Einzeldruck X: [DIONYSII CATONIS DISTICHA DE MORIBUS
AD FILIUM. Ex mente Joſ. Scaligeri potiſſimum & Caſp. Barthii
Germanice expresſ a à MARTINO OPITIO; Cum ejusdem excerptis
ac notis
brevioribus. VRATISLAVIAE, Typis Baumannianis.]
8°: 5 Bl. Vorstoß, 85 bezifferte Seiten
Der nicht in die Paginierung einbezogene Vorstoß dieses Druckes
macht es
wahrscheinlich, daß es sich hier um den Erstdruck han-
delt. Er wurde zuerst von
Hoffmann von Fallersleben in Martin
Opitz von
Boberfeld: Vorläufer und Probe der Bücherkunde, Leip-
zig 1858, S. 11 mit
der Standortangabe Berlin aufgenommen; Hoff-
mann rückte ihn hinter den von uns als Y
bezeichneten Druck ein:
Goedeke (III 45, 39b, ohne Standort), Oesterley (Nr. 81,
Berlin)
und Szyrocki (1956 Nr. 98, Berlin, doch in der dem Neudruck der
Weltl. Poemata, Teil 1, angefügten Bibliographie erscheint die
Standortangabe nicht mehr) sowie Dünnhaupt (Nr. 107 a, ohne
Standort und mit Zweifel am Datum) hielten
sich an Hoffmanns An-
gaben. Dieser Druck muß heute als verschollen gelten; als
Vorlage
für vorliegende Ausgabe wurde der folgende Druck verwendet.
Einzeldruck Y, Sz 97, Dü 107: DIONYSII CATONIS | DISTICHA |
DE MORIBVS | AD
FILIUM. | Ex mente Ioſ. Scaligeri potisſimum |
& Caſp.
Barthii Germanicè | expresſa | à | MARTINO OPITIO; |
Cum
ejusdem excerptis ac | notis | breviori- | bus. | [Zierstück] | [Li-
nie] |
VRATISLAVIAE, | Typis Baumannianis. Impenſis | Davidis
Mulleri.
8°: A–F Benutzte Exemplare: Breslau 8 V 483,2; Wolfenbüttel
Die Vorderseite des Titelblattes zählt als S. [1], die unbedruckte
Rückseite als [2]; unter einer massiven Kopfleiste bringt S. [3] die
Anrede der Zueignung und
deren erste drei Zeilen; sie erstreckt sich
von dort bis S. 7, wo sie nach vier
Zeilen mit der Datumsangabe
endet. S. 8 enthält das Zitat aus Lukrez; [9] und [10] bringen die
Testimonia und S.
[11] ist unbedruckt. Von 12 bis 59
findet sich
der lateinische Wortlaut der Distichen auf der linken Seite, die
Übersetzung steht auf der rechten. Die Seiten 58–96 enthalten die
Excerpta et
Notae.
Die Seitenzahlen (sofern vorhanden) stehen von 4–19 in der Mitte
über der Kolumne,
von 21–57 an den oberen Außenrändern und
von 58–96 wieder in der Mitte oben. Auf
die Ziffern in der Mitte
folgt, außer bei 4 und 61, ein Punkt; 35 ist als 53
verdruckt, 45 als
54, 72 als 27 und 90 als 99. Die zweite Ziffer 39 sollte 41 sein,
die
wiederholte 82 sollte 83 und 83 sollte 84 sein. Die Bogensignaturen
sind
unregelmäßig: während bei Bogen A nur Bl. 2 signiert ist, trägt
das erste Blatt
jedes folgenden Bogens die ihm gemäße Signatur B bis
F; außerdem sind signiert: B2
und 5; C2; D2; E2 und 3 sowie F2.
Auf S. [8] fehlt der Kustos; auf S. [10] bezieht sich der Kustos nicht
auf die leere S. [11], sondern auf 12. Von S. 12 an
verweisen die
Kustoden nicht auf die unmittelbar folgende, sondern auf die näch-
ste Kolumne in derselben Sprache. Falls die Kolumne mit
einer
Zahl beginnt, nimmt der Kustos häufig keinen Bezug darauf, oder er
signalisiert nur die Ziffer, nicht das folgende Wort. Auf S. 91 lautet
der
Kustos fälschlich iper, doch die nächste Seite beginnt mit
litterarum.
Kolumnentitel: S. 20/21 Liber Primus. || Das Erste
Buch. S. 28/29 Liber Secundus.
|| Das andere Buch. S. 36/37 Liber
Tertius. || Das Dritte (nur S. 37 dritte) Buch.
S. 44/45 Liber
Quartus. || Das Vierdte Buch. Über den Anmerkungen stehen keine
Kolumnentitel. An typographischen Auszeichnungsmitteln finden
sich: Das kleine
Zierstück und die Linie auf dem Titelblatt; die mas-
sive Kopfleiste S. [3] und die Initiale Q; S. [10] unten enthält ein
kleines
Ornament aus Eichel, § und Eichel. Die Anfänge der Bücher
sind durch Initialen
hervorgehoben, viereckige musizierte auf der
lateinischen, einfachere, nicht ganz
so große auf der deutschen
Seite. Zierleisten, die aus Röschen zusammengesetzt
sind, betonen
das Ende der Bücher eins bis drei. Die Anmerkungen beginnen mit
einer musizierten Initiale, vier Zeilen im Geviert, am Ende keine
Verzierung.
