Einzeldruck X: In einem Rahmen aus Rankenbordüren von
155 × 111 mm Außen-
und 126 × 88 mm Innenmaß: ARISTAR-
CHUS | ſive | De Contemptu | Linguæ Teuto- | nicæ. | Auctore |
Martino Opitio. | [Zierstück, 20 × 31 mm] | BETHANIÆ, |
[Strich, 77 mm] | EXCUDEBAT JOHANNES | DÖRFER.
4°: [A], B–D1; der erste Bogen nicht signiert,
durchgehend un-
paginiert. Exemplar: Breslau 4 V 67/6
Gliederung: [A1a] Titel; [A1b] Zitat
aus Cicero; [A2a–A4a] unter
einer Kopfleiste von 9 × 93 mm die
Widmung, am Ende dreieckiges
Zierstück, 52 × 65 mm; [A4b] unter einer Kopfleiste von 7 × 92 mm,
das Gedicht ›Ad Germaniam‹; B1a–D1b Text, zu Anfang die-
selbe
Kopfleiste wie auf [A4b], am Ende
dasselbe Zierstück wie
auf der Titelseite. An den beiden Außenrändern von B1a–D1b ein
vertikaler
Strich, die volle Höhe des Satzspiegels, selbst auf D1b,
wo der Text schon im oberen Drittel aufhört. Außerhalb des
Striches die
durchgehend in Kursive gesetzten Marginalien. Die
vier Zeilen hohe Initiale auf
[A2a] ist identisch mit der Initiale
auf S. 105 des Druckes A. Kustos auf B4b fälschlich
tyrico. Die
Anfangszeilen der Paragraphen fangen stumpf an und die Vielzahl
der Schriftarten gibt dem Druck ein nervöses Aussehen. Satz-
spiegel ohne
Strich und ohne Marginalien, 156 × 96 mm ±.
Druck A (Witkowskis b; in seinen Lesarten B): Teil von Samm-
lung A (1624); siehe
Nr. 64. Der Text (ohne Widmung, Motto und
das Gedicht ›Ad Germaniam‹)
steht auf S. 105–117. Der Kopf-
titel lautet ARISTARCHUS, | SIVE DE
CONTEMPTU LIN- |
GUÆ TEUTONICÆ. | Authore Martino
Opitio, Bolesla- | vienſi
Sileſio.
In A machte Opitz einige Änderungen, deren wichtigste sind:
die Einfügung von Sannazaro und Sidney (S. 67) und Rück-
gängigmachung einer Dornauschen »Korrektur«: 1617 hatte Opitz
Amadis geschrieben, aber Dornau hatte Bienenkorb drucken
lassen (S. 64
Z. 19). Sonst fällt auf: 1. Sorgfältigere Interpunk-
tion; 2. Einschränkung der
Verwendung von Kursivlettern, wo-
durch das Druckbild gewinnt; 3. Hervorhebung
einiger Eigen-
namen durch Kursivlettern; 4. Zunahme der Majuskelverwendung
Die andern Drucke sind kritisch ohne Wert. Opitz selbst be-
trachtete das Werkchen
nach der Veröffentlichung des Buches von
der Deutschen
Poeterey (1624) als überholt. Der Vollständigkeit
halber seien die späteren
Drucke hier identifiziert und mit Siglen
bezeichnet:
c (Witkowskis d): Die Blätter C1–D3a des Anhanges zu
dem un-
rechtmäßigen Nachdruck, Sammlung D2 (nach 1637).
Beschrei-
bung bei Witk. Arist., S. 76. Keine
Randnoten.
d (Witkowskis c): Die Blätter **3–**8 der Sammlung, welche
Hünefeld, Danzig 1641 herausbrachte; Sz 238. Die Marginalien
fehlen.
e (Witkowskis e): S. 71–87 (erste Zählung) in Bodmer und Brei-
tingers Ausgabe der Lobgedichte; Sz
286. Die Herausgeber stellten
die Marginalien unten auf die Seite und fügten drei
unbedeutende
Anmerkungen hinzu.
Die Drucke c, d und e benutzen A als Druckvorlage.
Die beiden kritischen Ausgaben Witkowskis sind:
N1: Martin Opitzens Aristarchus sive de contemptu linguae Teuto-
nicae und Buch von der Deutschen Poeterey,
Leipzig 1888, mit Ein-
leitung, Anmerkungen, Lesarten und
Übersetzung;
N2: S. 150–164 des Neudruckes der Sammlung A (1624), Sz 304;
Neudrucke
deutscher Litteraturwerke des XVI. und XVII. Jahr-
hunderts, Nr. 189–192,
Halle 1902. N1 folgt X mit den Varianten
von A; N2 folgt A mit Varianten von X.
