Exequiarum Coeremonialium Serenissimae Principis ac Dominae
Dnae.
Susannae Caroli Sacri Romani Imperii Transsylvaniaeque
Principis ... libelli duo. ... Albae-Iulae ... excusi per Andream
Valassutium & Martinum Mezleninum. ... MDCXXIV.
4° Exemplar: Nationalbibliothek Széchényi, Budapest, RMK I.
539.
Die Rede findet sich auf S. 146–53, das Gedicht auf Bl. Aa1a–
Aa2a (3
S. [173]–[175]). Im Originaldruck, der recht flüchtig her-
gestellt ist, stehen die Texte in Kursive, die Marginalien in Anti-
qua; Hrg. hat den Druck in die Antiqua transponiert. Das Ge-
dicht
wurde als erste der Elegien von Buch II der Sammlung
Silvae wiederholt. Bibliographischer Hinweis für diese Leichen-
schriften: Károly Szabó, Regi Magyar
Könyvtar, Bd. II, 428.
Bethlen Gabor hatte Caspar Weresch Bojt(h)i, jetzt laut einer
Unterschrift
Rektor der Schule zu Maros-Vásárhely, mit der
Herausgabe und
Redaktion der Trauerreden beauftragt. Opitz
kannte ihn, denn Bojthi
hatte mit fürstlichem Stipendium von
1617 an in Heidelberg studiert, und Opitz hatte ihm dort ein
Hochzeitsgedicht geschrieben: Silvae 68. Später
wurde Bojthi
Bethlen Gabors Hofhistoriograph.
Zsuzsanna Károlyi, Witwe Moses’ des Szäcklers, 1585 geboren,
war nach
kurzer Krankheit am 13. Mai 1622 in Klausenburg
(Claudiopolis) gestorben. Nach ausgedehnten Trauerfeierlichkei-
ten wurde die Leiche am 1. Juli in der Kathedrale der Residenz-
stadt Weißenburg beigesetzt. Von dem gerade erst eingetroffenen
Opitz (Z. 39 f. des Gedichts) wurde als geschicktem Lateiner ein
Beitrag zu den Exequien erwartet. Im Druck führt Bojthi ihn
etwas
überschwänglich ein, indem er ihn in der Voranmerkung
zwar richtig als
»in Collegio Albano Poeseos et Oratoriae Pro-
fessor«
bezeichnet, ihm dann auch noch die Würde eines kaiserlich
gekrönten
Dichters zuspricht. Opitz erhielt die Laurea aber erst
im Herbst
1625.
Die Rede wurde am 1. Juli, kurz vor der Grablegung gehalten.
Da die
Entstehungszeit beider Beiträge bekannt ist, haben wir sie
In seinem Aufsatz »Eine lateinische Leichenrede Opitzens« im
Archiv f. Lit. gesch. IX (1880),
138–43, faßt Anton Herrmann den
Inhalt zusammen und weist auf
die Verwandtschaft der Gedanken
mit denen in Opitz’
»Trostschrift« für David Müller (1632) hin.
Unsere Leichenrede ist (mit
einer Übersetzung) abgedruckt in der
Sammlung Trauerreden des Barock, hrsg. von Maria Fürstenwald
(Beiträge
z. Lit. d. XV. bis XVIII. Jh.s, 4), Steiner, Wiesbaden
1973.
Fürstenwald gibt den 1. Juni als Begräbnisdatum an.
SEreniss〈ime〉 Sacri Romani Imperii Transsylvaniæque
Princeps
et Dn.b
Clementiss〈imi〉, Illustrissimi, Generosissimi-Magnifici,
Nobiliss〈imi〉, Reverendi, Clarissimi, Egregii omnium
Ordinum
Audit〈ores〉.