Abdruck in F. Der einzige andere autoritative Druck findet sich
als elfter, nach
den Trojanerinnen und vor Pibracs
Tetrasticha, auf
S. [441]–506 der Sammlung Weltliche Poemata, Teil
1, Frankfurt
1644 (Reprint, Tübingen 1975). Der Titel ist nur leicht verän-
dert: DE erhält eine
eigene Zeile; in MORIBVS und FI-
LIVM wird der U-Laut durch Vau ausgedrückt; nach
OPI-
TIO steht ein Punkt; Zeilenumbruch kommt nach notis;
bei breuioribus tritt in der zweiten Silbe ein u für v ein;
Zier-
stück und Linie, wie natürlich auch die Angaben zu Drucker, Verle-
Gliederung: Die gezählte, aber unbezifferte S. [442] enthält,
leicht gekürzt, die Anrede an die beiden Söhne
Hannibals von
Dohna. Die Zueignung selbst beginnt S. 443 und endet
auf der obe-
ren Hälfte von 445; darunter das Zitat aus Lukrez. Die Testimo-
nia nehmen S. 446 und die oberen 8,5 cm von 447
ein. Von 448/49
bis 482/83 ist die linke Kolumne die lateinische, die rechte die
deut-
sche. Unter dem beidseitigen Kopftitel D. CATONIS | DISTI-
CHA. die
Prosaeinleitung und die Sententiae breviores. Auf
der unteren Hälfte von 452/53
beginnt LIBER PRIMVS. || Das Er-
ste Buch. der Distichen; 460/61 LIBER SECVNDVS. ||
Das An-
dere Buch.; unten auf 466/67 LIBER TERTIUS. || Das Dritte
Buch.; und
in der Mitte von 472/73 LIBER QVARTVS. || Das
Vierdte Buch. Von S.484 bis 506 unter
dem Kopftitel MARTINI
OPITII | IN | DIONYSII CATONIS | DISTICHA | De | Moribus |
Excerpta & Notae. Weitere Unterteilungen
finden sich auf S. 487:
In Librum Primum.; 494 ... Secundum.; 498 ... Tertium. und
501
... Quartum.
Die Seitenzahlen von 443 bis 453 stehen in der Mitte über der
Kolumne; von 454 bis
506 links und rechts an den oberen Außenrän-
dern. Verdruckt sind: recte 492 und
493 als 412 und 413; recte 496
als 416.
Die Kolumnentitel beginnen 454/55 mit Liber Primus. || Das
Erste Buch.; 462/63:
Liber Secundus. || Das Ander Buch.; 468/
69: Liber Tertius. || Das Dritte Buch.;
474/75 bis 482/83: Liber
Quartus. || Das Vierdte Buch.; 484: In D. Catonis Disticha
|| 485:
Excerpta & Notae. und so bis 504/05; 506: In D. Cat. Dist. Ex-
cerpta & Notae.
Kustoden. Da keine der Zwischentitel in F Kustoden aufweisen,
fehlen sie
erwartungsgemäß auf S. [441] und [442]. Für 448/49 gilt
(wie in Y),
daß die Kustoden sich auf die nächste Seite in derselben
Sprache beziehen;
gelegentlich wurde die Schriftart (Antiqua/Kur-
sive) außer acht gelassen: 491 und
recte 492, 499 und 500, 503 und
504. Bogen- und Blattsignaturen stehen vollständig
und fehlerlos.
Verzierungen etc. Die erste Kopfleiste auf S. 443 mißt
1,9 × 7,2 cm,
erstreckt sich also nicht ganz über die 7,8 cm betra-
gende Breite der Kolumne. Sie
besteht aus 5½ nach oben und unten
weisenden Doppeleinheiten mit Arabeskenmuster.
Eine entspre-
In den Druckvorlagen YF stimmen die Schriftarten an 5 Stellen
überein: Das Zitat
aus Lukrez, der Hinweis auf Barths
Adversar.
und die lateinischen Distichen sind aus der Kursive (hier mit k
bezeichnet)
gesetzt; die Sententiae breviores erscheinen in Lettern
aus der Antiqua (hier = a)
und die deutschen Distichen in solchen
aus der Frakturschrift. An allen andern
Stellen tritt Schriftart-
wechsel ein (Y wird zuerst genannt): Die Widmung – k, a;
Testimo-
nia – Autorennamen und Stellenangaben – a, k; die Stellen selbst –
k,
a; die drei Zitate aus den Dist. Cat. – a, k. Bei den Excerpta
et
Notae werden die Lemmata in beiden Drucken rechts von eckigen
Klammern
abgeschlossen. Die Lemmata selbst sind a, k; die Kom-
mentare – k, a; Zitate darin
– a, k.
In vorliegender Ausgabe ist in Angleichung an ähnliche Stellen in
Werken wie Zlatna und Die Trojanerinnen ausgeglichen
und verein-
facht worden.
Die Dist. Cat. waren vor Opitz schon mehrmals ins Deutsche
übersetzt und meistens mit dem lateinischen Text zusammen abge-
druckt worden.
Zwischen 1490 und 1570 konnten mindestens acht
Auf dem Titelblatt teilt Opitz mit, er habe sich bei der Bearbeitung
der Disticha Moralia stark an Scaliger gehalten: »Ex mente Jos.
Scaligeri potissimum ... expressa«,
also etwa im Sinne / nach dem
Verständnis des großen
Altphilologen. Scaliger hatte das Catosche
Corpus angelegentlichst bearbeitet. Auf
dem Titelblatt seiner Aus-
gabe von 1598 hatte er dem bisher nur als Cato bekannten Autor das
Praenomen Dionysius beigelegt und das Ganze
in griechische Sätze
und Verse übertragen. In der zweiten Auflage, Paris 1605,
stehen
dann auf S. 39–83 die ausführlichen Anmerkungen, auf die Opitz
sich in
seinen »excerpta et notae« über vierzigmal bezieht. Frühere
Herausgeber und
Erklärer wird Opitz hauptsächlich über Scaliger
kennengelernt haben – Erasmus, Pithoeus, Corderius und andere.
Im Vergleich mit den von Scaliger bezogenen Hilfen fallen die aus
den Adversarien des ebenfalls auf dem Titelblatt genannten Caspar
von Barth weniger stark ins Gewicht. Barth schätzte die Disticha
besonders hoch: er hatte sie in seinen »notatiunculae« (Barths eige-
nes
understatement) mit Dutzenden von Anmerkungen bedacht, aus
denen Opitz sich das ihm
Genehme heraussuchte und zitierte. Doch
wird Barth nur etwa zwanzigmal genannt,
gegen Ende überhaupt
nicht mehr.
