Beschreibung des Cod. Guelf. 217 Helmst. (Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 279-283.) Katalogisiert durch Dieter Merzbacher Elektronische Ausgabe nach TEI P5 TEI-P5 konforme Kodierung durch Torsten Schaßan Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel 19.12.2014 19.12.2014 Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel

Dieses Dokument steht unter einer Creative Commons Namensnennung-Weitergabe unter gleichen Bedingungen 3.0 Deutschland Lizenz (CC BY-SA).

Für die Nutzung weiterer Daten wie Digitalisaten gelten gegebenenfalls andere Lizenzen. Vgl. die Copyright Information der Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel.

urn:nbn:de:gbv:23-mss/217-helmst9

Neukatalogisiert durch Dieter Merzbacher.

Beschreibung erstellt im Rahmen des Projektes Katalogisierung der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften Teil I .

Lizenzangaben korrigiert Normdaten ergänzt oder korrigiert.
Wolfenbüttel Herzog August Bibliothek Helmstedter Handschriften Cod. Guelf. 217 Helmst. Ps.-Bernardus Claraevallensis. Hieronymus. Gregorius I papa. Andreas de Escobar. Rudolfus de Biberaco 1461–1466 Heiningen Ir-IIIv leer. 1ra–17va Ps.-Bernardus Claraevallensis Meditationes piissimae (cum capitulis aliunde adscitis) (1ra-vb) Prologus (Arnulfus de Boeriis Speculum monachorum) Incipit prologus in tractatum qui dicitur meditaciones beati Bernardi abbatis Si quis emendacioris desiderio tactus in potestate positos maxime seculares Schluss fehlt. Druck: PL 184, 1175–1178, hier 1175f. Bloomfield 5582. 2VL 11, 137. (1vb–14ra) Textus (Beginn) Multi multa multa sciunt et se ipsos nesciunt eum videbit quem cernere non est finis Druck: PL 184, 485A-508B, hier bis 506A. Danach: Versus. Corpore pulcher eris, velox, fortis quoque liber / Plenus deliciis, sanus, nunquam morieris / Mens sapiens, caro concors secura potensque / Regnans cum Christo gaudebit honorificato Mit abweichender Versfolge gedruckt in: X. Barbier de Montault, Traité d'iconographie chrétienne, Bd. 2, Paris 1898, 193. (14ra–15rb) Ps.-Augustinus Manuale Cap. XX-XXIV. De amore et passione Christi Magna res est amor coros virginum speculando Druck: PL 40, 960–962, auch Ps.-Hugo de Sancto Victore: De anima, aus lib. 4. PL 177, 180–183. Nachweise und Literatur vgl. bei Cod. Guelf. 122 Helmst., 262ra. (15rb–16ra) Ps.-Hugo de Sancto Victore De anima De profunditori contemplacione eterne vite Sed ecce deus meus quem cernere non est finis Aus lib. 4. Druck: PL 177, 178A-179D. (16ra–17ra) Textus (Schluss) Dies hominis sicut umbra super terram I Cor 29,15 vivit et regnat in secula seculorum Amen Druck: PL 184, 506A-508B. Bloomfield 3126. Auch Ps.-Hugo de Sancto Victore (De anima, lib. 1, vgl. PL 177, 165) bzw. Guilelmus Tornacensis zugeschrieben. L. Janauschek, Bibliographia Bernardina, Wien 1891, repr. Hildesheim 1959, VII, Nr. 47; 2VL 1, 754–762, hier 758; Glorieux Pour revaloriser Migne 71. Zur Verfasserfrage R. Bultot, Les ‚Meditationes' Pseudo-Bernardines sur la connaissance de la condition humaine, in: Sacris Erudiri 15 (1964) 256–291 und 16 (1965) 425–427. (17ra-va) Ps.-Augustinus Liber exhortationis vulgo De salutaribus documentis Cap. I-IV. De inherencia dei Reverentissima perfectissima atque plenissima iusticia omni populo amabilis appareas. Expliciunt meditationes beati Bernardi abbatis Druck: PL 40, 1047f. bzw. PL 99, 197–200 (Paulinus Aquileiensis), vgl. PL 184, 508B. Vers: Me tibi virgo pia / genitrix commendo Maria. Colophons 22555. 