Nullam in his terris tam esse absolutam felicitatem, cui non sua
quoque calamitas subinde coniuncta sit, praesens hic rerum status
exemplo singulari ostendit. Intuentibus enim nobis altius omnia,
quae ad constitutionem perfectae felicitatis in hac quidem publica
fragilitate requiri possunt, nihil paene quicquam eorum, Princeps
Sereniss〈ime〉, circa te desiderabatur. Nam si ea
demum [147]
vere beata vita dici debet, quae relicto externae vanitatis
strepitu
in virtute sola consistit, regali tuo, erecto et infatigabili
animo
fastigium mortalitatis paulo minus quam excesseras. Pacis artibus
cum quovis magnorum heroum eras comparandus, dexteritate
belli vero summis ante ferendus. Et cum iis etiam, quae vulgo prima
habentur, opibus dico, honoribus ac imperiis, favor coelestis
abunde te donasset, ne ipsa quidem fortuna totis viribus incum-
bens nocerec tibi posse videbatur.
At, proh dolor! Quam fragile, quam incertum est hoc, quicquid
miseri omnibus numeris exactum esse nobis persuademus! In
tanta
incolarum laeticia, in tanto exterorum applausu et gratula-
tione,
inter mediam spem pacis vulnus tibi, Princeps potentissime,
infligitur
gravissimum. Illa dimidia animae tuae pars, ille totus
[148] Ac ut inde nostrum sumamus initium, unde foeminarum
illustrissima
suum, Pannonia eam raro Dei munere nobis donavit,
illa omnibus
coeli ac soli bonis tellus refertissima, quae frumenti
luxuria, vini
bonitate, nemorum et saltuum frequentia, fluminum
amoenitate,
metallorum divitiis quotquot usquam sunt regiones
provocat, illa, quae
tot Deciose, Aurelianos, Probos, Diocletianosf,
Iovianos, Valentinianos, Valentes, Gratianos ad summam imperii
sedem
eduxit, illa, quae Martinosg, Hieronymos, Duditios, Sam-
bucos, ingentes ac divinos prope viros, in lucem
protulit, illa, in
qua Matthias Corvinus, illud fulmen belli, qui eodem et uno
tempore Sarmatas, Bohemos, Getas, Austriacos domuit, nasci
voluit
et educari, illa, quae tot milites, quoth alibi vix homines,
in foecundissimo
sinu aluit. Hanc terram cum heroinarum
Nam quid ego de religione eius in Deum et mirifica loquar pie-
tate? Iuro vobis, si ad acerrimum, quo praedita erat, ingenium,
doctrina saltem accessisset exigua, cognitione sacrarum literarum
nemo hominum illam superasset. Ipsis eruditis et quorum hoc
studiumi est, proprium ruborem saepe numero
expressit. Preces
cum funderet ardore quasi et interno devotionis
aestu, rapi extra
sese videbatur. Cingebant hunc virtutum solem,
praeter eximiam
corporis pulchritudinem, veluti sydera quaedam lucida,
plurimae
dotes aliae, quae vix recenseri, nedum satis commendari
possunt.
Est hoc magnorum Principum inter caetera non leve onus, quod
in omnia dicta, facta et mores eorum, dixerim paene in ipsas
cogitationes, exquisita diligentia inquiratur: non fores modo et
atria, sed cubicula etiam intimosque secessus curiositas humana
petit et praeter expectationem abditissima quaeque in oculis
populi et luce clarissima expo-[149]nit. Inquisiverint undique,
omnes angulos perreptaverint, nihil penes nostram fuit, quod, si
proferatur, non gloriae ipsi maximae et honori futurum sit. Pot-
erat in hac Mariti Serenissimi eminentia, ad quam Numen coeleste
et fortitudo bellica eum provexerant, vento quodam superbiae,
solenni foeminarum morbo, abripi: sed illa nihil sibi ex tanto
rerum secundarum affluxu nisi gaudium vendicavit; nihil ab ea,
quam a teneris prae se tulerat, continentia quicquam descivit.
Ita
dum Heros noster arces expugnat, urbes subiugat, instantes hos-
tium catervas frangit, illa interim domi insolentiam, adversarium
humani generis longe validissimum, vicit et prostravit. Eadem,
quanto, amore maritum, quanta subditos clementia, qua munifi-
centia inopes, qua peccantes venia, qua humanitate notos igno-
tosque prosecuta fuitj! Nihil illa castius, nihil
sobrius, nihil modes-
tius, nihil mansuetius, universumk hoc seculum vidit. Et cum viva
egenos
paverit, captivos vestierit, afflictis subvenerit, quotiesque
potuit,
fortunae intercesserit, ne moriens quidem illiberalis esse
voluit, sed stipem pauperibus non exiguam testamento reliquit.