Man wäre jedoch falsch beraten, wollte man Opitz’ Anmerkungen
– sie wenden sich
betont an zeitgenössische Gelehrte und durchaus
nicht an die Söhne seines Kostherrn
– als gänzlich unselbständig
abwerten. In der heute noch beachtenswerten Ausgabe
der Disticha
von Otto
Arntzen, Amsterdam 1754, wird Barth viel häufiger ange-
zogen als
Opitz. Doch in der neuesten Ausgabe, der postumen von
Aus der erhaltenen Korrespondenz erfahren wir enttäuschend we-
nig über die Arbeit
an den Distichen und die damit verbundenen
Absichten. Im Brief vom 29. Juni 1629 an
Buchner erwähnt Opitz den
etwas nachlässig ausgefallenen Druck seines
jüngsten Werkes und
meint, Buchner werde die Verse nicht ungern lesen, die »a
brevitate
sua non parum leporis trahunt« (Schnorrs Archiv 5
[1876], 353). Er
übersandte zwei Exemplare, eins für Buchner, das andere für
Barth,
der sich auf seinem Besitztum im damaligen Dorfe Sellerhausen auf-
hielt. Am 15. Juli dankte Buchner für sein
Exemplar der Dist. Cat., er
habe die Übersetzung »cum summa
voluptate, ut tua omnia« gelesen.
Barth habe dem Boten eine lakonische
Empfangsbestätigung ausge-
stellt, wodurch Buchner sich brüskiert fühlte. Dennoch
werde er
fortfahren, Barth zu lieben und zu bewundern (Epistolae 1707, I 9).
Einem Briefe vom 19. Juli 1629 an Lingelsheim in Straßburg wurden
Exemplare für Bernegger und den Theologen Daniel
Tilenus in Paris
beigegeben (Rei 304,44). Ein zweiter Pariser,
Hugo
Grotius, bekun-
det sein Wissen um das Werk, indem er am 1. September
1639 an
Opitz schreibt: »Minime spernenda esse Catonis illa disticha, magnis
auctoribus Scaligero et Opitio consentio« (Rei 507,35).
In unseren Tagen ist die Opitzische Distichenübersetzung nur we-
nig beachtet
worden. Im Rahmen seiner Briefausgabe charakteri-
siert Ludwig
Geiger sie kurz: sie lese sich ziemlich gut, sei aber nicht
frei von
Fehlern (in Dist. I 29 und IV 49), und manchmal sei sie ohne
Danebenhaltung der
lateinischen Fassung gar nicht verständlich (I
9 und III 8) (Schnorrs Archiv 5 [1876], 330f.; 320 passim).
Die Lobsprüche Buchners und Grotius’ verblassen, wenn man
den buchhändlerischen
Erfolg des Büchleins betrachtet. Allerdings
wurde der Absatz durch die nun schon
einige Jahrhunderte wäh-
rende Beliebtheit des Urtextes mitbestimmt. Wir sahen
bereits, daß
noch im Jahre des Erscheinens eine zweite Auflage nötig wurde. Szy-
rocki zählt ein rundes Dutzend späterer Auflagen, und Dünnhaupt
(Opitz Nr. 107, a–x) beschreibt die doppelte Zahl und weiß (nach
Mitteilung im
Januar 1986) von mindestens fünf weiteren. Hrsg.
sieht davon ab, sie hier zu
bibliographieren; Opitz konnte auf diese
keinerlei Einfluß ausüben.
In dem schon erwähnten Buche spricht Hoffmeister eine zunächst
interessante Vermutung aus: Hatte Barth
vielleicht Opitz beauf-
Triller, der kein besonderes Interesse für dies Werk an den Tag
legt,
bringt seinen Abdruck (mit dem Latein der Vorlage) in Bd. I/II,
S. 269–99. Das
ganzseitige Titelblatt ist neu formuliert: »Dionysii
Catonis Disticha De MORIBVS,
ad FILIVM. In Teutsche Verse
übersetzet von Martin Opitzen.« Die Widmung sowie die
Opitzi-
schen Anmerkungen sind weggelassen worden. Trillers einzige ei-
gene
Anmerkung erscheint bei II 27 und lautet »Janus, bifrons, ut
notum.« bzw. »Janus,
wie bekannt.« Oesterley bringt die Disticha
nicht.
QUartus nunc annus labitur, adolescentes Illustrissimi, ex quo do-
mus vestrae cliens esse, hoc est, [4] vivere serio coepi.
Prior enim
c
d
e
f
g
Quod cum pati coepisset infirmus, flens et gemens illud Catonis
saepe dicebat:
Ego autem et perito restiti.
In libello quoque quo parvuli initiantur, ut virtutis instructio et
usus teneris ebibitus annis facile nequeat aboleri, quoniam et testa
diutius
servat odorem ejus quo se-[10] mel
imbuta recens est, ait vel
Cato vel alius, nam auctor incertus est:
Multa legas facito, etc.r
Cujus rei admoneri certe debuerant trito illo versu, nescio cujus,
sed certe inter auctores minutos Latinissimi et quo mille annis nemo
carmen
scripsit elegantius:
De aliis vide Casp. Barthium Adversarior. lib. xxiv. cap. IV.t
Cum animadverterem quam plurimos homines errare graviter in
via morum,
succurrendum et consulendum opinioni eorum fore exi-
stimavi, maxime ut gloriose
viverent et honorem contingerent. Nunc
te, fili charissime, docebo, quo pacto morem
animi tui componas.
Igitur mea praecepta ita legito, ut intelligas. Legere enim et
non in-
telligere negligere est.
I. Itaque Deo supplica.
II. Parentes ama.
III. Cognatos cole.
IV. Magistrum metue.
V. Datum serva.
VI. Foro pare.
VII. Cum bonis ambula.
IIX. Antequam voceris ad consilium, ne accesseris.
IX. Mundus esto.
X. Saluta libenter.
wXI. Majori cede.
XII. Minori parce.
XIII. Rem tuam custodi.
XIV. Verecundiam serva.
XV. Diligentiam adhibe.
XVI. Libros lege.
XVII. Quae legeris, memento.
XVIII. Familiam cura.
XIX. Blandus esto.
XX. Irasci ab re noli.
XXI. Neminem irriseris.
XXII. Mutuum dato.
XXIII. Cui des, videto.
XXIV. In judicium adesto.
XXV. Ad praetorium stato.
Nach dem ich innen worden/ daß sehr viel Leute in der art wol
zu leben hefftig jrreten: Als habe ich für notwendig erachtet jhrem
Wahne zu
helffen vnd ein zurahten/ damit sie bevorauß rühmlich
leben vnd zu ehren gelangen
möchten. Anjetzo lieber Sohn/ wil ich
dich lehren/ worauff du dein Gemüte wenden
solst. So liese nun
meine befehle also/ daß du sie auch verstehest. Dann lesen
vnd
nicht verstehen/ ist eben als gar nicht darnach fragen.