Herausgeber erkennt
Witkowskis gründliche Arbeit dankbar an; durch sie, sowie durch
die Arbeiten von Rubensohn und Faber du Faur, wurde vorlie-
gende Ausgabe des
Aristarchus wesentlich gefördert.
Das Gedicht ›Ad Germaniam‹ befindet sich auch in der Hs.
Kl 175,
worauf sich die Lesarten beziehen. Für den ganzen Ari-
starchus nicht vermerkt sind geringfügige Abweichungen in Groß-
und
Kleinschreibung, sowie in der Zeichensetzung, inklusive der
Randsternchen.
Varianten beziehen sich auf A.
Bibliographische Hinweise: E. Höpfner, ›Amadis, nicht Bie-
nenkorb‹, Zeitschrift für
deutsche Philologie, VIII (1877), 467–477;
M. Rubensohn, ›Der
junge Opitz‹, Euphorion, II (1895), 57–99
und
ibid. VI (1899), 24–67, sowie 221–271; Curt von Faber du
Amemus patriam, consulamus bonis: praesentes fructus negli-
gamus: posteritati et
gloriae serviamus: id esse optimum pute-
mus, quod erit rectissimum: speremus quae
volumus, sed quod
acciderit, feramus: cogitemus denique, corpus virorum
fortium
magnorumque hominum esse mortale, animi vero motus et virtu-
tis
gloriam sempiternam.c
IN Orbe hoc universo, Viri Nobilissimi, nihil homine, in homine
nihil animo
praestantius fabricator sapientissimus collocavit. Quae
excelsa mens et coeli, unde
originem trahit, aemula unumquen-
que nostrum studiis certis et
cogitationibus donat. Nec quisquam
Valete, Nobilissimi Heroes, cum amabi-[A4a]lissimis vestris
con-
jugibus (lectissimo sororum pari) ac liberis charissimis: et amate
adolescentem, qui vos colit ex animo et veneratur.
Martinus Opitius.
QUotiescunque majores nostros Germanos, viros fortes ac in-
victos, cogito:
religione quadam tacita ac horrore ingenti percellor.
Augusta enim illa ac
libera gens, sola divinae virtutis suae et fac-
torum memoria reverentiam mihi
quandam atque cultum impo-
nit. Romanis, totius orbis victoribus, soli pectore
adverso resti-
terunt; et cum illa
nihil non subjugasset, corda Germanorum, vi omni ac impetu
majora,
expugnare nondum potuit. Existimabant quippe heroes
animosissimi patriae suae
libertatem non murorum aut urbium
magnificentia, sed mentis cujusque propugnaculo
censeri. Hanc
ab omni injuria, hanc a telis ac potentia securam praestabant et
immunem. Saepe nervorum ac corporis robore, saepius inexpugna-
bili
animorum celsitudine cum hostibus dimicabant, ac victores
evadebant. Arma autem et
gladios sola famae suae ac laudis
recordatione frangebant. Virtutem ac candorem
colebant ita, ut
quod aliis longa demum et molesta institutione accedit, innatum
ipsis ac implantatum a natura videretur. Jura vero ac leges non
tabulis aut aeri, sed animo quisque suo insculptas circunferebat:
et quae metu
caeteri praestant ac poenarum formidine, pudor iis
atque modestia persuadebat.
Fidei ac pro-[B1b]missorum pignus
non juramento dabatur,
sed innocentia. Hanc non suis modo, sed
et hostibus probabant. Accedebat ad
vitae ac gestorum gravita-
tem lingua factis non dispar: succulenta illa et
propriae cujusdam
majestatis plenissima. Hac excelsae suae mentis sensa libere et
nullo ambitu explicabant, hac ad arma se invicem hortabantur,
hac saepe sola
inimicorum minas quasi fulmine quodam everte-
bant. Eam tam generosam, tam
nobilem ac patriam suam spiran-
tem linguam, per ita prolixam tot seculorum seriem,
puram nobis
r
s
t
produxisse.
Suavissimus certe Graecorum et delicatissimus sermo barbarie
aliorum populorum ita
corruptus est ac debilitatus, vut se hodie
in
se vix agnoscat et solo sui desiderio, in invidiam sui et expro-
brationem, sibi
supersit.