O vere
publicum bonum et in commune auxilium natam!
Fortitudinem vero illius et constantiam prorsus masculam, si
nihil
aliud, extremus profecto vitae actus abunde ostendit. In-
vaserat eam
paulo vehementius in itinere fatalis iste morbus et
vires corporis
tenerrimi non mediocriter attriverat; sed ne re-
clinare se
quidem in currum voluit princeps ad omnes casus ex-
cipiendos
paratissima, nedum ut ullam doloris impatientiam vel
vultu vel verbis
indicasset. Claudiopolil postea, cum imminere
fatum sibi suum cerneret,
medicorum industriam aut contempsit
aut, ne contempsisse videretur,
parce admisit. Perpendebat
nimirum prudentissima Heroinarum,
quantum hoc esset, quod
relinqueret, quantum illud, ad quod propius iam
propiusquem
contenderet. Videbat ea omnia, propter quae navi-[150]gamus,
terram fodimus, aramus, militamus, sudamus et algemus, paulo
minus
quam nihil esse, ambitiosum vero animal hoc, quod homi-
nem
dicimus, bullae instar splendere et evanescere. Mortem igitur,
ad quam
plerique nostrum obtorto collo tanquam ad praetorem
et in nervum
rapimur, suo vultu et tranquilla mente admittebat.
Putasses hospitem
aliquem gratum et amicum ad coenam con-
dixisse, cuius illa adventum
tanquam in specula cupide praestola-
retur. Sacrorum librorum
sententiis consolari se volentibus verba
singula praeripuit et quamvis
constituta in tormentis naturae
precum sedulitate vinci extimuit. Ita
plena spei, plena fidei, plena
aeternitatis, cuius partem mortalis
adhuc percipere videbatur,
castissimam illam animam Servatori nostro,
qui sanguine suo eam
redemerat, laeta libensque tradidit et sine
ullo gemitu aut moeroris
indicio fragile hoc domicilium reliquit. O
felicem te, Susanna
beatissima, quae dum vixeras, didiceras mori, quae
animo am-
plexa eras Dominum ac Deum tuum, cuius morte nostra mors
fracta ac contrita est! Translata nunc eo es, ubi, cum corpore non
licebat, mente tamen semper versabaris. Hoc, quod mortale erat,
haec ossa nervis circumvoluta, hanc obductam cutem et reliqua,
quibus tanquam catenis vincimur, magnae matri, cuius pars fue-
rat, reddidisti: tu vero aeterna, tu incorrupta, melioris nunc status
es, expedita oneribus alienis et tibi relicta. Have et vale olim
terrae, nunc insigne coeli decus; nos eo ordine, quo Deus
permise-
rit, omnes te sequemur. Interim laudibus non morituris
innocen-
tissimam vitam tuam, quantum in nobis erit, posteritati com-
Te quoque, Princeps Serenssi 〈ime〉, dilectissima, dum fata
sinebant, coniux tua huc vocat; ista se memoria potius, ut faustis-
simam in qua nunc versatur stationem tecum revolvas, quam la-
mentis et luctu non profuturo prosequaris, cupit. Quicquid [151]
ea factum est, praeter naturam non fuit. Hic sol, hæc luna, hic
orbis, hæc terra, hoc mare vices suas momentis omnibus experiun-
tur. Arboribus, plantis, floribus, feris una lex posita est: nasci et
interire. Sive priora sive nostra inspicis tempora,
civitates inte-
grae, integra regna et nationes aut dominium subinde
mutant aut
funditus delentur: et nostrum aliquis immortalitatem sibi
spondere audeat? Omnis caron est foenum et omnis glo-
ria eius sicut
flos campi. Confer aetatem hominis etiam
longissimam cum
infinito magni illius aevi cursu: vix momentum
erit. Imo, confer totum
hunc terrarum ambitum, cui tam superba
Europae, Asiae, Africae,
Americae nomina imposuimus, cum im-
mensis coeli spaciis: pedis
mensuram non excedet. Nihilominus
strenua nos exercet inertia. Quidam
urbes fundat, quidam evertit.