1. Derowegen so ruffe GOtt an.
2. Liebe die Eltern.
3. Ehre die Verwandten.
4. Fürchte den Lehrmeister.
5. Was dir gegeben wird das hebe auff.
6. Richte dich nach dem Marckte.
7. Gehe mit guten Leuten vmb.
8. Komm zu keinem Rathschlage ehe du darzu erfodert
wirst.
9. Sey reine.
10. Grüsse gerne.
y11. Weiche dem grösseren.
12. Schone deß Kleineren.
13. Gib acht auff das deine.
14. Halte Schamhafftigkeit.
15. Was du thust/ thue mit Fleiß.
16. Liese Bücher.
17. Was du gelesen hast/ das behalt.
18. Versorge dein Haußwesen.
19. Sey freundlich.
20. Erzürn dich nicht ohne Vrsach.
21. Lache keinen auß.
22. Leyhe gerne.
23. Schawe zu welchem du leyhest.
24. Erscheine für Gerichte.
25. Gestelle dich für dem Rathstuhl.
zXXVI. Convivare raro.
XXVII. Quod satis est, dormi.
XXVIII. Iusjurandum serva.
XXIX. Vino te tempera.
XXX. Pugna pro patria.
XXXI. Nihil temere credideris.
XXXII. Tu te consule.
XXXIII. Meretricem fuge.
XXXIV. Literas disce.
aaXXXV. Nihil mentire.
XXXVI. Bonis benefacito.
XXXVII. Maledicus ne esto.
XXXIIX. Existimationem retine.
XXXIX. Aequum judica.
XL. Parentes patientia vince.
XLI. Beneficii accepti memor esto.
XLII. Miserum noli irridere.
XLIII. Consultus esto.
XLIV. Utere virtute.
XLV. Iracundiam tempera.
XLVI. Trocho lude.
XLVII. Aleas fuge.
XLVIII. Nihil arbitrio virium feceris.
XLIX. Minorem te ne contempseris.
L. Aliena concupiscere noli.
LI. Conjugem ama.
LII. Liberos erudi.
LIII. Patere legem quam ipse tuleris.
LIV. Pauca in convivio loquere.
LV. Illud stude agere, quod justum est.
LVI. Libenter ferto amorem.
26. Halte selten Gasterey.
27. Schlaff nicht mehr als du vonnöthen hast.
28. Was du geschworen hast das halte.
29. Mässige dich im Weine.
30. Streite für das Vaterland.
31. Gleube nicht zu geschwinde.
32. Nim dich selbst zu rahte.
33. Fleuch die Hure.
34. Erlerne gute Künste.
ac35. Leug nicht.
36. Guten Leuten thue guts.
37. Sey nicht verleumbderisch.
38. Halt vber deinem guten Namen.
39. Richte nach dem was billich ist.
40. Vberwinde die Eltern mit Gedult.
41. Sey ingedenck empfangener Wolthat.
42. Einen Elenden laß vnaußgelacht.
43. Sey nachdencklich.
44. Gebrauche dich der Tugendt.
45. Mässige deinen Zorn.
46. Mit dem reiffen magst du spielen.
47. Fleuch das Bretspiel.
48. Thue nichts auß geheiß deiner Kräfften.
49. Verachte den jenigen nicht der kleiner als du ist.
50. Was nicht dein ist das begehre nicht.
51. Habe dein Weib lieb.
52. Vnterweise deine Kinder.
53. Erleyde das Gesetz das du selbst gemacht hast.
54. Bey Gasterey rede wenig.
55. Befleisse dich zu thun was billich ist.
56. Die Liebe erdulde gern.
Rumores fuge, ne incipias novus autor haberi:
Nam nulli
tacuisse nocet, nocet esse locutum.
Si tibi pro meritis nemo respondet amicus,
Incusare Deum
noli, sed te ipse coerce.
DIonys. Catonis] Ita ex libro vetustissimo Simeonis
Bosii Ios. Sca-
ligercn: licet
Octaviani quoque nomen codices non pauci, neque ipsi
recentes, praeferant, uti
Barthius annotat, Adversar. lib xxxiv.
cap. xviii. De Dionysio
frustra, credo, inquiras et rarum hoc apud
Romanos nomen. VALERIAE DIONYSIAE
cujusdam tamen Arela-
tensis quidam lapisco meminit, et Valerios etiam reperias inter Cato-
nes; ut
Grammaticum ilium, cui Di-[59]rascp eruditi ascribere co-
nantur. Sed fortasse Dionysia nostra οὐϑὲν πρὸς
Διόνυσον. Illud
magis placet, librum hunc, sive Auctorem libri, aut ob
gravitatem
sententiarum et pondus aut, quod Cato similia scripserit, Catonem
dictum esse. De quo Horatius serm. lib. I. Sat. II.
〈Et potest Christiani hominis foetus esse; cum et alii ex eorum
numero
Sibyllas, Theognidem aliosque auctores scriptorum suorum
credi
voluerint.〉
Qua vero aetate Scriptor hic vixerit, ne id quidem constat. Illustris
Scaliger temporibus Commodi aut Severict recenti-[60] orem
non cre-
dit, cum character et dictionis puritas non patiantur eum tam recen-
tem esse, quam quidam velint. Et jam Valentiniani Imp. aevo auctori-
tas ejus
adducitur, in epist. Vindiciani Comitis Archiatrorum.cu
Quanti deinceps quoque habitus fuerit, vide Cas. Barthium virum
maximum et amicum nostrum, Adversar. lib. xxiv.
cap. iv.
«l. 1f.» Cum animadverterem plurimos homines errare gra-
viter in via morum, succurrendum et consulendum opinioni
eorum fore
existimavi] Quae haec opinio sit, fateor nos primo in-
tuitu assequi non posse. Nec
cum arctius consideramus, quicquam
cur opinioni ei consulere velit, quam quae sit
non [61] dixit unquam,
videmus. Verisimilis nostra conjectura est, quae eis
consulere velle
autumat, qui non sponte aut voluntarie, sed coacti et inviti errare
videntur. Barthius.
