Beschreibung des Cod. Guelf. 167 Helmst. (Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 204-209.) Katalogisiert durch Dieter Merzbacher Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Torsten Schaßan Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 19.12.2014 19.12.2014 Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Copyright Information der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.

urn:nbn:de:gbv:23-mss/167-helmst8

Neukatalogisiert durch Dieter Merzbacher.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I .

Lizenzangaben korrigiert Normdaten ergänzt oder korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 167 Helmst. Bonincontrus. Martinus V papa. Conradus Thus. Johannes Andreae. Bartolus de Saxoferrato 15. Jh., 1. Drittel Leipzig Schreibsprache: Zuweilen mitteldeutsche Passagen (37r, 42v, 47r). 1ra–5va Bonincontrus Tractatus de modis procedendi super criminibus Incipit tractatus de modis procedendi super criminibus Divini nominis invocacione ego Bonincrontus decretorum doctor natus viri venerabilis domini Johannis Andree decretorum doctoris idem revocare et de novo procedere. Explicit summa de quattuor modis super criminibus procedendi Bonincranti Druck: Tractatus universi iuris, Venedig 1584, 11, 1, 5va–8rb, Text in der Hs. endet etwas früher als im Druck. Schulte 2, 242f. Rep. font. 2, 569; CALMA 2, 484 Nr. 6. Auch in Cod. Guelf. 271 Helmst., 227r. 5va–19va Petrus de Bellapertica Tractatus de feudis Sequitur tractatus de feudis (5vb) Tractaturi de feudis sub xvij rubricellis omnia colligimus per ordinem. Primo dicendum quid sit feudum Text: Feudum est concessio rei rumpenti servari fidem grave est et iniquum xxvij q. ii aghatosa etc. Est finis huius tractatus de feudis Druck: Tractatus universi iuris, Venedig 1584, 10, 2, 2ra–9va, mit Abweichungen. Auch in Cod. Guelf. 271 Helmst., 209r. Bei Dolezalek Martinus Syllimani zugewiesen, dazu vgl. Savigny 5, 417–420. 20r–47v 75 Formulare und Gutachten aus dem Kirchen- und Zivilrecht 1) Beispielsammlung für verschiedene Rechtsfälle. Zeitraum: 1400 bis 1425. Erwähnte Orte: Naumburg, Leipzig, Magdeburg, Brandenburg, Wittenberg, Roskilde, Merseburg, Meißen, Osterburg, Lübeck. Erwähnte Personen: (20r) Henricus Sanderus, Jacobus Poppen, Hinricus Sittow, Petrus Bük (?), (20v) Laurencius A., (22v) Symon de Nuemburge et Franciscus de Aldenburg decretorum doctores, (26r) Johannes Tilich, Hans Armigeri (?), (26v) Ciriacus Holthusen, (42v) Johannes de Umma (?), (47r) Quidam Ludolphus. (20r) Libellus contra fideiussorem Formula articulorum concludencium contra precedentem libellum obstans (20v) Sequitur libellus actionis in causa empcionis et vendicionis et negocionis gestorum (21r) forma libelli in causa testamentaria alia causa et alius libellus in causa mutui (21v) in causa emptionis et vendicionis in causa reali (22r) in causa cessionis (22v) Articuli concludentes in causa iniuriarum (23r) libellus in causa qua cessum est spolium in iniuria (23v) heres petit se restitui bona ablata libellus in quo petitur spolium restitui cum dampnis etc (24r) libellus in quo pauca adiecta in compromisso petitur articuli concludentes in causa matrimoniali (25r) forme reversionum ad articulos (25v) Libellus in causa stupri Libellus super divorcio faciendo (26r) forma compromissi Forma presentacionis (26v) forma proclamacionis forma institucionis forma absencie Forma correctionis Forma littere innocencie Forma electionis per inspiracionem Forma quando quis factus est baccalaureus