Latinus etiam nitor ultra felicem ac disertam Augusti aetatem
se vix reservavit.
yLabente namque sensim urbe aeterna, mascula
quoque illa et
robusta oratio eundem exitum fecit, sive id fatali
quadam lege et occulta ac
mystica vi accidit, sive vitio superio-
rum. Imperantibus enim Claudiis,
Neronibus et Domitianis mon-
stris hominum ac sceleribus, et quorum sine flagitio
ne meminisse
quidem possumus, lingua [B2a] principibus
sui temporis melior
esse non voluit. Praeter pauca itaque cadentis Eloquentiae
fulcra,
mimum omnes instruxerunt. Enati sunt prurientes quidam Rhe-
torculi, qui argute lascivire quam bene loqui maluerunt. Omnem
conatum, omnem
industriam ac laborem curiosa subtilitate con-
sumpserunt; et dum nervositatem
affectarunt anxie, nobilem
orationis sensum fregerunt et succum amiserunt ac
sanguinem.
Picas dixisses aut simios, qui desultoria agilitate saltitant ubique
non ambulant et sibi molestiam, spectatoribus risum creant ac
misericordiam.
Irruptione enim peregrinorum, cultissimus sermo cecidit cum
imperio et se ipse
deseruit. Ac nisi praeclara illa ingeniorum moni-
menta, indulgentia numinum ac
coelesti clementia, reservata huc
usque essent, nihil prorsus de Latina ac Graeca
eruditione, quam
nomen inutile superaret. Quanquam, nisi vanus sum hariolus
(atque utinam vere sim), nescio, quid mali etiam hodie impendeat,
quod
venustissimas linguas, quas e sedibus suis ante ac regnis
depulit, ex animis quoque
hominum evellet ac memoria. Graeca
ignoramus multi, plurimi negligimus: et Platonis
ac Aristotelis,
reliquorum etiam scripta multo divinissima, ab interpretibus
addiscere malumus, quam ipsis. Qui nutricibus mihi non absimiles
plane
videntur. Illae namque cibis quos praemandunt, florem
plerunque educunt ac animam:
infantes autem innocentissimos
sputo livente pascunt ac spiritus olentis putredine.
Idem nobis
accidit; et merito: qui [B2b] ne
paratas quidem artes audemus
cognoscere. Nec felicius sane Latinitatis fatum. Iam
quilibet
nostrum singularem loquendi ideam aut proponit sibi ipse,
aut fingit.
Utut loquamur, dummodo non sileamus, perinde est.
Salustius antiquum nomen audit et
Criticis curiosissimis morta-
lium relinquendus. Cicero, praeclarus ille quidem Orator, sed qui
perpetuo hoc laborat vitio,
quod intellegi non erubescat. Quae
calamitas ac invidia Ovidium etiam, poetarum
omnium longe
ingeniosissimum, deprehendit. Petronius vero, Tacitus, Curtius,
Symmachus ac reliquus ille priscorum ordo Lunae regna sunt, in
quae,
praeter Endymionem, quem altera demum luce rediisse
perhibent, nemo hactenus
vivorum nisi somniando pervenit. Haec
censura universae classicorum cohorti
intentatur. Novorum in-
terea quorundam et terrae filiorum inusitatam ac
portentosam
dicendi rationem, miro judiciorum applausu, colimus et amplecti-
mur. Sic elegantissimam illam Venerem Romanam et fraudamus
decore nativo
et spurio fuco corrumpimus. Prostituimus denique
eam nobis ipsi ac defloramus.
Pauci sunt, qui suavissimae et
simulachris omnibus emendatiori deae misericordiam,
pauciores
qui auxilium commodant et operam. Ita sensim ac acἡούχω ποδί
Latina illa puritas ad fatalem metam tendit; quam brevi elapsam
prius quam elabi
sentiemus.
Nos, quanquam Germanum ac liberale pectus horret hoc nomen,
mendacio deprehendi et
puniri rubore libenter vellemus. Neque
laetior aliarum quo-[B3a]que linguarum Catastrophe: de quibus
sermonem facere et
imperitia nostra vetat et instituti ratio. Ger-
manorum tamen sermo linguas
posterorum, ut fides et candor
animos, hucusque indivulsus et incorruptus semper
est comitatus.
Quotusquisque vero nostrum invenitur, qui aut vindicare eum
aut excolere audeat? Pauci, quod pace vestra liceat, amamus
Bonam Mentem,
et furere libet cum insanientibus; nec quisquam
prodit, qui malo gliscenti et
publico delirio occurrat. Exteras
regiones periculoso ac incredibili labore, neque
sumptibus exiguis
peragramus; et impense hoc agimus, ne similes patriae ac nobis
videamur. Sic dum effrenata quadam cupidine peregrinum idioma
addiscimus, negligimus nostrum ac in contemptum adducimus.