«4. » morem animi tui componas] In ordinem redigas et legi-
bus rationis compescas
mentem. Mos legem designat. Horatius:
Mos et fas maculosum edomuit nefas.cv
– morem
Frugalitatis lege callet exacta.cw
Hoc est legem. Barthius.
VI. Foro pare] Secundum annonam fori utere commercio: aut
secundum campsorum et
trapezitarum institutam negotiationem, ita
rem tuam [62] gere et illis legibus
pare. Hoc enim est parere foro: et
qui secundum illas leges negotiantur, dicuntur
uti foro. Ita Scaliger,
et ita nos vertimus.
XXV. Ad praetorium stato] Hoc ex alieno loco huc reposuit Sca-
liger.
XLIII.cx Consultus
esto] Consultus est, quem vulgo discretum
vocamus. Scal.
XLVI. Trocho lude] Maturinus
Corderiuscy Gallicus interpres:
Trochus
c’est à dire trompe ou sabot ou toupie. Trochus, id est,
turbo; ein Topff/ oder Triebekaule.cz
Planudes,da vetus interpres
Graecus: σφαίραις ἄϑυρε: pilis
lude. Utrumque male. Tam pilaedb
lusus, inquit Scaliger, a trochi lusu differt [63] quam pila et trochus;
hoc est,
quam globus et circulus. Trochus erat circulus aereus ma-
gnus cui anuli multi
inserti erant, ut eorum strepitu obvii trochis
cederent de via. Hunc lusum pueri
Batavi quotidie per plateas expe-
riuntur circulo ligneo, quo vietoresdc dolia sirpant. Multum igitur
differunt
σφαίραις ἀϑύρειν ϰαὶ τρόχω παίξειν.
LVI. Libenter] Gnomologusdd praecipit non reluctandum esse
amori, sed ita cedendum, ut
gubernator vento. Scal.
I. Si deus est animus] Quia deus mens est, mente etiam colendus
est. [64] Scal. Et
fortasse Auctor dicere voluit: Quia Deus pura mens
est, mente etiam pura colendus
est. Illud ejusmodi disticho incluse-
rim:
Ut carmina dicunt] Antiquissimorum Poetarum ac doctorum
sapientiae, Orphei
imprimis; cujus divinos in hanc rem versus apud
Iustinum Martyrem leges, serm. paraenetico ad Graecos.de Et inter
nostros Virgilii:
Vide Lactant. Instit. lib. I. cap V.
〈Philosophos autem priscos dicta brevia sua et sententias ᾀδό-
μενα, id est, carmina dixisse, idque observatum in hoc
libello, qui a
moribus Cato inscribatur, esse, docet Dan.
Heinsius Introductione
in Hesiodi Opera et Dies.dh〉
pura mente] Non puris solum manibus; quod sacrificantes tam
anxie observabant.
〈Neque id pagani solum, de quibus Porphyrius lib. II. περὶ
ἀποχῆςdi
scribit, nonnullos de animi purificatione parum sol«l»ici-
tos existimasse tamen, non modo vestes purgandas esse, sed et totum
corpus
purificandum, cum sacrificium offerendum est, verum etiam
Christiani, quos ad omnem
orationem aquam sumpsisse, cum totius
quoque corporis lavacro, ex Tertulliano annotat Desid.
Heraldus,dj
digress. II. lib. II. Optime vero Porphyrius lib. eod.dk ait, puritate
animae Deum maxime gaudere, velut ad eius
cognitionemdl genitae.
Neque male Plinius Paneg. ad Trajanum: Animadverto enim etiam
deos ipsos non tam accuratis
adorantium precibus quam innocentia
III. qui scit ratione tacere] Ratione, id est, cum ratione,
pru-
denter. Videtur enim sextus aliquando casus vicem adverbii prae-
stare.
Infra:
Tempore, in tempore. Plura annotavit eruditissimus vir Augustus
Buchnerus noster ad Hymnum Venantii de Resurrectione Domini.dq
IV. Conveniet nulli, qui secum dissidet ipse] Scribendum ex
ratione oppositionis:
ipso. Qui ipso a se dissidet, nulli conveniet.dr
Barthius.
[66] V. Cum culpas alios] Lectio vetustissimarum editionum
vera est: Cum culpent alios. Omnes enim eo morbo tenentur, ut nihil
non
alieni culpent atque strictissime examinent, suos ad naevos
prorsus coeci.
Idem.
VII. Constans et lenis] Constans pertinacem et propositi tena-
cem denotat; ut apud Ovid. de Fortuna:
Et Boëthium lib. II. de Consol. Servavit circa se propriam in ipsa
mutabilitate constantiam.dt Idem.
VIII. Nil temere] Mulier hic non simpliciter τὸ ϑῆλυ, sed ἡ γα-
μετή. Iurisconsul. D. de legat. tertio l. 93. § 2.du Semproniae mulieri
meae.
Ita idiotismus Ita-[67]lorum, Hispanorum, Aquitanorum,
Tectosagum,
Provincialium.dv Scal. Ita et Germanorum.
IX. Cumque mones] Cumque eodem modo significat ποτὲ et
πότε;
praepositive et postpositive. Scaliger, apud quem plura.
XIII. Spem tibi] Itadw Scal. ex editione Pithoeana.
Rara fide ideo est] Phoedrus lib. III. Fab. XLVIII.
5 Vulgare amici nomen, sed rara est fides.dxmulti multa loquuntur] Plerumque vulgus ait deditum rumori-
bus saltim fabulis
capi; ideoque fidem esse raram. Hallucinantur
qui secus ista exponunt. Barthius.
〈XIV. Plus aliis] Ad hunc locum respexit haud dubie Radulphus
Ardens, quamvis diverso sensu; Homil. Dominic. III.
Quadrag.
Plus nobis quam aliis de nobis credamus.dy〉
[68] XV. Officium] τὸ ipse plebeium est in hac quidem scriptura.