17va–63vb Hieronymiana (17va–39ra) Ps.-Eusebius Cremonensis De morte Hieronymi Incipit epistola Eusebii ad Damasum Portuensem episcopum et christianissimum Theodosium senatorem Romanorum de morte gloriosi et sanctissimi Jheronimi Patri reverendissimo Druck: PL 22, 239–282. (39ra–43ra) Ps.-Augustinus Epistola de magnificentiis Hieronymi Incipit epistola venerabilis doctoris Augustini episcopi ad beatum Cirillum Gloriosissimi finita anno domini m cccc lxiiii in die Primi et Feliciani 9.6.. Kurz 5/1 361 und 5/2, 509. Vgl. Cod. Guelf. 153 Helmst., 244r. (43ra–63vb) Ps.-Cyrillus Epistola de miraculis Hieronymi Incipit epistola Cirilli Venerabili viro finitus ipso die beati Augustini 28.8. anno Domini m. cccc. lxiiii. Kurz 5/1 364 und 5/2, 509. Druck: PL 22, 289–326, auch 33, 1126–1153. Vgl. Cod. Guelf. 153, 229ra. BHM 2 Nr. 903 Hs. genannt. Auch in Cod. Guelf. 887 Helmst., 1r und 458 Helmst., 121r, vgl. 2VL 3, 1233–1238. (64ra–68ra) Hieronymus Epistola de sacrae scripturae libris Incipit epistola beati Jeronimi Frater Ambrosius tua michi munuscula perferens detulit eodem spiritu quo scripti sunt libri in Latinum eos transferre sermonem Explicit epistola beati Jeronimi de omnibus sacre scripture libris Epistola LIII und Prologus in Pentateucho. Druck: PL 22, 540–549; CSEL 54, 442–465, Schluss abweichend. Stegmüller RB 284f. 68rb leer. 68v Diagramm der biblischen Bücher. 69r–70v leer. 71ra–127rb Gregorius I papa Regula pastoralis Register, nur bis Pars 1, Cap. 10. (71ra) Incipit prologus: Pastoralis tue cure pondera (71va) Text: Nulla ars doceri Explicit anno domini m. cccc. 61 in die Scolastice 10.2. Druck Grégoire le Grand, Règle pastorale, ed. B. Judic, F. Rommel, Ch. Morel, Paris 1992 (Sources Chrétiennes 381–382), 125–540; PL 77, 13–128. CPL 1712. R. W. Clement, A Handlist of Manuscripts Containing Gregory's Regula Pastoralis, in: Manuscripta 28 (1984) 33–44, hier 41 (Hs. genannt). - (127ra) Walther I 4568 (Hs. genannt). - (127rb) I Tim 4, 9–16. 127v–128v leer. 129ra–183ra Andreas de Escobar Lumen confessorum Prologus: Lumen confessorum vocatur hec doctrina per me pauperem episcopum Andream Hyspanum anno domini m cccc xxx oblata per me reverendissimo in Christo patri et domino Jordano de Ursinis cardinali Tabula Due recte: sex sunt partes huius luminis confessoris (129rb) Textus Lumen penitenciariorum seu confessorum ad revelacionem Item ut creditur eciam de peccatis oblitis Rest fehlt. Auszüge gedruckt in: A. D. de Sousa Costa, Mestre André Dias de Escobar, figura ecuménica do século XV, Rom 1967 (Estudos e textos da idade média e renascimento 2), 39–147, pass. Bloomfield 2987; Schulte 2, 440; CALMA I, 239; 2VL 1, 339. H. J. Schmitz, Die Bußbücher und das kanonische Bußverfahren, Düsseldorf 1898, repr. Graz 1958, Bd. 2, 722f. Vielfach anonym überliefert, vgl. P. Michaud-Quantin, Sommes de casuistique et manuels de confession au Moyen Âge (XII-XVI siècles), Nauwelaerts u.a. 1962 (Analecta mediaevalia Namurcensia 13), 71f.; R. Stapper, Das ‚Lumen confessorum' des Andreas Didaci, in: Römische Quartalschrift 11 (1897) 271–285. 183rb Quaestio zum Ave Maria Queritur quare pulsatur Ave Maria de mane in bonis operibus et virtutibus. Sed detero Unvollständig. 