sine magistro (27v) Forma super eodem forma instrumenti quod quis factus sit licenciatus (28r) Forma appellacionis a processibus et mandato iudicis (28v) De iniuriis 2) Auszüge aus Caspar Calderinus, Johannes Calderinus, Lapus de Castellione (30r) Queritur qualiter contra excommunicatum post annum in excommunicatione perseverantem possit et ad quas penas procedi (31r) in dicto c. congrue Lapus de Castiumglio Zu Lapus de Castellione (1300–1381) vgl. Schulte 2, 270–272. De celebracione missarum etc. conclusio Lapi 166 Queritur si aliqui religiosi non dixerint horas suas. An ad eas resumendas teneantur De excessibus prelatorum conclusio 171 Queritur qua pena puniatur canonicus regularis inter vos Johannis Calderini (1300–1365) Vgl. Schulte 2, 247–253. De sentencia excommunicacionis conclusio 173 De processibus et sentenciis (32v) et facit quod notat Guilelmus De accusacionibus 174 Libellus in causa spolii et rapine Sequuntur articuli super eodem (33r) De bello Quis possit movere litem de rapina vide quid sit probabiliter. Forma professionis cuiuslibet fratris heremitarum ordinis sancti Augustini. Ego frater A facio professionem Super suprascriptis dubitacionum articulis Consultus ego Johannes Calderinus decretorum doctor (35r) De empcione et vendicione conclusio 266 Quidam A. vendidit B. x librarum redditus de domo sua annuatim persolvendas persona preservatur Caspar Calderinus (1365–1399). Vgl. Schulte 2, 264. De empcione et vendicione conclusio 267 Caspar Calderinus In conclusione 49 Casus in quibus quis potest sibi ius dicere ti. procuraciones (35v) Peticio in causa beneficiali super graciam An sine consensu heredum preter omnia bona possit filie dare in dotem 36v leer. (37r) Libellus in causa iniuriarum Mit mitteldeutschen Einsprengseln Sequuntur posiciones et articuli de eodem (37v) Exceptio contra dicta testium sequitur (38r) Sequitur replicacio ad hoc (38v) Forma peticionis pro affirmacione episcopi electi (39r) Sequuntur informationes iuris in causa professi litigantis contra prelatum suum super censu (40r) Informacio super caucione iudiciali non prestanda Item alie informaciones (40v) super cessione facta pro actione (41r) pro parte reorum An res ecclesie alienari possint cum consensu superiorum (41v) De eodem Item informaciones iuris in causa matrimoniali pro parte actoris (42r) pro eadem parte hic an mater, frater, familia possint esse testes Item de eodem super excepcione testium Item eorum qui dicant remitti ad iudicem a quo aperuit (42v) Summaria diffinitiva in causa iuridiciali Interlocutoria in eadem causa Posiciones articulorum 14 Zeugenaussagen; u. a. mitteldeutsch, Johannes de Umma. (43v) Articuli pro secunda dilacione exhibenti Interrogatoria rei Commissio pro examinandis testibus verte duo folia. Fortsetzung siehe 46r. 44r Erhebung eines allgemeinen Zehnten von allen kirchlichen Einkünften im Bereich der Natio Germanica zugunsten Kaiser Sigismunds zur Deckung seiner durch das Konzil entstandenen Kosten. 1. Martinus V papa Bulla "Dum praeclara devotionis" <note>pro decimis ecclesiasticarum opum in Germania accipiendis</note> (26.1.1418). Druck: Res Concilii Constantiensis, ed. H. v. d. Hardt, Bd. 2, Frankfurt/Leipzig 1697, 589–592. W. Brandmüller, Das Konzil von Konstanz, Bd. 2, Paderborn 1997, 377. 