At ego
auctor sim vetustissimae editionis Florentinae,dz quae et Ro-
manam illam alias principem anticipavit, auctoritate
reponendum:
Stat tarnen a vulgata Planudes. Idem.ea
XVI. Multorum] Recenses hoc loco a censendo seu judicando,
non a narrando aut
repetendo ductum existimat Nobilissimus Bar-
thius. Nos, antequam hanc ejus
sententiam vidimus, Planudis et
Scaligeri interpretationem secuti sumus.
XX. Accipito placide, piene et [69] laudare memento] scribe
– plene at. placide
cape, at piene lauda. Captavit alliterationem vo-
cum. Barthius. Ita Philistion,
seu Philemon potius, in commissione
cum Menandro:
XXII. Ne timeas] Eadem prorsus mens distichi IV. lib. II. infra.
quae vitae est ultima finis.] Haec paganorum de morte senten-
tia erat. Quo
alludit Crinagoras, Anthol. cent. III. [70] tit. Εἰς
ϑάνατον
ϰαὶ εἰς ϑανόντας: 5 Μὴ εἔποις ϑάνατον
βιοτῆς ὅρον.ed
Ne dixeris mortem vitae finem.
XXV. Quod praestare potes, ne bis promiseris ulli]
Ὠϰεῖαι χάριτες. γλυϰερώτεραι.ee Celeres gratiae dulciores;
ut est in epigrammate Luciani Anthol. cent. III. tit. Εἰς Εὐχαρί-
στους ϰαὶ Ἀχαρίστους.
XXVI. Qui simulat] Ita et Proverbium jubet, ἀλωπεϰίξειν πρὸς
ἑτέραν ἀλώπεϰα.ef
Et ita Horatius monet:
20 Nunquam te fallant animi sub vulpe latentes.egHos homines a Graecis λαιϑάργους et λαϑροδήϰτας sive
ϰρυφοδήϰτας vocari ad Theophrasti Characteres Ethicos notat Ca-
saubonus.ei
XXVII. Homines blando] hoc est, τοὺς χρηστολόγους intelle-
git. Ut
domus sanie dapibusque cruentis. Cicero magna eloquentia.
Scal. Ita homo moribus antiquis et mille talia. Barthius.
〈Fistula dulce canit] Martialis:
Non solum calamis, sed cantu fallitur ales.ejVide Salmasium ad hunc Martialis locum in Exercitationibus Plinia-
nis,ek p. 221.〉
XXXIII. Cum dubia] Scal. pro laboras sequetur reponit versu
secundo. Barthius vero
ita haec exponit:
Cum ipsa vita in dubio semper sit summis a morte periculis perpe-
tuo
imminentibus, pro lucro aestimare debemus eum diem, quo la-
Ita idem, Epod. XIII.
– rapiamus, amici, Occasionem de die.em
Epigramma vetus:
XXXVII. Servorum culpis] Vetus Edit. superius laudata: Ser-
vorum ob culpam.
Barthius.
[73] XXXIX. Conserva potius] Prior versus sententiam ita non
ineptam habet: at
secundus intricate loquitur. ›Cum in damno est
labor, crescit paupertas, nescio an
Latine loqui possis. Elegans et, ut
videtur, genuina lectio, sententia certe,
distinctione potest restitui
perfacile.
Labore ipso crescit egestas, cum laboras ut damnum facias, hoc
est, perdas luxu et
delitiis jam parta. Ita plane locutus est Petronius
Bello civili:
[74] Et Manilius initio lib. IV.
Et summum census pretium est effundere censum.eqXL. Cum fueris felix] Scal. non dubitat ab auctore scriptum
Cum fueris
dando. Cum dando multa amicis dapsilis audiveris et
liberalis, tarnen
memineris te tibi proximum esse.
«3»Macer] Aemilius
Macer, de quo Ovid. lib. IV. de Tristibus,
eleg. IX.
et cuius nomine tres de Medicina [75] libelli falso circumferuntur.
Versum
illum,
quem ex Pithoeano libroet laudant Scaliger et Barthius, Planudes
non agnoscit, neque Erasmi, Corderii, Scipionis Lentulieu
interpretis
Itali, aut aliae editionesev
expresserunt; quas nos, ut verum fatea-
mur, ratione carminis Germanici imitati
sumus, cum rythmorum
numerum aequalem esse necesse sit.
«4»Si Romana cupis] Vetustissima editio non Civica sed Punica
bella claris prorsus
Uteris habet. Unde nescio an dicendum sit exci-
disse, quae ad Silium aut Naevium
Enniumve referenda fuerint.
[76] Sane Lucanus Romana bella cognituris nonew sufficit, qui parti-
culam eorum vix
describit. Sufficiat Ennius, qui Annales, ut alii
quoque, texuit. Barth. Adversar. lib.
XXI. cap. XXI. Idem lib.
LIII. cap VI. Romanorum bellorum vel maximum praeconem
(Lu-
canum) facit Dionysius Cato, antiquior scriptor Theodosianis tem-
poribus, lib. II.
Ita legend. hoc de Lucano testimonium, languidum et repens humi
vulgo.
«6»Si quis amare velitex vel discere amare legendo]
ταυτόλογα
haec sunt. Nam amare velle et discere amare, quid differunt, ubi
Poetae recensentur? [77] Alia lectio in ultima editione est:
Et alluduntur notissimi versus Ovidii:
«8»Ut sapiens vivas, audi, quae discere possis] Rursus
veram scripturam puto
Editionis vel primae omnium, vel proximae
principi:
Audire enim absolute capiendum velut verbum τεχνιϰόν, quod
necessarium
discere volenti. Sic audire Cratippum apud Cicero-
nemez et mille scriptorum locis capiendum. Barthius.
I.fa
Utilius regno] Proverbium: [78] Utilius regno. Par illi apud
Horatium:
Quod inde venit, quod beati vulgo Reges aut Regum vivere vitam
dicebantur. Eiusdem
sensus est apud eundem Horatium, Attalicis
conditionibusfc movere, hoc est, regno, in quo
summa velut votorum
humanorum. Barthius.
V.fd Fac
sum«p»tum] Concinnius omnino leges: – cum res desi-
derat, ipsi. Rei videlicet
aliquid dandum est, cum propere deside-
rat. Tempus vero occasionem hic recte notat
et pro eodem accipit
Latinis non abnuentibus Planudes; licet [79] Scaligero aliter videa-
tur. Sic aliquoties Cato noster. Horatius:
hoc est, commoda occasione. Barthius. Vide eund. Adversar. lib.