Quasi vero non
eorundem vitiorum tellus nostra atque dissiti
loci sit ferax, et ab hac gente
libidines, ab ista petulantiam, ab
illa fastum et superbiam petere sit
necesse.ai Quae et perpetrari
hic possunt
singula; et nisi possent, salvo, ut opinor, Reipublicae
statu fieret. Tanti
profecto morum novitas et mercimonia lingua-
rum neutiquam emenda sunt. Ego tamen,
non ut utilissima pere-
grinandi consuetudo intermittatur suadeo: sed ut
desideratissimae
patriae nostrae dignitas salubri auxilio conservetur. Sedulo hoc
agamus, ut qui a Gallis ac Italis humanitatem mutuamur et ele-
gantiam: non minus ab ipsis et linguam nostram, quod certatim
eos facere in
sua animadvertimus, perpolire accurate et exornare
addiscamus.aj Inconsulte facit, qui neglectis domesticis extera
habet
antiquiora. Verum ita natura comparatum est, ut in proprio
ak
al
am
Contemnimus itaque nos ipsi et contemnimur. Interim purissima
et a
peregrino squalore libera hactenus lingua mutat et in miras
loquendi formulas
degenerat. Monstra vocabulorum et carcino-
mata irrepunt occulte, ad quae genuinus
aliquis Germanus quan-
doque vix indignationem, quandoque nauseam vix tenet. Dicas
in
as
at
au
av
Et tamen, quo quis in his nugis perfectior, eo major sibi videtur
et
seipsum, si diis placet, adulatur. Trojam cepisse autumat et
Hectori viro
fortissimo controversiam de gravitate movisse. Quae
profecto neque prudentum
reprehensionem effugere neque favo-
rem vulgarium animarum promereri possunt: risum
autem et
ludibrium foeminis etiam non raro debent. Et quis ejusmodi ba
μωϱολογίαν effusissimo cachinno non prosequeretur? Der mon-
sieur als ein brave cavallier, erzeige mir das plaisir.bb Quod vir
literatissimus,
et Germaniae nostrae singulare ornamentum,
Casparus Dornavius, fautor meus longe gratiosissimus, in exem-
plum
citat.bc Cui musteum hunc et nuper natum dicendi
morem
Ventrem cyclade Gallica, hoc est, exiguam muscam elephanti
corio, circuntendite.
Jam Atheniense peplum illi injiciatur.
Nonne bgMaenadi insanae, quam decenti
nymphae erit similior?
Omnia disparia, peregrina omnia, neque quicquam genuinum,
praeter id quo foeminae censentur. Eadem fortuna linguam no-
stram, idem casus
obruit: non sua, sed suorum culpa. Amamus
enim hos naevos et fovemus in dies ac
imitamur: vitio judicio-
rum, ac seculi quoque. Prisca certe aetas id non tulisset.
Tiberius
militem testimonium Graece interrogatum, nisi Latine respondere
vetuit. Ipse etiam sermone Graeco [Tranquilli verba
sunt]bi
quan-
quam alias promptus et facilis, non tamen usquequaque usus
est. Ab-
stinuitque maxime in senatu: adeo quidem ut
bjMonopolium nomi-
naturus, prius veniam postularit, quod sibi verbo peregrino
utendum
esset: atque etiam in quodam decreto patrum, cum
bkἔμβλημα reci-
taretur, commutandam censuerit vocem et pro peregrina
nostratem
bm
bn
bo
bp
bsΠαυ̃ϱα μέν ἀλλὰ μάλα λιγέως,bt et quidem satis pro sa- [Cla]
tyrica libertate. Neque timidior alterius ad Imporatorem
vox: Tu
quidem, Imperator, peregrinis hominibus dare civitatem potes,
verbis
non potes.bu Id nos
imitemur. Haud enim nobis quic-
quam, quod quidem necesse ad rem sit, deesse
potest. Ingenium
certe verborum nostrorum et tractus sententiarum ita decens est,
ita felix, ut neque Hispanorum majestati, neque Italorum de-
centiae, neque
Gallorum venustae volubilitati concedere debeat.bv
Cujus rei unicum Marnixii apiarium,bw in nostrum idioma conver-
sum, optimae fidei testem arcessere
possumus. Quem quidem
bx
by
bz
Quae certe ejus sunt amoenitatis, ut nos poenitere sermonis no-
stri non debeat.