Hunc ambitio sua, magnarum
plerumque animarum, pestis illum
avaritia dormire non sinit. Est, qui
quaerit opes, est, qui lancinat.
Ubique spes aut metus, ubique invidia,
ubique luxus regnat et
petulantia. Dubito certe, fleveritne prudentius
Heraclitus an De-
mocritus riserito, nisi quod
calamitas humana ineptiis plurimum
antecellit. Neque aliam nobis
vitam natura, cum nos ederet, per-
misit, quam a lachrymis omnes
auspicamur. Ista conditione huc
intramus, hoc initium est, quod
reliquus annorum ordo imitatur.
Alius laborem, alius egestatem, alins
exilium, alius haec omnia,
cum quibus se exerceat, habet. Ista si
desunt, negotium nobis
ipsi facessimus et vitam, quam cum somno
partimur, molitione
magnarum rerum et insatiabili votorum ambitu
torquemus. Inter
haec plerumque mors ex transverso incurrit et
febricula inepta aut
calculo aliud agentium curas abrumpit. Idque sine
ullo dignitatum
accidit aut aetatis respectu. Sicut poma quaedam acerba
adhuc
avelluntur, quaedam maturitate victa ultro decidunt, ita
nostrum
pars in herba et flore annorum, pars serop demum, sed tamen
avocamur.
[152] Et his quidem senectus, quam diu optaverant, si contingit,
molesta
est: sic aut morbos illa secum trahit aut ipsa morbus est.
Ut ita, quod
ad eam uxor tua Sereniss 〈ima〉 non pervenerit,
Princeps
Clementissime, queri non sit necesse. Satis enim diu vel
naturae
vixit vel gloriae. Peregit cursum a Supremo Numine sibi
datum et
virtutesq, quibus gravior aetas interdum ornata
est,
maturitate ingenii percepit, molestias autem eius nullo vivendi
dispendio effugit. Possidet iam pro mortali hoc regno regnum
immortale, solius agni immaculati Iesu Christi sanguine partum.
Nullis hic machinis, nullis militibus, nullis turribus opus et
propugnaculis fuit; lachrymae, preces, gemitus, fides in Deum
conversa, haec sunt, quibus quavis ballista aut tormento fortius
beatas illas coelitum sedes perrupit. In hanc translata regiam
procul a morbis, a suspicione, livore et armorum, quibus totus
orbis fere jactatur, insania, iis perfunditur gaudiis, quae nec
ocu-
lusr
vidit, nec auris audivit, nec quisquam mortalium cogitationi-
bus
unquam comprehendit. Commigravit e tenebris in lucem, e
fluctibus ad
portum, e carcere ad libertatem, eam agit vitam, quae
nec temporis nec
felicitatis termino ullo continetur. Sedet plena
Deo, in media
beatarum animarum corona, cincta est mille angelis,
quos castimonia et
sanctitate hic imitabatur; intuetur iam de
facie ad faciem Patrem,
Filium et Spiritum Sanctum, infinitam et
aeternam Trinitatem, ad cuius
nos genua supplices procidimus
et ex animo oramus, erigat consolatione
viduum Serenissimum et
addat aetati eius, quicquid annorum
Heroinae nostrae detraxit.
Sera sit dies, o Deus, quae Principem optimum ad defensionem
relligionis
et patriae natum reposcat! Concede ipsi pacem, concede
securitatem, aut
si infidae paci apertum bellum praeferendum est
da, ut infandas hostium
molitiones constanter sicut hactenus
evertat! Et quoniam contra
relictam ecclesiam tuam totus furor
inferorum in [153] nostra
praesertim Germania exsurgit ac velut
compos iam victoriae crudeliter
nobis insultat fac, ut infracto
animo pro nominis tui gloria, pro
libertate, pro aris et focis vivere
discamus et mori! Sine te, Deo
exercituum, victore nostro et Duce,
nihil possumus. Tu auxilium,
tu fortitudo nostra es. Veni igitur et
noli tardare! Redde illis sanam
mentem, qui simultatis et invidiae
studio aut imbelli metu perculsi
divortium a bona causa fecerunt!