XXXIII. cap.
XXI.
VI.ff
parvo gaudere memento] Parvum dicit quod sufficit. Ex-
empla vide apud Barthium
lib. XXI. Adversar. cap. XXI. Ita Horat.
lib. II. Od. XVI:
XIII. nimio cultu] Nimius cultus est, qui Graece περίεργος ϰο-
μιδή:
nimia cura circa corporis cultum et munditias.
[80] XIIX. Insipiens esto] Horatium more suo imitatur Od. XII.
lib. IV.
XX. qui multa loquuntur] qui multi sunt in loquendo. Ut apud
Cic. de Legibus: Aliquis in loquendo multus et ineptus ad summam
impudentiam.fi Multos pro
stolidis Barthius accipit, qui sic etiam
versum priorem emendat: Nolito tu eadem
referenti – Et sane pris-
cis Latinis fatuus a fando dictus fuit. Vide Casaub. in
Theophrasti
Characteres ad caput περὶ ἀδολεσχίας.fj
XXII. Corporis auxilium] Auxilium non solum hic ϑεραπείαν,
[81] sed et
alibi designat; ut in illo:
20 «XXIII.»〈Noli successus] In membraneis suis invenisse se ait
Vossius: Successu indignos. Catonem tarnen scripsisse prout nunc
excusum in melioribus libris: De arte Grammatica lib. I. cap.
XVI.fm〉
XXVII. Illum imitare Deum] Ianum, quem bifrontem fingebat
antiquitas, quod
oporteat prudentem virum πρόσσω ϰαὶ ὀπίσσω,
id est, a
fronte et tergo, ut inquit Homerus,fn habere oculos. Eras-
mus.
XXX. Tempora ne culpes] Multi aegrotare incipientes, causas
valetudinis in anni
tempus conferunt. Auctumno, exempli gratia,
febres vulgo increbescunt. Causam
homines in auctumnum, non in
victum immoderatum reiiciunt. Scal.
«2»Cum praecepta ferat] Ita ex Pithoeana editione Scaliger.
Vulgatae: Haec praecepta feres. Idem hunc prologum, male
antea
sex versiculis conceptum, hoc modo suae menti restituit.
I. Nam sine doctrina] Optime Posidonius apud Senecam, epi-
stola LXXVIII. Unus dies hominum eruditorum plus patet
quam
imperiti longissima aetas.fp
II. Fortunae donis raro] Ita Scaliger; cum antea legeretur sem-
per, contraria
priori sententia. Parere est ostentare sese, πομπεύε-
σϑαι,
ἐλλαμπρύ νεσϑαι. Graeci etiam ad verbum di-[83]cunt φαν-
τάξεσϑαι, quod plane est parere. id. Scaliger.
IV. Salvo tarnen ante pudore] Existimatione. Scal.
V. Simplicias veri] Ita editio Pithoeana. Vulgares male: Simpli-
citas veri sana
est. Fama hic est μαρτυρία aut argumentum. Quem-
admodum simplicitas vero
praecurrit, ita dolus hypocrisi. Scal.
VII. Interpone tuis] Phoedrus lib. III. Fab. LIII.
IIX. Exemplo simili]fr τὸ alterius in
principio prioris versiculi,
et τὸ [84] alter in
fine posterioris de eodem dicitur. Scal.
IX. Quod tibi sors] Quae tibi scripto in tabulis testamenti su-
prema voluntas
alicujus reliquerit. Scal.
Ne sis quem fama loquatur] Aut aliquod proverbium in profu-
sores bonorum jactatum
hic invenitur, ut nos vertimus, aut simplici-
ter accipiendum: ‘ne occasionem
praebeas vulgo de te et sis fabula’,
ut bene concepit Planudes. Scal.
X. Cum tibi] Omnino a Pindaro, ait Scal., Nemeaco I:
Οὐϰ ἔραμαι πολὺν ἐν μεγάρῳ πλοῦτον ϰαταϰρύψαις ἔχειν,Non amo magnas domi di-[85]vitias absconditas habere,
sed de bonis praesentibus
cum bene affici, tum audire, amicis suffi-
cienter benefaciens.
XI. Utile consilium] Aliter Poetaft apud Athenaeum lib. VI.
Deipnosoph. ex vers. Dalechampii:
Dimidio, quotquot fatum servire coegit.fu
XIII. Nec retinere] Nec propter dotem duc uxorem, neque, si
duxeris, retinere
velis, siquidem molesta esse coeperit, sed malis po-
tius dotem amittere, quam
conclusam, ut ille dicebat, in aedibus
feram habere. Ita Scal. ex editione
Pithoeana; quod et nos expressi-
mus. Et exemplum ad hanc rem aptissimum vi-[86] de
apud Ari-
staenetum lib. II. epist. XII.fv
XVII. Iudicis auxilium] Praecipit Gnomo«log»usfw invocare au-
xilium iudicis in lege iniqua, quam ipse temperet in aequo et bono.
Nam leges
ipsae, inquit, opus habent, ut ad aequum et bonum corri-
gantur, ubi in eis
infuerit aliquid, quod aequitati adversari videa-
tur. Obscure vero auctor dicit,
ut jure regantur. Ius hic est aequitas,
τὸ ἐπιειϰές, regere
est corrigere. Iniquam legem dicit ex mente pro-
verbii:
Cum igitur a pedaneo judice sub iniqua lege damnatus fueris, quia
pedaneo a rigore
legis discedere non licet, tum confugiendum ad
judicem, a quo provo-[87] catio non
est, ut rigorem sententiae ϰαὶ
τὸ τοῦ νόμου
ἀϰριβές ex aequo ac bono moderetur. Haec est mens
distichi. An ullus
antea assecutus sit, nescio. Scal. saltuatim.
XIX. Perlectis perlege multa] Perlegere Barthio idem hic est ac
cursim et perfunctorie legere. Adversar. lib.
