quis religiosus, monasterio, prioratui, ecclesiae seu administrationi cuivis praesidens, iura, reditus aut possessiones eiusdem, alicui ad vitam eius seu aliud certum tempus […] quovis modo concedat […]. Si quis autem contra hoc fecerit: poenam suspensionis ab officio eo ipso incurrat, nec ex concessione ipsius recipienti ius aliquod acquiratur.Clem. 3, 4, 1; CICan 2, 1160. [Digitalisat]
De rebus, que semel Deo contributae atque dicatae sunt, et postea sub occasione concessionis principum a quibusdam inuaduntur atque diripiuntur, sancimus, ut prius consulatis principem ad resecandam tam presumptiuam factionem, et cognoscendum, utrum illius sit concessio, an inuasoris presumptio.C. 12 q. 2 c. 22; CICan 1, 694. [Digitalisat]
Inpium enim est, ut qui res suas ecclesiae Christi non contulerit damnum inferat, et ius ecclesiae alienare contendat.C. 12 q. 2 c. 39; CICan 1, 700. [Digitalisat]
quod super his.
[…] Abbates et sacerdotes diocesana tibi lege subditos, qui ad tuam synodum venire contemnunt, dummodo in ipsa synodo non ducas aliquid statuendum, quod forte canonicis obviet institutis, per censuras ecclesiasticas ad synodum ipsam venire compellas […].X. 1, 33, 9; CICan 2, 200. [Digitalisat]
Johannes Swab filius Capitanei in Leuchtenbergk Dioc. Numburgen.
alt schosser zu leuchtenberg, vgl. Burkhardt, Landtagsakten 1, 148, Nr. 273; Joestel, Karlstadt, 13 und 78.