2. Dominicus de Sancto Geminiano Repudium decimarum diplomatis Martini V. et edictis episcoporum de decimis a clero Germano solvendis oppositum Cap. 3–8. Super primo dubio - (46r) non sunt decimanda etc. Anno domini m°. cccc. xix. Scripta per egregium virum dominum Dominicum de sancto Gyemano decretorum doctorem actu legentem ordinarie in studio Florentinum. Anno domini m°. cccc. xix. Druck H. v. d. Hardt, a.a.O., 610–621. Zu Dominicus vgl. Schulte 2, 294–296; CALMA 3. 127f.; M. J. Cable, ‚Real' and ‚Personal' Obedience. Pluralism, Sovereignty and ‚communis error' in the Great Western Schism (1378–1417), o.O. 2006, 429f. Es folgt die Fortsetzung von 43v: dicta quod in partis testium Citacio per commissionem Examinacio testis Citacio (46v) Interlocutorium (47r) De causa testamenti (über Erbansprüche im Zusammenhang mit einer in das Kloster gegebenen Neunjährigen, mit mitteldeutschen Sätzen). Quidam Ludolphus pie memorie condidit testamentum suum sana mente etc. möge sich dy modir vnd der wedder rede kegen des testatoris kinder nicht behelfen Queritur quid iuris super isto casu - (47v) sunt vero languoris. 48r–119v Guilelmus de Ahusen Reportatio lecturae Conradi Thus super quartum librum Decretalium Gregorii IX papae Auslegung einschlägiger Kapitel zum Eherecht. De sponsalibus et matrimoniis. Sponsa pulchra et sine macula xxiiij q. 1 omnibus et c. quintum. Iste liber potest dividi in quattuor partes primo premittendo usque ad tytulum de clandestina agere de abilitate et inabilitate (64r) De desponsatione impuberum. (69v) De clandestina desponsacione. (71r) De sponsa duorum. (73r) De condicionibus appositis in desponsationem (78r) Qui clerici vel voventes matrimonium (81r) De eo qui duxit in matrimonium (84r) De coniugio leprosorum. (85r) De coniugio servorum. (86v) De natis ex libero ventre. (87r) De cognatione spirituali. (89v) De cognatione legali. (90r) De eo qui cognovit consanguineam uxoris sue. (93) De consanguinitate et affinitate. (96r) De frigidis et maleficiatis, impotentia coeundi. (100v) De matrimonio contra interdictum ecclesie contracto. (101r) Qui filii sint legittimi. (108v) Qui matrimonium accusare possunt vel testificari. (110r) De divortiis rubrica. (115v) De donacionibus inter virum et uxorem et dote post divorcium restituenda. (119r) De secundis nupciis. (119v) Expliciunt dicta doctorum circa quartum decretalium collecta a domino Conrado Thues utriusque iuris doctore et finita per me Wylhelmum de Ahusen canonicum regularem montis sancti Georgii prope Goslariam anno domini m°. cccc°. xxi in vigilia Iohannis Baptiste Baptiste 23.6.1421 in scolis iuristarum aput sanctum Thomam in Liptzk. Deo laus. 120r leer, 120v zweizeilige Nota. Wilhelm von Ahusen, seit 1442 Propst des Augustiner-Chorherrenstifts Georgenberg bei Goslar sowie Offizial des Bischofs von Hildesheim und des Erzbischofs von Bremen, † wohl um 1460. Zur rechtsgeschichtlichen Einordnung der Handschrift vgl. Theuerkauf 167–172 u.ö. Weitere Teile der Nachschrift Ahusens in Cod. Guelf. 168 Helmst., 53r und 139r. 121r–139v Casus matrimonii Fallsammlung zum Eherecht, zumeist Auslegung einschlägiger Kapitel der Dekretalen Gregors IX. De Francia Casus. Quidam iuvenis de Francia duxit in uxorem quandam nobilem mulierem de Saxonia secundum consuetudinem Saxonum in dieser Hs. einziger Bezug auf das Sachsenrecht Nota quod mulier nubens tempore luctus non et infamis. Item leges sacros canones imitari non dedignantur, hoc sufficit pro utraque capitulo140rv leer. 141r–147r Johannes Andreae Lectura arboris consanguinitatis et affinitatis Circa lecturam arboris diversis olim diversum modum tenentibus Johannes de deo Hyspanus post illos (144r) Quid igitur impediat hos collaterales contrahere non video Jo. An. Ad arborem affinitatis et eius materiam transeamus In qua universi fideles et precipue studentes continuo perseverent per gratiam eius qui est benedictus in secula seculorum. Amen Marginalien. 