Et dolendum profecto, tam felicem poetandi spiri-
tum plane hactenus
interceptum fuisse. Cum Italia tot Petrarchas,
cw
Item hoc breve Epigrammation:
Wollust vnd vppigkeit der welt must du vermeiden/Variari autem ac transponi hi versus possunt pro libitu.
Aliter
enim sibi haec succedunt.
Aliter ista:
Was in der welt die Sonn’/ in der Sonn’ ist das licht/Aliter rursum ista Ernesti Schwaben von der Heyde,eg politissimi eh ei ej ek el em en eo ep eq er
Ejusmodi itaque, ut cernitis, versus deduci varie ac instrui pos-
sunt: quod
et Germanica mea poematia, quae aut cum Latinis,
aut seorsim aliquando, volente
Deo, prodibunt
ostendent amplius et edocebunt. Observandus saltem accurate
syllabarum numerus, ne
longiores duo versus tredecim, breviores
duodecim syllabas excedant: quarum in his
ultima longo semper
tono; in illis [C4a] molli et
fugiente quasi producenda est. Et
ezἀκϱιβω̃ς attendendum, ut ubique sexta ab initio
syllaba dictione
integra claudatur, et versus ibi veluti intersecetur. Est et aliud
genus, quod Franci Vers communs appellant, decem ac undecim
syllabarum, quod post
quartam respirat semper et interquiescit.
Hoc modo.
Ernestus Schwabe:
Monendum et hoc: è vocalem in fine dictionis positam, sequente
altera vocali proximi verbi initio, in quibuscunque versibus sem-
per elidi.
Quia vero mos hic novus est Germanis et inusitatus, ne
litera è tam crebro
absorbenda difficultatem rudioribus afferat,
non incommode eximi potest, et ejus
loco tale signum’ apponi.
Quod et Schvvabius docet ac observat. Ejus
exemplum hoc est.
[C4b] Ut compendio dicam, nullum illarum gentium carminis
genus reperitur, quod Germanica lingua, utut rudem eam vocitent
ac asperam,
aemulari nequeamus. Anagrammatismos etiam, si
frivolis ejusmodi aureum tempus jugulandum est,
non infeliciter
sane conquirere nuper didicimus: nisi idem nobis accidit,
quod
Narcisso
Tale hoc est nostrum:
10 Tobias Scultetus von Schwanensehe vnd Bregoschitz.Item hoc:
Johannes von Landtßkrone der jungere.15
Du adeliches blut/ der welt vnd jhres sauses
In künfftig schreien zu: O kron des gantzen Hauses.
Tale illud alterius cujusdam in Vratislaviae suae (magnificentissimi
totius
Silesiae Amphitheatri) fk λαμφϱόν φάος καὶ μέγα κυ̃δοςfl
Bucretium.
Item:
25 Laß friedlich dienen.[D1a] Item:
Daniell Rindfleisch.Item istud in ejus filiam:
5 Margareta Rindtfleischen.Effinxit etiam Schvvabius Anagrammata non pauca: et quae-
dam haut ita infelici genio: quorum unum
et alterum hic addam.
Nemo igitur ignorare diutius potest, nihil obstare quo minus
nostra etiam lingua
emergat in posterum ac in lucem protrahatur:
lingua venusta, lingua [D1b] decens, lingua gravis ac patriae suae,
tot ingentium heroum
nutrici, dignissima, lingua quae integra et
incommista
ad nos pervenit. Hanc, si qui coelo vestro, hoc est, vobis ipsis
non invidetis,
amate, hanc expolite, hic viros vos praestate. Hic
Rhodus, hic saltus. Quod si precibus
dandum aliquid et obse-
crationi censetis: per ego vos dilectissimam matrem vestram
Ger-
maniam, per majores vestros praegloriosissimos oro et obtestor,
ut
nobilitate vestra gentisque dignos spiritus capiatis; ut eadem
constantia animorum,
qua illi fines suos olim tutati sunt, ser-
monem vestrum non deseratis. Proavi vestri,
fortes et inclyti Se-
mones,gh
animam pro aris ac focis efflare non dubitaverunt. Vos ut
idem praestetis,
necessitas minime jam flagitat. Facite saltem, ut
qui candorem in generosis
mentibus vestris servatis illibatum,
oratione quoque illibata proferre eundem
possitis. Facite, ut
quam loquendi dexteritatem accepistis a parentibus vestris,
posteritati relinquatis. Facite denique, ut qui
reliquas gentes fortitudine
vincitis ac fi-
de, linguae quoque praestantia iisdem
non cedatis.
[A1a] [Titel wie oben.]