XXVIII. cap. I.
XXIV. Uxoris linguam] Mens est: Fateor molestum esse hanc
non posse tacere (qui
morbus Graece γλωσσαλγία dicitur), sed tibi
longe molestius non posse
garrulitatem pati. Clarius ita scripsisset
Gnomologus:
Ita vitasset τὸ ὕστερον «πρότερον» Scal. Ita illa [88] ap. Euripi-
dem ex versione incomparabilis viri Hugonis
Grotii:
XXV. Aequa diligitofz] Ita Pithoeana editio rectissime. Vulga-
tae: Dilige non
aegra, mendosissime. Scal.
I. Despice divitias] Simile distichon et hoc etiam elegantius est
apud Lucret. lib. V.
IV. Dilige denari] Ita legit Scaliger. Est elegans distichon, ait
idem. Avarus [89] diligit numum
propter materiam, aurum, argen-
tum, aes, sapiens propter usum. Non, inquit, veto
te amare numum
ipsum, sed intra modum: quatenus sapiens ab usu captat eum, non
ut vulgus, a materia amans duntaxat ‘concisum in’ formas ‘parvas
faciesque
minutas’, ut jocatur Juvenalis.gb Forma denarii est
τὸ χά-
ραγμα, denarius. Est ἑλληνισμὸς.
X. Quae ventris amica] Attende praeceptum simul et rationem,
quam apponit.
Praeceptum: si natura deditus es rebus Veneris, noli
gulae indulgere. Ratio: quia
gula est ventris amica. Quid intestinis
aut voraci stomacho cum Venere? Qui
antiquitus hunc libellum pue-
ris legebant, quaedam, quae minus Christianismo
conveniebant,
mutabant, ut Deus, ubi auctor posuerat dii,
et, ut apparet, multa
XI. Cum tibi proponas] Bias apud Ausonium: Pernicies homini
quae maxima? solus homo alter.gd
[91] XIII. Auxilium] Auxilium intellegit, quam Graeci νοση-
λείαν vocant:
nimirum opem, quae aegris ab assidentibus praesta-
tur. Scal.
XIIX. Nam quicunque] Excerptage Sophoclisgf:
πάλιν γὰρ αὖϑις παῖς ὁ γηράσϰων ἀνήρ.
XXVII. Discere] Haec videtur mens hujus loci: Sapientiam ex
literis discendam, non
ex longo temporis usu. Sed mira est sententia,
communi sensui ac veterum scriptis
contraria experientia longi tem-
poris raro acquiri sapientiam. Ego arbitror RARA
hic non σπάνια
esse, sed ἔξοχος, ἀϰριβὴς, ut
intellegimus studio longi temporis et
magno [92] litterarum usu raram et
praecellentem sapientiam nobis
acquiri. Scal. carptim.
XXIX. Culpa est] In vulgatis pudor est nil discere velle. Scal.
XXXII. Cum tibi] Planudes legit quo sit. Et recte. Nihil magis
aerumnas levat, quam cum fortunam alterius cum nostra compar-
ando
perspicimus, quanto deterior eorum quam nostra sit. Scal.
XXXIII. Quam velum] Puto legend. quam velis tendere in
altum. Quod si error non est, velum tendere erit velificari: quod
nuspiam memini me legere in eam notionem. Scal.
XXXV. Sed gaude] Haec est mens Gnomologi: Quemadmodum
gaudendum, quoties contingit
habere, ita non moerendum, quoties
XXXVII. Corpus ut umbra] Lectio Scaligeri. Erasmi et aliorum
editiones habent corporis
umbra; quasi mors nunquam corpus dese-
rat, non magis quam umbra.
XLII. Gratior officiis] Apud hunc auctorem et alios vetustiores
officium est
beneficium; ut in illo:
Quo gratior quis erga benefactorem, eo chariorem illi futurum di-
xit. Scal.
Officiperda] Pithoeana editio: officiperdi. Sive igitur offici-
perda sive
of-[94]ficiperdus, quod utrumque probum est et utro
modo dicatur non refert, est
is, in quem omnia ingesta beneficia,
tanquam in dolium rimosum, effluunt et qui, ut
Seneca loquitur,
beneficia haurit perforato animo et transmittitgj quicquid accepit.
Scal. Ita Officia pro beneficiis etiam
Manilius accipit lib. III.
XLIII. Suspectus cave sis.] Suspectus pro suspicaci non novum
est. Tertullianus non raro utitur; ut in Apologetico: fallerent suspec-
tos. Αανϑάνοιεν τοὺς ὑποπτεύοντας.gl Et alibi frequenter. Glos-
sae:
ὕποπτος suspectus, suspiciosus. Scal.
XLIV. Ut servosgm dicas] Quanquam servos esse dicas. Scal.
Homines tamen esse memento] Philemon «in» comparatione
cum Menandro:
In hanc mentem Seneca epist. XLVII.: Libenter ex his, qui a te
veniunt, cognovi
familiariter te cum servis tuis vivere. Hoc pruden-
tiam tuam, hoc eruditionem
decet. ‘Servi sunt?’ immo homines,
etc.gq 〈Vide et Macrob. lib. I. cap. XI.gr Item Salvian. de Gubern.
Dei, lib. IV.gs〉
XLVI. Felices obeunt] Deest τὸ Sic.
〈Lineam hanc a Typogr. praepostere huc positam antepone verbis Scaligeri: Qui repentina
etc.〉
Qui repentina morte moriuntur, nullis foedati criminibus, felices
sunt. In
repentina morte nullum est probrum, nisi quis probris con-
taminatus ita moriatur.
Scal.
XLVII. Ne res et fama] Ita ex edit. Pithoeana legit Scaliger atque
sic exponit,
uti et nos interpretati sumus: Si tibi sit res et uxor, ca-
vendum, ne quis nomine
tenus amicus nimium familiaris cum uxore
tua consuetudinem non honestam habeat,
unde tua fama laboret, et
praeterea [96] mulier in moechum bona tua congerat, unde
res fami-
liaris tua laboret. Ita nomen amici erit amicus ipse: Ut nomen agelli
Val. Catoni agellus.gt Amicus inimicus φίλος ἄφιλος.
XLIIX. Cum tibi] Uno disticho comprehendit, quod alibi diver-
sis locis:
Item:
Ne pudeat, quae nescieris, te velle doceri.gv Scaliger.