142v und 145r Tafeln der Verwandtschaftsgrade. Druck: GW 1676–1680; Friedberg 1, 1427–1436. Stintzing 156–159; Schulte 2, 215f.; DDC 6, 89–92; Hove 493; 2VL 1, 336f. 147r–150v Johannes Andreae Summa brevissima super quarto libro decretalium sive de sponsalibus et matrimoniis Erweiterte Fassung. Prolog: Cristi nomen invocans ad honorem ipsius reverendissimi patris mei Bonifacii archidyaconi Bononiensis Ego Johannes Andree parvus decretorum doctor summam brevissimam super quarto decretalium compilavi Text: Sponsalia proprie sunt de futuro faciunt enim ad secundam partem rubrice et non ad propositum unde quid dicatur ibi vide per te Joannes Andree. Per me Wylhelmum de Ahusen Vgl. 119r. Marginalien. Auch in Cod. Guelf. 270 Helmst., 179v; 381 Helmst., 208v. Druck: GW 1751–1757, vergl. mit VD 16 J 338. ab 6, 89–92; Stintzing 186–193; Schulte 2, 214f.; Hove 493; HQL 1, 379. 151ra–156vb Commentum in Lecturam arboris consanguinitatis et affinitatis Johannis Andreae Lecturus arborem prosequar glossam Joannis Andree. Ex quibus eliciam conclusiones quas incendit. Dividitur autem hec principaliter in duas partes (156vb) ex legittimis vel illegitimis. Vgl. Krakau, BJ, cod. 301, p. 717 und Leipzig, UB, Ms. 1025, 134r (Schluss abweichend). – 157r–158v leer. 159ra–162vb Bartolus de Saxoferrato Tractatus de insigniis et armis De insigniis et armis que quis portat in vexillis et clippeis videamus in rubro et nigro Deo gracias. Hunc tractatum de insigniis et armis compilavit dominus Bartolus de Saxaferrato legum professor excellentissimus qui enim forte non complevit sed post mortem eius eum publicavit dominus Allexander Nicolaus Alexandri de Perusio suus gener sollemnissimus legum doctor quando disputavit primam questionem sub anno domini m°.ccc°. lviij°. xi. indictione die xx. Ianuarii. Amen. Scriptum per me Conradum G. Druck: GW 3645; Opera omnia, Bd. 11, Basel 1588, 341–344; Ed. Venedig 1590, IX, 124v–126r; Bartolus de Saxoferrato, Tractatus de insigniis et armis, hrsg. von F. Hauptmann, Bonn 1883; A Grammar of Signs. Bartolo da Sassoferrato's Tract on Insignia and Coats of Arms, ed. O. Cavallar, S. Degenring, J. Kirshner, Berkeley 1994 (Studies in Comparative Legal History), 109–121 (101f. Hs. genannt). Casamassima 5, 206 (Hs. genannt), jeweils mit weiterer Lit., 242–244 weitere Überlieferung; CALMA 2, 154 Nr. 127. 163r, Kopfsteg: De quinque studiis generalibus Erffordia errorum fortium deglutia / Bononia quasi bonorum notitia nimis amabilis / Parisius parens rimans singula usquequaque / Liptzka dicitur mons tiliorum / Padua patenter ducens amena. 163r–220v Glossae in titulos librorum I-V Decretalium Gregorii IX papae Revertimini ad me et ego etc. Nota quod Joannes Andree sit auctor huius glosse protestatur Überschriften der glossierten Tituli jeweils am Rand. - Liber primus: Titulus I-VI, IX-XI, XIV, XVII, XXI, XXVIII-XXX. (187v) De officiis ordinarii. (189v) XXXIII, XXXV, XXXVIII, XL, XLIII. - (193r) Liber secundus: Tituli I, II, V, VII, XIII-XVI, XVIII, XXI, XXIV-XXVIII. - (201v) Liber tertius: I, III-VIII, XIII, XIX, XXVI, XXVIII, XXXf., XXXIV-XL, XLV, IXL, L. - Liber quartus: I, II, (212v) Verwandtschaftsgrade (Schema), XI. - (213r) Liber quintus: Tituli I, VII, VIII, XII, XIX, XXXI, XXXIII, XXXVI-XXXIX, (220v) ex maleficio non obligatur. 221r–223v leer.