183v–192v leer. 193ra–216rb Hugo de Sancto Victore (?) Expositio in regulam sancti Augustini Hec precepta que subscripta sunt Explicit exposicio Huperti super regulam beati Augustini, collecta in Stidderborch Steterburg . Druck: PL 176, 881–924. R. Creytens, Les commentateurs dominicains de la règle de S. Augustin du XIIIe au XVIe siècle, in: Archivum Fratrum Praedicatorum 33 (1963) 121–157, hier 130 (Hs. genannt); Kurz Hugo von St. Viktor , 481 (Hs. genannt); Kurz 5/1, 206 und 5/2, 509; Stammberger, 192 (Hs. genannt). Vgl. weitere Angaben bei Überlieferung Cod. Guelf. 196 Helmst., 12rb. - (216rb) Walther I 16148; II 25526. 216va–226vb Ps.-Augustinus Manuale Enchiridion sive manuale Augustini Praefatio: Quoniam in medio laqueorum positi sumus (216vb) Text: Tu domine celum et terram imples (222vb–223va) Einschub aus Ps.-Bernardus Claraevallensis De interiori domo O anima mea si vis amari a deo Aus Kap. 38f., PL 184, 546–548. - (226vb) donec intrem in gaudium domini mei. Amen Explicit manuale beati Augustini anno domini m. cccc. lxiiii Gregorii. Et annus iste erat bisextilis 12.3.1464 Druck: PL 40, 951–968. Kap. 1–25 der Hs. entsprechen auch Hugo de Sancto Victore: De anima, lib. 4 Kap. I-XI (unvollständig), PL 177, 171–183B.; Kurz 5/1 157 und 5/2, 509; Goy 124–133. Zu Nachweisen und Literatur vgl. Cod. Guelf. 122 Helmst., 262ra. - (227ra) Sir 33,1. 227ra–va De amore christiano De vero amore quem nos Christiani invicem habere debemus narrat Fulgencius in quodam libro de gestis Romanorum sed modo non diligunt eos post mortem. Si vis de illis dicere magis require in itinere Bonaventure in sequenti registro suo (vgl. 301r). Zu bildl. Darstellung und Nennung des Fulgentius vgl. Lehmann Literatur 21. 227va–228r Diagramm Drei himmlische Hierarchien, Verweis auf Dyonisius Areopagita: De coelesti Hierarchia, PG 3, 119–137. 228v leer. 229ra–234ra Petrus de Ceffona (?) Epistola Luciferi Epistola Luciferi rectoris inferni ad prelatos Lucifer princeps tenebrarum fidem omnium et singulorum permissorum. Et sic est finis Vgl. Cod. Guelf. 160 Helmst., 196rb. 234ra-b Glosse Zu Rm 11,33–36. 234va–299vb Rudolfus de Biberaco De septem itineribus aeternitatis Prologus: Eum qui venit ad me Beatus Augustinus in libro de cognicione (246va) Text: Primum ergo iter eternitatis - (295rb) est trinus et unus deus in eternum benedictus. Amen. Explicit itinerarius a venerabili doctore Boneventure editus. Sub anno domini m° cccc lxv in vigilia sancti Nicolai 5.12. que erat feria quinta feriarum tractatulus iste est terminatus (295v–299vb) Alphabetisches Register. Druck A. C. Peltier, Bonaventura, Opera omnia, Bd. 8, Paris 1866, 393–482; repr. in: M. Schmidt, Rudolf von Biberach, De septem itineribus aeternitatis, Stuttgart-Bad Cannstatt 1985 (Mystik in Geschichte und Gegenwart, I, 1), Anhang. Zur Überlieferung ebd. XII-XIX, hier XIX; dies., Rudolf von Biberach, Die siben strassen zu got. Die hochalemannische Übertragung nach der Handschrift Einsiedeln 278, Quaracchi 1969, 17* (Hs. jeweils genannt). Stegmüller RB 7519; Distelbrink Nr. 109; 2VL 8, 312–321, hier 313. Auf den Text bezogene Eintragungen in nachfolgender Zeichnung. (299vb) Totus iste liber ligatus est sancta die Scolastice virginis 10.2. sub anno dom. m° cccc° lxvi. 306r leer. 300v–301r Zeichnungen (siehe oben). HS Simon Fidati De gestis domini salvatoris Sicud dicit Symon de Cassia in concilio contra Christum fuerunt viginti, de quibus decem fuerunt pro Christo iniquitas et simulacio Zum Text vgl. Simon Fidati, De gestis domini salvatoris, ed. W. Eckermann, Bd. 5, Würzburg 2001, 324–326 (11, 45).