Papier

Wasserzeichen: Frucht Piccard I 414 (1433), 416 (1425), Mohr Piccard-Online 20200 (1418) WZMA AT 5000–484–258 (3. Jahrzent, 15. Jh.), Ochsenkopf Piccard VI 260 (1423–1424), 271 (1419–1423), XI 109 (1416–1424), XII 566 (1425), Tête de boeuf Briquet IV 14647 (1424), Tête humaine Briquet IV 15604 (1419–1423), Werkzeug und Waffen Piccard IV 1102 (1421).

I, 222, I Bl. 31 21,5 VI (12). 2 VI (36). V+1 (47). 2 V (67). V+1 (78). 3 V (108). V+2 (120). VI (132). IV (140). V (150). VI (162). 6 V (223). Tintenfoliierung (19. Jh.), 204 übersprungen. Die ersten beiden und die vorletzte Lage mit Reklamanten, ansonsten zumeist Lagensignaturen. Schriftraum: 23–25,5 14,5–17 , ca. 36–64 Zeilen, ferner 141r–147r: 20 11 , 33–43 Zeilen und 159r–162v: 21,5 15 , 41 Zeilen. 1r bis 19v und 151r–162v zweispaltig. Jüngere gotische Kursive, 159r–162v Bastarda, Schreiber Wilhelm von Ahusen (119r und 150v), Conradus G. (162vb) und andere Hände. Teilweise rubriziert. Rote Lombarden, zuweilen drei- bzw. vierzeilig, 1r–19v mit vegetabilem Besatz, dieser häufig blau. Marginalglossen, vielfach beschnitten. 48r–119v und 159r–220r Kolumnentitel. 142v, 145r und 212v Tafeln mit Verwandtschaftsgraden.

Einband 1982 restauriert, mit Ziegenleder überzogen. Schonernägel. 2 Langriemenschließen. Originaleinband aus grüngefärbtem Schafleder in separater Mappe. VS Titelschild des Originaleinbandes: Collecta domini Conradi Thus super quartum decretalium cum aliis. L. xj. Mon. S. Georgii. Lagenverstärkungen aus zum Teil lateinisch beschriebenem Papier.

Fragment: Vorsatzblätter vorne und hinten, querseitig eingebunden, quartformatige Pergamentbögen, hinten nur zur Hälfte vorhanden, stark verblasst. Frühe Textualis (12./13. Jh.), mit Versalien als Initialbuchstaben jeder Zeile, grün und rot wechselnd, Glossen am Rand und über den Zeilen (Cursiva). Eberhardus Bethuniensis Graecismus Vorn identifizierbar XXIII, 112–146, hinten: VIII, 42–60. Druck: J. Wrobel, Eberhardi Bethuniensis Graecismus (Corpus grammaticorum medii aevi 1), Breslau 1887, 29f., 210f.

Wohl durch Wilhelm von Ahusen (119r und 150v) ins Augustiner-Chorherrenstift Georgenberg bei Goslar gelangt. - 1603 in die Bibliotheca Julia nach Wolfenbüttel, 1618 nach Helmstedt überführt, Iv Helmstedter Bibliothekssignatur: J. 25.

Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 204-209. Heinemann Nr. 193. Casamassima 206. Dolezalek 2 unter der Hs. Krämer 300.