Papier

Wasserzeichen: Dreiberg Piccard III 1081 (1455–1456), VII 1891 (1458), 1892 und 2219 (1460), 2286 (1464), Ochsenkopf Piccard X 186 (1457–1462), XI 557 (1455), XII 393 (1464–1466), 857 (1457–1470), Turm Piccard II 339 (1457–1459).

I, 303, I Bl. 31 21,5 VI-9 (unfoliiert), 5 VI (60). VI-2 (70). 4 VI (118). IV+2 (128). 5 VI (188). VI-8 (192). 8 VI (288). VI+1 (306). Tintenfoliierung (19. Jh.). Reklamanten, zuweilen Lagenpaginierung und Kolumnentitel, Schriftraum: 22,5–23,5 14–15 , 41–45 Zeilen, zweispaltig, Bastarda, mehrere Schreiber. Rubriziert. Lombarden einfarbig blau, rot oder grün, zumeist drei-, seltener fünf- und vierzeilig, gespalten mit vegetabilem Binnenornament, 1ra sechs-, 17va und 216va siebenzeilig. - 63vb: grob kolorierter Holzschnitt, 9,5 7,6 : Hieronymus in Kardinalstracht, zwischen zwei Pulten sitzend, zieht dem auf Hinterbeinen stehenden Löwen einen Dorn aus der Pranke; rechts auf dem Pult ein aufgeschlagenes Buch (vgl. W. L. Schreiber, Handbuch der Holz- und Metallschnitte des XV. Jahrhunderts, Bd. 3, Leipzig 1927, 142; A. Stijnman unter Mitarbeit von C. Kleine-Tebbe, Hochzeit von Bild und Buch. Anfänge der Druckgraphik 1420–1515 aus den Beständen der Herzog August Bibliothek, Wiesbaden 2010 (Wolfenbütteler Hefte 26), 17 Nr. 2). - 227rb Zeichnung: Amor christianus in Gestalt eines bärtigen Mannes (17cm), frontal, mit Schriftbändern (darunter I Cor 13,1f.). - 300v und 301r grob kolorierte Zeichnungen mit Schriftbändern: Tugendleiter, am oberen Ende Christus als Weltenherrscher (Mt 11, 8; Apc 2,7), am unteren Ende der Fürst der Welt, der die Pfeile der Laster auf den mit dem clippeus fidei (Ps 35,12 und Eph 6,13–17) bewehrten Miles christianus schießt, darunter Figur der händeringenden anima peccatrix im Ölkessel. Mit Eintragungen zu Rudolfus de Biberaco ‚De septem itineribus aeternitatis' (hier 240va). Abb. in M. Evans, An illustrated fragment of Peraldus's Summa of vice, in: Journal of the Warburg and Courtauld Institute 45 (1982), 39f. mit Abb. 8b und Ch. Heck, L'échelle céleste dans l'art du Moyen Age, Paris 1997, 155, Abb. 104; W. Stammler, Frau Welt: eine mittelalterliche Allegorie, Freiburg/Schweiz 1959, 59f. Tafel XIV und XV.

Holzdeckel mit dunkelbraunem Kalbleder überzogen. Einzelstempel Kreuzblume: EBDB s009283. Lilie: EBDB s002403. Rosette fünfblättrig: EBDB s006607. Stern: EBDB s008836. Aus der vermutlich in Braunschweig angesiedelten Werkstatt "Dorstadt/Heiningen" ( EBDB w001401 , vgl. Cod. Guelf. 165 Helmst.). VD und HD je fünf Messingbuckel, ferner Messingecken. Schließen abgeschnitten, Haften (zwei Messingplättchen) auf dem VD verblieben. Zehn lederne Blattweiser. Pergamentstreifen auf VD mit Inhaltsangabe: De morte beati Ieronimi et pastorale et lumen confessorum. Meditationes Bernardi. VS Helmstedter Signatur T. 72.

Fragmente: VS und HS je ein schmaler Pergamentstreifen. 35 3–3,5 bzw. 29,5 4 . Zwölf Notensysteme mit Hufnagelneumen. 14./15. Jh. Textualis. Antiphonale VS u. a. marianische Antiphonen ‚Salve regina' und ‚Alma Redemptoris' (jeweils feierl. Fassung). HS Officium plurimorum sanctorum (?), zitiert Hbr 11,33f. und Doxologie.

Liber beatissimorum apostolorum Petri et Pauli in Henigen ordinis canonicarum regularium (vorderes Vorsatzblatt).

Dieter Merzbacher: Katalog der mittelalterlichen Helmstedter Handschriften. T. 1: Cod. Guelf. 1 bis 276 Helmst. Beschrieben von Helmar Härtel, Christian Heitzmann, Dieter Merzbacher, Bertram Lesser. Wiesbaden: Harrassowitz, 2012. S. 279-283. Heinemann Nr. 249. Schönemann 75–76. Kurz V/2, 509. Krämer 341. E. C. Lutz, Lesen. Verstehen und Vermitteln im Kompendium des Rektors eines reformierten Chorfrauenstifts (HAB, Cod. Guelf. 217 Helmst.: Heiningen,1461–1466), in: Lesevorgänge. Prozesse des Erkennens in mittelalterlichen Texten, Bildern und Handschriften, hrsg. von dems. u. a., Zürich 2010 (Medienwandel – Medienwechsel – Medienwissen 11), 205–235. E. C. Lutz, Arbeiten an der Identität. Zur Medialität der cura monialium im Kompendium des Rektors eines reformierten Chorfrauenstifts. Mit der Edition einer windesheimischen ‘Forma investiendi sanctimonialium’ und ihrer Notationen, Berlin, New York 2010 (Scrinium Friburgense 27), pass., bes. 3–32, 91–135.